Birca Babîlê: Rastî û Efsane

Beşa 1: Destpêk: Birca Babîlê di Çavkaniyên Dîrokî û Mîtolojîk de

Birca Babîlê yek ji vebêjeyên herî naskirî û bi bandor ên cîhanê ye, ku di navbera rastî û efsaneyê de cih digire. Ev çîroka kevnar, ku bi giranî ji Pirtûka Pîroz tê zanîn, sembola azweriya mirovî ya bêsînor, sînorên hêza mirov li hemberî hêzeke bilindtir, û bi awayekî sembolîk, koka cihêrengiya zimanan e. Girîngiya Birca Babîlê ne tenê di çarçoveya teolojîk û dînî de ye, lê belê di warên arkeolojî, zimannasî, huner, wêje û ramana felsefî de jî xwedî bandoreke kûr û mayînde ye. Kapasîteya wê ya domdar ku wekî metaforek ji bo gelek aliyên serpêhatiya mirovî xizmet bike – ji lêgerîna zanînê û hewldanên yekîtiyê bigire heya encamên quretî û aloziyên ragihandina navçandî – girîngiya wê ya bingehîn nîşan dide. Çîrok bi awayekî bingehîn li ser têkçûna projeyeke mezin a mirovî ye ji ber midaxeleya Xwedayî. Lêbelê, ev çîrok bi sedsalan e ji nû ve tê şîrovekirin da ku li gorî fikarên serdemên cihêreng be. Di serdema globalîzmê de, ew dikare wekî hişyariyek li dijî homojenîzasyona çandî an jî wekî pîrozkirina cihêrengiyê were dîtin. Ev adaptasyona domdar girîngiya wê ya bingehîn nîşan dide.

Çavkaniya sereke û herî naskirî ya çîroka Birca Babîlê beşa Destpêkê ya Pirtûka Pîroz e (Destpêk 11:1-9). Ev vebêjeya Incîlî hîmê piraniya şîrove û têgihiştinên li ser bircê datîne. Lêbelê, ji bo têgihiştineke berfirehtir, pêwîst e ku em li çavkaniyên din ên dîrokî û arkeolojîk jî binêrin. Nivîsên dîrokî yên Mezopotamyayê, wek tabletên kêfxweşî yên ku behsa avahiyên mezin ên bi navê zîgurat dikin, û herwiha nivîsarên dîroknasên kevnar ên wekî Herodot, ku di sedsala 5an B.Z. de serdana Babîlê kiriye û behsa birca wê ya mezin kiriye, dikarin ronahiyê bidin ser bingeha dîrokî ya muhtemel a efsaneyê. Herodot behsa perestgeheke mezin a bi navê “Perestgeha Zeus Belus” dike, ku gelek lêkolîner wê bi zîgurata Etemenankî ya Babîlê re girê didin. Ev çavkaniyên cihêreng bingeha lêkolîna me ya li ser “rastî” û “efsane”ya Birca Babîlê datînin û rê didin me ku em bi awayekî rexneyî li vê çîroka kompleks binêrin.

Beşa 2: Çîroka Birca Babîlê: Vebêjeya Pirtûka Pîroz û Şîroveyên Teolojîk

Vebêjeya Birca Babîlê, wekî ku di Pirtûka Pîroz, beşa Destpêk 11:1-9 de tê ragihandin, çîrokeke kurt lê bi wateyên kûr e. Li gorî vê vebêjeyê, piştî Tofanê, tevahiya mirovahiyê yek zimanî diaxivî û li deşta Şînarê (Mezopotamya) bi cih bû. Li wir, wan biryar da ku ji xwe re bajarekî û birceke ku serê wê bigihîje bihuştê ava bikin, da ku “ji xwe re navekî çêkin” û li ser rûyê erdê belav nebin. Ev hewldana mirovî, ku wekî îfadeya quretî û serhildanê li dijî Xwedê tê dîtin, dibe sedema midaxeleya Xwedayî. Xwedê dadikeve ku bajar û bircê bibîne, û ji ber ku dibîne ku yekîtî û zimanê hevpar ê mirovan dê rê li ber ti tiştî negire ku ew bixwazin bikin, biryar dide ku zimanê wan tevlihev bike. Wekî encam, mirov êdî nikarin ji hev fam bikin, avakirina bircê radiweste, û ew li seranserê erdê belav dibin. Ji ber vê yekê navê wî cihî dibe Babîl, ku bi Îbranî tê wateya “tevlihevî”.

Mijarên teolojîk ên sereke yên ku ji vê çîrokê derdikevin ev in: quretî (hubris) ya mirovî, midaxeleya Xwedayî, tevlihevkirina zimanan wekî cezayek û amûrek, û belavbûna mirovan li ser rûyê erdê. Quretî wekî motîvasyona bingehîn a mirovan tê dîtin ku dixwazin xwe bigihînin statuyeke wekhevî Xwedê an jî navûdengê xwe li ser hesabê îradeya Xwedê ava bikin. Midaxeleya Xwedayî wekî bersivek rasterast ji vê quretiyê re tê şîrovekirin, ku serweriya Xwedê û sînorên hêza mirovî destnîşan dike. Tevlihevkirina zimanan ne tenê cezayek e, lê di heman demê de amûrek e ku pêşî li projeya mirovî ya yekgirtî û potansiyel xeternak digire. Belavbûna mirovan, her çend wekî encama vê tevliheviyê tê pêşkêş kirin jî, di heman demê de pêkanîna fermana Xwedê ya berê ya “erdê dagirin û zêde bibin” (Destpêk 9:1) tîne bîra mirov.

Nêrînên cuda yên teolojîk li ser çîrokê hene. Hin şîrovekar çîrokê wekî rexneyek li dijî împaratoriyên mezin ên Mezopotamyayê, bi taybetî Babîlê, dibînin, ku bi quretî û zordariya xwe dihatin naskirin. Babîl di Pirtûka Pîroz de gelek caran wekî sembola hêza dinyayî ya li dijî Xwedê tê teswîr kirin. Şîroveyên din çîrokê wekî ravekirineke teolojîk ji bo cihêrengiya çandî û zimanî ya cîhanê dihesibînin. Di vê çarçoveyê de, cihêrengî wekî encama gunehê mirovî tê dîtin. Lêbelê, hin teologan têkiliyek di navbera Birca Babîlê û bûyera Pentîkostê ya di Peymana Nû de danîne, ku tê de Ruhê Pîroz dadikeve ser şandiyan û ew bi zimanên cihê diaxivin lê ji hêla her kesî ve têne fêm kirin. Pentîkost carinan wekî “berevajîkirina” an “sererastkirina” Babîlê tê dîtin, ku tê de cihêrengiya zimanan dibe amûrek ji bo belavkirina Mizgîniyê û yekîtiya di Ruh de. Ev nêrîn pêşniyar dike ku armanca Xwedê ne tunekirina cihêrengiyê ye, lê belê afirandina yekîtiyeke kûrtir e ku ji astengiyên zimanî wêdetir diçe.

Dema ku çîroka Birca Babîlê bi gelemperî wekî çîrokeke cezakirinê tê fêm kirin, mimkun e ku ew wekî vebêjeyeke bingehîn a derbarê xwezaya pêşketina mirovî û têkiliya wê bi hêza xwedayî/siruştî re jî were xwendin. Redkirina “yek zimanî” û “yek cihî” ji hêla Xwedê ve dibe ku wekî nasîna xetereyên potansiyel ên homojenîteya tam û hêza bêkontrol a navendîkirî were şîrove kirin. Tevî ku wekî “ceza” tê pêşkêş kirin, belavbûna mirovan û cihêrengiya zimanan, wekî ku hin şîrove destnîşan dikin, dibe sedema afirandina “mozaîkeke çandan, her yek bêhempa û biqîmet”. Ev nêrîn ji têgihîştina cezakirinê ya saf wêdetir diçe û aliyekî potansiyel “erênî” yê nediyar ê encamê destnîşan dike, ku dibe ku bi mebesta Xwedê ya ji bo cihêrengî û dagirtina erdê re hevaheng be.

Beşa 3: Li Şopa Bircê: Lêgerînên Arkeolojîk li Mezopotamyayê

Lêkolînên arkeolojîk li Mezopotamyayê, bi taybetî li herêma ku bi navê Şînar di Pirtûka Pîroz de tê binavkirin, delîlên girîng derbarê avahiyên bîrdarî yên ku dibe ku îlhama çîroka Birca Babîlê dane, pêşkêş dikin. Di nav van avahiyan de, zîgurat roleke navendî dilîzin.

3.1. Zîguratên Mezopotamyayê: Mîmarî, Armanc û Nimûne

Zîgurat avahiyên pîramîdal ên bi basamak in ku taybetmendiya bajarên mezin ên Mezopotamyayê bûn, ji Sumeriyan bigire heta Babîliyan û Asûriyan, ji nêzîkê 2200 B.Z. heta 500 B.Z.. Ew bi gelemperî ji kerpîçên di tavê de hişkkirî di hundurê xwe de û bi kerpîçên pijiyayî di rûyê xwe yê derve de hatine çêkirin. Berevajî pîramîdên Misrê, zîgurat ne xwediyê odeyên hundurîn bûn û ne wekî goristan dihatin bikaranîn. Armanca bingehîn a zîguratê ew bû ku wekî platformek ji bo perestgeha ku li serê wê dihat avakirin xizmet bike, û bi vî awayî perestgehê “nêzîkî bihuştê” bike. Ew wekî “çiyayên sûnî” dihatin dîtin ku têkiliya di navbera erd û ezmanan de, di navbera mirovan û xwedayan de, sembolîze dikirin.

Dema ku zîgurat bi pîramîdên Misrê re têne berawirdkirin, hin cudahî û dişibîn derdikevin holê. Her du jî avahiyên bîrdarî yên mezin in ku ber bi ezmanan ve bilind dibin û hêz û baweriya civakên xwe nîşan didin. Lêbelê, pîramîdên Misrê bi giranî wekî goristanên fîrewnan hatine çêkirin û rûyên wan şayik bûn, dema ku zîguratên Mezopotamyayê perestgehên li ser xwe dihewandin, rûyên wan bi basamak bûn, û avakirina wan heta serdema Seleukiyan jî berdewam kir, dema ku avakirina pîramîdan gelek berê rawestiyabû.

Li Mezopotamyayê gelek zîgurat hatine keşfkirin. Di tabloya jêrîn de, taybetmendiyên hin zîguratên hilbijartî têne pêşkêş kirin:

Tablo 1: Taybetmendiyên Zîguratên Mezopotamî yên Hilbijartî

Navê Zîguratê	Cih (Bajarê Kevnar, Welatê Îroyîn)	Serdema Avakirinê (Texmînî)	Pîvanên Bingehîn (Dirêjahî x Firehî x Bilindahî)	Materyalên Sereke	Xwedawendê/a ku jê re hatiye terxankirin	Nîşeyên Girîng
Etemenankî	Babîl, Iraq	Ji nû ve avakirin sedsala 6an B.Z. (Nabopolassar, Nebukadnezar II); kokên wê kevntir in.	Bingeh: ~91×91 m; Bilindahî: ~91 m (Tablet Louvre) an 54-66 m (texmînên nûjen)	Kerpîçên di tavê de hişkkirî û pijiyayî, bîtum	Marduk	Bi berfirehî wekî îlhama Birca Babîlê tê dîtin. Navê wê: “Perestgeha bingeha bihuşt û erdê”. Ji hêla R. Koldewey ve hatiye kolandin.
Zîgurata Mezin a Ûrê (Etemenniguru)	Ûr, Iraq	Nêzîkî 2100 B.Z. (Ur-Nammu, Shulgi)	Bingeh: ~64×45 m; Bilindahiya orîjînal: ~21-30 m	Kerpîçên di tavê de hişkkirî, kerpîçên pijiyayî, bîtum	Nanna (Sîn)	Yek ji zîguratên herî baş parastî. Di kevnariyê û serdema modern de hatiye restorekirin.
Zîgurata Çoxa Zenbîl (Dur Untash)	Çoxa Zenbîl, Îran	Nêzîkî 1250 B.Z. (Untash-Napirisha)	Bingeh: ~105×105 m; Bilindahiya orîjînal: ~53 m (niha ~24.75 m)	Kerpîçên di tavê de hişkkirî, kerpîçên pijiyayî	Inshushinak, Napirisha	Zîgurata herî mezin a li derveyî Mezopotamyayê. Di Lîsteya Mîrata Cîhanî ya UNESCO de ye.

Hebûna van zîguratên berbiçav destnîşan dike ku çîroka Birca Babîlê bi gumaneke mezin ji rastiyên dîrokî û çandî yên Mezopotamyayê îlhama xwe girtiye. Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku bûyer tam wekî di Pirtûka Pîroz de tê vegotin qewimiye. “Rastî” dibe ku di îlhama ji avahiyên rastîn de be, dema ku “efsane” di şîroveya teolojîk û vebêjeya bûyeran de ye.

3.2. Stêla Birca Babîlê û Delîlên Din ên Arkeolojîk

Yek ji delîlên arkeolojîk ên herî girîng ku Etemenankî bi Birca Babîlê ya efsaneyî ve girê dide, “Stêla Birca Babîlê” ye. Ev stêla kevirî ya reş, ku di Koleksiyona Schøyen de tê parastin û ji serdema Qral Nebukadnezar II (604-562 B.Z.) ye, wekî teswîra herî kevn a naskirî ya Etemenankî tê hesibandin. Stêl teswîreke zîguratê bi çend qatan û perestgeheke li serê wê, herwiha fîgurekî Qral Nebukadnezar II û planeke avahiyê nîşan dide. Nivîsara kêfxweşî ya li ser stêlê, ku ji Nebukadnezar II re tê îsnad kirin, dibêje: “Etemenankî Zîkurrat Babîblî Min ew çêkir, ecêba gelên cîhanê, min serê wê gihand bihuştê…”. Ev stêl, ku tê gotin di kolandinên Robert Koldewey de di sala 1917an de hatiye dîtin, girêdaneke xurt a dîtbarî û nivîskî di navbera Nebukadnezar II, zîgurata Etemenankî, û têgeha “Birca Babîlê” de çêdike. Girîngiya vê stêlê ew qas mezin e ku ew wekî delîlek rasterast ji bo nasnameya Etemenankî wekî bingeha dîrokî ya Birca Babîlê tê dîtin û ji bo têgihiştina mebest û mezinahiya projeya Nebukadnezar girîng e.

Beşa 4: Rastî an Efsane? Nîqaşên li ser Dîrokiya Birca Babîlê

Piraniya lêkolînerên nûjen Pirtûka Destpêkê, ku çîroka Birca Babîlê tê de ye, wekî metneke mîtolojîk an teolojîk dibînin, ne wekî qeydeke dîrokî ya bûyeran bi wateya modern a dîroknûsiyê. Ev nêrîn nayê wê wateyê ku efsane ji rastiyên dîrokî bi tevahî qut e. Berevajî, tê bawer kirin ku çîroka Birca Babîlê bi îhtimaleke mezin ji zîgurata Etemenankî ya li Babîlê îlhama xwe girtiye, nemaze di dema sirgûniya Cihûyan li Babîlê di sedsala 6an B.Z. de, dema ku wan ev avahiya bîrdarî dît. Dîtina Etemenankî, ku navê wê bi Sumerî tê wateya “Perestgeha bingeha bihuşt û erdê” , û mezinahî û azweriya wê, dibe ku di hişê vebêjerên Incîlî de wekî sembola quretiya împaratoriya Babîlê û hewldanên mirovî yên ji bo gihîştina statuyeke xwedayî xuya kiribe. Lêkolînerên wekî Stephen L. Harris û Isaac Asimov pêşniyar kirine ku dîtina zîgurateke mezin, dibe ku nîvco mayî, û hevsaziya fonolojîk di navbera navê Babîlê yê Babîlonî Bab-ilu (“deriyê Xwedê”) û peyva Îbranî balal (“tevlihev kirin”) de, bandor li ser nivîskarên Destpêk 11:1-9 kiriye.

Yek ji nîqaşên girîng ên di nav lêkolînerên Incîlê de têkiliya di navbera Destpêk Beşa 10 (ku wekî “Tabloya Miletan” tê zanîn) û Destpêk Beşa 11 (çîroka Birca Babîlê) de ye. Destpêk 10 berê behsa cihêrengiya zimanan û belavbûna miletan li ser rûyê erdê dike (mînak, Destpêk 10:5, 20, 31). Ev yek wekî nakokiyek bi Destpêk 11:1-9 re tê dîtin, ku tê de tevlihevkirina zimanekî yekane yê mirovahiyê û belavbûna wan wekî encama bûyera Babîlê tê pêşkêş kirin. Ji bo çareserkirina vê “nakokiya” xuya, çend şîrove hatine pêşniyar kirin:

1. Teoriya Çavkaniyan: Hin lêkolîner amaje dikin ku Destpêk 10 û 11 ji çavkaniyên cihêreng ên kevneşopiya Incîlî (wekî çavkaniyên J, E, D, P) hatine girtin û paşê hatine ba hev, ku ev yek dibe sedema hin dubarebûn an cudahiyên di perspektîfê de.
2. Rêzkirina Tematîk an Mantikî, Ne Kronolojîk: Nêrîneke din ew e ku Destpêk 10 kurteyek an encamek giştî ya belavbûna mirovan pêşkêş dike, dema ku Destpêk 11 vedigere paş da ku sedem û mekanîzmaya vê belavbûnê (ango, bûyera Babîlê) bi hûrgilî rave bike. Bi gotineke din, Destpêk 10 “çi qewimî” nîşan dide, û Destpêk 11 “çawa qewimî” rave dike.
3. Hîpoteza Herêmî: Hin şîrovekar pêşniyar dikin ku “tevahiya erdê” ya di Destpêk 11:1 de ne li ser tevahiya cîhanê, lê li ser herêmeke taybetî ya Mezopotamyayê (Şînar) û gelê ku li wir kom bûbûn, vedigere. Li gorî vê nêrînê, bûyera Babîlê bû sedema tevlihevkirina zimanê vê koma taybet û belavbûna wan, dema ku komên din ên mirovan berê li deverên din ên cîhanê bi zimanên cihê dijiyan.

Nîqaşa “rastî an efsane” dibe ku çarçoveyeke dualî ya zêde hêsan be ji bo têgihiştina Birca Babîlê. Dibe ku rasttir be ku em Birca Babîlê wekî “mîtolojiya dîrokî” an “dîroka mîtolojîzekirî” bibînin. Di vê çarçoveyê de, bûyer û cîhên rastîn (mîna zîguratên Babîlê û bajarê Babîlê bi xwe) di nav vebêjeyeke teolojîk de ji nû ve hatine şîrovekirin û watedarkirin da ku rastiyên kûrتر ên li ser xwezaya mirov, civak û têkiliya bi Xwedê re ragihînin. Ev nêzîkatî rê dide ku em hem girêdanên dîrokî yên muhtemel (wek îlhama ji Etemenankî) nas bikin , hem jî qîmetê bidin hêza sembolîk û peyamên teolojîk ên efsaneyê. Bi vî awayî, “rastî” û “efsane” ne wekî dijber, lê wekî hêmanên ku bi awayekî tevlihev di nav çîrokê de cih digirin, têne dîtin.

Beşa 5: Tevliheviya Zimanan: Birca Babîlê û Lêkolînên Zimannasiyê

Çîroka Birca Babîlê bi awayekî kevneşopî wekî ravekirina koka cihêrengiya zimanan li cîhanê hatiye qebûlkirin. Lêbelê, lêkolînên zimannasiya modern perspektîfeke cuda pêşkêş dikin.

5.1. Nêrînên Zanistî li ser Koka Pirrengiya Zimanan

Teoriyên zimannasiyê yên modern koka cihêrengiya zimanan bi pêvajoyên evolusyonî, civakî û çandî yên dirêj û tevlihev rave dikin. Noam Chomsky, yek ji zimannasên herî bi bandor, amaje dike ku mirov xwedî “qabiliyeteke zimanî ya zikmakî” ne, ku wekî “gramera gerdûnî” tê binavkirin, û ziman ne tenê amûreke ragihandinê ye, lê di heman demê de pergalek ji bo avakirin û ramana li ser cîhanê ye. Berevajî vê, hin teorîsyenên din, wek Derek Bickerton, arguman dikin ku ziman ne zikmakî ye lê bi pêşketina çandî û biyolojîkî ve girêdayî ye.

Piraniya zimannasan li ser wê yekê hemfikir in ku cihêrengiya zimanî ya îroyîn encama pêvajoyeke dirêj a guherîn û cihêbûnê ye ku piştî belavbûna mirovan li seranserê cîhanê qewimiye. Kêmkirina têkiliyê di navbera komên mirovan ên ku ji hev dûr ketine, adaptasyona bi hawîrdorên nû re, û pêşketinên çandî yên serbixwe bûne sedem ku zimanên wan hêdî hêdî ji hev cihê bibin û malbatên zimanan ên cuda pêk bînin. Ev pêvajo bi hezaran salan dom kiriye. Lêkolînên genetîkî û zimannasî yên hevdem piştgiriyê didin vê modela “derketina ji Afrîkayê” û cihêbûna paşîn. Zanyar pêşniyar dikin ku mirov xwedî adapasyoneke biyolojîkî ji bo fêrbûna maqûl in, ku rê dide wan ku bi guherînên zû yên di avahiya zimanî ya çandî de re mijûl bibin.

Li gorî daneyên UNESCOyê, îro li cîhanê hejmareke mezin ziman hene, lê gelek ji wan di bin xetereya tunebûnê de ne. Ev yek girîngiya parastina cihêrengiya zimanî radixe ber çavan.

Tablo 2: Hejmara Texmînî ya Zimanên Cîhanê û Rewşa Wan (Li gorî UNESCO)

Kategorî	Hejmara Zimanên Texmînî
Hejmara Giştî ya Zimanên Belgekirî (axaftin û îşaret)	~8324
Hejmara Zimanên ku Hîn Tên Bikaranîn	~7000
Zimanên di Xetereyê de (Giştî)	Zêdetirî 40% ji zimanên ku tên axaftin
– Potansiyel Xeternak	1163
– Bêguman di Xetereyê de	2362
– Giran di Xetereyê de	463
– Krîtîk di Xetereyê de	383
Zimanên Ne di Bikaranînê de (Mirî)	1181
Zimanên Ewle	65

(Nîşe: Hejmarên ji bo zimanên di xetereyê de û ewle li gorî kategorîzasyona UNESCOyê ne û dibe ku bi demê re biguherin.)

5.2. Kritîka Çîroka Babîlê ji Aliyê Zimannasiya Dîrokî ve

Ji perspektîfa zimannasiya dîrokî û zanistî, ravekirina çîroka Birca Babîlê ya ji bo koka cihêrengiya zimanan wekî bûyereke yekane û nişkave ya tevlihevkirina zimanekî hevpar, nayê pejirandin. Delîlên berdest nîşan didin ku ziman bi pêvajoyên xwezayî yên guherînê, cihêbûnê û têkiliyê bi demeke dirêj ve pêş ketine. Ji ber vê yekê, baweriya ku cihêrengiya zimanî ya cîhanê bi awayekî mûcîzeyî ji Birca Babîlê dest pê kiriye, wekî “pseudozimannasî” tê dîtin û bi rastiyên naskirî yên li ser koka û dîroka zimanan re dijber e. Malbatên zimanan, wek malbata Hind-Ewropî an Semîtî, xwedî kokên hevpar in ku bi hezaran salan beriya serdema texmînkirî ya Birca Babîlê diçin û pêşketina wan a cihêreng bi rêbazên zimannasiya berawirdî dikare were şopandin.

Tevî ku çîroka Babîlê ji hêla zanistî ve wekî ravekirineke rastîn a koka cihêrengiya zimanan nayê pejirandin, ew dikare wekî metaforeke xurt ji bo aloziyên ragihandina mirovî û astengiyên ku ji ber cihêrengiya zimanan û çandan derdikevin, were şîrovekirin. “Tevlihevkirina zimanan” ne hewce ye ku bi awayekî lîtreal were girtin. Belkî, ew sembola têgihîştinên çewt, dijminatî û perçebûna ku di navbera komên mirovan de çêdibin, be – pirsgirêkên ku îro jî bi awayên cihêreng berdewam dikin. Çîrok, wekî ku hin lêkolîner destnîşan dikin, dibe ku “refleksiyonek be li ser ka ziman çawa bi awayên cihêreng dixebitin, li ser sînorên zimanekî ji bo ragihandina wateya zimanekî din, û li ser kêmasiya di wergerê de”. Bi vî awayî, “tevlihevî” dikare ji tenê cihêrengiya zimanan wêdetir, wekî sembola “têkoşîna ji bo ragihandinê” were şîrovekirin, ku mijareke gerdûnî ye. Nirxa çîrokê ne di rastiya wê ya zanistî de, lê di kapasîteya wê ya sembolîzekirina pirsgirêkên bingehîn ên mirovî de ye.

Beşa 6: Bircên Din ên Cîhanê: Analîzeke Berawirdî ya Mîtolojiyan

Motîfa avakirina bircekê ji bo gihîştina qada xwedayî, quretiya mirovî, û midaxeleya xwedayî ya ku dibe sedema têkçûnê, ne tenê di çîroka Birca Babîlê de tê dîtin. Li gelek çandên cîhanê mît û efsaneyên serupa hene ku van mijarên bingehîn parve dikin. Vekolîna van mîtan dikare têgihiştineke kûrtir bide me li ser arketîpên gerdûnî û fikarên hevpar ên mirovahiyê.

Di mîtolojiya Sumerî de, çîroka “Enmerkar û Xudanê Aratta” behsa hewldana Qral Enmerkar a Urukê dike ji bo avakirina zîgurateke mezin li Erîdûyê. Di çîrokê de, Enmerkar gazî Xwedê Enkî dike da ku yekîtiya zimanî ya herêmên cihêreng ji nû ve saz bike an jî têk bibe, û dixwaze ku ew hemî “bi yek zimanî ji Enlîl re bipeyivin”. Ev mît, her çend rasterast ne li ser tevlihevkirina zimanan wekî ceza be jî, mijara yekîtî û cihêrengiya zimanî û têkiliya wê bi xwedayan re tîne rojevê. Herwiha, di Qur’anê de jî çîrokeke dişibe Birca Babîlê heye, ku tê de Fîrewnê Misrê ji wezîrê xwe Haman dixwaze ku ji wî re bircekê ava bike da ku ew bikaribe hilkişe û Xwedayê Mûsa bibîne.

Di mîtolojiya Yewnanî de, çîroka Gigantomachy (Şerê Gîgantan) heye, ku tê de Gîgant hewl didin ku bi komkirina çiyayan li ser hev xwe bigihînin Olimposê û li dijî xwedayên Olimpusê şer bikin. Lêbelê, Zeus û xwedayên din wan têk dibin û hewldana wan pûç dikin. Ev çîrok motîfa quretiya li hemberî xwedayan û cezayê îlahî bi awayekî zelal nîşan dide.

Li Amerîkaya Latînî jî çîrokên serupa hene. Mînak, li Meksîkayê, çîrokên kevnar behsa avakirina Pîramîda Mezin a Cholula dikin wekî hewldanek ji bo gihîştina bihuştê piştî Tofaneke mezin. Xwedayan bi hêrs bersiv dane û pîramîd hilweşandine û avaker belav kirine. Kevneşopiyeke Toltekî jî behsa avakirina birceke bilind dike ji bo xwe-parastinê ji tofaneke duyemîn, lê zimanên avakeran têne tevlihev kirin û ew li deverên cihê yên erdê belav dibin. Herwiha, gelê Tohono O’odham ê Arîzonayê çîrokekê vedibêje ku tê de Montezuma piştî tofanekê hewl dide xaniyekî ku bigihîje bihuştê ava bike, lê Ruhê Mezin wê bi birûskan hildiweşîne.

Tabloya jêrîn berawirdiyeke hûrgilî ya van mîtan û yên din pêşkêş dike:

Tablo 3: Mîtên Mîna Birca Babîlê li Cîhanê – Berawirdiyek

Çand/Mîtolojî	Navê Çîrokê/Bircê (ger hebe)	Sedema Avakirinê	Midaxeleya Xwedayî/Hêza Bilind	Encama Çîrokê	Mijarên Hevpar bi Birca Babîlê re
Sumerî	Enmerkar û Xudanê Aratta	Avakirina zîguratê, daxwaza yekîtî/tevliheviya zimanan	Gazîkirina Xwedê Enkî	Têkbirina yekîtiya zimanî	Yekîtî/cihêrengiya zimanî, têkiliya bi xwedayan re
Misrî (Qur’an)	Birca Fîrewn û Haman	Gihîştina Xwedayê Mûsa	(Nayê diyarkirin)	(Nayê diyarkirin)	Quretî, hewldana gihîştina xwedayî
Yewnanî	Gigantomachy	Gihîştina Olimposê, şerê li dijî xwedayan	Zeus bi birûskan bersiv dide	Gîgant têk diçin, çiya hildiweşin	Quretî, cezayê xwedayî, hewldana gihîştina qada xwedayî
Meksîkî (Cholula)	Pîramîda Cholula	Gihîştina bihuştê	Xwedayan pîramîd hilweşand	Pîramîd hilweşiya, avaker belav bûn	Quretî, cezayê xwedayî, belavbûn
Meksîkî (Toltek)	Zacuali (Birc)	Xwe-parastin ji tofanê, gihîştina bihuştê	Ziman hatin tevlihev kirin	Ziman tevlihev bûn, avaker belav bûn	Tevlihevkirina zimanan, belavbûn
Arîzona (Tohono O’odham)	Mala Montezuma	Gihîştina bihuştê	Ruhê Mezin bi birûskan hilweşand	Avahî hilweşiya	Quretî, cezayê xwedayî
Afrîka (Lozi)	Birca ji Direkan	Şopandina Xwedayê Afirîner Nyambe	(Nayê diyarkirin, direk hildiweşin)	Avaker mirin	Hewldana gihîştina xwedayî, têkçûn
Afrîka (Blackfeet)	Ziman li ser Çiyayekî	(Ne avakirina bircê, lê belavkirina avên rengîn)	Xwedayê Napî avên rengîn dide mirovan	Her kom zimanekî cuda distîne	Koka cihêrengiya zimanan

Analîza van mîtên berawirdî nîşan dide ku mijarên wekî têkiliya mirov-Xwedê, sînorên zanîn û hêza mirovî, û tirsa ji kaos û perçebûnê di gelek çandan de bi awayên cuda hatine îfadekirin. Quretî (hubris) û cezayê xwedayî motîfên gelemperî ne. Lêbelê, cudahî jî hene; mînak, çîroka Birca Babîlê bi awayekî taybetî giraniyê dide ser tevlihevkirina zimanan wekî encama sereke, dema ku hin çîrokên din bêtir li ser hilweşandina fîzîkî ya avahiyê an mirina avakeran disekinin.

Belavbûna van mîtên serupa li çandên cihêreng ên cîhanê, ku piraniya wan têkiliya dîrokî ya rasterast bi hev re tune bûne, pêşniyar dike ku ev motîf bersivekê dide pirs û tirsên bingehîn ên mirovahiyê. Ev ne tenê mijareke deynkirina çandî ye, lê dibe ku nîşana arketîpên hevpar ên di binhişê kolektîf ê mirovahiyê de be, ku tirsa ji binpêkirina sînorên xwezayî û xwesteka gihîştina tiştekî ji xwe mezintir îfade dike.

Beşa 7: Mîrasa Birca Babîlê: Bandora li ser Çand, Huner û Ramanê

Çîroka Birca Babîlê ji serdema kevnar heta roja îro bandoreke kûr û berfireh li ser çand, huner, wêje û ramana mirovahiyê kiriye. Ew wekî sembolek ji bo gelek têgeh û fikarên mirovî xizmet kiriye û dike.

7.1. Birca Babîlê di Hunerê de (Mînak: Tabloyên Pieter Bruegel Pîr)

Yek ji teswîrên herî navdar û bi bandor ên Birca Babîlê di hunerê de tabloyên Pieter Bruegel Pîr (nêzîkî 1525-1569) in. Du tabloyên wî yên sereke yên bi vê mijarê, “Birca Mezin a Babîlê” (nêzîkî 1563, li Viyanayê) û “Birca Biçûk a Babîlê” (nêzîkî 1563-65, li Rotterdamê), bi hûrgiliyên xwe yên dewlemend û sembolîzma xwe ya kûr têne naskirin. Di van tabloyên de, Bruegel bircê wekî avahiyeke mezin û kaotîk nîşan dide, ku bi hezaran karker tê de dixebitin. Mîmariya bircê bi gelemperî dişibe Koloseuma Romayê, ku dibe ku sembola quretiya împaratoriyan û paşeroja wan a hilweşînê be. Fîgura Qral Nimrod, ku di tabloya Viyanayê de li pêşiya bircê xuya dike, wekî sembola quretiya desthilatdariyê tê şîrovekirin. Hin şîrovekar van tabloyên wekî rexneyek li ser quretiya mirovî, hewldanên bêencam, an jî wekî alegoriyek ji bo aloziyên siyasî û dînî yên serdema Bruegel (wekî serhildana Hollandiyan li dijî desthilatdariya Spanî ya Philip II) dibînin. Tabloyên Bruegel ne tenê îlustrasyonên çîroka Incîlê ne, lê di heman demê de şîroveyên kûr li ser xwezaya mirovî û civakê ne.

7.2. Birca Babîlê di Wêjeyê de (Mînak: James Joyce, Jorge Luis Borges)

Di wêjeyê de jî motîfên Birca Babîlê bi awayên cihêreng hatine bikaranîn. James Joyce di romana xwe ya navdar “Finnegans Wake” (1939) de bi berfirehî li ser mijara tevliheviya zimanan û “kakofoniya Babîlê” disekine. Zimanê tevlihev û pirreng ê romanê bi xwe wekî îfadeya encamên Babîlê tê dîtin, ku tê de ragihandin perçe perçe dibe û wate winda dibe. Jorge Luis Borges jî di kurteçîroka xwe ya bi navê “Pirtûkxaneya Babelê” (1941) de metaforeke xurt ji bo gerdûneke bêdawî ya tijî agahiyên bêwate û pirtûkên ku nayên fêm kirin diafirîne. Ev pirtûkxane, ku tê de her tiştê gengaz hatiye nivîsandin lê wateya rastîn winda ye, rewşa mirovê modern ê ku di nav lehiya agahiyan de winda bûye û li wateyê digere, tîne bîra mirov. Nivîskarên din ên wekî A.S. Byatt di “Babel Tower” de û nivîskarên Anglo-Saksonî yên serdema navîn jî bi awayên xwe yên taybet li ser vê mijarê rawestiyane. Herwiha, çîroka Birca Babîlê di Pirtûka Mormon de jî cih digire, ku tê de behsa komeke mirovan dike ku ji Birca Mezin direvin.

7.3. Şîroveyên Felsefî û Teolojîk ên Hemdem

Çîroka Birca Babîlê di nîqaşên felsefî û teolojîk ên hemdem de jî xwedî cihekî girîng e. Mijarên wekî quretî, sînorên hêza mirovî, û encamên azweriya bêkontrol hîn jî têkildar in. Di çarçoveya globalîzmê de, hin kes hewldanên ji bo yekîtiya cîhanî an “gundekî global” wekî hewldaneke nû ya avakirina “Birca Babîlê” dibînin, ku tê de xetereya homojenîzasyon û windabûna cihêrengiya çandî heye. Pirsgirêkên ragihandina navçandî û têgihîştina çewt a di navbera komên cihêreng de wekî berdewamiya “tevliheviya zimanan” a Babîlê têne dîtin. Etîka pêşketina teknolojîk, nemaze di warên wekî îstîxbarata sûnî û endezyariya genetîkî de, pirsên li ser sînorên ku divê mirovahî derbas neke û encamên potansiyel ên “gihîştina bihuştê” bi rêyên teknolojîk tîne rojevê. Ji aliyekî din ve, hin şîrovekar nirxê cihêrengiya çandî û zimanî wekî encameke erênî ya “hilweşîna” Babîlê dibînin, û arguman dikin ku cihêrengî ji bo yekîtiyeke rastîn û têgihiştineke kûrtir pêwîst e. Di teolojiya postkolonyal de, çîrok carinan wekî rexneyek li dijî împaratorî û zimanên serdest ên ku çand û zimanên herêmî tepeser dikin, tê şîrovekirin.

Mînakên di Çanda Populer de

Bandora Birca Babîlê di çanda populer de jî xuya dike. Di lîstikên vîdyoyê yên wekî “Civilization VI” û “Indiana Jones and the Infernal Machine” de Birca Babîlê wekî avahiyeke girîng an cîhekî sereke cih digire. Di fîlma klasîk a Fritz Lang “Metropolis” (1927) de, “Birca Nû ya Babîlê” wekî sembola hêza pîşesaziyê û cudahiya di navbera çînan de tê bikaranîn. Di muzîkê de, hunermendên wekî Bob Dylan û Elton John di stranên xwe de referansên ji Birca Babîlê re kirine, û mijarên wekî kaos, tevlihevî, û encamên quretiyê an jî şêwaza jiyana rock’n’rollê anîne ziman. Herwiha, têgeha “babelfish” ji pirtûk û rêzefîlma “The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy” rasterast ji Birca Babîlê îlhama xwe digire û pirsgirêka astengiyên zimanî bi awayekî komîk çareser dike. Belgefîlma “Welcome to Babel” jî çîroka hunermendekî Çînî-Awistralyayî vedibêje ku berhemeke mezin a bi navê “Tower of Babel” diafirîne da ku dîroka komunîzmê teswîr bike, û bi vî awayî mijarên azwerî, bîranîn û şîroveya dîrokê bi motîfa Babîlê ve girê dide.

Mîrasa domdar a Birca Babîlê di çand, huner û ramanê de ne tenê ji ber dramatîzma çîrokê ye, lê ji ber ku ew bi awayekî bêkêmasî tengezariyên bingehîn ên di serpêhatiya mirovî de – di navbera azwerî û sînor, yekîtî û cihêrengî, ragihandin û têgihîştina çewt, pêşketin û encamên nediyar de – digire. Her serdem û her çandek dikare fikarên xwe yên taybet di nav vê vebêjeya kevnar de bibîne û şîrove bike. Ji ber ku çîroka Babîlê van tengezariyan di nav xwe de dihewîne, ew wekî kanavaseyekê dixebite ku li ser wê fikarên hemdem dikarin bên nîgarkirin. Ev yek wê ji tenê çîrokeke kevnar wêdetir dike û wê vediguherîne beşek ji “mîraseke zindî” ya çandî.

Beşa 8: Encam: Birca Babîlê di Navbera Rastî û Efsaneyê de

Çîroka Birca Babîlê, ku di navbera rûpelên dîrokê, lêgerînên arkeolojîk, nîqaşên zimannasî û kûrahiya mîtolojiyê de pêl dide, yek ji vebêjeyên herî mayînde û pir-alî yên mirovahiyê ye. Wekî ku di vê gotarê de hate nîqaşkirin, vebêjeya bingehîn a ji Pirtûka Pîroz behsa hewldaneke mirovî ya qure dike ji bo avakirina bircekê ku bigihîje bihuştê, ku bi midaxeleya Xwedayî û tevlihevkirina zimanan bi dawî dibe. Ev çîrok bi mijarên teolojîk ên wekî quretî, serweriya Xwedayî û koka cihêrengiya mirovan ve girêdayî ye.

Ji aliyê arkeolojîk ve, delîlên xurt destnîşan dikin ku zîguratên Mezopotamyayê, bi taybetî Etemenankî ya li Babîlê, îlhama maddî ya muhtemel ji bo çîroka Birca Babîlê pêk anîne. Vedîtinên wekî Stêla Birca Babîlê girêdana di navbera Qral Nebukadnezar II û vê avahiya bîrdarî de xurt dikin. Lêbelê, piraniya lêkolîneran li ser wê yekê hemfikir in ku çîroka Incîlî ne qeydeke dîrokî ya lîtreal e, lê belê şîroveyeke teolojîk a van rastiyên dîrokî ye, nemaze di çarçoveya sirgûniya Babîlê de.

Di warê zimannasiyê de, ravekirina Babîlê ya ji bo koka cihêrengiya zimanan bi teoriyên zanistî yên modern re li hev nake, ku pêşketina zimanan wekî pêvajoyeke evolusyonî ya dirêj û xwezayî dibînin. Tevî vê yekê, çîrok wekî metaforeke xurt ji bo aloziyên ragihandina mirovî û astengiyên zimanî dimîne.

Berawirdkirina bi mîtên serupa yên ji çandên din ên cîhanê re (wekî Gigantomachy ya Yewnanî an çîrokên pîramîdên Amerîkaya Latînî) nîşan dide ku motîfên azweriya mirovî ya ji bo gihîştina qada xwedayî û encamên wê yên neyînî di gelek kevneşopiyan de bi awayên cuda hatine îfadekirin. Ev yek pêşniyar dike ku Birca Babîlê bersivekê dide pirs û tirsên bingehîn û gerdûnî yên mirovahiyê.

Mîrasa Birca Babîlê di huner, wêje, felsefe û çanda populer de berfireh û kûr e. Ji tabloyên Bruegel bigire heta berhemên Joyce û Borges, û ji şîroveyên teolojîk ên hemdem ên li ser globalîzm û teknolojiyê bigire heta referansên di fîlm û muzîkê de, Birca Babîlê berdewam dike ku wekî sembolek ji bo gelek aliyên serpêhatiya mirovî xizmet bike.

Di encamê de, Birca Babîlê, çi wekî bûyereke dîrokî ya ku şopa xwe di kavilên Mezopotamyayê de hiştiye bê dîtin, çi wekî efsaneyeke ku bi wateyên kûr ên teolojîk û felsefî barkirî ye, di hişê kolektîf ê mirovahiyê de cihekî navendî û girîng digire. Ew ne tenê çîrokeke ji rabirdûyê ye, lê di heman demê de neynikek e ku em tê de fikar û pirsên xwe yên hemdem dibînin. Birca Babîlê me vedixwîne ku em li ser xwezaya pêşketinê, nirxê cihêrengiyê, sînorên azweriya xwe, û berpirsiyariyên ku bi hêza me ya afirîner û hewldanên me yên ji bo yekîtiyê re tên, bi kûrahî bifikirin. Ew wekî semboleke daîmî ya lêgerîna mirovî ya ji bo wateyê, rûbirûbûna bi sînoran re, û aloziyên domdar ên ragihandin û cihêrengiyê di cîhaneke her ku diçe tevlihevtir de dimîne.

Çavkanî

1. The Tower of Babel Story: What Really Happened?, https://www.logos.com/grow/really-happened-tower-babel/ 2. The Tower of Babel – Bible Story Verses & Meaning | Bible Study Tools, https://www.biblestudytools.com/bible-stories/the-tower-of-babel.html 3. Tower of Babel – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Tower_of_Babel 4. Etemenanki (the “Tower of Babel”) – Livius, https://www.livius.org/articles/place/babylon/etemenanki/ 5. Etemenanki – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Etemenanki 6. Tower of Babel Bible Study: An In-Depth Analysis of Genesis Chapter 11, https://christfocusedliving.com/tower-of-babel-bible-study-genesis-11/ 7. A Higher Way: Learning from the Tower of Babel | Pastors Blog – Coastal Church, https://coastalchurch.org/a-higher-way/ 8. From Babel to Babylon – Monergism |, https://www.monergism.com/babel-babylon 9. The Tower of Babel and the Origin of the World’s Cultures – WordPress.com, https://soraaadnet.files.wordpress.com/2019/11/hiebertjbl126.pdf 10. Ziggurat | Definition, History, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/technology/ziggurat 11. Ziggurat – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/ziggurat/ 12. Ancient Mesopotamia: The Ziggurat – Daily Kos, https://www.dailykos.com/stories/2015/6/14/1393070/-Ancient-Mesopotamia-The-Ziggurat 13. A Gallery of Ziggurats of Ancient Mesopotamia – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/collection/248/a-gallery-of-ziggurats-of-ancient-mesopotamia/ 14. Ziggurat of Ur (article) | Ancient Near East | Khan Academy, https://www.khanacademy.org/humanities/ancient-art-civilizations/ancient-near-east1/x7e914f5b:neo-sumerian-ur-iii/a/ziggurat-of-ur 15. Tower of Babel Stele gifted to the people of Iraq – The Schoyen Collection, https://www.schoyencollection.com/news-items/tower-of-babel-stele-gifted-to-the-people-of-iraq 16. The Tower of Babel Stele – History of Information, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=1355 17. Chapter 1.2 The Tower of Babel (Genesis 11:1–9) in – Brill, https://brill.com/display/book/9789004527256/BP000003.xml 18. Language Is Baffling – The Story of the Tower of Babel – TheTorah …, https://www.thetorah.com/article/language-is-baffling-the-story-of-the-tower-of-babel 19. Linguistic Confusion and the Tower of Babel – National Catholic Register, https://www.ncregister.com/blog/linguistic-confusion-tower-of-babel 20. The Tower of Babel – Denison Digital Commons, https://digitalcommons.denison.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1053&context=religion 21. Genesis, Myth, and History: Rebutting the ‘Localized Hypothesis’ (Tower of Babel) (Part 4), https://jamesbishopblog.com/2025/02/03/genesis-myth-and-history-rebutting-the-localized-hypothesis-tower-of-babel-part-4/ 22. Does Genesis Contradict Itself About the Order of Nations, https://answersingenesis.org/contradictions-in-the-bible/the-order-of-nations/ 23. Genesis, Myth, and History: The Tower of Babel–Human Pride and Disobedience (Part 5), https://jamesbishopblog.com/2025/02/08/genesis-myth-and-history-the-tower-of-babel-human-pride-and-disobedience-part-5/ 24. The Evolution of The Language from the Philosophers’ Viewpoint | Salim | International Journal of English Linguistics | CCSE – Canadian Center of Science and Education, https://ccsenet.org/journal/index.php/ijel/article/view/63176 25. Explaining Linguistic Diversity | American Scientist, https://www.americanscientist.org/article/explaining-linguistic-diversity 26. The Biological Origin of Linguistic Diversity – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3484145/ 27. Do we have any scientific proof that the Tower of Babel could not have been the reason for the many languages throughout the world? – Quora, https://www.quora.com/Do-we-have-any-scientific-proof-that-the-Tower-of-Babel-could-not-have-been-the-reason-for-the-many-languages-throughout-the-world 28. The Tower of Babel in Art and Literature (6 Examples) | TheCollector, https://www.thecollector.com/tower-of-babel-art-literature/ 29. A Tower Reaching Heaven (And Comparative Mythology) – The …, https://preacherpollard.com/2024/01/30/a-tower-reaching-heaven-and-comparative-mythology/ 30. Prometheus – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Prometheus 31. Hubris and Divine Punishment in Myths – Paleothea, https://paleothea.com/moral-and-cautionary-tales/hubris-and-divine-punishment-in-myths/ 32. THE LABOURS OF TRANSLATION: TOWARDS UTOPIA IN BRUEGEL’S TOWER OF BABEL – Department of Art History, Visual Art & Theory, https://ahva.ubc.ca/wp-content/uploads/sites/37/2016/05/44_102213_082702.pdf 33. Exploring Humanism in Bruegel’s Tower of Babel – 1st Art Gallery, https://www.1st-art-gallery.com/article/tower-of-babel-a-testament-to-human-ambition/ 34. Undoing Babel – University of Toronto Press, https://utppublishing.com/doi/10.3138/9781487500542 35. The Tower of Babel, the Jaredites, and the Nature of God | Religious Studies Center – BYU, https://rsc.byu.edu/they-shall-grow-together/tower-babel-jaredites-nature-god 36. The Tower of Babel: Human Hubris and the Grace of God – National Catholic Register, https://www.ncregister.com/blog/old-testament-and-art-tower-of-babel 37. The Tower of Babel – Thematic Option Honors Program – USC Dornsife, https://dornsife.usc.edu/thematic-option/opportunities/conferences/the-tower-of-babel/ 38. Lucia Toman | Goldsmiths, University of London, https://www.gold.ac.uk/glits-e/back-issues/lucia-toman/ 39. Metropolis (1927 film) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Metropolis_(1927_film) 40. 10 World-Famous Rock & Roll Hits Inspired by the Bible – Listverse, https://listverse.com/2023/01/20/10-world-famous-rock-roll-hits-inspired-by-the-bible/ 41. What’s the meaning behind Tower of Babel : r/EltonJohn – Reddit, https://www.reddit.com/r/EltonJohn/comments/1jgxsvz/whats_the_meaning_behind_tower_of_babel/ 42. Welcome to Babel Review: A 7.5 metre artwork, communism and the power of human ambition – The Bugle App, https://thebuglenews.com.au/NewsStory/welcome-to-babel-review-a-7-5-metre-artwork-communism-and-the-power-of-human-ambition/6731618534c030002e20239b 43. Welcome To Babel | Documentary Australia, https://documentaryaustralia.com.au/project/welcome-to-babel/