Krîza Sedsala Sêyemîn

1. Pêşgotin (Introduction: Zenobia, Palmyra, and the Roman Crisis)

Keybanû Zenobia ya Palmîrayê yek ji kesayetiyên herî balkêş û bi hêz ên serdema kevnar e, ku di nîveka sedsala sêyemîn a Zayînî de li dijî hêza mezin a Împaratoriya Romayê serî hilda û hewl da ku împaratoriyeke serbixwe li Rojhilat ava bike. Navê wê di dîrokê de wekî jineke wêrek, jîr û xwedî ambîsyonên mezin hatiye tomarkirin, ku karîbû ji statûya keybanûyeke herêmî derbas bibe û gefeke cidî li ser yekparçebûna Romayê çêbike. Bajarê Palmîrayê, yan jî Tadmor bi navê xwe yê kevnar, li Sûriyeya îroyîn, navendeke bazirganî û çandî ya girîng bû ku li ser rêyên karwanan ên di navbera Împaratoriya Romayê û Rojhilatê Dûr de cih digirt. Ev pozîsyona stratejîk dewlemendî û hêzeke mezin dabû Palmîrayê, ku di serdema qelsbûna Romayê de derfet dît ku rola xwe ya siyasî berfireh bike.

Serhildana Zenobiayê di demekê de qewimî ku Împaratoriya Romayê di nav krîzeke kûr û berfireh de bû, ku wekî “Krîza Sedsala Sêyemîn” (nêzîkî 235-284 Z.) tê nasîn. Ev serdem bi bêîstîqrara siyasî ya dijwar, şerên navxweyî yên berdewam, êrîşên derve yên ji hêla “barbaran” û Sasaniyan ve, û hilweşîneke aborî ya giran diyar dibû. Di vê atmosfera kaotîk de, desthilata navendî ya Romayê lawaz bûbû, û ev yek derfet ji bo hêzên herêmî yên wekî Palmîrayê vekir ku otonomî û heta serxwebûna xwe îlan bikin yan jî bandora xwe li ser herêmên derdorê zêde bikin.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk û hûrgilî li serhildana Keybanû Zenobiayê ya li dijî Împaratoriya Romayê raweste. Em ê sedemên vê serhildanê, pêşveçûn û rêveberiya Împaratoriya Palmîrayê ya di bin serokatiya Zenobiayê de, têkçûna wê ya li hemberî Împarator Aurelian, û mîrateya dîrokî ya Zenobiayê lêkolîn bikin. Di vê çarçoveyê de, em ê bi awayekî rexneyî çavkaniyên dîrokî yên kevnar û şîroveyên nûjen ên li ser vê mijarê binirxînin, da ku wêneyekî heta ku dibe zelal û objektîf ê vê serdema girîng û vê kesayetiya dîrokî pêşkêş bikin, bi taybetî bi zimanê Kurdî.

2. Kêşeya Sedsala Sêyemîn a Împaratoriya Romayê (The Third Century Crisis of the Roman Empire)

Krîza Sedsala Sêyemîn serdemeke aloz û dijwar bû ji bo Împaratoriya Romayê, ku tê de împaratorî hema hema hilweşiya. Ev krîz bi kuştina Împarator Severus Alexander di sala 235 Z. de dest pê kir û heta hatina Diocletian ser desthilatê di sala 284 Z. de berdewam kir. Di vê serdemê de, împaratorî bi gelek pirsgirêkên siyasî, leşkerî û aborî re rûbirû ma.

• Rewşa Siyasî, Leşkerî û Aborî:

• Bêîstîqrara Siyasî: Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên vê serdemê guherîna bilez a împaratoran bû. Di navbera salên 235 û 284 Z. de, zêdetirî 20 kesan (hin çavkanî dibêjin heta 70 kesan di navbera 193-284 Z. de) xwe wekî împarator îlan kirin yan jî ji aliyê leşkeran ve hatin hilbijartin. Piraniya van “Împaratorên Leşkergehê” ji bo demeke kurt li ser desthilatê man û pir caran bi destê leşkerên xwe yan jî di şerên navxweyî de dihatin kuştin. Leşker êdî bibûn hêza sereke ya siyasî û împarator li gorî dilê wan dihatin danîn û rakirin. Ev rewş bû sedema şerên navxweyî yên bêdawî û lawazbûna otorîteya navendî.
• Gefên Leşkerî: Di heman demê de, împaratorî ji aliyê gelek dijminên derve ve di bin gefê de bû. Li ser sînorê Dunayê, êlên Got û Germanên din êrîş dikirin, û li Rojhilat, Împaratoriya Sasanî ya nû-damezrandî gefeke mezin li ser parêzgehên Romayê yên Rojhilatî çêdikir. Împaratorî neçar dima ku li gelek eniyan şer bike, ku ev yek hem ji aliyê leşkerî ve hem jî ji aliyê aborî ve barekî giran bû.
• Hilweşîna Aborî: Aboriya Romayê di vê serdemê de bi awayekî berbiçav hilweşiya. Ji bo fînansekirina lêçûnên leşkerî yên zêde û dayîna bertîlan ji leşkeran re, împaratoran dest bi bêqîmetkirina pereyan kirin, bi taybetî bi kêmkirina rêjeya zîv di pereyên zîvîn (dînar) de. Tê ragihandin ku rêjeya zîv di dînar de ji %50 di destpêka sedsalê de daket heta %5 di dawiya wê de. Ev yek bû sedema enflasyoneke pir bilind, ku hêza kirînê ya gel kêm kir û bazirganî têk bir. Her wiha, êrîşên berdewam û bêewlehiya li ser rêyan bazirganî û hilberîna çandiniyê jî xera kiribû. Barê bacê li ser gel jî her ku diçû girantir dibû.

• Faktorên Sereke yên Krîzê li gorî Alföldy û Lêkolînerên Din: Dîroknas Géza Alföldy heşt faktorên sereke ji bo derketin û pêşveçûna krîzê destnîşan dike. Ev faktor ev in: veguherîna împaratoran bo despotên leşkerî, bêîstîqrara di nav refên leşkerî de, zêdebûna hêza leşkeran ji ya pêwîst, zêdebûna bandora herêmên leşkerî, talankirina hema hema hemû herêmên sînorî, pirsgirêkên aborî yên kûr, guherînên civakî yên mezin, kêmbûna nifûsê û belavbûna wê ya newekhev, û ji nû ve derketina pirsgirêkên olî. Faktorên din ên ku ji hêla lêkolînerên din ve hatine destnîşankirin ev in: polîtîkayên împaratorên Severus, wek Septimius Severus ku mûçeyên leşkeran zêde kir da ku dilsoziya wan misoger bike, û kurê wî Caracalla ku ev polîtîka domand. Ev yek ji destpêkê ve barekî darayî yê mezin li ser împaratoriyê çêkir. Her wiha, împaratorî êdî ne wek berê ji talankirina welatên dijmin dahat bi dest dixist, û gundewarên Romayê ji ber êrîşên talankerên biyanî û navxweyî wêran dibûn. Ev hemû faktor bi hev re bandoreke neyînî ya zincîreyî li ser împaratoriyê kirin. Zêdebûna lêçûnên leşkerî împarator neçar kirin ku pereyan bêqîmet bikin; bêqîmetkirina pereyan bû sedema enflasyonê; enflasyon û bacên giran nerazîbûna gel û leşkeran zêde kir; û leşkerên nerazî împarator diguherandin, ku ev yek bêîstîqrara siyasî kûrtir dikir û parastina sînoran zehmettir dikir.
• Bandora Krîzê li ser Parçebûna Împaratoriyê: Di encama van hemû pirsgirêkan de, desthilata navendî ya Romayê bi awayekî berbiçav lawaz bû. Ev lawazbûn bû sedem ku împaratorî di pratîkê de li sê beşên serbixwe parçe bibe: Împaratoriya Galyayê li Rojava (ku Galiya, Britanya û Hispania di nav xwe de dihewand), Împaratoriya Romayê ya navendî (ku Îtalya û derdora wê kontrol dikir), û Împaratoriya Palmîrayê li Rojhilatê (ku Sûriye, Misir û beşek ji Anatolyayê kontrol dikir). Ev parçebûn nîşaneke eşkere ya kûrbûna krîzê û windakirina kontrola Romayê li ser beşên mezin ên axa xwe bû. Lawazbûna desthilata navendî ya Romayê û mijûlbûna wê bi pirsgirêkên navxweyî û gefên li ser sînorên din, rasterast derfet ji bo kesayet û hêzên herêmî yên wekî Zenobia û Palmîrayê vekir. Gava ku Roma nikarîbû ewlehî û îstîqrarê li parêzgehên xwe yên dûr peyda bike, serokên herêmî yên bihêz derketin holê da ku vê valahiyê dagirin. Serhildana Zenobiayê ne tenê encama ambîsyonên wê yên şexsî bû, lê di heman demê de bertekek li hemberî lawazî û têkçûna sîstema împaratorî ya Romayê bû ku di wê demê de nikarîbû erkên xwe yên bingehîn pêk bîne. Bi vî awayî, krîza Romayê zemîn ji bo bilindbûna Palmîrayê amade kir.

3. Bilindbûna Palmîrayê û Keybanû Zenobia (The Rise of Palmyra and Queen Zenobia)

Di nav kaosa Krîza Sedsala Sêyemîn de, bajarê Palmîrayê û keybanûya wê ya navdar Zenobia derketin pêş. Zenobia, ku bi navê xwe yê Erebî Zeynep jî tê nasîn, ne tenê jineke bedew û jîr bû, lê di heman demê de serokeke siyasî û leşkerî ya jêhatî bû ku karî împaratoriyeke demkurt lê bihêz ava bike.

• Koka Zenobiayê, Perwerdehî, Zimanên ku Zanibû û Kesayetiya Wê: Zenobia bi eslê xwe ji malbateke esilzade û bibandor a Palmîrayê bû. Navê wê yê Palmîrî (bi zaravayê Aramî) Bat-Zabbai bû, ku tê wateya “keça Zabbai”. Wê perwerdehiyeke Helenîstîk a hêja dîtibû, ku di wê serdemê de ji bo kesên ji çîna jorîn normal bû. Çavkanî destnîşan dikin ku ew bi gelek zimanan, di nav de zimanê xwe yê zikmakî Aramiya Palmîrî, Yewnanî, Latînî û Misrî, bi awayekî herikbar diaxivî. Ev pirzimanî û perwerdehiya berfireh ne tenê nîşana statûya wê ya civakî bû, lê di heman demê de di rêveberiya împaratoriyeke pirçandî û pirzimanî de jêhatîbûneke girîng bû. Ev yek jê re dibû alîkar ku bi komên cuda yên etnîkî û çandî re têkiliyan deyne, fermanên xwe bigihîne, û xwe wekî serwerekî ronakbîr û meşrû bide nasîn, ku ev yek dikaribû piştgiriya elîtên perwerdekirî yên Rojhilatê Romayê ji bo wê qezenc bike. Di warê kesayetiyê de, Zenobia wekî jineke xwedî bedewiyeke efsanewî, çavên reş ên biriqandî, diranên spî yên wekî mircanan, û dengekî zelal û mêranî dihat teswîrkirin. Ew di nêçîrê û siwarbûnê de jî pir jêhatî bû û bi wêrekî û hêza xwe dihat nasîn. Çavkanî behsa kesayetiya wê ya bihêz, jîr û tijî ambîsyon dikin.
• Îdiayên Zenobiayê yên li ser Koka Xwe (ji Kleopatrayê): Zenobia îdia dikir ku ew ji dûndana keybanûya navdar a Misrê, Kleopatra VII, û her wiha ji keyên Emesayê (Hums) ye. Dîroknasê dîwana wê, Callinicus Dutorius, pirtûkeke deh cildî li ser dîroka Îskenderiyê diyarî “Kleopatrayekê” kiribû, ku bi gelemperî tê bawer kirin ku ev kes Zenobia bi xwe bû. Her çend Historia Augusta, yek ji çavkaniyên sereke (lê bi guman) li ser jiyana wê, vê îdiaya koka ji Kleopatrayê wekî “fantaziyeke hov” bi nav dike, ew di heman demê de qebûl dike ku bavê Zenobiayê, Julius Aurelius Zenobius, ji dûndana Sampsiceramus, keyê yekem ê Emesayê bû. Ev nîşan dide ku îdiayên wê yên li ser koka keyanî bi kêmanî beşek rastî dihewandin. Îdiaya koka ji Kleopatrayê, bi taybetî piştî dagirkirina Misrê, dibe ku stratejiyeke siyasî ya hesabkirî bûye. Kleopatra fîgurek dîrokî ya pir bi hêz bû ku li dijî Romayê şer kiribû û li Misrê wekî keybanûyeke meşrû dihat dîtin. Bi girêdana xwe bi Kleopatrayê re, Zenobia hewl dida ku meşrûiyeta xwe li Misrê xurt bike, piştgiriya gelê Misrê û elîtên din ên Rojhilatî bi dest bixe, û xwe wekî berdewamiya berxwedana Rojhilatê li dijî Rojava nîşan bide. Ev îdia di heman demê de dijberiyeke sembolîk li hemberî Romayê bû, ku Kleopatra wekî dijminekî mezin didît.
• Derketina Zenobiayê ya ser Desthilatê wekî Naîba Vaballathus: Zenobia jina duyemîn a Septimius Odaenathus (Odenat) bû, ku mîrê Palmîrayê û kesayetek bibandor bû. Odaenathus, wekî hevalbendekî girîng ê Romayê, di şerê li dijî Împaratoriya Sasanî de serkeftinên mezin bi dest xistibû û karîbû aramiyê li parêzgehên Rojhilatê Romayê vegerîne. Lêbelê, di sala 267 Z. de, Odaenathus û kurê wî yê mezin ji jina wî ya yekem, Hairan (yan Herodes), di dema vegera ji sefereke leşkerî de bi awayekî nepenî hatin kuştin. Piştî vê bûyerê, Zenobia wekî naîbe (regent) ji bo kurê xwe yê biçûk ji Odaenathus, Lucius Julius Aurelius Septimius Vaballathus Athenodorus, derket ser desthilatê. Vaballathus di wê demê de hîn zarok bû, û ji ber vê yekê Zenobia bi awayekî fiîlî desthilat girt destê xwe. Hin çavkanî, bi taybetî Historia Augusta, îşaret dikin ku Zenobia dibe ku di komploya kuştina mêrê xwe de cih girtibe da ku rê li ber kurê xwe veke ku bibe mîratgir. Lêbelê, ev îdia bi guman e û dibe ku beşek ji propagandaya Romayê ya li dijî wê be, yan jî ji ber nêrîna neyînî ya nivîskarê Historia Augusta li hemberî Împarator Gallienus (ku Odaenathus piştgirî dida wî) be. Çavkaniyên din ên dîrokî vê îdiayê bi awayekî xurt piştrast nakin, û polîtîkayên destpêkê yên Zenobiayê wekî berdewamiya polîtîkayên Odaenathus xuya dikin.

4. Împaratoriya Palmîrayê di bin Rêveberiya Zenobiayê de (The Palmyrene Empire under Zenobia’s Rule)

Piştî ku Zenobia wekî naîba kurê xwe Vaballathus derket ser desthilatê, wê bi lez û bez dest bi xurtkirin û berfirehkirina bandora Palmîrayê kir. Di nav çend salan de, wê karî împaratoriyeke berfireh ava bike ku ji Misrê heta Anatolyayê dirêj dibû.

• Berfirehbûna Erdnîgarî: Dagirkirina Misir, Sûriye û beşên Anatolyayê: Di bin rêberiya Zenobiayê de, artêşên Palmîrayê dest bi operasyonên leşkerî yên mezin kirin û di demeke kurt de gelek herêmên girîng ên Rojhilatê Romayê xistin bin kontrola xwe. Di payîza sala 270 Z. de, artêşeke Palmîrayê ku tê gotin ji 70,000 leşkeran pêk dihat, bi serokatiya general Zabdas, êrîşî Misrê kir. Misir, ku ji bo Împaratoriya Romayê çavkaniya sereke ya genim û dahatên bacê bû, bi lez ket destê Palmîriyan, û Zenobia wekî keybanûya Misrê hat îlankirin. Ev yek ji bo Romayê derbeyeke stratejîk û aborî ya mezin bû. Ji bilî Misrê, Palmîra kontrola xwe li ser parêzgehên Romayê yên Sûriye Palaestina (Filistîn), Arabia Petraea (Urduna îroyîn û derdora wê), û beşên mezin ên Asyaya Biçûk (Anatolya) jî berfireh kir. Hêzên wê heta Enqerê (Ancyra) û parêzgeha Galatyayê pêşve çûn. Di sala 271 Z. de, Împaratoriya Palmîrayê gihîştibû asta xwe ya herî berfireh û bibû hêzeke diyarker li Rojhilata Navîn.
• Rêveberiya Împaratoriyê: Sazî, Karbidestên Sereke (wek Cassius Longinus), û Polîtîkayên Navxweyî: Zenobia di rêveberiya împaratoriya xwe de pragmatîzmeke berbiçav nîşan da. Li şûna ku sîstemên îdarî yên heyî bi tevahî hilweşîne, wê bi gelemperî sîstema îdarî ya Romayê li cihê xwe hişt, lê waliyên dilsozê xwe tayîn kirin. Bi vî awayî, wê derî ji esilzadeyên Rojhilatî re vekir ku beşdarî rêveberiyê bibin û dilsoziya herêmên dagirkirî misoger bike. Ev nêzîkatî nîşan dide ku armanca wê ya sereke ne şoreşeke çandî yan etnîkî bû, lê avakirina împaratoriyeke Rojhilatî ya bi îstîqrar û bihêz bû. Ew împaratoriya xwe bi piranî ji bajarê Entakyayê (Antioch), ku yek ji bajarên herî mezin ên Rojhilatê Romayê bû, birêve dibir. Dîwaneke wê ya rewşenbîrî ya navdar hebû ku fîlozof, zanyar û helbestvan dikişandin. Di nav van rewşenbîran de, fîlozofê Yewnanî yê navdar Cassius Longinus yek ji şêwirmendên wê yên herî pêbawer û bibandor bû. Dîroknas Callinicus Dutorius û kesek bi navê Nicomachus jî di dîwana wê de cih digirtin û di karûbarên dewletê de rol dilîstin. Polîtîkayên wê yên navxweyî li ser bingeha pêşxistina dadperwerî, aramî û bextewariyê bûn. Wê hewl dida ku di navbera komên etnîkî û çandî yên cihêreng ên di nav împaratoriya xwe de hevsengiyekê biparêze û piştgiriya wan bi dest bixe. Li Misrê, Zenobia dest bi bernameyeke avakirin û nûjenkirina hin bîrdariyan kir, wek mînak tamîrkirina Peykerên Memnon. Di destpêkê de, dagirkirinên Palmîrayê di bin siya îdiaya parastina berjewendiyên Romayê û bindestiya li hember împaratorê Romayê de dihatin kirin. Zenobia pereyên bi navê împaratorê nû yê Romayê, Aurelian, û kurê xwe Vaballathus wekî key (rex) derdixist. Ev yek nîşana hewldana ji bo bidestxistina meşrûiyetê û dûrketina ji pevçûneke rasterast bi Romayê re bû. Lêbelê, di dawiya sala 271 Z. de, Zenobia û Vaballathus gaveke wêrektir avêtin û sernavên împaratorî yên Augusta (ji bo Zenobiayê) û Augustus (ji bo Vaballathus) ji bo xwe îlan kirin. Ev yek wekî danezaneke eşkere ya serxwebûnê û dijberiyeke rasterast li hemberî Aurelian hate dîtin.
• Artêşa Palmîrayê: Pêkhate (siwariyên giran/katafrakt, kevanvan) û Stratejiyên Leşkerî: Artêşa Zenobiayê hêzeke pir-etnîkî bû ku ji leşkerên Palmîrî, Sûrî, Erebên koçer (Sarasen), Ermenî û komên din ên ku wekî “barbar” dihatin binavkirin, pêk dihat. Çavkaniya Zosimus behsa artêşeke ji 70,000 kesan dike ku di bin fermandariya general Zabdas de Misir dagir kiriye. Ev pirrengî di warê hejmar û cûrbecûr şêwazên şerkirinê de avantajek bû. Yekîneya herî navdar û bibandor a artêşa Palmîrayê siwariyên wê yên giran bûn, ku bi gelemperî wekî katafrakt (bi Yewnanî: κατάφρακτος, kataphraktos) an klîbanarî (bi Latînî: clibanarii) têne binavkirin. Van siwariyan û hespên wan bi zirxên giran ên hesinî yan sifirî hatibûn pêçan û bi rimên dirêj (kontos) û carinan bi şûr an gurzan çekdar bûn. Ew di şerên li dijî Romayê de, bi taybetî li Immae û Emesayê, roleke sereke lîstin û di destpêkê de tirs xistin dilê siwariyên Romayê. Ji bilî siwariyên giran, kevanvanên Palmîrayê jî beşeke girîng û jêhatî ya artêşê bûn. Palmîra bi kevanvanên xwe yên jêhatî navdar bû. Piştî ku Aurelian Palmîrayê cara yekem dagir kir, wî garnîzonek ji 600 kevanvanan li bajêr hişt da ku aramiyê biparêze. Zenobia bi xwe jî wekî serokeke leşkerî ya jêhatî dihat dîtin. Her çend hin dîroknasên nûjen îdia dikin ku ew bi xwe rasterast beşdarî şeran nebûye û li şûna wê ji dûr ve fermandarî kiriye , çavkaniyên kevnar gelek caran behsa wê dikin ku ew bi leşkerên xwe re meşiyaye, li ser hespê siwar bûye û wan teşwîq kiriye. Amadebûna wê li qada şer, çi rasterast be çi ne, bê guman bandorek erênî li ser morala leşkeran dikir. Stratejiyên leşkerî yên Zenobiayê li ser bingeha tevgera bilez, bikaranîna efektîv a siwariyên giran ji bo şikandina rêzên dijmin, û avakirina hevalbendiyan bi eşîrên herêmî yên Ereb re bûn da ku piştgirî û leşkerên zêde peyda bike. Wê her wiha taktîkên gerîla û êrîşên ji nişka ve li dijî xetên dabînkirinê yên artêşa Romayê bikar anîn. Lêbelê, artêşa wê ya pir-etnîkî, tevî hêza xwe, xwedî qelsiyan jî bû. Dilsoziya hemû yekîneyên hevalbend û kirêgirtî ne her gav garantî bû, û Aurelian karî bi rêyên dîplomatîk an bertîlê hin ji van hevalbendan, wek Sarasen û Ermeniyan, bikişîne aliyê xwe an jî bêalî bike. Ev yek nîşan dide ku avahiya pir-etnîkî ya artêşa Palmîrayê, ku di destpêkê de hêzek bû, di dawiyê de bû yek ji faktorên ku dikaribû di têkçûna wê de rol bilîze.
• Aboriya Palmîrayê: Rêyên Bazirganiyê, Bac û Fînansekirina Împaratoriyê: Aboriya Palmîrayê bi giranî li ser bazirganiyê ava bûbû. Bajar li ser yek ji şaxên girîng ên Rêya Îpekê cih digirt û wekî pirekê di navbera Împaratoriya Romayê li Rojava û Part/Sasanî, Hindistan û Çînê li Rojhilatê de kar dikir. Karwanên bazirganiyê yên ku bi hevrîşim, biharat, kevirên hêja, cam, û kelûpelên din ên luks barkirî bûn, di Palmîrayê re derbas dibûn û dewlemendiyeke mezin ji bajêr re dianîn. Zenobia, bi dagirkirina Misrê û beşên Anatolyayê, kontrola xwe li ser rêyên bazirganiyê yên girîng ên bejahî û deryayî û her wiha li ser çavkaniyên xam ên dewlemend (wek genimê Misrê û kanên Anatolyayê) xurt kir. Ev kontrola aborî ne tenê ji bo zêdekirina dewlemendiya Palmîrayê, lê ji bo fînansekirina artêşeke mezin û rêveberiyeke berfireh a ku bikaribe li hemberî Romayê bisekine, krîtîk bû. Bacên ku li ser kelûpelên bazirganiyê û çalakiyên aborî yên din dihatin standin, çavkaniyeke sereke ya dahatê ji bo xezîneya Palmîrayê bûn. Stêla Tarîfê ya Palmîrayê, ku di sala 137 Z. de hatiye çêkirin, lîsteyek hûrgilî ya bacên li ser îthalat, îxracat û transîta kelûpelên cuda dihewîne. Tê texmînkirin ku Zenobia jî sîstemeke bacê ya bi vî rengî domandiye û dibe ku ji bo hewcedariyên împaratoriya xwe ya nû ew berfirehtir jî kiribe. Lêbelê, piştî têkçûna diyarker a li Şerê Emesayê, Zenobia xezîneya împaratoriyê, ku ji bo fînansekirina berdewamiya şer plan kiribû, li wî bajarî winda kir, ku ev yek derbeyeke mezin li şiyana wê ya leşkerî da. Pevçûna bi Romayê re ne tenê ji ber îdîayên serxwebûna siyasî bû, lê di heman demê de ji ber kontrola li ser van çavkaniyên aborî yên girîng bû, ku Romayê nedikarî destûrê bide ku ji destê wê biçin.
• Jiyana Çandî û Rewşenbîrî: Ziman, Ol (polîtîkayên Zenobiayê yên olî), Huner û Mîmarî: Palmîra di bin serweriya Zenobiayê de ne tenê navendeke siyasî û leşkerî, lê di heman demê de navendeke çandî û rewşenbîrî ya jîndar bû. Zimanên sereke yên ku li Palmîrayê dihatin axaftin Aramiya Palmîrî (zaravayekî herêmî yê Aramî) û Yewnanî bûn. Nivîskên fermî û edebî bi gelemperî bi van her du zimanan bûn. Zenobia bi xwe jî van zimanan û her wiha Latînî û Misrî baş zanibû, ku ev yek şiyana wê ya ji bo birêvebirina împaratoriyeke pirçandî nîşan dide. Çanda Palmîrayê bi xwe têkeliyeke balkêş a hêmanên Aramî, Erebî yên koçer, Helenîstîk û Romayî bû. Ev yek di huner, mîmarî û adetên civakî de xuya dibû. Mînak, di peykeran de jin bi gelemperî bi kincên herêmî yên Palmîrî dihatin teswîrkirin, lê teknîkên peykersaziyê di bin bandora hunera Romayî de bûn. Di warê olî de, Zenobia polîtîkayeke toleransê ya berbiçav dimeşand û rêz li baweriyên cuda yên di nav împaratoriya xwe de digirt. Li Palmîrayê, xwedayên herêmî yên Semîtîk ên wekî Bel (xwedayê sereke yê bajêr), Baalshamin (xwedayê ezmanan), Aglibol (xwedayê heyvê), Yarhibol (xwedayê rojê), Nabu (xwedayê şehrezayî û nivîsê) û Allat (xwedawenda Erebî) ligel xwedayên ji pantheonên Yewnanî û Romayî dihatin perestin. Hebûna perestgehên mezin û xemilandî nîşana girîngiya olê di jiyana Palmîriyan de bû. Têkiliya Zenobiayê bi Cihûtiyê re mijareke tevlihev e. Hin çavkaniyên Xiristiyanî yên paşerojê îdia dikin ku Zenobia yan Cihû bûye yan jî ber bi Cihûtiyê ve çûye û piştgirî daye metranê Entakyayê Paulê Samosatayê, ku nêrînên wî wekî heretîk dihatin dîtin. Lêbelê, çavkaniyên rabînî yên Cihûyan vê yekê piştrast nakin û heta Zenobiayê wekî keseke ku zilm li Cihûyan kiriye bi nav dikin. Hin lêkolînerên nûjen pêşniyar dikin ku Zenobia dibe ku piştgirî dabe şaxekî Cihûtiya Helenîstîk a Sûrî ku ji Cihûtiya rabînî ya wê demê cuda bû, û ev yek bûye sedema dijminatiya rabiyan li hemberî wê. Bi her awayî, xuya ye ku Zenobia ji bo bidestxistina piştgiriya komên cuda yên di nav împaratoriya xwe ya pirreng de, polîtîkayeke olî ya pragmatîk û tolerans şopandiye. Huner û mîmariya Palmîrayê di sedsalên yekem û sêyemîn ên Zayînî de gihîştibû lûtkeyê. Projeyên mîmarî yên bi heybet ên wekî Kolonada Mezin (rêzeke stûnkirî ya dirêj), Perestgeha Bel a bi heybet, Perestgeha Baalshamin, şano, agora (meydana bazirganiyê) û gorên bircî yên taybetmend hatibûn avakirin. Her çend piraniya van avahiyan beriya serdema Zenobiayê hatibin destpêkirin an temamkirin jî, tê texmînkirin ku di dema wê de jî hin projeyên avahîsaziyê û nûjenkirinê hatibin kirin, nemaze ji ber ku ew li Misrê jî bi çalakiyên avakirinê rabûbû. Peykersaziya Palmîrayê, bi taybetî bustên cenazeyan, bi şêwaza xwe ya realîst û xemlên dewlemend navdar e. Wekî ku hate gotin, dîwana Zenobiayê li Entakyayê navendeke rewşenbîrî bû ku fîlozof, dîroknas û helbestvanên navdar ên wê serdemê dikişandin. Hebûna kesayetiyên wek Cassius Longinus li dîwana wê nîşana eleqeya wê bi çand û felsefeya Helenîstîk re bû û prestîja împaratoriya wê zêde dikir.

5. Serhildana li Dijî Romayê û Têkçûna Zenobiayê (The Rebellion against Rome and Zenobia’s Defeat)

Serweriya Zenobiayê û berfirehbûna Împaratoriya Palmîrayê nekarî ji nedîtî ve were û di dawiyê de bû sedema pevçûneke rasterast bi Împaratoriya Romayê re, ku di bin serokatiya împaratorê nû û bihêz Aurelian de bû.

• Danezana Serxwebûnê û Pevçûna bi Împarator Aurelian re: Aurelian di sala 270 Z. de bû împaratorê Romayê û yekser dest bi hewldanên ji bo yekkirin û vegerandina aramiyê li împaratoriya ku ji ber krîzê perçe bibû, kir. Yek ji armancên wî yên sereke têkbirina Împaratoriya Galyayê li Rojava û Împaratoriya Palmîrayê li Rojhilatê bû. Wî nikarîbû serweriya Zenobiayê li ser parêzgehên dewlemend ên Rojhilatê, bi taybetî Misrê, qebûl bike. Xala zivirînê ya krîtîk ku pevçûneke tam û rasterast bi Romayê re neçarî kir, biryara Zenobiayê ya di dawiya sala 271 Z. de bû ku sernavên împaratorî yên Augusta (ji bo xwe) û Augustus (ji bo kurê xwe Vaballathus) bi awayekî fermî îlan bike. Heta wê demê, Zenobia dikaribû bi awayekî dîplomatîk tevbigere û îdia bike ku ew tenê otonomiyê dixwaze yan jî berjewendiyên Romayê li Rojhilatê diparêze, wek mînak bi derxistina pereyên ku navê Aurelian li ser wan hebû. Lê îlana eşkere ya serweriya împaratorî ji bo împaratorekî Romayî yê ku li ser yekkirina împaratoriyê dixebitî, bi tu awayî nayê qebûlkirin bû û wekî îsyana eşkere dihat dîtin. Ev biryar ji aliyê Zenobiayê ve dibe ku ji ber zêde-xwebaweriyê, şîreta şaş a şêwirmendan, an jî ji ber têgihiştina ku Aurelian dê tu carî împaratoriyeke Palmîrî ya nîv-serbixwe qebûl neke, hatibe girtin. Li gorî Historia Augusta, Aurelian nameyek ji Zenobiayê re şand û daxwaza teslîmbûna wê kir, pêşniyar kir ku ew û malbata wê dê bi ewlehî bijîn û Palmîrî dê mafên xwe yên herêmî biparêzin, bi şertê ku ew xezîne û gencîneyên xwe radestî Romayê bike. Lê Zenobiayê bi quretî û bi baweriyeke zêde bi hêza xwe û piştgiriya muhtemel a ji Persiya, Sarasen û Ermeniyan, bersiveke redker da û got ku ew ê tenê bi wêrekiyê li hember şer bisekine.
• Şerên Sereke (Immae, Emesa) û Dorpêçkirina Palmîrayê: Di bihara sala 272 Z. de, Aurelian bi artêşeke xurt ber bi Rojhilatê ve dest bi sefereke leşkerî kir. Artêşa Romayê bi lez di Anatolyayê re derbas bû û gelek bajar bê şer teslîm bûn.

• Şerê Immae (li nêzîkî Entakyayê): Pevçûna yekem a mezin di navbera artêşên Aurelian û Zenobiayê de (bi serokatiya general Zabdas) li deşta Immae, li nêzîkî Entakyayê qewimî. Siwariyên giran ên Palmîrayê, ku bi zirxên xwe yên xurt û jêhatîbûna xwe navdar bûn, di destpêkê de êrîşeke serkeftî kirin û siwariyên Romayê paşve kişandin. Lê Aurelian, ku generalekî bi ezmûn bû, taktîkeke xapînok bikar anî: wî ferman da siwariyên xwe ku bi awayekî sexte birevin da ku siwariyên Palmîrayê yên giran westiyayî bikevin dû wan û ji piyadeyên xwe dûr bikevin. Piştî ku siwariyên Palmîrayê westiyan û rêkxistina xwe winda kirin, siwariyên Romayê yên siviktir û piyadeyên wan vegeriyan û derbeyeke giran li wan dan. Zenobia û Zabdas neçar man ku bi dizî ji Entakyayê birevin û ber bi Emesayê (Hums) ve vekişin.
• Şerê Emesayê (Hums): Zenobia û Zabdas hêzên xwe yên mayî li Emesayê ji nû ve kom kirin û ji bo şerekî diyarker amade bûn. Şerekî din ê mezin û xwînrêj li deşta derveyî Emesayê qewimî. Dîsa, siwariyên Palmîrayê di destpêkê de bi hêz êrîş kirin û siwariyên Romayê têk birin. Lêbelê, ji ber ku ew pir bi kelecan ketin dû siwariyên Romayê yên ku direviyan, ew ji rêzên piyadeyên xwe dûr ketin û belav bûn. Vê carê, piyadeyên Romayê, bi taybetî yekîneyên alîkar ên ji Filistînê ku bi daran û kulaban çekdar bûn, êrîşî siwariyên Palmîrayê yên westiyayî û bêrêxistin kirin û zirxên wan ên giran şikandin. Di encamê de, artêşa Palmîrayê bi tevahî hat têkbirin û qirkirin. Ev şer têkçûneke diyarker bû ji bo Zenobiayê û deriyê Palmîrayê ji Aurelian re vekir.
• Dorpêçkirina Palmîrayê: Piştî têkçûna li Emesayê, Zenobia û bermayiyên artêşa wê bi lez vekişiyan paytexta xwe, Palmîrayê, ku bajarekî bi dîwarên xurt û baş-parastî bû. Aurelian bi artêşa xwe peyda kir û bajar xiste bin dorpêçê. Di dema dorpêçê de, Aurelian karîbû hin eşîrên Erebên Bedewî yên ku berê dilsozê Palmîrayê bûn, bi rêya danûstandinan bikişîne aliyê xwe. Van eşîran alîkarî dan artêşa Romayê bi peydakirina av û xwarinê, ku ji bo operasyonên li çolê krîtîk bû.
• Girtin û Aqûbeta Zenobiayê: Gava ku rewşa li hundirê Palmîrayê ya dorpêçkirî her ku diçû xirabtir dibû û hêviya alîkariyê ji derve nemabû, Zenobia biryar da ku ji bajêr bireve û xwe bigihîne Împaratoriya Sasanî da ku ji wan alîkariya leşkerî bixwaze. Ew bi kurê xwe re û bi çend xizmetkarên dilsoz re, li ser hêştirên bilez siwar bû û bi şev ji bajêr derket. Lêbelê, siwariyên Romayê yên ku ji hêla Aurelian ve hatibûn şandin, li pey wê ketin û berî ku ew bikaribe ji Çemê Firatê derbas bibe û xwe bigihîne axa Sasaniyan, ew girtin. Piştî girtina Zenobiayê, welatiyên Palmîrayê yên bêhêvî deriyên bajêr ji Aurelian re vekirin û teslîm bûn. Aqûbeta Zenobiayê piştî girtina wê di navbera çavkaniyên dîrokî de cihêreng e û heta roja îro jî mijara nîqaşê ye:

• Çavkaniya herî navdar, Historia Augusta, û hin nivîskarên din ên paşerojê îdia dikin ku Zenobia di meşa serfiraziya mezin a Aurelian de li Romayê di sala 274 Z. de, bi zincîrên zêrîn ên giran û xemlên biriqandî hatiye gerandin. Piştî vê yekê, Aurelian bi dilovanî ew efû kiriye û destûr daye ku ew jiyaneke aram û birûmet li vîllayekê li Tibur (Tivoli ya îroyîn, li nêzîkî Romayê) derbas bike. Heta tê gotin ku ew bi senatorekî Romayî re zewiciye û dûndana wê heta sedsalên paşîn jî li Romayê jiyaye. Ev çîrok dibe ku beşek ji propagandaya Romayê bûbe ji bo nîşandana hem hêza Romayê (bi têkbirina keybanûyeke serhildêr) hem jî dilovaniya împarator (bi efûkirina wê), nemaze ji ber ku têkbirina “jinekê” ji bo împaratorekî Romayî ne serbilindiyeke mezin dihat hesibandin.
• Li aliyê din, dîroknasê Yewnanî Zosimus û keşîşê Bîzansî Zonaras, ku her du jî piştî Historia Augusta nivîsîne, îdia dikin ku Zenobia di rêya Romayê de yan ji nexweşiyê yan jî ji birçîbûnê (bi xwekuştinê) miriye.
• Hin çîrokên paşerojê yên kêmtir pêbawer jî dibêjin ku ew li Romayê hatiye îdamkirin, lê ev yek di çavkaniyên kevnar ên pêşîn de cih nagire. Piraniya karbidestên payebilind ên Palmîrayê, di nav de şêwirmendê sereke yê Zenobiayê, fîlozof Cassius Longinus, li Emesayê hatin darizandin û bi fermana Aurelian hatin îdamkirin. Tê gotin ku Zenobia, ji bo ku jiyana xwe û ya kurê xwe xilas bike, di dema darizandinê de tawan xistiye ser şêwirmendên xwe û îdia kiriye ku ew ji hêla wan ve hatiye xapandin û teşwîqkirin.
• Serhildana Duyemîn û Wêrankirina Palmîrayê (273 M.): Aurelian di destpêkê de Palmîrayê wêran nekir û tenê garnîzonek piçûk a ji 600 kevanvanan di bin fermandariya kesekî bi navê Sandarion de li bajêr hişt da ku aramiyê biparêze. Dîwarên bajêr hatin hilweşandin û piraniya alavên leşkerî hatin desteserkirin. Lêbelê, di sala 273 Z. de, dema ku Aurelian ji herêmê dûr ketibû û bi pirsgirêkên din re mijûl bû, li Palmîrayê di bin serokatiya welatiyekî bi navê Septimius Apsaios (yan Achilleus li gorî hin çavkaniyan) de serhildaneke nû dest pê kir. Serhildêran xizmekî Zenobiayê yê bi navê Antiochus (ku dibe ku kurê bavê Zenobiayê be) wekî Augustus îlan kirin. Gava Aurelian xebera vê serhildana nû bihîst, ew bi lez û bez û bi hêrseke mezin vegeriya Palmîrayê. Vê carê, ew bi alîkariya fraksiyoneke Palmîrî ya di bin serokatiya kesekî ji çîna senatorî bi navê Septimius Haddudan de, bi hêsanî ket nav bajêr. Aurelian jiyana Antiochus bexişand, lê vê carê ew li hemberî bajarê Palmîrayê bêrehm bû. Wî destûr da leşkerên xwe ku bajêr bi tevahî talan bikin û wêran bikin. Avahiyên herî bi heybet hatin hilweşandin, xelkê sivîl hatin qetilkirin, û perestgeha herî pîroz a bajêr, Perestgeha Bel, hat talankirin û zirar dît. Ev wêrankirin dawiya serdema zêrîn a Palmîrayê anî û bajar êdî tu carî nekarî vegere rojên xwe yên berê yên bi rûmet. Ew veguherî baregeheke leşkerî ya Romayê ya bêqîmet.

Tablo 1: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Serhildana Zenobiayê

Dîrok (Z.)	Bûyer	Kurte Danasîn
267	Kuştina Odaenathus	Mêrê Zenobiayê, Septimius Odaenathus, û kurê wî yê mezin Hairan tên kuştin. Zenobia dibe naîba kurê xwe yê biçûk Vaballathus û desthilata Palmîrayê digire destê xwe.
268-270	Xurtkirina Desthilatê	Zenobia desthilata xwe li Palmîra û Sûriyê xurt dike, polîtîkayên Odaenathus didomîne û têkiliyên bi Romayê re diparêze lê di heman demê de artêşa xwe xurt dike.
Payîza 270	Dagirkirina Misrê	Artêşa Palmîrayê bi serokatiya general Zabdas êrîşî Misrê dike û wê dixe bin kontrola Zenobiayê. Zenobia wekî keybanûya Misrê tê îlankirin.
270-271	Berfirehbûna li Anatolya û Erebistanê	Hêzên Palmîrayê beşên mezin ên Anatolyaya Biçûk (heta Enqerê) û parêzgeha Arabia Petraea dixin bin kontrola xwe.
Dawiya 271	Îlana Serbixwebûna Tam	Zenobia û Vaballathus sernavên împaratorî yên Augusta û Augustus ji bo xwe îlan dikin, ku ev yek wekî dijberiyeke rasterast li hemberî Împarator Aurelian tê dîtin.
Bihara 272	Sefera Aurelian	Împarator Aurelian bi artêşeke mezin ber bi Rojhilatê ve dest bi sefereke leşkerî dike da ku serhildana Palmîrayê têk bibe.
272 (Nîsan/Gulan)	Şerê Immae	Artêşa Palmîrayê li nêzîkî Entakyayê ji hêla Aurelian ve têk diçe.
272 (Hezîran/Tîrmeh)	Şerê Emesayê	Têkçûneke din a diyarker ji bo artêşa Zenobiayê li nêzîkî Humsê. Zenobia neçar dimîne ku ber bi Palmîrayê ve vekişe.
Havîna 272	Dorpêçkirina Palmîrayê û Girtina Zenobiayê	Aurelian Palmîrayê dixe bin dorpêçê. Zenobia hewl dide ku bireve Persiyayê lê li nêzîkî Çemê Firatê tê girtin. Bajar teslîm dibe.
273	Serhildana Duyemîn û Wêrankirina Palmîrayê	Li Palmîrayê serhildaneke nû çêdibe. Aurelian vedigere û vê carê bajêr bi tevahî wêran dike û talan dike.
274	Meşa Serfiraziya Aurelian	Li gorî hin çavkaniyan, Zenobia di meşa serfiraziya Aurelian de li Romayê tê gerandin.

6. Nîqaş û Nirxandin (Discussion and Evaluation)

Serhildana Zenobiayê û Împaratoriya Palmîrayê di dîrokê de bûne mijara gelek lêkolîn û nîqaşan. Ji bo têgihiştineke rast a vê serdemê, pêwîst e ku em çavkaniyên dîrokî yên heyî bi awayekî rexneyî binirxînin û şîroveyên cihêreng ên ku li ser Zenobiayê hatine kirin, ber çavan bigirin.

• Analîza Çavkaniyên Dîrokî (Historia Augusta, Zosimus, nivîsk, pere) û Pirsgirêkên Şîrovekirinê: Dema ku em li dîroka Zenobiayê dinêrin, em bi çend çavkaniyên sereke yên kevnar re rûbirû dibin, ku her yek xwedî taybetmendî û pirsgirêkên xwe ye:

• Historia Augusta (HA): Ev berhevoka jînenîgariyên împaratorên Romayê, ku tê texmînkirin di dawiya sedsala çaremîn a Zayînî de hatiye nivîsandin, çavkaniya herî berfireh û hûrgilî li ser jiyan û serweriya Zenobiayê ye. Beşa ku behsa Zenobiayê dike di pirtûka bi navê “Sî Zalim” (Triginta Tyranni) de ye, ku behsa kesên ku di dema Împarator Gallienus de xwe wekî împarator îlan kirine, dike. Lêbelê, Historia Augusta di nav dîroknasan de wekî çavkaniyeke pir bi guman û ne pêbawer tê nasîn. Tê zanîn ku tê de gelek agahiyên çêkirî, efsane, gotegot û heta name û belgeyên sexte hene. Nivîskarê (an nivîskarên) HAyê dibe ku armancên edebî û retorîkî hebûne, ne ku tenê rastiyên dîrokî tomar bikin. Ji ber vê yekê, HA Zenobiayê bi awayên cihêreng û carinan dijber teswîr dike: carinan wê wekî serwerekî mêrxas, jîr û jêhatî nîşan dide (bi taybetî dema ku dixwaze lawaziya Împarator Gallienus rexne bike), û carinan jî wê wekî jineke tirsonek, xapînok û “rojhilatî” ya hov nîşan dide (bi taybetî dema ku dixwaze serkeftina Împarator Aurelian li hemberî wê bilind bike).
• Zosimus: Dîroknasekî Yewnanî yê pagan bû ku di dawiya sedsala pêncemîn an destpêka sedsala şeşemîn a Zayînî de jiyaye. Di berhema xwe ya bi navê “Dîroka Nû” (Historia Nova) de, ew jî bi berfirehî behsa serhildana Zenobiayê û şerên wê bi Aurelian re dike. Zosimus bi gelemperî wekî çavkaniyeke pêbawertir ji HAyê tê dîtin, lê ew jî ji bandora çavkaniyên xwe yên berê û nêrînên xwe yên li dijî Xiristiyantiyê ne bêpar e. Mînak, relata wî ya li ser aqûbeta Zenobiayê ji ya Historia Augusta cuda ye; ew dibêje ku Zenobia di rêya Romayê de miriye.
• Nivîsk û Pere: Ev çavkaniyên arkeolojîk ên hevdem ji bo têgihiştina serdema Zenobiayê pir girîng in, ji ber ku ew agahiyên rasterast û kêmtir-bandorkirî ji propagandaya paşerojê didin. Nivîskên ku li Palmîrayê û herêmên din ên di bin kontrola Zenobiayê de hatine dîtin, sernavên ku Zenobia û kurê wê Vaballathus ji bo xwe bikar anîne, polîtîkayên wan ên destpêkê yên li hember Romayê, û di dawiyê de îlana wan a serxwebûna tam eşkere dikin. Mînak, pereyên ku di destpêkê de Aurelian wekî împaratorê Romayê û Vaballathus wekî keyê Palmîrayê nîşan didin, û paşê pereyên ku Vaballathus û Zenobia bi sernavên Augustus û Augusta nîşan didin, pêşveçûna siyasî ya Zenobiayê bi awayekî zelal nîşan didin.
• Pirsgirêkên Şîrovekirinê: Yek ji pirsgirêkên sereke di lêkolîna li ser Zenobiayê de kêmbûna çavkaniyên hevdem ên bêalî û berfireh e. Piraniya çavkaniyên nivîskî yên ku gihîştine destê me yan ji hêla Romayiyan ve hatine nivîsandin, ku meyla wan hebû ku dijminên xwe (bi taybetî jin û kesên ku wekî “barbar” dihatin dîtin) biçûk bixin yan jî bi awayekî propagandîst teswîr bikin, yan jî piştî demek dirêj ji bûyeran hatine nivîsandin û dibe ku rastî û efsane tevlihev kiribin. Efsaneyên ku li dora kesayetiya Zenobiayê hatine honandin, şîrovekirina dîroka wê ya rastîn hê dijwartir dikin.
• Şîroveyên Nûjen ên li ser Zenobiayê û Mîrateya Wê: Zenobia di dirêjahiya dîrokê de û heta roja îro jî wekî kesayetiyeke balkêş û bibandor hatiye dîtin û bi awayên cihêreng hatiye şîrovekirin. Ew bi gelemperî wekî semboleke berxwedanê li dijî zordariyê, jineke bihêz û serbixwe, û serwerekî jîr û çandî tê bibîranîn. Lêbelê, ev şîrovekirin ne her gav bêalî bûne. Hêzên împaratorî yên Rojava di sedsalên 19-an û 20-an de Zenobiayê carinan wekî keybanûyeke egzotîk a Rojhilatî ku xwedî mêrxasiyeke “mêranî” bûye li hemberî “Rojhilata” sist û pasîf nîşan dane. Li aliyê din, rejîma Baas a Sûriyê di bin serokatiya Hafiz el-Esed de ew wekî sembola neteweperestiya Erebî û pêşenga têkoşîna li dijî êrîşkariya Rojava (Romayê) bikar aniye. Di vê çarçoveyê de, serhildana wê wekî yekemîn hewldana avakirina împaratoriyeke Erebî ya serbixwe hatiye şîrovekirin. Berevajî vê, komên tundrew ên wekî Dewleta Îslamî (DAIŞ), ku di salên dawî de bajarê kevnar ê Palmîrayê wêran kir, hewl dane ku bîranîna Zenobiayê û mîrateya çandî ya Palmîrayê bi tevahî ji holê rakin. Di edebiyata Erebî de, Zenobia (bi navê Az-Zabba) ji mêj ve wekî lehengeke pêş-Îslamî û sembola berxwedana li dijî zordestiya Romayê tê dîtin. Nivîskarên Ereb ên sedsala 19-an ên wekî Selîm el-Bustanî û Îlyas Matar ew wekî yek ji damezrînerên neteweya Sûrî şîrove kirine û serdema wê wekî serdemeke zêrîn a dîroka herêmê destnîşan kirine. Li Ewropayê jî, Zenobia ji serdema Ronesansê ve bûye mijara gelek berhemên edebî û hunerî. Nivîskarên wek Petrarch û Boccaccio ew wekî mînakek “jina bihêz” destnîşan kirine. Di sedsalên 17-an, 18-an û 19-an de, ew bûye lehenga gelek operayan, wek operayên Tomaso Albinoni (“Zenobia, regina de’ Palmireni”, 1694) û Gioachino Rossini (“Aureliano in Palmira”, 1813). Peykersaza Amerîkî Harriet Hosmer di sala 1859-an de peykerekî navdar ê bi navê “Zenobia di Zincîran de” çêkir, ku tê de Zenobia ne wekî dîleke şikestî, lê wekî jineke bihêz û birûmet tevî têkçûna xwe tê teswîrkirin. Nivîskarên navdar ên wekî Edward Gibbon di berhema xwe ya “Hilweşîn û Ketina Împaratoriya Romayê” de û William Ware di romana xwe ya “Zenobia; an Ketina Palmîrayê” de jî bi berfirehî li ser jiyan û serhildana wê nivîsîne. Cûrbecûrî û carinan nakokiyên di van teswîrên Zenobiayê de di seranserê dîrokê de nîşan didin ku her serdem û çandekê ew li gorî nirx û armancên xwe yên siyasî, civakî û çandî ji nû ve şîrove kiriye. Zenobia ne tenê fîgurek dîrokî ye, lê di heman demê de bûye “cihekî bîranînê” (bi Fransî: lieu de mémoire) ku tê de tirs, hêvî, îdeal û xeyalên civakên cuda hatine proje kirin. Mînak, çavkaniyên Romayî yên kevnar ew li gorî berjewendiyên împaratoriyê teswîr kirine; nivîskarên Ronesansê ew wekî mînakek exlaqî dîtine; romantîkên sedsala 19-an ew wekî lehengeke egzotîk û evîndar dîtine; û neteweperestên Ereb ew wekî sembola berxwedana neteweyî bikar anîne. Ev yek girîngiya analîzkirina rexneyî ya hemû çavkaniyan û şîroveyan zêdetir dike da ku em bikaribin nêzîkî “Zenobiaya dîrokî” bibin. Ji bo ku em ji van şîroveyên ku pir caran ji hêla siyasî û îdeolojîk ve hatine barkirin dûr bikevin û têgihiştineke hevsengtir a Zenobiayê bi dest bixin, pir girîng e ku em bi taybetî li ser delîlên hevdem ên Palmîrî, wek nivîsk, pere û bermahiyên arkeolojîk, bisekinin. Her çend ev çavkanî kêm û fragmentarî bin jî, ew dikarin nêrîneke rastir û kêmtir-navbeynkar li ser ka Zenobia û Palmîriyan çawa xwe didîtin, armancên wan çi bûn, û polîtîkayên wan ên rastîn çawa bûn, bidin me. Mînak, nivîskên ku sernavên Zenobia û Vaballathus destnîşan dikin û pêşveçûna van sernavan li ser pereyan dikarin agahiyên hêja li ser stratejiyên siyasî û îdîayên wan ên li hemberî Romayê bidin. Analîzkirina van delîlên herêmî dikare bibe alîkar ku em ji “efsaneya Zenobiayê” ya ku bi piranî ji hêla çavkaniyên derve û paşerojê ve hatî afirandin, wêdetir biçin.

Tablo 2: Berawirdkirina Çavkaniyên Kevnar li ser Aqûbeta Zenobiayê

Çavkanî	Dîroka Nivîsandinê ya Texmînî	Relata li ser Aqûbeta Zenobiayê
Historia Augusta (Beşa Aurelian û Sî Zalim)	Dawiya Sedsala 4-an Z.	Zenobia di meşa serfiraziya Aurelian de li Romayê (274 Z.) bi zincîrên zêrîn hat gerandin. Piştre Aurelian ew efû kir û jê re vîllayek li Tibur (Tivoli) da, ku ew li wir jiyaneke aram derbas kir û heta bi senatorekî Romayî re zewicî. Dûndana wê li Romayê ma.
Zosimus (Dîroka Nû)	Dawiya Sedsala 5-an / Destpêka Sedsala 6-an Z.	Zenobia di rêya ber bi Romayê ve, yan ji nexweşiyê yan jî ji birçîbûnê (bi xwekuştinê) mir. Ew negihîşt Romayê ku di meşa serfiraziyê de were gerandin.
Joannes Zonaras (Epitome Historiarum)	Sedsala 12-an Z.	Relata wî dişibe ya Zosimus; îdia dike ku Zenobia di rê de miriye û beşdarî meşa serfiraziyê nebûye.
Eutropius (Breviarium Historiae Romanae)	Dawiya Sedsala 4-an Z.	Bi kurtî behsa têkçûna Zenobiayê dike lê hûrgilî li ser aqûbeta wê nade.
Aurelius Victor (De Caesaribus)	Dawiya Sedsala 4-an Z.	Bi kurtî behsa serhildan û têkçûna wê dike.

Ev tablo bi awayekî zelal nakokiyên di navbera çavkaniyên sereke yên kevnar de li ser yek ji aliyên herî meraqkirî yên jiyana Zenobiayê nîşan dide û pirsgirêkên di rekonstrûksiyona dîrokî de ronî dike.

7. Encam (Conclusion)

Serhildana Keybanû Zenobiayê ya Palmîrayê li dijî Împaratoriya Romayê di nîveka sedsala sêyemîn a Zayînî de yek ji bûyerên herî balkêş û girîng ên vê serdema aloz e. Wekî ku di vê gotarê de hate nîşandan, ev serhildan ne tenê encama ambîsyonên şexsî yên keybanûyeke jîr û wêrek bû, lê di heman demê de bi awayekî kûr bi rewşa giştî ya Împaratoriya Romayê ya di “Krîza Sedsala Sêyemîn” de ve girêdayî bû. Lawazbûna desthilata navendî ya Romayê, bêîstîqrara siyasî, pirsgirêkên aborî yên giran, û gefên leşkerî yên li ser sînoran, zemîneke guncaw ji bo derketina hêzên herêmî yên wekî Palmîrayê û serokên wekî Zenobiayê amade kir.

Zenobia, bi bikaranîna jêhatîbûnên xwe yên siyasî, dîplomatîk û leşkerî, û bi sûdwergirtina ji perwerdehiya xwe ya berfireh û têgihiştina xwe ya ji çandên cihêreng, karî di demeke kurt de împaratoriyeke berfireh ava bike ku Misir, Sûriye û beşên Anatolyayê di nav xwe de dihewand. Rêveberiya wê ya pragmatîk, polîtîkayên wê yên toleransa olî, û piştgiriya wê ji bo çand û rewşenbîriyê, Palmîrayê kir navendeke girîng li Rojhilatê. Artêşa wê ya pir-etnîkî, bi taybetî siwariyên wê yên giran ên navdar, di destpêkê de serkeftinên berbiçav li hemberî hêzên Romayê bi dest xistin.

Lêbelê, îlana serxwebûna tam û girtina sernavên împaratorî ji hêla Zenobia û kurê wê Vaballathus ve, bû sedema pevçûneke neçarî bi Împarator Aurelian re, ku bi biryar bû yekîtiya Împaratoriya Romayê ji nû ve ava bike. Tevî berxwedaneke wêrek, hêzên Palmîrayê di dawiyê de li hemberî artêşa Romayê ya birêxistinkirî û bi dîsîplîn têk çûn. Girtina Zenobiayê û wêrankirina Palmîrayê piştî serhildana duyemîn, dawiya xewna împaratoriyeke serbixwe ya Rojhilatî anî.

Girîngiya serhildana Zenobiayê di dîroka Romayê û Rojhilata Nêzîk de ji çend aliyan ve xuya dibe. Ew nîşan dide ku Krîza Sedsala Sêyemîn çiqas kûr bandor li ser yekparçebûna împaratoriyê kiribû û çawa hêzên herêmî dikaribûn vê lawaziyê ji bo berjewendiyên xwe bikar bînin. Serhildana Zenobiayê kêşeyeke cidî ji bo desthilata Romayê li Rojhilatê bû û nîşana potansiyela hêzên Rojhilatî bû ku bikaribin li hemberî Romayê bisekinin. Her çend serhildan di dawiyê de têk çû jî, mîrateya Zenobiayê wekî jineke bihêz, serwerekî serbixwe û jîr, û sembola berxwedanê heta roja îro di çand û edebiyata Rojhilatî û Rojava de berdewam dike. Lêkolîn û nirxandina rexneyî ya çavkaniyên dîrokî, bi taybetî delîlên maddî yên ji Palmîrayê bi xwe, ji bo têgihiştineke rastir û hevsengtir a vê kesayetî û serdema girîng pêwîst e.

8. Çavkanî (Bibliography/References)

1. Çöl Kraliçesi Zenobia: Palmyra’nın Efsanevi Hükümdarı | Fokus+, https://www.fokusplus.com/portre/col-kralicesi-zenobia-palmyranin-efsanevi-hukumdari 2. How Did Zenobia Become One of the Most Powerful Women of the Ancient World? | History Hit, https://www.historyhit.com/how-did-zenobia-become-one-of-the-most-powerful-women-of-the-ancient-world/ 3. The Dark-Haired Mistress of the Syrian Wild – Watchtower ONLINE LIBRARY – JW.ORG, https://wol.jw.org/en/wol/d/r1/lp-e/1999046 4. Remembering Zenobia of Palmyra | classicsforall.org.uk – Classics for All, https://classicsforall.org.uk/reading-room/ad-familiares/remembering-zenobia-palmyra 5. Zenobia | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/biography/zenobia 6. Palmyra: The Desert Jewel That Challenged An Empire – Syrian Guides, https://syrianguides.com/palmyra-the-desert-jewel-that-challenged-an-empire/ 7. The Legacy of Ancient Palmyra (Getty Research Institute), https://www.getty.edu/research/exhibitions_events/exhibitions/palmyra/ancient_palmyra.html 8. CHI – Special Reports – On the Importance of Palmyra, https://www.asor.org/chi/reports/special-reports/on-the-Importance-of-Palmyra 9. dergipark.org.tr, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4095202 10. avys.omu.edu.tr, https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/ozlem.genc/121704/hFTA%202.pdf 11. Zenobia’s Rebellion in the Historia Augusta – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/article/756/zenobias-rebellion-in-the-historia-augusta/ 12. Crises of the Roman Empire | Western Civilization – Lumen Learning, https://courses.lumenlearning.com/atd-herkimer-westerncivilization/chapter/crises-of-the-roman-empire/ 13. Crisis of the Third Century – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Crisis_of_the_Third_Century 14. library.fiveable.me, https://library.fiveable.me/ancient-mediterranean/unit-16/political-economic-crises-century/study-guide/j90mGoOVH7XN5BCY#:~:text=Rome%20faced%20a%20perfect%20storm,unstable%20succession%2C%20and%20social%20inequality. 15. Political and economic crises of the third century | Ancient Mediterranean Class Notes | Fiveable, https://library.fiveable.me/ancient-mediterranean/unit-16/political-economic-crises-century/study-guide/j90mGoOVH7XN5BCY 16. Queen Zenobia of Palmyra: Facts & Accomplishments | TheCollector, https://www.thecollector.com/queen-zenobia-of-palmyra/ 17. Queen Zenobia and the Jews of Palmyra: A forgotten chapter in …, https://www.ynetnews.com/jewish-world/article/syywqzwmgl 18. Shehrazade, Cleopatra, Zenobia: Misunderstood Legends of Our …, https://khamsa5.com/culture/shehrazade-cleopatra-zenobia-misunderstood-legends-of-our-region/ 19. Zenobia – Queen of Palmyra | Blenheim Partners, https://blenheimpartners.com/wp-content/uploads/2013/10/Zenobia-Queen-of-Palmyra.pdf 20. Zenobia | Encyclopedia.com, https://www.encyclopedia.com/people/history/ancient-history-middle-east-biographies/zenobia 21. Zenobia: Mighty Ruling Queen of Ancient Palmyra – Brewminate, https://brewminate.com/zenobia-mighty-ruling-queen-of-ancient-palmyra/ 22. A heap of masks buried in Syrian sands: The faces of Queen …, https://www.kleiohistoricaljournal.com/post/a-heap-of-masks-buried-in-syrian-sands-the-faces-of-queen-zenobia-and-the-woman-behind-them 23. queen zenobia – Prezi, https://prezi.com/p/y04r-gnaew6-/queen-zenobia/ 24. Zenobia: The rebel queen who defied Rome – History Skills, https://www.historyskills.com/classroom/ancient-history/zenobia/ 25. Zenobia – Alsadiqin Institute, https://www.alsadiqin.org/en/index.php/Zenobia 26. ZENOBIA OF PALMYRA: REALITY OR LEGEND? – Unisa Press Journals, https://unisapressjournals.co.za/index.php/JSEM/article/download/2442/2171/17377 27. Palmyrene Empire – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Palmyrene_Empire 28. Palmira İmparatorluğu – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Palmira_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu 29. Roma’ya Baş Kaldıran Suriye Kraliçesi Zenobia Kimdi? – Arkeofili, https://arkeofili.com/romaya-bas-kaldiran-suriye-kralicesi-zenobia-kimdi/ 30. Zenobia – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Zenobia 31. 12.4 Zenobia, Last Empress of Palmyra (Syria) – Her Half of History, https://herhalfofhistory.com/2024/03/14/12-4-zenobia-last-empress-of-palmyra-syria/ 32. Zenobia | Queen of Palmyra, Syria, Death, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/biography/Zenobia 33. Queen Zenobia: The Charismatic Empress of Ancient Syria – History Cooperative, https://historycooperative.org/queen-zenobia/ 34. Queen Zenobia: Rebel Warrior and Syrian Archer, https://avid-archer.com/queen-zenobia-rebel-warrior-and-archer/ 35. Queen Zenobia of Palmyra: How One Woman Stood Against Two …, https://www.historyhit.com/queen-zenobia-of-palmyra/ 36. http://www.thecollector.com, https://www.thecollector.com/queen-zenobia-of-palmyra/#:~:text=The%20Palmyrene%20Empire&text=Despite%20the%20multilingual%2C%20multiethnic%2C%20and,government%20to%20the%20eastern%20nobility. 37. Who was Zenobia?, https://zenobiaaward.org/zenobia/ 38. Zenobia of Palmyra | Peter Levine, https://peterlevine.ws/?p=31055 39. Who Was Queen Zenobia of Palmyra? – TheCollector, https://www.thecollector.com/who-was-queen-zenobia-of-palmyra/ 40. Zenobia – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/zenobia/ 41. Longinus – Greek & Roman Mythology – Tools, https://www2.classics.upenn.edu/myth/php/tools/dictionary.php?regexp=LONGINUS&method=standard 42. Battle of Immae (272 CE) – imperium romanum, https://imperiumromanum.pl/en/battles/battle-of-immae/ 43. VABALLATHUS Palmyra King & Aurelian Roman Emperor 271AD Ancient Coin i42042, https://www.ebay.com/itm/353446181900 44. Roman–Palmyrene War of 272–273 – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Roman%E2%80%93Palmyrene_War_of_272%E2%80%93273 45. A QUEEN FOR ALL SEASONS: ZENOBIA OF PALMYRA1 – Semantic Scholar, https://pdfs.semanticscholar.org/cfc1/b0116ff9674251fc456ccd46530a3babf983.pdf 46. Army composition of the 3rd century crisis? – RomanArmyTalk, https://www.romanarmytalk.com/rat/archive/index.php?thread-18515.html 47. The Army of Palmyra – Roman Army Talk, https://www.romanarmytalk.com/rat/showthread.php?tid=17085 48. Battle of Emesa – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Emesa 49. Zenobia: warrior queen or political tactician? | OUPblog, https://blog.oup.com/2022/03/zenobia-warrior-queen-or-political-tactician/ 50. Palmyra – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Palmyra 51. Palmyra as a Caravan City, https://depts.washington.edu/silkroad/cities/syria/palmyra/palmyra.html 52. Palmyra, Blemmyes, Diocletian, and Egypt – The Past, https://the-past.com/feature/palmyra-blemmyes-diocletian-and-egypt/ 53. Palmyrene society | Palmyra – Ministère de la Culture, https://archeologie.culture.gouv.fr/palmyre/en/palmyrene-society 54. From the Temple of Bel to Zenobia | Palmyra – Ministère de la Culture, https://archeologie.culture.gouv.fr/palmyre/en/temple-bel-zenobia 55. (PDF) Zenobia’s Biography in the Historia Augusta. – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/266327632_Zenobia’s_Biography_in_the_Historia_Augusta 56. 3D Art | Wadsworth Atheneum Museum of Art, https://www.thewadsworth.org/3d-art/ 57. Zenobia of Palmyra: History, Myth and the Neo-classical Imagination …, https://bmcr.brynmawr.edu/2011/2011.05.43/ 58. Zenobia in Chains – Saint Louis Art Museum, https://www.slam.org/collection/objects/50748/ 59. Zenobia, Queen of Palmyra | The Art Institute of Chicago, https://www.artic.edu/artworks/125652/zenobia-queen-of-palmyra 60. The Artist, the Writer, and the Queen: Hosmer, Jameson, and Zenobia – The Huntington, https://www.huntington.org/sites/default/files/volunteer-academy/vsgc1zenobia.pdf 61. coin | British Museum, https://www.britishmuseum.org/collection/object/C_1860-0327-273 62. The Sibylline Oracles and Queen Zenobia of Palmyra: A Case Study for Apocalypse as a Venue for Political Power and – Brill, https://brill.com/display/book/9781848882782/BP000013.pdf 63. Palmyra’s ancient queen: Zenobia, secular Arab heroine | Qantara.de, https://qantara.de/en/article/palmyras-ancient-queen-zenobia-secular-arab-heroine 64. Zenobia’s legacy | Palmyra – Ministère de la Culture, https://archeologie.culture.gouv.fr/palmyre/en/zenobias-legacy 65. Zenobia (Albinoni) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Zenobia_(Albinoni)