Damezrandin, Naverok û Girîngiya Wan di Mezopotamyaya Kevnar de (B.Z. ~1754)

1. Pêşgotin

Qanûnên Hammurabî, ku dora B.Z. 1754 (yan B.Z. 1780 li gorî hin çavkaniyan ) hatine amadekirin, yek ji kevintirîn û berfirehtirîn kodên hûqûqî yên nivîskî ne ku ji Babîla kevnar mane. Ev qanûn ji aliyê Key Hammurabî, keyê şeşemîn ê Xanedana Yekem a Babîlê ve hatine damezrandin. Girîngiya wan di xwezaya wan a kitekit de ye, ku têgihiştinên kûr li ser civaka Mezopotamyayê, sîstema wê ya hûqûqî, û bandora wê li ser ramana hûqûqî ya paşerojê pêşkêş dike. Ew wekî “sembolek mayînde ya sîstemeke Mezopotamî ya kevnar ji bo çareserkirina nakokiyan, cezakirina sûcan û birêkûpêkkirina pratîkên bazirganiyê” têne binavkirin. Navûdengê mayînde yê Qanûnan ne tenê ji ber temenê wan e, lê ji ber berfirehiya wan û pencereya ku ew li ser civakek tevlihev û destpêkê ya asta dewletê vedikin ku ji bo nîzamê hewl dide. Gelek perçeyên hûqûqî yên kevnar hene, lê Qanûnên Hammurabî ji ber mebesta xwe ya vegirtina rêjeyek berfireh a têkiliyên civakî balkêş in. Ev yek hewldanek sofîstîke ya avakirina dewletê û birêkûpêkkirina civakî ji derveyî tedbîrên cezakirinê yên صرف nîşan dide. Daxwaza “damezrandina edaletê” tê wateya dîtiniyek ji bo nîzama civakî ku îro jî deng vedide.

Armanca vê makaleyê ew e ku analîzek akademîk a tevayî ya Qanûnên Hammurabî bi zimanê Kurdî pêşkêş bike, li ser bingeha lêkolînên dîrokî û hûqûqî. Çarçoveya wê afirandin, keşfkirin, taybetmendiyên fîzîkî, bendên hûqûqî yên di warên cihêreng de (malbat, mulkiyet, ceza, aborî), avahiya civakî ya ku ew nîşan dide, prensîbên wê yên bingehîn ên wekî lex talionis, û mîrata wê ya mayînde û berawirdkirina wê bi kodên din ên Rojhilata Nêzîk a kevnar re dihewîne. Kiryara nivîsandina qanûnan li ser bîrdariyek giştî (stele) bi xwe guherînek ber bi şefafiyetê û potansiyel, sînordarkirina desthilatdariya kêfî nîşan dide, hetta ku desthilatdariya key bi awayekî xwedayî hatibe pejirandin. Nîşandana qanûnan bi awayekî giştî tê vê wateyê ku ew, di teoriyê de, ji bo kesên ku dikaribûn bixwînin an ji wan re bihata xwendin, destkeftî bûn. Ev yek bi kevneşopiyên bi tenê devkî an qanûnên veşartî re dijber e. Digel ku Hammurabî desthilatdariya xwedayî îdia dikir , xwezaya giştî ya Qanûnan dikare wekî gavek ber bi hişmendiyek hûqûqî ya fermîtir were şîrovekirin.

2. Hammurabî û Serdema Wî ya li Babîlê

Hammurabî, keyê şeşemîn ê Xanedana Yekem a Amorî ya Babîlê , bi texmînî ji sala 1792 heta 1750 B.Z. (kronolojiya navîn) hikûm kiriye. Hin çavkanî dîrokên hinekî cuda didin, wek M.Ö. 2123-2081 , lê rêjeya B.Z. 1792-1750 di lêkolînên nûtir de berbelavtir e. Wî text ji bavê xwe, Sin-Muballit, mîras girtiye. Di dema hikûmdariya xwe de, Hammurabî bi awayekî berbiçav axa Babîlê bi zeftkirina bajar-dewletên cîran ên wekî Larsa, Eşnunna û Marî, û bindestkirina Asûryayê berfireh kir, hema hema tevahiya Mezopotamyayê xiste bin desthilatdariya Babîlê.

Berî hewldanên yekîtiyê yên Hammurabî, Mezopotamya herêmek bajar-dewletên hevrik bû. Hikûmdariya wî serdemek navendîkirina hêzê li Babîlê nîşan da. Civak cihêreng bû, û her ku nifûs cihêrengtir dibû, kodên qanûnê ji bo pêşwazîkirina şert û mercên nû adapte dibûn. Civaka Babîlî hiyerarşîk bû, ji çînên civakî yên cuda pêk dihat , ku Qanûn vê yekê nîşan dide.

Hammurabî qanûnên xwe wekî amûrek ji bo damezrandina edaletê, parastina qelsan ji xurtan, û pêşxistina refaha gel pêşkêş kir. Pêşgotin û paşgotina Qanûnan vê erka xwedayî û rola wî wekî keyekî dadperwer tekez dikin. Qanûn hewldanek bûn ji bo navendîkirina desthilatdariyê û damezrandina civakek birêxistinkirî û xurtkirina kontrola hikûmeta navendî. Armanca wî ew bû ku sîstemek hûqûqî ya yekgirtî ji bo herêmên cihêreng ên împaratoriya xwe biafirîne. Kodîfîkasyona Hammurabî dikare wekî amûrek sofîstîke ya dewletdariyê were dîtin, ku hûqûq ne tenê ji bo edaletê lê her weha ji bo yekkirina hêzê li ser împaratoriyek nû yekbûyî û cihêreng bikar tîne. Yekkirina herêmên cihêreng ên bi adetên cuda dê çarçoveyek hevpar hewce bike. Qanûn, bi rastdariya xwe ya xwedayî û tekezkirina li ser key wekî cîbicîkarê edaletê , dê ji bo rewakirina desthilatdariya Babîlê û otorîteya Hammurabî li seranserê Mezopotamyayê xizmet bike. Îdiaya parastina qelsan jî dikare stratejiyek ji bo bidestxistina piştgiriya gel be. Veguherîna ji berhevokek bajar-dewletan ber bi împaratoriyek navendî di bin Hammurabî de, sîstemek hûqûqî ya fermîtir û bi berfirehî sepandî hewce dikir, ku ji adetên herêmî wêdetir diçû. Berî Hammurabî, bajarên takekes xwedayên xwe û rêveberên xwe (Patesî) hebûn. Zeftên Hammurabî saziyek siyasî ya mezintir afirand. Kodek hûqûqî ya yekbûyî dê ji bo birêvebirina împaratoriyek wusa, standardîzekirina çareseriya nakokiyan, û îsbatkirina serweriya otorîteya navendî ya Babîlî û piştgiriya wê ya xwedayî girîng be.

3. Keşfkirin û Taybetmendiyên Fîzîkî yên Stelaya Hammurabî

Stela di sala 1901 (an 1901-1902) de ji aliyê keşifek arkeolojîk a Frensî ve bi rêberiya Jacques de Morgan li Sûsayê, paytexta kevnar a Elamî (li Îrana îroyîn) hate keşfkirin. Dibe ku ew bi sedsalan piştî afirandina wê wekî xenîmeta şer ji aliyê keyekî Elamî (Şûtruk-Naxhunte) ve hatibe birin Sûsayê. Bi eslê xwe, dibe ku ew li bajarekî Babîlî, muhtemelen Sîpparê hatibe danîn.

Stela ji dîyorîta reş an bazaltê hatiye çêkirin. Dîyorît kevirekî tarî û hişk e. Ew bîrdariyek heft ling û çar înç (nêzîkî 2.25 metre) bilind e. Dorpêça wê li lûtkeyê 165 cm û li binî 190 cm ye. Qanûn (282 heb) bi nivîsa bizmarî hatine nivîsandin. Hilbijartina dîyorît/bazaltê, kevirekî pir hişk û domdar, mebesta ku qanûn daîmî û neguherbar bin nîşan dide, ku daxwaza key ji bo mîrateyek edaletê ya mayînde nîşan dide. Materyalên nermtir dê hêsantir xira bibin. Hewldana ji bo xêzkirina nivîsa bizmarî ya tevlihev û rolyefek kitekit li ser kevirên wisa hişk girîngî û pîroziya ku bi bîrdariyê û naveroka wê ve girêdayî ye tekez dike. Ev daîmîtî jî bi paşgotina Hammurabî re, ku gazî rêveberên paşerojê dike ku qanûnên wî biparêzin , li hev dike.

Li serê stelayê rolyefek heye ku Key Hammurabî li ber Şamaş, xwedayê rojê yê Mezopotamyayê û xwedayê edaletê, radiweste. Şamaş li ser text rûniştî tê nîşandan, bi taca bi strû (sembola xwedayîtiyê) û agir an ronahiya ku ji milên wî derdikeve tê nasîn. Ew sembolên desthilatdariyê, muhtemelen şivdarek û gustîlek , dide Hammurabî, ku eslê xwedayî yê qanûnan û rewaîtiya Hammurabî wekî qanûndaner nîşan dide. Hammurabî bi destê xwe yê bi rêzdarî bilindkirî tê teswîrkirin. Îkonografiya Hammurabî ku qanûnan rasterast ji Şamaş distîne, perçeyek propagandayê ya siyasî û olî ya bihêz e, ku desthilatdariya key û rewaîtiya bêguman a qanûnan xurt dike. Bi girêdana dîtbarî ya qanûnan bi xwedayê edaletê re , Hammurabî wan ji biryarên mirovî yên صرف bilindtir dike. Ev yek dijberiya li dijî qanûnan dike wekheviya dijberiya li dijî îradeya xwedayî, bi vî rengî desthilatdariya wî û nîzama civakî ya ku wî dixwest damezrîne xurt dike. Teswîra Hammurabî ya ku ji Şamaş piçûktir e lê rasterast pê re têkiliyê datîne, bi awayekî nazik hevsengiya di navbera hêza keyaniyê û serweriya xwedayî de çêdike.

Stela niha li Muzeya Louvre ya Parîsê , li baskê Richelieu, Odeya 227 tê ragirtin. Rêwîtiya stelayê ji Babîlonyayê heta Sûsayê wekî xenîmet, û paşê heta Louvre, nirxa wê ya mayînde wekî sembola hêz, hûqûq û mîrata çandî li seranserê şaristaniyên û serdemên cuda nîşan dide. Elamiyan ku ew wekî xenîmet girtine girîngiya wê ya sembolîk hetta ji bo dagirkeran jî nîşan dide. Parastina wê û paşê nîşandana wê li muzeyek cîhanî ya mezin naskirina wê wekî berhemek girîng a dîroka mirovahiyê, ku ji çarçoveya xwe ya Mezopotamî ya eslî wêdetir diçe, tekez dike. Jêbirina hin stûnan ji aliyê Elamiyan ve jî bikaranîna wê wekî daxuyaniyek siyasî ji aliyê hêzên paşerojê ve nîşan dide.

4. Naverok û Struktura Qanûnên Hammurabî

Qanûn ji 282 madeyan pêk tê. Hin çavkanî behsa “nêzîkî 300 qanûn an biryaran” an “di navbera 275-300 paragrafên cuda de” , an 280 “biryar” dikin, lê 282 hejmara herî zêde tê gotin ji bo stelaya sereke. Qanûn wekî qanûnên dozê têne pêşkêş kirin. Nivîs li sê beşan tê dabeş kirin: pêşgotinek, qanûn bi xwe, û paşgotinek. Pêşgotin û paşgotin bi şêwazek helbestî hatine nivîsandin û erka xwedayî ya Hammurabî ji bo damezrandina edaletê, destkeftiyên wî, û bereketên ji bo kesên ku qanûnan diparêzin û nifirên ji bo kesên ku rûmeta wan dişikînin an wan paşguh dikin, bi kitekit vedibêjin. Struktura (pêşgotin, qanûn, paşgotin) ne tenê ji bo Hammurabî ye lê kevneşopiyek Mezopotamî ya damezrandî ji bo nivîsên keyaniyê û “kodên qanûnê” (mînak: Qanûnên Ur-Nammu) dişopîne. Ev yek nîşan dide ku Hammurabî li ser kevneşopiyên hûqûqî û edebî yên heyî ava dikir ne ku formê bi tevahî îcad dikir. Hevşibiya formatê bi kodên berê yên wekî Ur-Nammu re berdewamiya ramana hûqûqî û pratîka keyaniyê li Mezopotamyayê nîşan dide. Nûjeniya Hammurabî dibe ku bêtir di berfirehî û kitekitiya koda wî de be ne ku di struktura wê ya bingehîn an formulasyona “eger-wê demê” de.

Qanûn bi zaravayê Babîlî yê zimanê Akkadî hatine nivîsandin. Nivîsa ku hatiye bikaranîn nivîsa bizmarî ye. Balkêş e, dema ku Akkadî zimanê axaftinê û fermî bû, nivîsa ku hatiye bikaranîn nivîsa bizmarî ya Sumerî bû, ku di wê demê de ji bo bikaranîna rojane bi prestîj lê kevnar bû. Bikaranîna nivîsa bizmarî ya Sumerî ya kevnar ji bo zimanê Akkadî dibe ku hilbijartinek bi mebest bûya ji bo ku Qanûnan bi hewayek kevneşopî, desthilatdarî û bêdemî vebêje, wê bi paşeroja Sumerî ya bi prestîj ve girê bide. Çawa ku Latînî li Ewropayê ji bo nivîsên zanistî û olî demek dirêj piştî ku êdî nebû zimanek gelêrî ya hevpar hate bikaranîn, bikaranîna nivîsa Sumerî dikaribû statuya nivîsê bilind bike, wê pîroztir û kêmtir wekî biryarnameyek hevdemî û guherbar nîşan bide. Ev yek dê desthilatdariya wê û wêneya Hammurabî wekî qanûndanerek zana ku di kevneşopiyên kevnar de bi kok e, zêde bike.

Qanûn bi gelemperî di formatek şertî “eger… wê demê…” de têne formule kirin (hûqûqa kazûîstîk): heke kiryarek diyar were kirin an rewşek derkeve holê, wê demê encamek an biryarek taybetî dişopîne. Xwezaya kazûîstîk (“eger-wê demê”) ya qanûnan nîşan dide ku dibe ku ew ji dozên hûqûqî yên rastîn û biryarên keyaniyê derketibin, ku ji bo xizmetkirina wekî pêşînan an mînakên edaletê hatine berhev kirin, ne ku prensîbên hûqûqî yên razber. Taybetmendiya gelek qanûnan (mînak, heqdestên ji bo cerrahan ji bo encamên taybetî , cezayên ji bo avakirina xaniyek kêmasî ) ber bi bingehek di senaryoyên jiyana rastîn de nîşan dide. Zanyar nîqaş dikin ka ew “kodek qanûnê” bû di wateya nûjen de an “bîrdariyek ji bo hêz û edaleta Hammurabî” , navnîşek biryarên keyaniyê yên mînak. Formata “eger-wê demê” xwe baş dide tomarên wisa pêşînan.

5. Prensîbên Hûqûqî yên Sereke

Prensîba Lex Talionis (“çav li hember çav, diran li hember diran”) bi navûdengî bi Qanûnan ve girêdayî ye. Mînak: Heke mirovek çavê mirovekî din derxe, dê çavê wî jî bê derxistin (Qanûna 196). Heke hestiyê mirovekî din bişkîne, dê hestiyê wî jî bê şikandin (Qanûna 197). Lêbelê, ev yek bi awayekî gerdûnî nehat sepandin û pir caran bi çîna civakî ya mexdûr û sûcdar ve girêdayî bû. Mînakî, birîndarkirina muşkenumek an koleyek pir caran bi cezayek diravî dihat encamdan ne ku bi tolhildana fîzîkî. Prensîba lex talionis, her çend dijwar xuya bike jî, dibe ku hewldanek bûya ji bo sînordarkirin û fermîkirina tolhildanê, li şûna dijminatiyên xwînê yên bêkontrol, cezayê bi rêveberiya dewletê û li gorî rêjeyê bicîh bike. Di civakên bêyî sîstemên hûqûqî yên navendî yên bihêz de, nakokî dikarin bibin çerxên tolhildanê. Lex talionis, bi diyarkirina “çav li hember çav” , sînorek datîne – ne ji çavekî zêdetir ji bo çavekî. Dewlet, bi rêya Qanûnan, kontrola tolhildanê digire dest, pêşî li vendetayên taybet digire. Çavkaniyek bi eşkere behsa lex talionis dike wekî “prensîbek kevnar ku di hin çarçoveyan de cezayê sermayê sînordar dike”, ku rola wê di birêxistinkirin û belkî jî nermkirina bersivên li hember zirarê nîşan dide.

Edaleta tolhildanê têgeha berfirehtir e ku bingeha lex talionis pêk tîne. Cezayan ji bo ku li gorî sûcê bin hatibûn sêwirandin, pir caran li ser bingeha tolhildanê. Hin ceza dijwar û hovane bûn, di nav de mirin ji bo sûcên wekî firotina malê dizî an avakirina xaniyek kêmasî ku hilweşiya û xwediyê xwe kuşt.

Qanûn ferz dikir ku ji bo sûcdarkirina kesekî bi sûcekî, divê delîl bêne komkirin û îsbat bêne damezrandin. Ev yek formek destpêkê ya “bêsûc heta ku sûc neyê îsbatkirin” nîşan dide. Tawanbarkirina derewîn bi dijwarî dihat cezakirin, pir caran bi mirinê heke tawanbarkirina eslî cezayê mirinê hilgirtibûya. Darizandina bi îmtîhanê (mînak, îmtîhana çem ji bo tawanbarkirinên sêrbaziyê) dema ku delîlên rasterast kêm bûn dihat bikaranîn. Hebûna hevdemî ya prensîbên wekî “bêsûc heta ku sûc neyê îsbatkirin” bi pratîkên wekî darizandina bi îmtîhanê sîstemek hûqûqî ya di veguherînê de nîşan dide, ku bi têgehên delîl û îsbatê re mijûl dibe dema ku hîn jî ji bo çareserkirina dozên nediyar xwe dispêre rêyên serxwezayî. Daxwaza delîlan ber bi prosedûra hûqûqî ya rasyonel ve nîşan dide. Lêbelê, îmtîhana çem ji bo sêrbaziyê an zînayê gumanbar nîşan dide ku dema ku rêbazên mirovî yên îsbatê têrker nedihatin dîtin, Babîliyan serî li darizandina xwedayî didan. Ev yek sînorên çarçoveya wan a hûqûqî ya ezmûnî û bandora berbelav a baweriya olî di sîstema edaletê de tekez dike.

Hammurabî desthilatdariya xwe ya xwedayî ji bo afirandina qanûnan îdia kir, îdia kir ku qanûn ji aliyê xwedayê Şamaş ve jê re hatine dayîn. Ev yek di îkonografiya stelayê de tê teswîrkirin. Pêşgotin û paşgotin vê erka xwedayî xurt dikin. Rewabûna xwedayî ya qanûnan ne tenê ji bo xurtkirina desthilatdariya Hammurabî xizmet dikir lê her weha ji bo afirandina hestek edaletê ya gerdûnî û neguherbar ku ji biryarnameyên mirovî yên صرف wêdetir diçû, qanûnan ji bo nifûsek cihêreng pejirandîtir dikir. Gihandina qanûnan bi xwedayekî bilind ê wekî Şamaş zemînek hevpar ji bo gelên cihêreng ên di nav împaratoriya Hammurabî de, yên ku dibe ku adet û xwedayên herêmî yên cuda hebûn, peyda dikir. Qanûnek bi erka xwedayî girantir e û kêmtir dibe ku wekî ferzkirina kêfî ya îradeya komekê li ser komek din were dîtin. Ev yek ji bo parastina nîzam û yekîtiyê di împaratoriyek nû yekbûyî de girîng bû.

6. Qadên Hûqûqê yên di Qanûnan de Hatinî Destgirtin

Qanûn berfireh in û rêjeyek berfireh a aliyên civakî vedigirin.

Di warê hûqûqa malbatê de, peymanên zewacê, dowîz, telaq, zîna , qanûnên mîrasê , mafên jinan û zarokan, di nav de alîmonî (nefeqe) û destûra zarokanînê (ewladî) , û pozîsyona rahîbeyan hatine destgirtin. Qanûnên bêparmayîna ji mîrasê (Qanûna 168, 169) jî hene.

Hûqûqa mulkiyetê bi tundî mafên milkê taybet ji bo erd û malan diparast. Qanûnên li ser diziyê, bi cezayên giran (Qanûna 6), rêziknameyên ji bo kirêkirina erd, xanî û amûran , deyn û rêjeyên faîzê (Qanûna 88, 89), û berpirsiyariya ji bo zirara li milk (mînak, avdana xemsar, Qanûna 53, 55) di nav xwe de dihewand.

Hûqûqa cezayê êrîş û diziyê vedigirt. Cezayan ji cezayên diravî heta birrîna endaman û mirinê diguherîn. Tawanbarkirina derewîn sûcek sermayeyî bû heke tawanbarkirina eslî sermayeyî bûya. Balkêş e, nebûna eşkere ya qanûnek bingehîn li dijî kuştinê heye , her çend bûyerên taybetî yên sedema mirinê têne destgirtin (mînak, xemsariya avahîsaz ). Çavkaniyek behs dike ku Qanûn behsa kuştina bi qestî nake û di derbarê cezayê de nezelal e. Nebûna qanûnek giştî li dijî kuştinê , dema ku bûyerên taybetî yên kuştina sûcdar têne destgirtin, valahiyek meraqdar e. Ev yek dibe ku nîşan bide ku kuştin bi awayekî cuda dihat birêvebirin, belkî bi rêya hûqûqa adetî, tolhildana malbatî li derveyî çarçoveya fermî ya van biryarnameyên keyaniyê, an ku têgeha “kuştin” wekî kategoriyek hûqûqî ya cihê hîn di pêşketinê de bû. Qanûn ne berfireh e. Heke ew bi giranî biryarên keyaniyê an dozên mînak temsîl dike , belkî tu dozek kuştinê ya “mînak” a guncaw nehatibe nav kirin, an jî dihat texmîn kirin ku ew bi mekanîzmayên din were çareser kirin. Baldariya li ser senaryoyên taybetî (mînak, mirina ji ber xaniyek hilweşiyayî, Qanûna 229) li şûna qedexeyek giştî ya kuştinê dibe ku nêzîkatiyek hûqûqî ya konkretir û li ser bingeha dozê nîşan bide ne ku kodîfîkasyonek razber. Ev yek jî pirsan li ser berfirehiya Qanûnan wekî çavkaniyek yekane ya hûqûqê derdixe holê.

Di warê hûqûqa aborî û bazirganiyê de, rêziknameya biha û heqdestên ji bo xizmetan (mînak, bijîjk, avahîsaz, kelekvan, karker) , rêziknameyên bazirganî û ticî hebûn. Bazirganan wekî bankevan tevdigeriyan û depozît qebûl dikirin (Qanûna 120, 122, 123). Pîroziya peymanan: peymanên nivîskî bingehîn bûn, û binpêkirin dihatin cezakirin. Qanûnên çandiniyê: xwedîtiya erdê, berpirsiyariyên çandiniyê, avdanî. Maf û berpirsiyariyên karkeran, mûçe. Rêziknameya kitekit a çalakiyên aborî (biha, mûçe, peyman, çandinî) aboriyek sofîstîke û bi navendî birêvebirî nîşan dide ku dewlet tê de rolek girîng di misogerkirina aramî û dadperweriyê de, bi kêmanî di prensîbê de, dilîst. Sazkirina heqdestan ji bo cerrahan, avahîsazan, û hetta kirêkirina gayan hewldanek ji bo pêşîgirtina li îstîsmarê û misogerkirina hebûna xizmetan nîşan dide. Qanûnên li ser rêjeyên faîzê û pêwîstiya peymanên nivîskî ber bi hawîrdorek bazirganî ya pêşkeftî ve nîşan didin ku ji bo xebata bêkêmasî çarçoveyên hûqûqî hewce dikir. Ev asta kitekitiyê tê wateya dewletek ku bi awayekî çalak destwerdanê di jiyana aborî de dike, ne sîstemek laissez-faire.

Dema ku hin qanûn ji bo dema xwe pêşkeftî xuya dikin (mînak, alîmonî, parastina ji bo komên marjînalîzekirî ), Qanûn di heman demê de avahiyek civakî ya baviksalarî û hiyerarşîk xurt dike. Dabînkirina alîmoniyê xema ji bo refaha jinan piştî telaqê nîşan dide. Lêbelê, qanûnên di derbarê zînayê de pir caran jinan ji mêran dijwartir an cuda ceza dikirin (her çend çavkaniyek destnîşan dike ku qanûna Mûsa li vir ji Ur-Nammu dadperwertir bû). Hêza mutleq a bav di malbatê de jî tê destnîşankirin. Ev hevberdanî tevliheviya civaka Babîlî nîşan dide, ku tê de hêmanên lênêrînê bi tebeqebûna civakî ya hişk û rolên zayendî re hevpar bûn.

Tabloya 1: Mînakên Hilbijartî ji Qanûnên Hammurabî bi Wergera Kurdî û Kategorîzekirina Tematîk

Hejmara Qanûnê	Kurteya Qanûnê (bi Îngilîzî)	Wergera Kurdî (Pêşniyarî)	Kategoriya Tematîk	Çavkanî
6	If a man steals property belonging to a god or a palace, both the thief and the receiver shall be put to death.	Heke kesek malê xwedayekî yan qesrekê bidize, hem diz hem jî wergirê malê dizî dê bêne kuştin.	Hûqûqa Mulkiyetê – Dizî
53	If a man is slack in maintaining his field’s bank, causing a breach and water damage, he must replace the lost corn.	Heke kesek di parastina benda zeviya xwe de sist be, û bibe sedema şikestinê û zirara avê, divê genimê windabûyî biguherîne.	Hûqûqa Mulkiyetê – Xemsarî
196	If a man puts out the eye of another man (of awilum class), his eye shall be put out.	Heke kesek (ji çîna awilum) çavê kesekî din (ji çîna awilum) derxe, dê çavê wî jî bê derxistin.	Hûqûqa Cezayê – Zirara Laşî – Lex Talionis
218	If a surgeon causes a free man’s death or destroys his eye during an incision, the surgeon’s fore-arm shall be cut off.	Heke cerrahek di dema neştergeriyê de bibe sedema mirina mirovekî azad an çavê wî kor bike, dê milê cerrah bê jêkirin.	Berpirsiyariya Pîşeyî – Kêmasiya Bijîşkî
229	If a builder builds a house and it collapses killing the owner, the builder shall be put to death.	Heke avahîsazek xaniyekê ava bike û ew hilweşe û xwediyê xwe bikuje, ew avahîsaz dê bê kuştin.	Berpirsiyariya Pîşeyî – Avahîsazî

7. Struktura Civakî ya Babîlê û Sepandina Qanûnan

Civaka Babîlî ya ku di Qanûnan de tê nasîn hiyerarşîk bû û ji sê çînên sereke pêk dihat. Awilum çîna elît, xwedan erd, xwedan milk, bazirgan, rahîb, karbidestên hikûmetê û leşkeran, yanî çînên jorîn, dihewand. Muşkenum çînek jêrîn a mirovên azad bûn, ku dibe ku hunermend, dikanfiroş, cotkar, karker, an kesên ku ji aliyê qesrê ve dihatin xebitandin di nav xwe de bihewîne. Statuya wan a rastîn tê nîqaş kirin lê ew welatiyên azad bûn, ji koleyan cuda bûn. Wardum/Ardu (koleyê nêr) / Amtum (koleya mê) di binê hiyerarşiyê de bûn. Ew dikaribûn dîlên şer, kirîn, an di koletiyê de ji dayik bûbin. Kole dihatin nîşankirin (Qanûna 226). Lêbelê, koleyan hin maf hebûn: dikaribûn karûbarên xwe bikin, xwediyê koleyên din bin, bi ne-koleyan re bizewicin, û azadiya xwe bikirin. Hebûna mafan ji bo koleyan (mînak, xwedîkirina milk, zewaca bi ne-koleyan re, kirîna azadiyê) sîstemek koletiyê ya tevlihevtir ji koletiya malî ya sade nîşan dide, ku tê de koleyan hin kesayetiyek hûqûqî hebû, her çend sînordar be jî. Dema ku kole milk bûn û di bin kontrola dijwar de bûn (jêkirina guh ji bo înkarkirina desthilatdariya axayê ), naskirina şiyana wan a tevlêbûna peymanan, xwedîkirina milk, û hetta kirîna azadiya xwe statuyek nazik nîşan dide. Ev yek dibe ku rastiyên aborî nîşan bide ku tê de koleyan rolên çalak ji derveyî keda destî dilîstin an jî têgihiştinek civakî ku hetta kesên kole jî xwediyê hin kapasîteyên cewherî ne.

Cezayan û tezmînatan li gorî çîna civakî ya sûcdar û mexdûr bi awayekî berbiçav diguherîn. Mînakî, heke awilumek çavê awilumekî din kor bikira, çavê wî dihat kor kirin (lex talionis). Lêbelê, heke awilumek çavê muşkenumek an koleyek kor bikira, ceza cezayek diravî bû (mînak, 60 şeqel ji bo çavê muşkenumekî, nîvê bihayê koleyê ji bo çavê koleyekî) (Qanûna 198, 199). Heqdestên ji bo xizmetan jî li gorî çînê diguherîn (mînak, heqdestên cerrah, Qanûna 215-217). Ciyawaziya hûqûqî ya li ser bingeha çîna civakî nîşan dide ku wekhevî li ber qanûnê li Babîla Hammurabî ne prensîbek bû. Edalet bi statuya civakî ya mirov ve girêdayî bû, ku bi bingehîn sepandina hetta lex talionis jî şekil dida. Dijberiya tund a di cezayê de ji bo heman sûcê ku li dijî awilumek li hember muşkenumek an wardumek hatî kirin nîşan dide ku fonksiyona bingehîn a qanûnê parastina hiyerarşiya civakî ya heyî bû. Jiyan û endamên awilumek, di warê hûqûqî de, ji yên çînên jêrîn bihatir dihatin hesibandin. Vê sîstemê newekheviyê sazûmanî kir.

Çîna muşkenum, ku di navbera elîta awilum û wardumên kolekirî de cih digirt, navendek civakî temsîl dike ku xwezaya wê ya rastîn û îmtiyazên wê hîn jî ji aliyê zanyaran ve têne nîqaş kirin, ku tevliheviyên tebeqebûna civakî ya Babîlî ji derveyî dîkotomiyek sade ya azad/kole tekez dike. Qanûn muşkenuman hem ji awiluman hem jî ji warduman cuda dihesibîne di warê ceza û tezmînatan de. Statuya wan wekî “welatiyên azad” lê bi statuyek hûqûqî ya kêmtir ji awiluman re nifûsek azad a tebeqekirî nîşan dide, ku dibe ku li ser bingeha dewlemendî, xwedîtiya erdê, an girêdana bi saziyên qesr/perestgehê ve be. Têgihiştina vê çînê ji bo wêneyek tijetir a civaka Babîlî girîng e.

8. Girîngî û Bandora Qanûnên Hammurabî

Qanûnên Hammurabî yek ji kevintirîn û temamtirîn nivîsên hûqûqî yên Rojhilata Nêzîk a kevnar in. Dema ku kodên berê yên wekî Ur-Nammu hene , Qanûnên Hammurabî kitekîtir û baştir parastî ne. Qanûn prensîb û ramanên ku hîn jî di sîstemên hûqûqî yên nûjen de têne sepandin an nîşandan hildigirin , wekî pêwîstiya delîlan û têgeha “bêsûc heta ku sûc neyê îsbatkirin”. Ew bi sedsalan bandor li pêşketina qanûn û dadgehan kiriye. Prensîbên wê wekî pêşengên ramana hûqûqî ya paşerojê têne dîtin.

Lihevhatina zanistî ji dîtina wê wekî kodek qanûnê ya hevgirtî û pratîkî ku bi qanûnên nûjen re tê berawird kirin, dûr ketiye. Gelek zanyar niha wê bêtir wekî nivîsek keyaniyê an bîrdariyek ku ji bo nîşandana hêz, edalet û şehrezayiya Hammurabî, û ji bo reklamkirina xema wî ji bo edaletê hatîye armanc kirin, şîrove dikin. Dibe ku ew navnîşek biryarên mînak be ne ku pirtûkek qanûnê ya berfireh û girêdayî. Girîngiya wê ya pratîkî di dema xwe de nezelal e, ji ber ku ew ne berhevokek berfireh a hemî qanûnan e (mînak, qanûnek bingehîn li dijî kuştinê tune ye). Nîqaşa li ser fonksiyona Qanûnan (hûqûqa pratîkî li hember bîrdariya keyaniyê) nîşan dide ku “kodên qanûnê” yên kevnar dibe ku gelek armancên wan hebûne, di nav de yên îdeolojîk û sembolîk, ji derveyî sepandina wan a tenê dadwerî. Ev yek texmînên nûjen û anakronîk ên li ser çi “kodek qanûnê” ye, dijber dike. Qanûnên nûjen bi gelemperî ji bo sepandina sîstematîk ji aliyê dadgehan ve têne armanc kirin. Valahiyên di Qanûnên Hammurabî de (mînak, qanûnek giştî ya kuştinê tune ), xwezaya wê ya kazûîstîk, û pêşgotin/paşgotina wê ya bi heybet piştgiriyê didin fikra ku ew her weha formek xwenîşandana keyaniyê bû, şahidiyek ji bo edaleta key. Dibe ku ew hem çavkaniyek rêberiya hûqûqî hem jî sembolek bihêz a desthilatdarî û destkeftiya keyaniyê bûya.

Berawirdkirina bi qanûnên din ên Mezopotamyaya Kevin re: Qanûnên Ur-Nammu (B.Z. ~2100-2050) ji Qanûnên Hammurabî kevintir in. Qanûnên Ur-Nammu bi gelemperî kêmtir dijwar bûn, pir caran cezayên diravî ferz dikirin dema ku Hammurabî lex talionis an mirin ferz dikir. Mînakî, ji bo kor kirina çavekî, Ur-Nammu cezayek diravî ferz dikir, dema ku Hammurabî windakirina çavekî ferz dikir. Her du jî formata “eger-wê demê” û strukturek pêşgotin/paşgotin parve dikin. Pêşketina ji cezayên bi giranî li ser bingeha cezayên diravî yên Qanûnên Ur-Nammu ber bi bikaranîna pir caran a lex talionis û cezayên dijwartir ji aliyê Hammurabî ve dibe ku şert û mercên civakî yên guherbar nîşan bide, wekî tevliheviya civakî ya zêde, cihêrengiya mezintir di nav împaratoriyê de, an jî îsbatkirinek bihêztir a hêza dewletê ji aliyê Hammurabî ve. Împaratoriyek mezintir û cihêrengtir dibe ku ji bo parastina nîzamê û pêşîgirtina li sûcan formên cezayê yên dijwartir û berbiçavtir hewce bike. Veguherîn her weha dikare guherînek di felsefeya hûqûqî de an jî ferzkirina bi zorê ya desthilatdariya key nîşan bide. “Bendên hovane” yên Hammurabî li gorî Ur-Nammu hilbijartinek bi mebest di siyaseta hûqûqî de nîşan dide.

Qanûna Mûsa (bi kevneşopî B.Z. ~1200-1400): Hevşibî hene (mînak, prensîba “çav li hember çav” di her duyan de tê dîtin ), ku dibe sedema nîqaşên li ser bandorê. Cûdahiyên sereke ev in:

• Çavkaniya Qanûnê: Qanûna Mûsa îdîa dike ku rasterast ji Xwedê (Yahweh) wehî hatiye , dema ku Qanûnên Hammurabî wekî bi îlhama xwedayî lê bi rêya key ji aliyê Şamaş ve hatine dayîn têne pêşkêş kirin.
• Wekhevî: Tê argumankirin ku Qanûna Mûsa dadperwertir e, û ceza kêmtir bi çîna civakî ve girêdayî ye li gorî ya Hammurabî.
• Baldariya Cezayê Sermayeyî: Qanûna Mûsa meyla dike ku cezayê sermayeyî bêtir ji bo sûcên li dijî rûmeta mirovî bisepîne, dema ku kodên Mezopotamî (di nav de Hammurabî heta radeyekê, lê bêtir Ur-Nammu) dibe ku wê bêtir ji bo sûcên milkî bikar bînin.
• Muameleya bi Jinan re: Tê argumankirin ku Qanûna Mûsa di hin bûyeran de (mînak, cezayê zînayê ji bo her du aliyan) li hember jinan dadperwertir e li gorî hin kodên Mezopotamî yên berê yên wekî Ur-Nammu. Dema ku plagiarîzma rasterast nêrînek sade ye, hevşibiyên di navbera Qanûnên Hammurabî û Qanûna Mûsa de îhtîmal e ku hawîrdorek hûqûqî-çandî ya hevpar li Rojhilata Nêzîk a kevnar nîşan bidin, ku tê de hin têgehên edaletê û formulasyonên hûqûqî berbelav bûn, ji aliyê civakên cuda ve li gorî bawerî û hewcedariyên xwe yên yekta hatin adaptekirin û veguherandin. Rojhilata Nêzîk a kevnar herêmek têkiliya çandî ya girîng bû. Ramanên hûqûqî, wekî hêmanên din ên çandî, dê belav bibin. Li şûna kopîkirina rasterast , îhtîmal e ku her du kevneşopiyên hûqûqî ji hewzek hevpar a têgeh û pratîkên hûqûqî sûd wergirtibin, ku paşê her yekê bi awayên cihêreng ku çarçoveyên xwe yên teolojîk û civakî nîşan didin pêş xistine.

Tabloya 2: Berawirdkirina Prensîbên Hûqûqî yên Sereke: Qanûnên Hammurabî li Hemberî Qanûnên Ur-Nammu û Qanûnên Mûsa

Prensîb/Qada Hûqûqê	Qanûnên Ur-Nammu	Qanûnên Hammurabî	Qanûna Mûsa ( Tewrat)
Çavkaniya Qanûnê	Înîsiyatîfa key, piştgiriya xwedayî, ne wehîya rasterast.	Bi îlhama xwedayî, bi rêya Key ji Şamaş.	Wehîya rasterast a xwedayî ji Xwedê (Yahweh).
Zirara Laşî (Çav)	Cezayê diravî (nîv mîna zîv).	Lex Talionis (çav li hember çav ji bo wekhevan).	Lex Talionis (çav li hember çav).
Zîna (Jin)	Jin tê kuştin, mêr serbest tê berdan (Madeya 7).	Her du alî têne girêdan û avêtin nav avê (heya ku mêr/key efû neke).	Hem zînakar hem jî zînayî têne kuştin.
Diziya Milkî (mînak Ga)	Talan (sûcê sermayeyî).	Vegerandina pirqatî an mirin heke nikaribe bide (mînak ji bo ga, 10 an 30 qat).	Vegerandina pirqatî (mînak, pênc ga ji bo gayekî).
Wekheviya Civakî di Cezayê de	Pêşgotin îdîaya wekheviyê dike.	Cezayên bi eşkereyî li ser bingeha çînê ne.	Tê argumankirin ku dadperwertir e, kêmtir bi çînê ve girêdayî ye.

9. Encamname

Qanûnên Hammurabî destkeftiyek bîrdarî di dîroka hûqûqî ya destpêkê de temsîl dikin, ku têgihiştinên bêhempa li ser civaka Babîlî, edalet, û îdeolojiya keyaniyê pêşkêş dikin. Taybetmendiyên wê yên sereke, wekî rastdariya xwedayî, lex talionis a ku bi statuya civakî ve hatî guhertin, çarçoveya berfireh, û fonksiyona wê ya nîqaşkirî, wê dikin mijarek lêkolînê ya girîng. Mîrata wê ya mayînde di dîroka hûqûqî de û girîngiya wê ji bo têgihiştina pêşketina hûqûq û şaristaniyê li Rojhilata Nêzîk a kevnar nayê înkarkirin. Di encamê de, Qanûnên Hammurabî xwedî xwezayek dualî ne: hem amûrek ji bo rêveberî û nîzama civakî, hem jî sembolek bihêz a serdema Hammurabî û dîtiniya wî ya edaletê.

Qanûnên Hammurabî şahidiyek in ji bo hewldana mirovahiyê ji bo afirandina nîzam û edaletê di civakên tevlihev de, hetta ku ew edalet li gorî pîvanên nûjen bêkêmasî û newekhev bûya. Hewldana mezin a ku di berhevkirin, nivîsandin û nîşandana van qanûnan de hatiye kirin behsa daxwazek kûr a ji bo civakek birêkûpêk dike. Dema ku bendên wê pêşdaraziyên dema xwe nîşan didin (ciyawaziyên çînî ), mebesta wê ya “ku xurt qelsan neçewisîne” îdeayek hûqûqî ya bêdem dimîne. Lêkolîna Qanûnên Hammurabî nêzîkatiyek nazik hewce dike ku ji anakronîzmê dûr bikeve, wê wekî berhemek çarçoveya xwe ya dîrokî, çandî û siyasî ya taybetî nas bike, ne ku wê tenê bi pîvanên hûqûqî an exlaqî yên hevdem dadbar bike. Prensîbên wekî lex talionis an darizandina bi îmtîhanê îro hovane xuya dikin. Lêbelê, di çarçoveya xwe ya Mezopotamî ya sedsala 18-an a B.Z. de, wan fonksyonên taybetî yên girêdayî kontrola civakî, çareseriya nakokiyan, û nêrîna cîhanî ya serdest pêk dianîn. Têgihiştina vê çarçoveyê ji bo nirxandinek akademîk a dadperwer girîng e.

10. Çavkanî

• History.com. “How the Code of Hammurabi Influenced Modern Legal Systems.”
• EBSCO Research Starters. “Analysis: Code of Hammurabi.”
• IranRights.org. “Lex Talionis: An Ancient Principle Limiting Capital Punishment in Abrahamic Faiths.”
• Williams, Jonathan. “Hammurabi.” Kellogg School of Management.
• Online Library of Liberty. “The Code of Hammurabi.”
• McKee, Doc. “Code of Hammurabi | Definition.”
• Wikipedia (Tirkî). “Hammurabi.”
• Saygılı, Tahsin. “Babil Hukuku Ve Hamurabi Kanunları.” SADAB.
• LouvreBible.org.uk. “Code of Hammurabi.”
• Travelmate.tech. “LOUVRE MUSEUM Hammurabi Stele Richelieu Wing Hall 3.”
• EBSCO Research Starters. “Analysis: Code of Hammurabi.”
• “Hammurabi’s Code over 3700 years.” University of California, Santa Cruz.
• ISPUb. “Medical laws and ethics of Babylon as read in Hammurabi’s code.”
• Evangelical Focus. “The Mosaic Law in light of ancient Near Eastern law codes.”
• History.com. “How the Code of Hammurabi Influenced Modern Legal Systems.”
• Bartleby.com. “Stele Of Hammurabi Analysis.”
• Khan Academy. “The Law Code Stele of King Hammurabi (video).”
• Online Library of Liberty. “The Code of Hammurabi.”
• Britannica. “Mesopotamia: Babylonian Law.”
• Aithor.com. “The Hammurabi Code’s Influences and Impacts.”
• World History Encyclopedia. “Code of Ur-Nammu.”
• Ibbetson, David. “Wrongs and Responsibility in Pre-Roman Law.” The Journal of Legal History.
• Singleton, Justin. “Comparing Hammurabi’s Law Codes to the Laws of Moses.” Wix.com.
• Bartleby.com. “Comparing The Code Of Hammurabi And The Mosaic Law.”
• ArmstrongInstitute.org. “Did Moses Plagiarize Hammurabi?”
• International Journal of Social Sciences & Humanities (IJSSH). “ANCIENT CIVILIZATIONS AND MARRIAGE…”
• Wikipedia. “Code of Hammurabi.”
• Samizdat. “The Stele of Hammurabi.”
• Williams, Jonathan. “Hammurabi.” Kellogg School of Management. (Agahiyên berfireh li ser naveroka aborî û civakî)
• Saygılı, Tahsin. “Babil Hukuku Ve Hamurabi Kanunları.” SADAB. (Agahiyên berfireh bi Tirkî)
• “Hammurabi’s Code over 3700 years.” University of California, Santa Cruz. (Şîroveyên akademîk)
• ISPUb. “Medical laws and ethics of Babylon as read in Hammurabi’s code.” (Berawirdkirin û sîstema hûqûqî)
• Evangelical Focus. “The Mosaic Law in light of ancient Near Eastern law codes.” (Cûdahî û hevşibiyên bi Qanûna Mûsa re)
• “Hammurabi’s Code over 3700 years.” University of California, Santa Cruz. (Armanc û sepandina pratîkî)
• Britannica. “Mesopotamia: Babylonian Law.” (Hûqûqa malbatê û çînên civakî)
• World History Encyclopedia. “Code of Ur-Nammu.” (Berawirdkirina bi Qanûnên Ur-Nammu re)
• Ibbetson, David. “Wrongs and Responsibility in Pre-Roman Law.” (Berpirsiyariya hûqûqî di sîstemên kevnar de)

WERGIRTÎ

1. Analysis: Code of Hammurabi | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/analysis-code-hammurabi 2. The Code of Hammurabi: an economic interpretation, https://academic.kellogg.edu/williamsjon/Hammurabi.htm 3. Hammurabi – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Hammurabi 4. How the Code of Hammurabi Influenced Modern Legal Systems …, https://www.history.com/articles/hammurabi-code-legal-system-influence 5. The Code of Hammurabi | Online Library of Liberty, https://oll.libertyfund.org/titles/hammurabi-the-code-of-hammurabi 6. Code of Hammurabi | Definition – Doc McKee, https://docmckee.com/cj/docs-criminal-justice-glossary/code-of-hammurabi-definition/ 7. http://www.sadab.org, https://www.sadab.org/FileUpload/bs701867/File/babil_hukuku_ve_hamurabi_kanunlari1.pdf 8. Stele Of Hammurabi Analysis – 138 Words – Bartleby.com, https://www.bartleby.com/essay/Stele-Of-Hammurabi-Analysis-404746891F874AFD 9. History of Mesopotamia – Babylonian Law, Sumerian Cities, Tigris …, https://www.britannica.com/place/Mesopotamia-historical-region-Asia/Babylonian-law 10. The Law Code Stele of King Hammurabi (video) | Khan Academy, https://www.khanacademy.org/v/law-code-stele-of-king-hammurabi-792-1750-b-c-e 11. Code of Hammurabi – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Code_of_Hammurabi 12. The Stele of Hammurabi – Samizdat, https://therealsamizdat.com/2015/01/08/the-stele-of-hammurabi/ 13. Code of Hammurabi at the Louvre Museum – LouvreBible, https://louvrebible.org.uk/oeuvre/60/louvre_departement_antiquites_orientales 14. Audio guide LOUVRE MUSEUM – Hammurabi Stele Richelieu Wing Hall 3 – TravelMate, https://travelmate.tech/en/france/paris/louvre-museum/hammurabi-stele-richelieu-wing-hall-3 15. Research Awards – Undergraduate Research, https://dca.ue.ucsc.edu/system/files/dca/1482/1482.pdf 16. Comparing Hammurabi’s Law Codes to the Laws of Moses: A Deep Dive into Ancient Legal Systems – Wix.com, https://ju8693.wixsite.com/justinsingleton/single-post/comparing-hammurabi-s-law-codes-to-the-laws-of-moses-a-deep-dive-into-ancient-legal-systems 17. Lex Talionis: An Ancient Principle Limiting Capital Punishment in Abrahamic Faiths, https://www.iranrights.org/library/document/3147/ 18. faculty.uml.edu, https://faculty.uml.edu/ethan_spanier/teaching/documents/ibbetsonanewrongs.pdf 19. Medical laws and ethics of Babylon as read in Hammurabi’s code …, https://ispub.com/IJLHE/4/2/10352 20. ANCIENT CIVILIZATIONS AND MARRIAGE: A COMPARATIVE STUDY OF CUSTOMS, TRADITIONS, AND RITUALS IN SUMERIAN, BABYLONIAN, PERSIAN, EG – International Journal of Social Sciences & Humanities (IJSSH), https://ijssh.ielas.org/index.php/ijssh/article/download/65/72 21. The Mosaic Law in light of ancient Near Eastern law codes …, https://evangelicalfocus.com/archaeological-perspectives/3114/the-mosaic-law-in-light-of-ancient-near-eastern-law-codes 22. The Hammurabi Code’s Influences and Impacts | Free Essay Example for Students – Aithor, https://aithor.com/essay-examples/the-hammurabi-codes-influences-and-impacts 23. Code of Ur-Nammu – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/Code_of_Ur-Nammu/ 24. Comparing The Code Of Hammurabi And The Mosaic Law – 821 Words – Bartleby.com, https://www.bartleby.com/essay/Comparing-The-Code-Of-Hammurabi-And-The-3F4D21D9BB3A2C7E 25. Did Moses Plagiarize Hammurabi? | ArmstrongInstitute.org, https://armstronginstitute.org/846-did-moses-plagiarize-hammurabi