Çawa Teqîna Volqana Tambora Keşûhewaya Cîhanê Guherand û Bû Sedema Xela û Tevliheviyên Civakî

Kurte: Ev gotar dê bi hûrgilî li ser teqîna volqana Tambora ya sala 1815an û encamên wê yên berfireh ên li ser keşûhewaya cîhanê raweste. Bi taybetî, dê behsa fenomena “Sala Bê Havîn” a 1816an li Nîvkada Bakur bike, ku tê de kêmbûneke berbiçav di germahiyê de çêbû. Gotar dê bandorên vê guherîna keşûhewayê li ser çandinî, aborî, civak û çandê li Ewropa, Amerîkaya Bakur û Asyayê vekolîne, û herwiha mîrata zanistî û dersên dîrokî yên vê bûyerê binirxîne.

Pêşgotin

Sala 1816an di salnameyên dîroka keşûhewayê de wek serdemeke awarte û bi karesat tê naskirin, ku li Nîvkada Bakur bi awayekî berfireh û hema bêje bêhempa, havîn nehate jiyîn. Ev fenomen, ku di nav gel de bi navên wekî “Sala Bê Havîn” , “Sala Xizaniyê” , an jî bi awayekî trajikomîk “Hejdeh Sed û Qerisî Mirin” tê binavkirin, bû sedema guherînên kûr û berfireh di jiyana civakên mirovî de. Ji ber sermaya dijwar a di mehên ku diviyabû germ bin, berhemên çandiniyê têk çûn, xela û birçîtî li gelek deveran belav bû, û ev yek jî bû sedema tevlihevî û aloziyên civakî yên mezin.

Sedema bingehîn a vê karesata keşûhewayê ya cîhanî, teqîna volqana Çiyayê Tambora bû. Ev volqan, ku li girava Sumbawa ya arxîpela Îndonezyayê (wê demê wekî Hindistana Rojhilat a Holandî dihat nasîn) cih digire, di Nîsana 1815an de bi awayekî hovane teqiya. Ev teqîn ne tenê di warê hêz û mezinahiyê de, lê herwiha di warê bandorên xwe yên li ser sîstema keşûhewaya cîhanî de jî, yek ji bûyerên herî girîng ên dîroka tomarkirî tê hesibandin. Qebareya mezin a xweliya volkanîk û gazên ku ji hêla Tambora ve hatin avêtin nav stratosferê, bû sedema perdeyeke ku tîrêjên rojê asteng kir û di encamê de germahiya cîhanî bi awayekî berbiçav kêm kir.

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku analîzeke akademîk, kûr û berfireh li ser teqîna Tambora û encamên wê yên pirralî pêşkêş bike. Em ê bi hûrgilî li ser mekanîzmayên zanistî yên ku çawa ev teqîna volkanîk bû sedema guherînên keşûhewayê rawestin. Dûv re, em ê anomaliyên keşûhewayê yên ku di sala 1816an de li parzemînên Ewropa, Amerîkaya Bakur û Asyayê hatin jiyîn, bi berfirehî vekolin. Wekî din, em ê bandorên van guherînan li ser sektorên çandinî û aboriyê, û herwiha encamên civakî û mirovî yên wekî xela, nexweşî, koçberî û tevliheviyên civakî binirxînin. Di dawiyê de, em ê li ser mîrata çandî û zanistî ya vê bûyerê û dersên girîng ên ku ji bo têgihiştina têkiliyên di navbera mirovan û sîstema keşûhewayê de û ji bo plansaziyên kêmkirina metirsiya karesatên îroyîn dikarin werin derxistin, rawestin. Bûyera Tambora û “Sala Bê Havîn” ne tenê wekî karesateke dîrokî ya bi êş tê bibîranîn, lê di heman demê de wekî “laboratuwareke xwezayî” ya bêhempa jî tê dîtin. Ev bûyer derfetek da zanistê ku bandorên mezin ên volkanan li ser sîstema keşûhewayê û li ser civakên mirovî yên ku bi vê sîstemê ve girêdayî ne, lêkolîn bike û têbigihîje. Ev têgihiştin îro ji her demê bêtir girîng e, ji ber ku cîhan bi pirsgirêkên guherîna keşûhewayê ya gerdûnî re rûbirû ye.

Beşa 1: Teqîna Volqana Tambora ya 1815an

Teqîna volqana Tambora di Nîsana 1815an de ne tenê bûyereke volkanîk a herêmî bû, lê di heman demê de bû sedema zincîreyek ji guherînên keşûhewayê yên cîhanî ku bandoreke kûr li ser civakên mirovî û jîngehê kir. Ji bo têgihiştina “Sala Bê Havîn”, pêwîst e ku pêşî li mezinahî, hêz û mekanîzmayên bandorkirinê yên vê teqîna dîrokî were nihêrîn.

• 1.1. Hûrgiliyên Volkanîkî: Mezinahî, Hêz û Encamên Rasterast

Volqana Tambora, stratovolqaneke çalak e ku li girava Sumbawa ya Îndonezyayê, ku di wê demê de beşek ji Hindistana Rojhilat a Holandî bû, cih digire. Piştî çend sedsalan ji bêdengiyê, volqan di sala 1812an de dest bi nîşanên çalaktiyê kir, lê teqîna wê ya herî mezin û karesatbar di navbera 5 û 15ê Nîsana 1815an de qewimî, ku lûtkeya teqînê di 10-11ê Nîsanê de bû. Ev teqîn wekî teqîna volkanîk a herî mezin û herî bihêz a di dîroka mirovahiyê ya tomarkirî de tê pejirandin.

Hêza teqînê ew qas mezin bû ku li ser Indeksa Teqîna Volkanîk (VEI), ku pîvaneke logarîtmîk ji 0 heta 8 e, bi pileya 7 hate nirxandin. Ev pile nîşan dide ku teqîn ji kategoriyên herî wêranker bûye. Ji bo berawirdkirinê, teqîna Çiyayê St. Helens a sala 1980î, ku bandoreke mezin li Amerîkaya Bakur kiribû, li gorî Tambora nêzîkî 100 carî biçûktir bû. Dengê teqînê heta girava Sumatra, ku zêdetirî 2000 kîlometre dûr e, hate bihîstin.

Di encama teqînê de, qebareyeke pir mezin a materyalên volkanîk, di nav de xweliya volkanîk, pumîs (kevirê sivik ê volkanîk) û gazên jehrî, hatin avêtin atmosferê. Texmînên li ser qebareya materyalên ku hatine avêtin cihêreng in; hin çavkanî behsa nêzîkî 31 mîl kûp (nêzîkî 129 kîlometre kûp) xweliya volkanîk dikin , hinên din jî qebareyê di navbera 160-213 kîlometre kûp de dinirxînin. Çavkaniyên zanistî yên din jî amaje bi 37-45 kîlometre kûp materyalê DRE (dense-rock equivalent ango hevwateya kevirê tîr) dikin. Ev barîna materyalê bû sedem ku bilindahiya Çiyayê Tambora bi awayekî dramatîk kêm bibe; ji nêzîkî 4300 metreyan (14,100 ling) daket binê 2851 metreyan (nêzîkî 10,000 ling). Wekî din, teqînê li lûtkeya çiyê kalderayeke (çaleke mezin a volkanîk) bi firehiya 6-7 kîlometre û kûrahiya 600-700 metre li pey xwe hişt.

Encamên rasterast ên teqînê ji bo herêmên derdorê karesatbar bûn. Herikînên pîroklastîk, ku ewrekî pir germ û bilez ê ji gaz, xweliya volkanîk û kevirên volkanîk pêk tê, bi lez û bez ji çiyê herikîn xwarê û her tiştê li pêşiya xwe şewitand û wêran kir. Barîna giran a xweliya volkanîk herêmên berfireh di bin perdeyeke stûr a xweliya mirinê de hişt. Wekî din, hilweşîna beşek ji çiyê û ketina wê nav deryayê bû sedema çêbûna tsunamiyan ku li peravên derdorê xistin û wêraniyek mezin çêkir. Di encama van bandorên rasterast de, tê texmînkirin ku di navbera 10,000 û 11,000 kesî de jiyana xwe ji dest dan. Lêbelê, karesata mirovî bi vê yekê bi dawî nebû. Di meh û salên piştî teqînê de, ji ber wêranbûna çandiniyê, qirêjbûna çavkaniyên avê, birçîtî û belavbûna nexweşiyan, bi deh hezaran kesên din li girava Sumbawa û giravên cîran ên wekî Lombok û Bali jiyana xwe ji dest dan. Bi giştî, hejmara miriyên ku rasterast an nerasterast bi teqîna Tambora ve girêdayî ne, zêdetirî 71,000 kesî tê texmînkirin , û hin çavkanî vê hejmarê heta 117,000 kesan jî bilind dikin. Mezinahî û hêza bêhempa ya teqîna Tambora ne tenê ji bo herêma xwe karesatek mezin bû, lê di heman demê de bingeha guherînên keşûhewayê yên cîhanî bû ku dê di salên pêş de xwe nîşan bidana. Bi taybetî, qebareya mezin a materyalên ku hatin avêtin nav atmosferê, nemaze dîoksîda kelkujê (SO2), faktora sereke bû ku bandoreke kûr li ser stratosferê kir û rê li ber “Sala Bê Havîn” vekir.

• 1.2. Mekanîzmaya Sarkirina Gerdûnî: Aerosolên Stratosferî û Tîrêjên Rojê

Bandora herî girîng û berfireh a teqîna Tambora ne encamên wê yên herêmî, lê guherînên keşûhewayê yên cîhanî bûn ku piştî teqînê qewimîn. Mekanîzmaya bingehîn a van guherînan bi derzîkirina mîqdarên pir mezin ên gazên volkanîk, bi taybetî dîoksîda kelkujê (SO_2), nav stratosferê ve girêdayî ye. Stratosfer tebeqeyeke bilind a atmosferê ye ku li jor troposferê (tebeqeya ku em tê de dijîn û bûyerên hewayê lê çêdibin) cih digire. Materyalên ku digihîjin stratosferê dikarin ji bo demek dirêj li wir bimînin û li seranserê cîhanê belav bibin.

Teqîna Tambora, li gorî texmînan, dora 60 megaton (Tg) SO_2 derzî stratosferê kir. Ev mîqdara SO_2 li stratosferê bi hilma avê (H_2O) re dikeve reaksiyonên kîmyewî û dilopên pir hûr ên asîda sulfurîk (H_2SO_4) çêdike. Van dilopên asîda sulfurîk, ku wekî aerosolên sulfatê yên stratosferîk têne nasîn, xwedî taybetmendiyeke girîng in: ew tîrêjên rojê yên hatî bi awayekî bibandor vedigerînin fezayê. Bi vî awayî, ew wekî perdeyeke zirav li stratosferê tevdigerin û nahêlin ku beşek ji enerjiya rojê bigihîje rûyê erdê û troposferê.

Kêmbûna enerjiya rojê ya ku digihîje rûyê erdê dibe sedema sarkirina troposferê û rûyê erdê. Ev fenomen wekî “zivistana volkanîk” tê binavkirin. Bandora sarkirinê ya aerosolên sulfatê yên stratosferîk dikare ji yek heta sê salan bidome, heya ku ev aerosol hêdî hêdî ji stratosferê dakevin troposferê û bi baranê ji atmosferê werin paqijkirin. Di rewşa Tambora de, ji ber mezinahiya teqînê û mîqdara zêde ya SO_2 ya ku hate avêtin, bandora li ser keşûhewayê bi qasî sê salan dom kir, û di sala 1816an de gihîşt lûtkeya xwe. Xweliya hûr a volkanîk jî, ku ji perçeyên kevir û camên volkanîk pêk tê, dikare ji bo demekê li atmosferê bimîne. Xweliya ziravtir dikare ji çend mehan heta çend salan li bilindahiyên 10-30 kîlometreyan di atmosferê de bigere û bi bayên dirêjahî li seranserê cîhanê belav bibe, û bibe sedema diyardeyên optîkî yên wekî rojavabûnên bi rengên zindî. Lêbelê, bandora xweliya volkanîk li ser keşûhewayê bi gelemperî ji ya aerosolên sulfatê kêmtir û kurtedemtir e, ji ber ku perçeyên xweliya mezintir zûtir ji atmosferê dikevin.

Ji ber vê yekê, mekanîzmaya sereke ya ku bû sedema “Sala Bê Havîn” avabûna perdeyeke aerosolên sulfatê li stratosferê bû, ku tîrêjên rojê kêm kir û bû sedema kêmbûneke berbiçav di germahiya cîhanî de. Ev pêvajoya kîmyewî-fîzîkî ya ku li bilindahiyên mezin ên atmosferê diqewime, nîşan dide ka bûyereke volkanîk a li cihekî dûr ê cîhanê çawa dikare bandoreke kûr û berfireh li ser tevahiya sîstema keşûhewaya gerdûnî bike. Têgihiştina vê mekanîzmayê ji bo fêmkirina girêdana di navbera teqîna Tambora û encamên cîhanî yên “Sala Bê Havîn” de xwedî girîngiyeke bingehîn e.

Beşa 2: “Sala Bê Havîn” – Anomaliyên Keşûhewayê li Cîhanê

Piştî teqîna Tambora, aerosolên sulfatê yên ku li stratosferê belav bûbûn, bûn sedema kêmbûneke berbiçav di germahiya navînî ya cîhanî de. Tê texmînkirin ku di havîna sala 1816an de, germahiya navînî ya cîhanî bi qasî 0.53°C heta 0.4-0.8°C daket. Hin çavkanî amaje bi kêmbûneke 1°F (nêzîkî 0.55°C) an jî heta 1.3°F (nêzîkî 0.72°C) di lûtkeya bandorê de dikin. Ev kêmbûna germahiyê, her çend di nihêrîna pêşîn de hindik xuya bike jî, ji bo sîstema keşûhewayê ya cîhanî guherîneke mezin bû û bû sedema anomaliyên keşûhewayê yên tund li gelek herêmên Nîvkada Bakur, ku sala 1816an wekî “Sala Bê Havîn” tomar kir.

• 2.1. Ewropa: Zivistana di Havînê de û Bandorên Wê

Ewropa yek ji wan parzemînan bû ku bi awayekî tund ji ber bandorên keşûhewayê yên sala 1816an êşiya. Li rojava û navenda Ewropayê, mehên Hezîran, Tîrmeh û Tebaxê yên sala 1816an bi awayekî domdar sar bûn, û germahî bi qasî 2 heta 4°C di bin navînîya serdema referansê ya 1951-1980 de bûn. Havîna sala 1816an li Ewropayê wekî havîna herî sar a di çaryeka dawî ya hezar salên berê de hate tomar kirin, ku ev yek nîşan dide ka rewş çiqas awarte bû.

Ji bilî sermayê, baranên zêde û ne demsalî jî li gelek deverên Ewropayê bûn pirsgirêkeke mezin. Li gorî tomaran, li Giravên Brîtanî, Fransa, welatên Benelux (Belçîka, Holanda, Luksemburg), Almanya û Swîsreyê di meha Hezîranê de nêzîkî du qat zêdetir baran barî li gorî navînîya serdema referansê. Li Swîsreyê, rewş ew qas xerab bû ku di mehên havînê de, heta li geliyan jî berf barî. Li Îtalyaya Bakur jî diyardeyeke seyr a “berfa sor” hate ragihandin, ku tê texmînkirin ji ber xweliya volkanîk a ku bi berfê re tevlihev bûbû, çêbûye.

Sedema van anomaliyên keşûhewayê yên tund li Ewropayê bi guherînên di çerxa giştî ya atmosferê de ve girêdayî bû. Tomarên zexta atmosferê nîşan didin ku li ser herêma Atlantîka Bakur û Ewropayê zexteke nizm a ne normal hebû, ku ev yek bi zêdebûna pergalên zexta nizm û bayên rojavayî yên bihêztir ve girêdayî bû. Ev rewşa atmosferê bû sedem ku bahoz û pergalên hewaya sar bi awayekî dubare ber bi rojava û navenda Ewropayê ve werin û hewaya sar û baranên giran û demdirêj bi xwe re bînin.

Lêbelê, girîng e ku were destnîşankirin ku bandora “Sala Bê Havîn” li seranserê Ewropayê ne yekreng bû. Dema ku rojava û navenda parzemînê bi awayekî giran ji sermayê û baranê bandor bûn, li rojhilatê Ewropayê, rojavayê Rûsyayê û hin beşên rojhilatê Skandînavyayê, germahiyên havînê normal an jî hinekî ji navînî germtir bûn. Ev cihêrengiya herêmî nîşan dide ku bandorên cîhanî yên wekî teqîneke volkanîk dikarin bi faktorên herêmî û qalibên çerxa atmosferê re têkevin nav têkiliyek tevlihev û encamên cihêreng li deverên cihê biafirînin. Ev yek ji bo têgihiştineke kûr a bûyerê û modelkirina bandorên volkanîk ên paşerojê xwedî girîngiyeke mezin e.

• 2.2. Amerîkaya Bakur: Cemedariya Havînê û Mijê Hişk

Li Amerîkaya Bakur jî, sala 1816an bi anomaliyên keşûhewayê yên tund û bêhempa derbas bû. Yek ji diyardeyên herî berbiçav cemed û berfa ku di mehên havînê de çêbû bû. Li herêma New England, ku ji eyaletên bakur-rojhilatê Dewletên Yekbûyî pêk tê, di meha Hezîrana 1816an de berf barî. Li eyaletên wekî New York û Pennsylvania, heta di mehên Tîrmeh û Tebaxê de jî, ku bi gelemperî mehên herî germ ên salê ne, cemed hate tomar kirin. Li hin deverên bilind ên Vermontê, stûriya berfa ku di Hezîranê de barî gihîşt heta 20 înç (nêzîkî 50 cm). Rewş ew qas dijwar bû ku çem û gol heta başûrê Pensîlvanyayê di mehên Tîrmeh û Tebaxê de qerisîn.

Diyardeyeke din a balkêş û taybet a ku li rojhilatê Dewletên Yekbûyî hate dîtin, “mijê hişk” bû. Ev mij, ku bi rengê sor an zer dihat teswîrkirin, tîrêjên rojê kêm dikir û hestek tarî û nediyar li ser herêmê çêdikir. Ya balkêş ew bû ku ev mij bi ba an baranê belav nedibû, û ew qas stûr bû ku deqên rojê (sunspots) bi çavên rût dihatin dîtin. Ev “mijê hişk” bi îhtîmaleke mezin rasterast bi hebûna aerosolên sulfatê yên stratosferîk ve girêdayî bû, ku ji ber teqîna Tambora li atmosferê belav bûbûn û bandora dîtbarî ya vê qirêjiya atmosferî nîşan dida.

Wekî din, li Amerîkaya Bakur guherînên germahiyê yên pir tund û bilez dihatin jiyîn. Carinan, germahî ji asta normal a havînê, ku dikaribû bigihîje 80-90°F (27-32°C), di nav çend saetan de dadiket asta cemedê. Mînak, li New England, di 5ê Hezîranê de germahî di navbera 80 û 90°F de bû, lê tenê du roj şûnda, di 7ê Hezîranê de, germahî daket asta cemedê. Ev guherînên tund nîşana bêîstîqrariya mezin a atmosferê û têkçûna qalibên normal ên keşûhewayê bûn.

Bandora sermayê ne tenê li herêmên bakur sînordar ma. Heta li başûrê Dewletên Yekbûyî jî, li Savannah, Georgia, germahiya herî bilind a ku di 4ê Tîrmehê de (Roja Serxwebûna DYAyê) hate tomar kirin, tenê 46°F (nêzîkî 8°C) bû, ku ji bo wê demê û wî cihî pir sar e. Li North Carolina jî, di 22ê Tebaxê de cemeda giran hate tomar kirin, ku zirareke mezin da berhemên çandiniyê. Van bûyeran nîşan didin ku bandora sarkirinê ya Tambora li seranserê parzemîna Amerîkaya Bakur, her çend bi giraniyên cihêreng be jî, xwe nîşan daye.

• 2.3. Asya: Têkçûna Mûsonan û Karesatên Hidrolojîk

Parzemîna Asyayê jî ji bandorên karesatbar ên teqîna Tambora bêpar nema. Yek ji encamên herî girîng û berfireh têkçûna sîstemên mûsonê bû, ku ji bo çandinî û jiyana bi milyonan mirovan li vê parzemînê xwedî girîngiyeke jiyanî ne. Ewra mezin a gazên sulfatê ku ji ber teqîna Tambora li atmosferê belav bûbû, pêşketina mûsona Hindî, ku mezintirîn sîstema keşûhewayê ya cîhanê ye, ji bo du salên li pey hev (1816 û 1817) hêdî kir. Ev yek bû sedema ziwabûneke berfireh li seranserê parzemîna Hindistanê, ku zirareke mezin da cotkaran û ewlehiya xwarinê xiste xeterê. Wekî din, baranên dereng û lehiyên ku piştî ziwabûnê hatin, şert û mercên ji bo belavbûna nexweşiya kolerayê, ku dê bibe pandemiyeke cîhanî, girantir kirin.

Li Çînê jî rewş ne baştir bû. Hewaya sar û baranên giran bûn sedema têkçûna berhemên çandiniyê û xelayeke berfireh li gelek herêman. Mûsona havînê têk çû, ku li hin herêman bû sedema ziwabûnê û li hinên din jî lehiyên wêranker. Parêzgeha Yunnan a li başûr-rojavayê Çînê bi taybetî rastî karesateke mezin hat. Li vê herêmê, ji ber lehiyên zêde û hewaya sar a ku di demsala çandiniyê de dom kir, xelayeke sê-salî (1815-1818) qewimî. Li başûrê Çînê, di mehên zivistanê yên 1815-1816an de, bûyerên cemed, berf û qeşayê çêbûn, ku li van herêmên germ kêm caran dihatin dîtin. Mînak, li parêzgeha Guangxi berf heta 70 cm bilind bû, û li Taywanê qeşaya bi stûriya 3 cm hate tomar kirin.

Li Îndonezyayê, li cihê ku teqîn lê qewimîbû, ji bilî wêraniya rasterast a ji ber teqînê, kêmbûna tîrêjên rojê û guherînên keşûhewayê bandoreke neyînî ya demdirêj li ser çandiniyê li giravên wekî Sumbawa, Lombok û Bali kir. Ev yek bû sedema kêmbûna xwarinê ya dijwar. Wek mînakek trajîk a encamên vê yekê, girava Bali, ku berê hinardekarekî girîng ê birincê bû, ji bo du dehsalan piştî sala 1815an veguherî navendeke hinardekirina koleyan, ji ber ku mirov ji ber birçîbûnê neçar diman ku xwe an zarokên xwe bifroşin.

Têkçûna sîstemên mûsonê yên Asyayê, ku ji bo çandiniya herêmê û debara bi milyonan mirovan krîtîk in, nîşan dide ka guherînên atmosferî yên ku li cihekî dûr ê cîhanê çêdibin, çawa dikarin bandorên karesatbar li ser sîstemên keşûhewayê yên mezin û civakên ku bi wan ve girêdayî ne, bikin. Ev yek ji encamên herî girîng û demdirêj ên sêyemîn-rêzê yên teqîna Tambora ye û girîngiya van sîstemên keşûhewayê ji bo ewlehiya xwarinê û îstîqrara civakî radixe ber çavan.

Tablo 1: Berawirdkirina Anomaliyên Keşûhewayê yên Sala 1816an li Parzemînan

Herêm/Parzemîn	Kêmbûna Germahiyê ya Texmînkirî (Navînî)	Guherînên Sereke yên Baranê/Hidrolojiyê	Bûyerên Hewaya Berbiçav	Çavkanî
Cîhan (Nîvkada Bakur)	0.4-0.8^\circ C	Kêmbûna giştî di çerxa avê de	“Sala Bê Havîn”
Ewropa	2-4^\circ C (Rojava/Navend)	Baranên zêde (Hezîranê du qat), lehiyên çeman (mînak, Rhine)	Berfa havînê (Swîsre, Îtalya Bakur “berfa sor”), cemeda Tebaxê, bahozên zêde, rojavabûnên bi rengên seyr
	Normal an hinekî germtir (Rojhilat)	Li hin deveran kêmtir bandor bû
Amerîkaya Bakur	0.55^\circ C (1°F) (Giştî)	Ziwabûna berfireh, bi taybetî li başûr	Berfa Hezîranê (New England), cemed di Tîrmeh/Tebaxê de (NY, PA), “mijê hişk” a sor/zer, guherînên germahiyê yên tund, cemeda Tebaxê heta Virginia
Asya	Kêmbûna germahiyê (bi taybetî Çîn)	Têkçûna mûsona Hindî (ziwabûn, paşê baranên dereng/leşkerî), lehiyên Çînê	Xelaya Yunnan (Çîn), berf û cemed li başûrê Çînê, têkçûna mûsonê li Hindistanê, qirêjbûna çavkaniyên avê

Nîşe: Kêmbûnên germahiyê û bûyerên din li gorî tomarên dîrokî û analîzên zanistî yên nûjen hatine texmînkirin û dibe ku di navbera çavkaniyan de hinekî cihê bin.

Ev tablo bi awayekî zelal û berawirdî nîşan dide ku çawa teqîna Tambora bandoreke cîhanî ya kûr li ser keşûhewayê kiriye, lê di heman demê de taybetmendiyên herêmî yên van bandoran jî radixe ber çavan. Ev yek ji bo têgihiştina tevliheviya sîstema keşûhewayê û bersiva wê ya ji guherînên mezin re girîng e.

Beşa 3: Bandorên Çandinî û Aborî

Anomaliyên keşûhewayê yên ku piştî teqîna Tambora li seranserê Nîvkada Bakur belav bûn, bandoreke rasterast û wêranker li ser sektora çandiniyê kirin. Têkçûna berheman û mirina ajalan ne tenê bû sedema kêmbûna xwarinê, lê di heman demê de krîzeke aborî ya kûr jî bi xwe re anî, ku bandora wê bi salan dom kir.

• 3.1. Krîza Çandiniyê ya Gerdûnî: Têkçûna Berheman û Mirina Ajalan

Krîza çandiniyê ya ku di sala 1816an de û salên li pey wê qewimî, bingeha piraniya encamên civakî-aborî yên din bû. Têkçûna berhemên bingehîn ên xwarinê rasterast bû sedema kêmbûna xwarinê, bilindbûna bihayan, û di dawiyê de xelayeke berfireh.

Li Ewropayê, rewşa çandiniyê bi taybetî li rojava û navenda parzemînê pir dijwar bû. Li Îrlandayê, ku aboriya wê bi giranî bi kartolan ve girêdayî bû, sermaya ne demsalî û baranên zêde bûn sedema têkçûna berhemên genim, ceh û bi taybetî kartolan. Ev yek rê li ber xelayeke giran vekir. Li Fransa û Swîsreyê, tiriyên ku ji bo hilberîna şerabê girîng bûn, ji ber sermayê negihîştin û kesk man, û berhema wan pir kêm bû. Li deverên çiyayî yên rojava û navenda Ewropayê û li Balkanan, piraniya berhemên dexl û fêkiyan negihîştin û li ser zeviyan rizîn. Li deştên navendî û rojavayê Ewropayê, genim û kartol di bin baranên bêdawî de man û zirareke mezin dîtin, û beşek mezin ji berhema ku hatibû komkirin jî di embaran de ji ber şilî û nemê rizî. Li Nîvgirava Îberyayê (Spanya û Portûgal), kalîteya fêkiyan pir kêm bû û gihîştina tirî û dexlan bi hefteyan dereng ket, ku ev yek jî bû sedema kêmbûna berhemê.

Li Amerîkaya Bakur, bi taybetî li herêma New England, berhema garisê (bi Amerîkî: corn), ku ji bo debara mirovan û xwedîkirina ajalan pir girîng bû, bi awayekî karesatbar têk çû. Tê texmînkirin ku nêzîkî sê çaryek ji berhema garisê li vê herêmê wêran bû. Berhemên din ên wekî sebze û fêkî jî ji ber cemedên ku di mehên havînê de çêbûn, zirareke mezin dîtin. Ne tenê berhemên nebatî, lê ajalên kedî jî ji vê rewşê bêpar neman. Li gelek deveran, pez û ajalên din ji ber sermaya dijwar û kêmbûna alifê (giya û kayê) mirin. Ev yek jî kêmbûna çavkaniyên xwarinê yên ji ajalan dihatin peydakirin girantir kir.

Li Asyayê jî rewşa çandiniyê ne kêmtir dijwar bû. Li Îndonezyayê, li giravên Sumbawa, Lombok û Bali, ku rasterast di bin bandora teqînê û barîna xweliya volkanîk de mabûn, çandinî bi tevahî wêran bû. Kêmbûna tîrêjên rojê û guherînên keşûhewayê jî bandoreke neyînî ya demdirêj li ser başbûna axê û hilberîna çandiniyê kir. Li Çînê, parêzgeha Yunnan, ku bi axa xwe ya berhemdar dihat nasîn, rastî xelayeke sê-salî hat. Berhemên birincê, ku xwarina bingehîn a herêmê bû, ji ber hewaya sar a domdar û lehiyên zêde bi tevahî têk çûn. Li Hindistanê, têkçûna mûsonê û ziwabûna ku li pey wê hat, zirareke mezin da cotkaran û bû sedema kêmbûna berhemên çandiniyê.

Ev krîza çandiniyê ya cîhanî girêdana rasterast a di navbera anomaliyên keşûhewayê û ewlehiya xwarinê de bi awayekî eşkere nîşan da. Têkçûna berhemên bingehîn ên xwarinê li seranserê Nîvkada Bakur bû sedema kêmbûneke berbiçav di peydakirina xwarinê de û rê li ber encamên aborî û civakî yên karesatbar vekir.

• 3.2. Encamên Aborî: Bihabûn, Xizanî û Guherînên Bazirganiyê

Krîza çandiniyê ya ku ji ber “Sala Bê Havîn” derket holê, encamên aborî yên kûr û berfireh li pey xwe hişt. Kêmbûna berhemên çandiniyê rasterast bû sedema bilindbûna bihayên xwarinê, ku ev yek jî xizanî û bêîstîqrariya aborî li gelek deveran zêde kir. Wekî din, ev krîz bû sedema guherînên demdirêj di bazirganiya herêmî û navneteweyî û di pratîkên çandiniyê de.

Yek ji encamên herî rasterast û berbiçav ên têkçûna çandiniyê, bilindbûna bihayên xwarinên bingehîn bû. Li Ewropa û Amerîkaya Bakur, bihayên dexlan (wekî genim, ceh, garis) û xwarinên din bi awayekî dramatîk zêde bûn. Mînak, li Dewletên Yekbûyî, bihayên genim heta çar qatan û bihayên ceh heta heşt qatan ji asta xwe ya normal bilindtir bûn. Li Ewropayê, bilindbûna bihayan bi taybetî di sala 1817an de gihîşt lûtkeya xwe, ji ber ku embarên xwarinê yên sala borî vala bûbûn û berhema sala 1816an jî pir kêm bû. Ev bihabûna ekstrem debara jiyanê ji bo beşeke mezin a nifûsê, nemaze ji bo kesên xizan û karker, pir dijwar kir.

Kêmbûna xwarinê û bihabûna wê rasterast bû sedema xizaniyeke berfireh û kûr li gelek civakan. Malbatên ku debara xwe bi çandiniyê dikirin, ji ber têkçûna berhemên xwe û mirina ajalên xwe, çavkaniyên xwe yên dahatê ji dest dan. Li Dewletên Yekbûyî, gelek cotkarên li New England, ku ji ber şert û mercên dijwar nekarîn debara xwe bikin, neçar man ku erdên xwe bifroşin û berê xwe bidin herêmên rojavayî yên wekî Ohio û Indiana, bi hêviya ku li wir şert û mercên baştir bibînin. Lêbelê, ev koçberî jî bê pirsgirêk nebû; gelek ji van malbatan ji bo kirîna erdên nû deynên mezin kirin, û dema ku piştî çend salan berhem li Ewropayê normal bûn û bihayên genim daketin, ew rûbirûyê têkçûna aborî û windakirina erdên xwe bûn.

Ev rewşa aborî ya dijwar li Dewletên Yekbûyî di dawiyê de bû yek ji faktorên sereke yên ku rê li ber Panîka Aborî ya 1819an vekir. Piştî “Sala Bê Havîn”, ji ber kêmbûna genim li Ewropayê, daxwazeke mezin ji bo genimê Amerîkî çêbû û ev yek bû sedema veberhênanên mezin di çandiniya rojavayî de. Lêbelê, dema ku di sala 1819an de berhemên li Ewropayê baş bûn û pêwîstiya wan bi îtxalata genimê Amerîkî kêm bû, ev veberhênan winda bûn, bihayên genim û erdên çandiniyê li DYAyê bi awayekî tund daketin, û ev yek bû sedema yekemîn depresyona aborî ya mezin di dîroka Dewletên Yekbûyî de.

Ji bilî van bandorên demkurt û navîn, “Sala Bê Havîn” bû sedema hin guherînên aborî û çandiniyê yên demdirêj jî. Wek mînak, li parêzgeha Yunnan a Çînê, ku ji ber sermayê û lehiyê berhemên birincê bi tevahî têk çûbûn, cotkaran ji bo debara xwe dest bi çandina afyonê kirin. Afyon berhemeke ku li hember şert û mercên dijwar berxwedêrtir bû û bazareke wê ya bi pere hebû. Ev guherîn bû sedem ku Yunnan di dehsalên paşerojê de bibe yek ji navendên sereke yên hilberîna afyonê li cîhanê. Mînakeke din a trajîk jî li Îndonezyayê hate dîtin. Girava Bali, ku berê bi hinardekirina birincê dihat nasîn, ji ber kêmbûna xwarinê ya ku piştî teqîna Tambora û guherînên keşûhewayê çêbû, ji bo demekê veguherî navendeke hinardekirina koleyan, ji ber ku mirov ji bo jiyanê neçar diman ku xwe an endamên malbata xwe bifroşin.

Van mînakan nîşan didin ku encamên aborî yên “Sala Bê Havîn” ji kêmbûna xwarinê ya demkî û bilindbûna bihayan pir wêdetir bûn. Ew bûn sedema guherînên strukturî yên demdirêj di aboriyên herêmî, bazirganiya navneteweyî û pratîkên çandiniyê de, û herweha krîzên aborî yên mezin ku bandora wan bi salan dom kir. Ev yek girîngiya têgihiştina ka şokeke keşûhewayê çawa dikare bandorên zincîreyî yên kûr û berfireh li ser sîstemên aborî yên tevlihev bike, radixe ber çavan.

Beşa 4: Encamên Civakî û Mirovî

Karesata keşûhewayê ya ku piştî teqîna Tambora qewimî, ne tenê bandoreke wêranker li ser çandinî û aboriyê kir, lê di heman demê de encamên civakî û mirovî yên pir giran jî bi xwe re anî. Xela, kêmxwarinî, belavbûna nexweşiyan, koçberiyên mezin û bêîstîqrariya civakî tenê çend ji wan pirsgirêkên kûr bûn ku civakên li Nîvkada Bakur di wan salên dijwar de rûbirûyê wan bûn.

• 4.1. Xela, Kêmxwarinî û Belavbûna Nexweşiyan

Encama herî rasterast û herî bi êş a têkçûna çandiniyê ya cîhanî, xela û kêmxwariniya berfireh bû. Li gelek herêmên Nîvkada Bakur, bi taybetî li Ewropa, Amerîkaya Bakur û Asyayê, bi milyonan mirov rûbirûyê kêmbûna xwarinê ya dijwar bûn. Li Swîsreyê, ku yek ji wan welatan bû ku herî zêde ji “Sala Bê Havîn” bandor bûbû, gelek kes ji birçîna jiyana xwe ji dest dan. Li Îrlandayê, têkçûna berhema kartolan, ku xwarina bingehîn a piraniya nifûsê bû, bû sedema xelayeke giran. Li Çînê, parêzgeha Yunnan rastî xelayeke sê-salî ya wêranker hat, ku tê de mirov ji bo jiyanê neçar man ku axa spî bixwin.

Kêmbûna xwarinê û kêmxwariniya ku li pey wê hat, rasterast sîstema parastinê ya laşê mirovan lawaz kir û ew ji nexweşiyên infeksiyonî re pir hesastir kirin. Di encamê de, li gelek deveran serhildanên nexweşiyan derketin. Li Ewropayê, bi taybetî li Îrlanda, Îtalya, Swîsre û Skoçyayê, di navbera salên 1816 û 1819an de serhildanên mezin ên nexweşiya tîfûsê çêbûn. Tê texmînkirin ku ji ber van serhildanan bi deh hezaran kes mirin. Li Îrlandayê tenê, tê gotin ku nêzîkî 100,000 kes ji ber tîfûsê û encamên xelayê jiyana xwe ji dest dan.

Lê belkî encama herî demdirêj û herî karesatbar a tenduristiyê ya “Sala Bê Havîn”, peydabûn û belavbûna cureyekî nû û pir kujer ê nexweşiya kolerayê bû. Tê bawer kirin ku guherînên keşûhewayê yên ku li Kendava Bengalê li Hindistanê çêbûn, bi taybetî têkçûna mûsonê, ziwabûn û paşê lehiyên ne demsalî, şert û mercên ji bo mutasyona bakteriya kolerayê û peydabûna cureyekî nû yê pir bi hêz û kujer afirandin. Ev cureyê nû yê kolerayê, ku wekî “koleraya Bengalê” an “koleraya Asyayî” jî tê nasîn, ji sala 1817an û pê ve bi lez li seranserê Asyayê belav bû û di nav çend salan de gihîşt Ewropa û Amerîkayê. Ev yek bû sedema yekemîn pandemiya kolerayê ya cîhanî di sedsala 19an de, ku heta sala 1823an dom kir û bi deh milyonan kes li seranserê cîhanê kuştin.

Bi giştî, tê texmînkirin ku ji ber teqîna Tambora û encamên wê yên rasterast û nerasterast, di nav de xela, kêmxwarinî û nexweşî, li seranserê cîhanê zêdetirî 100,000 heta 200,000 kesî jiyana xwe ji dest dan. Ev hejmar giraniya karesata mirovî ya ku ji ber vê bûyera keşûhewayê qewimî, radixe ber çavan. Peydabûna cureyekî nû yê kolerayê jî nîşan dide ku çawa guherînên keşûhewayê dikarin encamên tenduristiyê yên demdirêj û nediyar hebin.

• 4.2. Koçberiyên Mezin û Bêîstîqrariya Civakî

Karesatên keşûhewayê yên mezin, wekî “Sala Bê Havîn”, ne tenê dibin sedema pirsgirêkên tenduristî û aborî, lê di heman demê de dikarin bibin sedema guherînên demografîk ên girîng û têkçûna nîzama civakî jî. Koçberî û serhildanên civakî du ji wan bertekên sereke ne ku civakên di bin zexta krîzên debarê de nîşan didin.

Li Dewletên Yekbûyî, bi taybetî li herêma New England, ku şert û mercên keşûhewayê yên sala 1816an pir dijwar bûn û berhemên çandiniyê bi giranî têk çûbûn, gelek malbat neçar man ku dev ji erd û warên xwe berdin û berê xwe bidin herêmên rojavayî. Eyaletên nû yên wekî Ohio û Indiana wekî “erdên bi hêvî” dihatin dîtin, ku tê de dihat bawer kirin ku şert û mercên çandiniyê baştir in û derfetên nû ji bo jiyanê hene. Ev tevgera koçberiyê, ku wekî “Ohio Fever” (Taya Ohioyê) jî dihat binavkirin, ew qas mezin bû ku nifûsa Ohioyê ji 230,760 kesî di sala 1810an de gihîşt zêdetirî 400,000 kesî di sala 1817an de. Ev yek ji pêlên mezin ên koçberiya navxweyî di dîroka DYAyê de bû û bandoreke girîng li ser pêşketina herêmên rojavayî kir.

Mînakeke din a koçberiya mezin ji ber krîza Tambora li Ewropayê hate dîtin. Li Swîsreyê, ku yek ji welatên herî zêde ji xelayê bandor bûbû, krîza debarê ya ku ji ber “Sala Bê Havîn” girantir bûbû, bû sedem ku bi sedan malbatên Swîsrî, bi piranî ji kantona Fribourg a gundewarî, koçî Brezîlyayê bikin. Van malbatan li herêma çiyayî ya nêzîkî Rio de Janeiro koloniyeke nû bi navê Nova Friburgo (Fribourga Nû) ava kirin. Ev koçberî, ku di destpêka sedsala 19an de ji bo Ewropaya navendî ne asayî bû, nîşan dide ka krîzên keşûhewayê çawa dikarin bibin sedema tevgerên nifûsê yên nediyar û dûrûdirêj.

Ji bilî koçberiyan, bêîstîqrariya civakî û serhildan jî li gelek deveran zêde bûn. Li Ewropayê, bi taybetî li Brîtanya, Fransa û Swîsreyê, ji ber kêmbûna xwarinê û bilindbûna bihayan, serhildanên xwarinê, talankirina dikan û embaran, û tundûtûjiya sûcî bi awayekî berbiçav zêde bûn. Li Brîtanyayê, karkerên birçî û bêhêvî, ku bi dirûşma “Nan an Xwîn” dimeşiyan, êrîşî dikanên nanpêjan û embarên genim kirin û bi hêzên ewlehiyê re ketin pevçûnan. Li Fransayê, tevlihevî û serhildan li parêzgehan zêde bûn, û hikûmet ji tirsa şoreşeke nû hewl dida ku bihayê nan li Parîsê kontrol bike. Bi giştî, di vê serdemê de li Ewropayê rêjeya sûcên wekî dizî, vandalîzm û şewitandina bi qesd (arson) zêde bû, ku ev yek jî nîşana têkçûna nîzama civakî û bêhêvîtiya mirovan bû.

Van bûyeran bi awayekî eşkere nîşan didin ku ewlehiya xwarinê û îstîqrara keşûhewayê çiqasî bi îstîqrara civakî û siyasî ve girêdayî ne. Karesatên keşûhewayê yên mezin dikarin bibin sedema guherînên demografîk ên girîng, têkçûna nîzama civakî, û zêdebûna aloziyên siyasî.

• 4.3. Stratejiyên Xweragirtinê û Bersivên Civakî

Li hemberî karesata “Sala Bê Havîn” û encamên wê yên wêranker, civakên mirovî ne tenê rûbirûyê bêhêvîtiyê bûn, lê di heman demê de stratejiyên cihêreng ên xweragirtinê û bersivên adaptasyonê jî pêş xistin. Ev bertek hem li ser asta takekesî û malbatî, hem jî li ser asta civakî û hikûmetan xwe nîşan dan.

Di asta takekesî û malbatî de, yek ji stratejiyên sereke yên xweragirtinê peydakirina çavkaniyên xwarinê yên alternatîf bû. Li cihên ku berhemên çandiniyê yên asayî têk çûbûn, mirov neçar man ku serî li xwarinên ku di şert û mercên normal de nedihatin xwarin, bidin. Mînak, li Vermontê li DYAyê, tê ragihandin ku gundiyan ji bo jiyanê nêçîra kirpiyan dikirin û gezgezkên kelandî dixwarin. Li Almanyaya Başûr-rojavayê, mirovan ji bo ku ji birçîna nemirin, şivikên kelandî û kelemên kesk ên ku ji giyayên ku bi gelemperî ji bo xwedîkirina berazan dihatin bikaranîn, çêdikirin û dixwarin. Li parêzgeha Yunnan a Çînê, ku xelayeke pir dijwar lê hebû, tê gotin ku gundiyan ji ber nebûna tiştekî din ê xwarinê, axa spî dixwar. Her çend ev stratejî nîşana bêhêvîtiyeke mezin bin jî, di heman demê de hewldana mirovan a ji bo jiyanê di şert û mercên herî dijwar de jî nîşan didin.

Di asta civakî û hikûmetan de jî hin hewldan ji bo sivikkirina krîzê hatin kirin, her çend ev hewldan her gav têrker û bibandor nebûn. Li Fransayê, rayedaran ji tirsa serhildanên gel, bi taybetî li paytext Parîsê, hewl dan ku bihayê nan kontrol bikin û erzan bihêlin. Li Keyaniya Württemberg a Almanyayê, padîşah û hikûmetê hewl dan ku bi rêya îtxalata genim û tedbîrên din hewcedariya gel sivik bikin. Hikûmeta Brîtanî li Îrlandayê, tevî ku di destpêkê de di warê alîkariya mirovî de bi comerdî tevnegeriya, piştî serhildana tîfûsê û giraniya krîzê, dest bi avakirina saziyên tenduristiya giştî yên modern kir ji bo birêvebirina rewşên awarte û pêşxistina polîtîkayên tenduristiyê yên pêşîlêgir. Li hin deverên Ewropayê, welatiyên dewlemend û bazirganan “yekîtiyên genim” ava kirin da ku bi hev re genim ji Rûsyayê, ku kêmtir ji krîzê bandor bûbû, bikirin û veguhezînin welatên xwe. Ji bo alîkariya kolonîstên Swîsrî yên ku li Nova Friburgo ya Brezîlyayê rûbirûyê zehmetiyan bûbûn, bazirganên Swîsrî yên li Rio de Janeiro Civata Xêrxwaziyê ava kirin û alîkariya madî û diravî ji wan re şandin.

Ji bilî van bersivên demkurt, krîza “Sala Bê Havîn” bû sedema hin adaptasyonên çandiniyê yên demdirêj jî. Li parêzgeha Yunnan a Çînê, ji ber ku berhemên birincê bi awayekî domdar têk diçûn, cotkaran dest bi çandina afyonê kirin wekî berhemeke alternatîf a ku li hember şert û mercên dijwar berxwedêrtir bû û bazareke wê ya bi pere hebû. Li herêma New England a DYAyê, masîgirên ku berê bi giranî nêçîra masîyên alewife dikirin, ji ber kêmbûna van masiyan di dema krîzê de, neçar man ku teknîk û amûrên xwe biguherînin û dest bi nêçîra masiyên mackerel bikin, ku ev yek jî bû sedema guherîneke demdirêj di pîşesaziya masîgiriyê ya herêmê de. Wekî din, piştî sala 1817an, li gelek welatên Ewropayê gelek enstîtûyên çandiniyê hatin damezrandin bi armanca pêşxistina rêbazên nûjen ên çandinî û ajaldariyê û zêdekirina berhemdariyê ji bo pêşîgirtina li xelayên paşerojê.

Van mînakan nîşan didin ku krîza “Sala Bê Havîn” ne tenê bû sedema bêhêvîtî û wêraniyê, lê di heman demê de bû sedema derketina stratejiyên xweragirtinê yên cihêreng û hewldanên adaptasyonê yên li ser astên cihê. Ev yek şiyana civakên mirovî ya ji bo berxwedan û afirîneriyê di bin zextên giran de nîşan dide, her çend divê were zanîn ku ev stratejî her gav bi ser neketine an jî carinan encamên demdirêj ên neyînî jî bi xwe re anîne, wekî mînaka zêdebûna çandiniya afyonê.

Tablo 2: Bandorên Sereke yên Civakî-Aborî li Gorî Herêman (1816-1819)

Herêm/Parzemîn	Giraniya Xelayê / Kêmbûna Xwarinê	Serhildanên Nexweşiyên Mezin	Tevgerên Koçberiyê yên Sereke	Bêîstîqrariya Civakî ya Berbiçav	Çavkanî
Ewropa (Giştî)	Berfireh, bi taybetî 1817 “Sala Parsekan” li Almanya	Tîfûs (Îrlanda, Îtalya, Swîsre, Skoçya: >65,000 mirî), Kolera (dûv re)	Koçberiya Swîsreyiyan bo Brezîlyayê	Serhildanên xwarinê, talankirin, zêdebûna sûcan, aloziyên siyasî
Brîtanya/Îrlanda	Xelaya giran li Îrlandayê (têkçûna kartolan)	Tîfûs (nêzîkî 100,000 mirî li Îrlandayê)	–	Serhildanên “Nan an Xwîn”, xwepêşandanên mezin (Manchester)
Swîsre	Xelaya giran, gelek mirin ji birçîna	Tîfûs	Koçberî bo Brezîlyayê (Nova Friburgo)	Serhildanên xwarinê
Almanya	Xelaya giran (Başûr-Rojava), “Sala Parsekan” (1817)	–	Koçberî bo Rûsya û DYAyê	Talankirin, bêîstîqrariya civakî
Amerîkaya Bakur	Kêmbûna xwarinê, bihabûna zêde	Kêmtir serhildanên mezin ên wekî Ewropayê hatine ragihandin	Koçberiya mezin ji New England bo Rojava (Ohio, Indiana: bi deh hezaran kes)	Zêdebûna tirs û bêhêvîtiyê, Panîka Aborî ya 1819an
Asya
Îndonezya (Sumbawa, Lombok, Bali)	Xelaya pir giran, mirina bi deh hezaran kesan	Nexweşiyên ji ber kêmxwarinî û qirêjbûnê	Bazirganiya koleyan ji Baliyê	Wêraniya civakî ya mezin
Hindistan	Ziwabûn û kêmbûna xwarinê li hin herêman	Destpêka pandemiya Koleraya Bengalê (bi deh milyonan mirî li cîhanê di salên paşerojê de)	–	–
Çîn (bi taybetî Yunnan)	Xelaya sê-salî ya wêranker li Yunnan (mirovan ax dixwar, zarok difrotin)	Nexweşiyên ji ber kêmxwarinî û lehiyê	–	Guherîna çandiniyê ber bi afyonê ve

Nîşe: Hejmarên miriyan û pîvanên koçberiyê texmînî ne û li gorî çavkaniyên cihêreng diguherin.

Ev tablo bi awayekî sîstematîk encamên cihêreng ên mirovî yên “Sala Bê Havîn” pêşkêş dike. Ew ne tenê giraniya karesatê li seranserê cîhanê nîşan dide, lê di heman demê de cihêrengiya bertekên civakî û encamên demdirêj ên li herêmên cihê jî radixe ber çavan. Ev yek girîngiya lêkolînên berawirdî ji bo têgihiştina bandorên karesatên keşûhewayê û stratejiyên adaptasyonê yên civakên mirovî destnîşan dike.

Beşa 5: Mîrata Çandî û Zanistî

Karesata “Sala Bê Havîn” ne tenê şopeke kûr û bi êş li ser jiyana civakî û aborî ya sedsala 19an hişt, lê di heman demê de bandoreke girîng li ser çand, huner û pêşketina zanistê jî kir. Ev serdema tarî û dijwar bû çavkaniya îlhamê ji bo afirandinên hunerî yên nû û di heman demê de bû sedema pêşketinên girîng di têgihiştina me ya li ser sîstemên xwezayî û bandora wan li ser mirovahiyê.

• 5.1. Îlhama di Wêje û Hunerê de

Yek ji mîratên çandî yên herî navdar ên “Sala Bê Havîn” bandora wê ya li ser wêjeya romantîk û zayîna cureyê gotîk e. Havîna sala 1816an, ku li gelek deverên Ewropayê bi sermayeke ne asayî, baranên bêdawî û ezmanekî tarî derbas bû, şert û mercên taybet ji bo afirîneriya hunerî çêkir. Komeke nivîskarên ciwan ên Îngilîz, di nav de Mary Godwin (paşê Mary Shelley), hevjînê wê yê paşerojê Percy Bysshe Shelley, Lord Byron û bijîşkê wî John Polidori, li Villa Diodati ya li nêzîkî Gola Jenevê li Swîsreyê asê mabûn. Ji ber hewaya xerab, ew neçar man ku piraniya wextê xwe li hundir derbas bikin. Ji bo ku wextê xwe xweş bikin, wan dest bi xwendina çîrokên xofê yên Almanî kirin û paşê biryar dan ku pêşbaziyekê li dar bixin û her yek ji wan çîrokeke xofê binivîse.

Di encama vê pêşbaziyê de du berhemên pir girîng ên wêjeya gotîk derketin holê. Mary Shelley, ku wê demê tenê 18 salî bû, ji xewneke tirsnak îlham girt û dest bi nivîsandina romana xwe ya navdar Frankenstein; or, The Modern Prometheus kir. Ev roman, ku behsa zanyarekî dike ku mexlûqekî zindî ji perçeyên miriyan çêdike, bû yek ji klasîkên wêjeya cîhanî û yek ji bingehên cureyê honaka zanistî ya modern. John Polidori jî çîroka xwe ya bi navê The Vampyre nivîsand, ku tê bawer kirin ku yekemîn çîroka vampîrên modern e di wêjeya Îngilîzî de û bandoreke mezin li ser wêneyê vampîrê di çanda populer de kiriye. Têkiliya di navbera hewaya tarî û nediyar a “Sala Bê Havîn” û atmosfera xof û tirsnak a van berheman de ji hêla gelek lêkolîneran ve hatiye destnîşankirin. Her çend Mary Shelley rasterast ji teqîna Tambora agahdar nebû jî, tê bawer kirin ku hewaya xerab û nediyar a wê havînê bandorek psîkolojîk li ser wê kiriye û hestek “eko-xemgîniyê” (ecoanxiety) di afirandina Frankenstein de lîstiye.

Lord Byron bi xwe jî di wê serdemê de helbesta xwe ya navdar “Darkness” (Tārī) nivîsand. Ev helbesta apokalîptîk, ku behsa cîhaneke dike ku roj tê de vemiriye û mirovahî rûbirûyê tunebûnê ye, rasterast ji ezmûna “Sala Bê Havîn” û tirsa ku ji ber hewaya nediyar û tarî çêbûbû, îlham girtibû. Byron di helbesta xwe de wêneyekî tirsnak ê hilweşîna civakê û têkoşîna ji bo jiyanê di şert û mercên karesateke jîngehî de xêz dike.

Bandora “Sala Bê Havîn” ne tenê di wêjeyê de, lê di hunerên dîtbarî de jî xwe nîşan da. Xweliya volkanîk a ku li stratosferê belav bûbû, bû sedema çêbûna rojavabûn û berbanga rojê yên bi rengên pir zindî, dramatîk û carinan jî seyr. Gelek wênesazên wê serdemê, wekî Caspar David Friedrich ê Alman û J.M.W. Turner ê Îngilîz, di tabloyên xwe yên perestgehê de van rengên ne asayî yên ezmên û atmosfera tarî û mijî ya ku ji ber xweliya volkanîk çêbûbû, nîşan dan. Tabloyên Turner, bi taybetî, bi bikaranîna ronahî û rengên xwe yên dramatîk têne nasîn, û tê bawer kirin ku atmosfera taybet a salên piştî Tambora bandorek li ser şêwaza wî kiriye. Van tabloyan ne tenê wekî berhemên hunerî, lê herweha wekî tomarên dîtbarî yên bandorên atmosferî yên teqînên volkanîk jî têne nirxandin.

• 5.2. Pêşketinên di Zanist û Têgihiştinê de

Bûyera Tambora û “Sala Bê Havîn” ne tenê karesatek bû, lê di heman demê de wekî “ceribandineke xwezayî” ya bêhempa jî kar kir ku derfet da zanyaran ku bandorên teqînên mezin ên volkanîk li ser keşûhewaya cîhanî û sîstemên jîngehê baştir fêm bikin. Her çend di sala 1816an de têkiliya rasterast a di navbera teqîna Tambora û guherînên keşûhewayê de ji hêla piraniya mirovan û heta ji hêla gelek zanyaran ve jî bi tevahî nehatibû fêm kirin, ev bûyer bû sedema zêdebûna eleqeyê ji bo lêkolînên meteorolojîk û volkanolojîk.

Tomarên keşûhewayê yên ku di wê serdemê de li Ewropa û Amerîkaya Bakur dihatin girtin, her çend kêm û carinan ne sîstematîk bin jî, daneyên girîng ji bo analîzkirina anomaliyên sala 1816an peyda kirin. Zanyarên paşerojê, bi bikaranîna van tomarên dîrokî û bi pêşketina teknîkên modelkirina keşûhewayê, karîn ku bandora Tambora li ser kêmbûna germahiya cîhanî û guherînên din ên keşûhewayê bi awayekî kwantîtatîf binirxînin. Mînak, lêkolînên nûjen destnîşan dikin ku şert û mercên sar ên sala 1816an hema hema ne mimkun bûn ku bêyî teqîna Tambora biqewimin, û teqînê îhtîmala havîneke ew qas sar heta 100 carî zêde kiriye.

Bûyera Tambora herweha bû sedema pêşketinên di warê volkanolojiyê de jî. Zanyaran dest bi lêkolînên kûrtir li ser sedem û encamên teqînên volkanîk kirin, ku ev yek jî bû sedema têgihiştineke baştir a pêvajoyên jeolojîk ên erdê. Pêşketina amûrên wekî sîsmografê (ji bo pîvandina erdhejan) û lêkolîna gazên volkanîk alîkarî kir ku şiyana pêşbînîkirin û kêmkirina bandorên çalakiyên volkanîk baştir bibe. Her çend pêşbînîkirina teqînên volkanîk hîn jî karekî dijwar e, lêkolînên li ser bûyerên wekî Tambora bingeha zanistî ya ji bo nirxandina metirsiyê û plansaziyên amadekariyê xurt kiriye.

Wekî din, lêkolînên li ser teqîna Tambora û “Sala Bê Havîn” ji bo têgihiştina têkiliyên tevlihev ên di navbera sîstema erdê (volqan, atmosfer, okyanûs) û sîstemên mirovî (çandinî, aborî, civak, tenduristî) de pir girîng bûne. Ev bûyer nîşan da ku çawa bûyereke xwezayî ya li cihekî dûr ê cîhanê dikare bandorên zincîreyî yên kûr û berfireh li seranserê planetê bike. Ev têgihiştin ji bo nirxandina metirsiyên guherîna keşûhewayê ya îroyîn û pêşxistina stratejiyên adaptasyonê û kêmkirina bandorê pir girîng e. Zanyarên Swîsrî, ji ber ku welatê wan yek ji wan deveran bû ku herî zêde ji “Sala Bê Havîn” bandor bûbû, ji destpêkê ve roleke pêşeng di lêkolînên li ser Tambora û bandorên wê de lîstine.

• 5.3. Dersên Demdirêj û Têkildariya ji bo Îro

Bûyera Tambora û “Sala Bê Havîn” ne tenê beşek ji dîroka kevnar e, lê dersên girîng û têkildar ji bo serdema me ya îroyîn jî dihewîne, nemaze di çarçoveya guherîna keşûhewayê ya gerdûnî û metirsiyên xwezayî yên din de. Ev karesata dîrokî wekî mînakeke berbiçav a hesasiyeta civakên mirovî li hember guherînên keşûhewayê yên tund û ji nişka ve kar dike.

Yek ji dersên sereke yên ku ji Tambora têne derxistin, girîngiya têgihiştina têkiliyên tevlihev ên di navbera sîstemên xwezayî û sîstemên mirovî de ye. “Sala Bê Havîn” nîşan da ku çawa bûyereke jeolojîk (teqîna volkanîk) dikare bibe sedema guherînên keşûhewayê yên cîhanî, û ev guherînên keşûhewayê jî dikarin bibin sedema krîzên çandinî, aborî, civakî û tenduristiyê yên berfireh. Ev têkiliya zincîreyî ya bandoran destnîşan dike ku sîstemên me yên civakî û aborî bi awayekî kûr bi îstîqrara jîngehê û keşûhewayê ve girêdayî ne.

Dersa duyemîn girîngiya amadekarî, berxwedêrî û adaptasyonê li hember karesatan e. Civakên ku di sala 1816an de herî zêde êşiyan, ew civak bûn ku herî zêde bi çandiniya debara jiyanê ve girêdayî bûn û kêmtirîn çavkanî û stratejiyên wan ji bo adaptasyonê hebûn. Lêbelê, me dît ku hin civakan karîn stratejiyên xweragirtinê yên cihêreng pêş bixin, wekî guhertina berhemên çandiniyê, peydakirina çavkaniyên xwarinê yên alternatîf, an jî koçberiya ber bi herêmên ewletir ve. Tecrubeya Tambora girîngiya pêşxistina sîstemên çandiniyê yên cihêreng û berxwedêr, avakirina torên ewlehiya civakî, û plansaziyên birêvebirina karesatan ji bo kêmkirina bandorên neyînî yên guherînên keşûhewayê yên paşerojê radixe ber çavan.

Dersa sêyemîn pêwîstiya bi hevkariya navneteweyî û herêmî di birêvebirina karesatên cîhanî de ye. Her çend di sala 1816an de mekanîzmayên hevkariya navneteweyî yên xurt tune bûn jî, me dît ku hin hewldanên alîkariyê yên sînordar (wekî alîkariya genim a Rûsyayê ji Ewropaya Rojava re) hatin kirin. Îro, li hemberî pirsgirêkên cîhanî yên wekî guherîna keşûhewayê, terorîzm, an pandemiyan, hevkariya navneteweyî ji bo parvekirina agahiyan, çavkaniyan û teknolojiyê û ji bo pêşxistina çareseriyên hevbeş ji her demê girîngtir e.

Wekî din, bûyera Tambora girîngiya lêkolînên zanistî yên domdar li ser sîstemên erdê û keşûhewayê destnîşan dike. Têgihiştina mekanîzmayên ku dibin sedema guherînên keşûhewayê û modelkirina bandorên wan ên potansiyel ji bo pêşbînîkirin û kêmkirina metirsiyên paşerojê krîtîk e. “Sala Bê Havîn” wekî bûyereke dîrokî ya ku dikare ji bo ceribandin û başkirina modelên keşûhewayê yên îroyîn were bikaranîn, xizmet dike.

Di dawiyê de, çîroka Tambora û “Sala Bê Havîn” bîranînek e ku mirovahî ne serwerê xwezayê ye, lê beşek ji wê ye. Guherînên mezin ên di sîstemên xwezayî de dikarin bandorên kûr û carinan jî karesatbar li ser jiyana mirovan bikin. Ji ber vê yekê, pêwîst e ku em bi rêzdarî û berpirsiyarî nêzîkî jîngehê bibin û ji bo avakirina pêşerojeke domdar û berxwedêr bixebitin. Dersên ku ji karesata Tambora hatine derxistin, îro di têkoşîna me ya li dijî guherîna keşûhewayê û ji bo avakirina civakeke cîhanî ya dadperwertir û ewletir de, pir têkildar û girîng in.

Encam

Teqîna volqana Tambora ya sala 1815an û fenomena “Sala Bê Havîn” a ku li pey wê hat, yek ji bûyerên herî girîng û bandorker ên di dîroka keşûhewayê û mirovahiyê ya tomarkirî de ye. Wekî ku di vê gotarê de bi hûrgilî hate vekolandin, ev karesata xwezayî ne tenê li herêma Îndonezyayê wêraniyek mezin çêkir, lê di heman demê de bi rêya mekanîzmayên tevlihev ên atmosferî bû sedema guherînên keşûhewayê yên cîhanî ku bandoreke kûr û berfireh li ser Nîvkada Bakur kir.

Kêmbûna berbiçav a germahiya cîhanî, bi taybetî di havîna sala 1816an de, bû sedema têkçûna berhemên çandiniyê li Ewropa, Amerîkaya Bakur û Asyayê. Ev krîza çandiniyê jî di encamê de rê li ber xelayên giran, bilindbûna bihayên xwarinê, xizaniyeke berfireh, û mirina bi sed hezaran mirovan vekir. Wekî din, şert û mercên dijwar ên jiyanê û kêmxwarinî bûn sedema belavbûna nexweşiyên kujer ên wekî tîfûs û peydabûna cureyekî nû yê kolerayê ku bû pandemiyeke cîhanî. Encamên civakî yên vê karesatê jî pir giran bûn; koçberiyên mezin, serhildanên xwarinê, zêdebûna sûcan û bêîstîqrariya civakî li gelek deveran hatin dîtin.

Lêbelê, li gel van encamên trajîk, “Sala Bê Havîn” di heman demê de bû sedema hin pêşketinên çandî û zanistî jî. Hewaya tarî û nediyar a wê serdemê bû çavkaniya îlhamê ji bo afirandina berhemên wêjeyî yên girîng ên wekî Frankenstein û The Vampyre, û herweha bandor li ser hunera wênesaziyê kir. Di warê zanistê de, ev bûyer wekî “ceribandineke xwezayî” ya bêhempa kar kir û derfet da zanyaran ku bandorên teqînên volkanîk li ser keşûhewaya cîhanî û sîstemên jîngehê baştir fêm bikin. Ev yek bû sedema pêşketinên di warê meteorolojî, volkanolojî û têgihiştina giştî ya sîstema erdê de.

Dersên ku ji karesata Tambora û “Sala Bê Havîn” hatine derxistin, îro ji her demê bêtir girîng û têkildar in. Ev bûyer bi awayekî eşkere nîşan dide ka civakên mirovî çiqasî li hember guherînên keşûhewayê yên tund û ji nişka ve hesas in. Ew girîngiya têgihiştina têkiliyên tevlihev ên di navbera sîstemên xwezayî û sîstemên mirovî de, pêwîstiya bi amadekarî, berxwedêrî û adaptasyonê li hember karesatan, û hewcedariya bi hevkariya navneteweyî di birêvebirina pirsgirêkên cîhanî de radixe ber çavan. Di serdema ku mirovahî bi pirsgirêka guherîna keşûhewayê ya gerdûnî re rûbirû ye, çîroka Tambora wekî hişyariyeke dîrokî û di heman demê de wekî çavkaniyeke dersan ji bo avakirina pêşerojeke domdar û ewletir xizmet dike. Têgihiştina vê bûyera dîrokî ne tenê ji bo zanyar û lêkolîneran, lê ji bo hemû mirovahiyê girîng e, da ku em ji xeletiyên rabirdûyê fêr bibin û ji bo pêşerojê baştir amade bin.

WERGIRTÎ

1. Year Without a Summer (Poverty Year) | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/year-without-summer-poverty-year 2. The Tambora Eruption and the ‘Year Without a Summer’ – Eco-Friendly Living, https://www.refoorest.com/blog/2024/11/21/the-tambora-eruption-and-the-year-without-a-summer/ 3. 1816: The Year Without a Summer – Farmers’ Almanac – Plan Your Day. Grow Your Life., https://www.farmersalmanac.com/the-year-without-a-summer 4. “Eighteen-Hundred and Froze to Death!”: The Wicked Weather of …, https://www.morningagclips.com/eighteen-hundred-and-froze-to-death-the-abnormal-weather-of-1816/ 5. This Day In History: Mount Tambora Explosively Erupts in 1815 …, https://www.nesdis.noaa.gov/news/day-history-mount-tambora-explosively-erupts-1815 6. Mount Tambora: The Historic Eruption and Its Global Impact – Alert Hub, https://alerts2.uh.edu/mount-tambora 7. Was 1816 Really ‘The Year Without a Summer’? Let’s Uncover the Mystery!, https://www.wheelsacrosstheprairie.org/post/was-1816-really-the-year-without-a-summer-let-s-uncover-the-mystery 8. 1815 eruption of Mount Tambora – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/1815_eruption_of_Mount_Tambora 9. Tambora 1815 as a test case for high impact volcanic eruptions …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6686350/ 10. Volcanoes Can Affect Climate | U.S. Geological Survey – USGS.gov, https://www.usgs.gov/programs/VHP/volcanoes-can-affect-climate 11. Climatic effects and impacts of the 1815 eruption of Mount Tambora in the Czech Lands – CP, https://cp.copernicus.org/articles/12/1361/2016/cp-12-1361-2016.pdf 12. Climate Disaster, Ecoanxiety, and Frankenstein: Mount Tambora …, https://www.environmentandsociety.org/arcadia/climate-disaster-ecoanxiety-and-frankenstein-mount-tambora-and-its-aftereffects 13. Environmental Impact of Mount Tambora Eruption | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/science/environmental-impact-mount-tambora-eruption 14. Aerosols: Small Particles with Big Climate Effects – NASA Science, https://science.nasa.gov/science-research/earth-science/climate-science/aerosols-small-particles-with-big-climate-effects/ 15. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/1815_eruption_of_Mount_Tambora#:~:text=The%20coarser%20ash%20particles%20settled,the%20globe%2C%20creating%20optical%20phenomena. 16. http://www.hist.unibe.ch, https://www.hist.unibe.ch/e11168/e52524/e69145/e186327/e205440/L-LuterbacherPfister2015_NatureGeosci_Tambora_ger.pdf 17. Year Without a Summer – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Year_Without_a_Summer 18. The Year Without a Summer – WeatherWorks, https://weatherworksinc.com/news/the-year-without-a-summer-mount-tambora 19. Climate change – 1816: The year without a Summer | moneymuseum.com, https://www.moneymuseum.com/en/archive/climate-change-450?&slbox=true 20. The Year Without A Summer 1816 | Mount Tambora Eruption | The …, https://www.almanac.com/year-without-summer-mount-tambora-volcanic-eruption 21. North Carolina’s “Year Without a Summer,” 1816 | NC DNCR, https://www.dncr.nc.gov/blog/2016/08/22/north-carolinas-year-without-summer-1816 22. The Tambora eruption and human history – The Ecologist, https://theecologist.org/2014/jun/18/tambora-eruption-and-human-history 23. The Eruption of Mount Tambora (1815-1818) – Climate in Arts and History, https://www.science.smith.edu/climatelit/the-eruption-of-mount-tambora-1815-1818/ 24. Climatic Aftermath of the 1815 Tambora Eruption in China, https://html.rhhz.net/qxxb_en/html/20170104.htm 25. Lessons of Tambora ignored, 200 years on | East Asia Forum, https://eastasiaforum.org/2015/04/25/lessons-of-tambora-ignored-200-years-on/ 26. Tambora eruption caused the year without a summer: Cholera …, https://slate.com/technology/2014/04/tambora-eruption-caused-the-year-without-a-summer-cholera-opium-famine-and-arctic-exploration.html 27. The First US Real Estate Bubble and Three Lessons from the Mount …, https://blogs.cfainstitute.org/investor/2023/08/15/the-first-us-real-estate-bubble-and-three-lessons-from-the-mount-tambora-eruption/ 28. Eighteen Hundred and Froze to Death: The Year Without a Summer …, https://www.discoverconcordma.com/articles/291-eighteen-hundred-and-froze-to-death-the-year-without-a-summer 29. http://www.asc.ohio-state.edu, https://www.asc.ohio-state.edu/palmer.2/Geradstetten/Report%20of%20the%20Famine%20and%20Hhe%20Hyper-Inflation%20of%201816%20and%201817.pdf 30. The Year without a Summer: how Europe descended into climate …, https://www.dhm.de/blog/2016/12/05/the-year-without-a-summer/ 31. The Year Without Summer – Historical Novel Society, https://historicalnovelsociety.org/reviews/the-year-without-summer/ 32. Tambora and the “Year Without a Summer” of 1816 – Geographisches Institut – Universität Bern, https://www.geography.unibe.ch/unibe/portal/fak_naturwis/e_geowiss/c_igeogr/content/e39624/e39625/e39626/e426207/e431531/tambora_e_webA4_eng.pdf 33. Colonial Exiles: The Tambora Volcanic Explosion, Environmental History, and Swiss Immigration to Nova Friburgo, Brazil, 1815–1821 | Hispanic American Historical Review | Duke University Press, https://read.dukeupress.edu/hahr/article/104/4/551/388776/Colonial-Exiles-The-Tambora-Volcanic-Explosion 34. New book tells the story of a little-known volcano’s global impact – Illinois News Bureau, https://news.illinois.edu/new-book-tells-the-story-of-a-little-known-volcanos-global-impact/ 35. How a volcanic eruption made 1816 the year without a summer …, https://macleans.ca/culture/books/what-they-did-that-summer/ 36. Weather, Famine, Disease, Migration and Monsters: 1816-1819 …, https://historicinterpreter.wordpress.com/2015/05/11/weather-famine-disease-migration-and-monsters-1816-1819/ 37. Tambora and the Year without a Summer: How a Volcano Plunged the World into Crisis – Polity, https://www.politybooks.com/bookdetail?book_slug=tambora-and-the-year-without-a-summer-how-a-volcano-plunged-the-world-into-crisis–9781509525492 38. Gillen D’Arcy Wood, “1816, The Year without a Summer” – BRANCH, https://branchcollective.org/?ps_articles=gillen-darcy-wood-1816-the-year-without-a-summer 39. 1816, the Year Without Summer – Historic Ipswich, https://historicipswich.net/2020/06/25/1816-the-year-without-summer/ 40. 1816 – The Year Without Summer (U.S. National Park Service), https://www.nps.gov/articles/000/1816-the-year-without-summer.htm 41. The “Romantic” Year Without a Summer | Forbes and Fifth …, http://www.forbes5.pitt.edu/article/romantic-year-without-summer 42. Effects of the Year Without a Summer – Regency Fiction Writers, https://regencyfictionwriters.org/effects-of-the-year-without-a-summer/ 43. New England’s 1816 “Mackerel Year,” Volcanoes and Climate …, https://www.usgs.gov/news/featured-story/new-englands-1816-mackerel-year-volcanoes-and-climate-change-today 44. A Year Without Summer – Portraits of the Cast – Emerson Center for …, https://www.theemerson.org/exhibition/a-year-without-summer-portraits-of-the-cast/ 45. The Tambora – Frankenstein Myth: The Monster Inspired | Humanities Bulletin, https://journals.lapub.co.uk/index.php/HB/article/view/1256 46. Death, disaster, and the ‘End of Days’: ‘Darkness’, by Lord Byron …, https://wordsworth.org.uk/blog/2016/06/10/death-disaster-and-the-end-of-days-darkness-by-lord-byron/ 47. Day 5 of ‘A Scare a Day’ – ‘Darkness’ by Lord Byron – Romancing the Gothic, https://romancingthegothic.com/2023/10/05/day-5-of-a-scare-a-day-darkness-by-lord-byron/ 48. Paintings in The Year Without A Summer – Mount Tambora: A …, https://tamboralegacy.wordpress.com/2018/04/30/paintings-in-the-year-without-a-summer/ 49. Role of Tambora eruption in the 1816 ‘year without a summer …, https://www.sciencedaily.com/releases/2019/09/190917193624.htm 50. Echoes of Tambora: Preparing for a Modern Mega-Eruption – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/374553890_Echoes_of_Tambora_Preparing_for_a_Modern_Mega-Eruption