1. Pêşgotin

Katalonya, wekî civakeke xweser a Spanyayê ku bi Destûra Xweseriyê ya xwe wek neteweyek hatiye binavkirin, xwedî dîrokek dewlemend, çandeke zindî û rewşeke siyasî ya tevlihev e ku bala gelek lêkolîneran kişandiye.¹ Piraniya axa wê (ji bilî Val d’Aran) dikeve bakurê rojhilatê Nîvgirava Îberyayê, li başûrê rêzeçiyayên Pîreneyê.¹ Ev rapor armanc dike ku bi awayekî pirrengî û akademîk li ser aliyên cihêreng ên Katalonyayê raweste.

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku bi piştevaniya çavkaniyên akademîk, têgihiştineke kûr û berfireh li ser Katalonyayê di warên dîrokî, siyasî, wêjeyî, çandî, erdnîgarî, sînemagerî, civaknasî û derûnnasiyê de pêşkêş bike. Rapor dê hewl bide ku xwendevanan bi agahiyên rast û analîzên kûr ên li ser van mijaran ronî bike, û girîngiya her yek ji van aliyan di têgihiştina giştî ya Katalonyayê de destnîşan bike.

2. Dîroka Katalonyayê: Ji Serdema Kevnar heta Hemdem

Dîroka Katalonyayê, bi tebeqeyên xwe yên çandî û siyasî yên dewlemend, ji kokên kevnar ên gelên Îberî û koloniyên Yewnanî dest pê dike û heta tevgerên serxwebûnê yên hemdem dirêj dibe. Ev beş dê bi awayekî kronolojîk li ser qonaxên sereke yên vê dîrokê raweste.

• 2.1. Kokên Kevnar û Serdema Navîn

• Gelên Îberî û Koloniyên Yewnanî: Dîroka tomarkirî ya axa ku îro wek Katalonya tê nasîn, bi pêşketina gelên Îberî dest pê dike.2 Di sedsala 8an B.Z. de çandeke ku hesin bikar dianî li rojhilatê Îberyayê derket holê, û di sedsala 5an B.Z. de şaristaniya Îberî ya Serdema Hesin li vê herêmê geş bû.2 Eşîrên cuda yên Îberî yên wekî Indigetes li Empordà, Ceretani li Cerdanya û Airenosins li Val d’Aran dijiyan. Navendên bajarî yên girîng wekî Ilerda (Lleida), Hibera (dibe ku Amposta an Tortosa) û Indika (Ullastret) derketin holê.2 Îberiyan şerab û zeytûn ji Yewnaniyan girtin û xwedîkirina hespan ji bo esilzadeyên Îberî girîng bû.2
  Koloniyên Yewnanî, wek Empúries (bi Yewnanî Emporion, ango “bazar”) ku di sedsala 6an B.Z. de ji hêla bajarê Phocaea yê Yewnanî ve hate damezrandin, û Rhode (Roses), li peravên Katalonyayê bûn navendên girîng ên bazirganî û çalakiyên aborî.2 Ev serdem bingeha pêkhatina çandî û civakî ya destpêkê ya herêmê datîne û têkiliyên wê yên destpêkê bi şaristaniyên Deryaya Navîn re nîşan dide. Zimanê Îberî, ku zimanekî Paleo-Hîspanî bû, li herêmeke berfireh a peravê ji başûrê Languedoc heta Alicante dihat axaftin.2
• Serdema Romayê: Katalonya yekem herêma Hispania bû ku ji hêla Romayiyan ve di sala 218 B.Z. de, di dema Şerê Pûnîk ê Duyemîn de, hate dagirkirin.² Romanîzasyonê çanda herêmî bi kûrahî guherand; eşîrên cihêreng di nav çandeke hevpar a Romayî de heliyan û gelek taybetmendiyên xwe yên cihê, tevî cudahiyên zimanî, winda kirin. Latînî li şûna zimanê Îberî girt.² Desthilatdariya Romayê bandorek mayînde li ser ziman, hiqûq û binesaziya herêmê hişt.
• Kontniya Barselonayê û Serxwebûn: Di sedsala 10an de, Kontniya Barselonayê û kontniyên cîran ji Frankiya Rojava serbixwe bûn.¹ Ev yek wekî gaveke bingehîn ber bi avakirina yekîneyeke siyasî ya xweser a Katalan ve tê dîtin, ku rê li ber pêşketinên paşerojê vekir.
• Taca Aragonê û Mîrektiya Katalonyayê: Di sala 1137an de, bi zewaca Ramon Berenguer IV, Kontê Barselonayê, û Petronilla, Şahbanûya Aragonê, Kontniya Barselonayê û Keyaniya Aragonê bûn yek, û bi vî awayî Taca Aragonê hate avakirin.¹ Di nav Tacê de, kontniyên Katalan wek Mîrektiya Katalonyayê hatin yekkirin û xwedî sîstemeke sazûmanî ya cihê bûn, ku tê de saziyên wekî Corts (Parlamento), Generalitat (Hikûmet) û destûrên xwe hebûn. Mîrektiya Katalonyayê bû bingeha bazirganî û berfirehbûna Deryaya Navîn a Tacê.¹ Ev serdem wek “serdema zêrîn” a siyasî û çandî ya Katalonyayê tê dîtin, ku tê de saziyên xweser ên girîng pêş ketin û Katalonya roleke navendî di bazirganî û berfirehbûna Deryaya Navîn a Tacê de lîst. Di vê serdemê de wêjeya Katalanî jî geş bû.¹
• Corts Catalanes û Consolat de Mar: Corts Catalanes, ku yek ji kevintirîn parlamentên Ewropayê ne, di sedsala 13an de bi awayekî fermî hatin damezrandin û di birêvebirina Mîrektiyê de roleke girîng lîstin.² Ev meclîs ne tenê ji bo erêkirina bacan, lê her weha ji bo qanûndanînê û şêwirmendiya key jî kom dibûn. Consolat de Mar, ku li Barselonayê di sedsala 13an de hate damezrandin, qanûnên deryayî yên ku li seranserê Deryaya Navîn dihatin bikaranîn, berhev kirin û standardîze kirin.³ Ev sazî pêşketina hiqûqî û siyasî ya Katalonyayê û bandora wê ya berfireh li herêma Deryaya Navîn nîşan didin.
• 2.2. Serdema Nûjen a Destpêkê

• Guherîna Hêza Siyasî û Şerê Cotkaran (Segadors): Piştî yekbûna tacên Aragon û Kastîlyayê bi zewaca Ferdinand II yê Aragonê û Isabella I ya Kastîlyayê di 1469an de, û bi destpêka kolonîzasyona Spanî ya Amerîkayê di 1492an de, hêza siyasî hêdî hêdî ber bi Kastîlyayê ve çû.¹ Aloziyên di navbera saziyên Katalan û Monarşiya Spanî de, ligel krîza aborî û serhildanên gundiyan, di dawiyê de bû sedema Şerê Cotkaran (Guerra dels Segadors, 1640–1652).¹ Di vî şerî de, Katalonya ji bo demek kurt Komara Katalan di bin parastina Fransayê de ragihand.¹ Ev şer wekî yekemîn hewldana mezin a serxwebûnê di serdema nûjen de tê dîtin û di bîra kolektîf a Katalan de wek semboleke girîng a berxwedanê cih girtiye.
• Şerê Paşmaniyê yê Spanyayê û Biryarnameyên Nueva Planta: Di Şerê Paşmaniyê yê Spanyayê de (1701–1714), ku ji ber mirina Charles II bêyî paşmayî derketibû, dewletên Taca Aragonê, tevî Katalonyayê, piştgirî dan Arşiduk Charles ê Habsburg li dijî Philip V yê Bourbon.¹ Piştî têkçûna alîgirên Habsburg û teslîmbûna Barselonayê di 11ê Îlona 1714an de (rojek ku îro wek Roja Neteweyî ya Katalonyayê, Diada, tê bibîranîn), Key Philip V rêveberiyeke yekgirtî û navendîparêz li seranserê Spanyayê ferz kir.¹ Bi Biryarnameyên Nueva Planta (1716), hemû sazî û qanûnên taybet ên Mîrektiya Katalonyayê (wek Generalitat, Corts, û destûrên wê) hatin betalkirin.¹ Zimanê Katalanî di rêveberiya giştî, dadgeh û perwerdehiyê de hate qedexekirin û zimanê Spanî (Kastîlî) wek zimanê fermî hate ferzkirin.¹ Biryarnameyên Nueva Planta xaleke werçerxanê ya krîtîk di dîroka Katalonyayê de temsîl dikin, ku tê de xweseriya wê ya siyasî bi awayekî berfireh hate windakirin û polîtîkayên asîmîlasyonê yên demdirêj dest pê kirin. Bandora van biryarnameyan li ser nasname û siyaseta Katalan heta roja îro jî didome.
• 2.3. Sedsala 19an

• Şerên Napoleonî û Karlîst: Di destpêka sedsala 19an de, dagirkirina Napoleonî û şerê li Spanyayê bû sedema serdemeke tevliheviya siyasî û aborî li Katalonyayê.¹ Paşê, Şerên Karlîst, ku pevçûnên navxweyî yên li ser paşmaniya textê Spanî bûn, bandoreke neyînî li ser herêmê kirin.
• Pîşesazîbûn: Tevî van dijwariyan, di sêyemîna duyemîn a sedsalê de, Katalonya bû yek ji navendên sereke yên pîşesazîbûnê li Spanyayê, bi taybetî di sektora tekstîlê de.¹ Bajarên wek Barselona, Sabadell û Terrassa geş bûn û çînên civakî yên nû, wek burjuvaziya pîşesazî û çîna karkeran, derketin holê. Ev pêşketina aborî bingeha aboriya nûjen a Katalonyayê danî û di heman demê de bû sedema guherînên civakî yên girîng.
• Renaixença (Vejîn): Ligel dewlemendbûna ji ber berfirehbûna pîşesaziyê, Katalonya di nîveka duyemîn a sedsala 19an de vejîneke çandî ya bi navê Renaixença jiyan kir.¹ Armanca sereke ya Renaixença vejandina zimanê Katalanî wek zimanê wêje û çandê û ji nû ve keşfkirina dîrok û kevneşopiyên Katalan bû. Ev tevger bi hişyarbûna hestên neteweperestî û derketina gelek tevgerên karkeran re (bi taybetî anarşîzm) hevpar bû.¹ Renaixença bingeha neteweperestiya Katalan a nûjen danî û di vejandina ziman û wêjeya Katalanî de, ku ji sedsala 17an û vir ve ketibû paş, roleke sereke lîst. Helbestvan û nivîskarên vê serdemê, wek Jacint Verdaguer, hewl dan ku zimanê Katalanî bigihînin asteke bilind a wêjeyî.¹⁴
• 2.4. Sedsala 20an

• Komara Duyemîn a Spanyayê (1931–1939): Bi ragihandina Komara Duyemîn a Spanyayê re, serdemeke nû ya hêvî û xweseriyê ji bo Katalonyayê dest pê kir. Di sala 1931an de, Francesc Macià Komara Katalan di nav Federasyona Komarên Îberî de ragihand, lê piştî danûstandinan bi hikûmeta demkî ya Komara Spanî re, ev yek wek Generalitat de Catalunya ya xweser hate guhertin.¹ Statuya Xweseriyê ya Katalonyayê (ku wek Statuya Núria jî tê zanîn) di sala 1932an de hate pejirandin, ku mafên berfireh ên xwerêveberiyê, parlamentoyek û hikûmeteke xwe, û bikaranîna fermî ya zimanê Katalanî ji nû ve da Katalonyayê.¹ Ev serdem wek serdemeke girîng a pêşketina siyasî, civakî û çandî tê bibîranîn, ku tê de reformên di warê perwerdehî, kar û mafên civakî de hatin kirin.¹⁷
• Şerê Navxweyî yê Spanyayê (1936–1939) û Şoreşa Civakî: Katalonya di Şerê Navxweyî yê Spanyayê de bi awayekî çalak piştgirî da Komarê li dijî serhildana Frankoîst.¹ Di heman demê de, bi taybetî di destpêka şer de, Katalonya pêvajoyeke şoreşgerî ya kûr jiyan kir, ku tê de karker û sendîkayên anarko-sendîkalîst (bi taybetî CNT) roleke sereke lîstin. Pîşesazî û erd hatin kolektîfkirin, û hewldanên ji bo avakirina civakeke bê çîn hatin kirin.²¹ Lêbelê, ev şoreş bi nakokiyên navxweyî û pêşveçûna şer re lawaz bû. Şerê Navxweyî û şoreşa civakî bû sedema polarîzasyoneke kûr, wêrankariyeke mezin û trawmayeke civakî ya mayînde li Katalonyayê.
• Dîktatoriya Frankoîst (1939–1975): Piştî serketina Franko di Şerê Navxweyî de, dîktatoriyeke tund û zordar li seranserê Spanyayê hate damezrandin, ku ji bo Katalonyayê encamên wêranker hebûn. Hemû azadiyên demokratîk hatin betalkirin, partiyên siyasî (ji bilî Falange) hatin qedexekirin, û çapemeniya azad hate girtin.¹ Statuya Xweseriyê û Generalitat hatin betalkirin.¹ Zimanê Katalanî bi awayekî sîstematîk hate tepisandin; bikaranîna wê di qada giştî, perwerdehî, medyayê û heta li ser kêlên goran de hate qedexekirin.¹ Çanda Katalanî bi tundî hate sansûrkirin û hewl hate dayîn ku nasnameya Katalan were tinekirin.²² Tevî ku hin lêkolîn ²⁹ amaje dikin ku hin polîtîkayên aborî yên Frankoîst ji bo pîşesaziya Katalanî sûdmend bûn, ev serdem bi giştî wek serdemeke zordarî, paşverûtî û hewldana jenosîda çandî ji bo nasname û çanda Katalanî tê dîtin.⁸
• Pêşketina Aborî û Berxwedana Çandî: Piştî serdemeke dijwar a otarşî û îzolasyona navneteweyî, ji dawiya salên 1950î û pê de, Spanya û di nav de Katalonya, geşbûneke aborî ya bilez jiyan kir ku wek “Mûcîzeya Spanî” tê zanîn.² Katalonya bû yek ji navendên pîşesazî û turîzmê yên herî mezin ên Ewropayê û gelek karker ji herêmên din ên Spanyayê kişandin.¹ Tevî zordariya siyasî û çandî, berxwedana çandî bi awayên cuda berdewam kir. Tevgera Nova Cançó (Strana Nû), ku di salên 1960î de derket holê, bi hunermendên wekî Joan Manuel Serrat, Lluís Llach û Maria del Mar Bonet, bû dengekî girîng ê protesto û parastina zimanê Katalanî.²² Di sala 1971an de, Meclîsa Katalonyayê (Assemblea de Catalunya), ku hêzên dij-Frankoîst ên cihêreng anîbû cem hev, hate damezrandin û daxwaza “Azadî, Efû, Statuya Xweseriyê” kir.²²
• Derbasbûna Demokratîk (1975–1982): Piştî mirina Franco di sala 1975an de, Spanya ket pêvajoya derbasbûna ber bi demokrasiyê ve. Di vê serdemê de, Generalitat di sala 1977an de bi awayekî demkî hate vegerandin û Josep Tarradellas, serokê sirgûnkirî, vegeriya Katalonyayê.¹ Destûra Bingehîn a Spanyayê ya 1978an mafê xweseriyê ji bo “netewe û herêman” nas kir. Statuya Xweseriyê ya nû ya Katalonyayê di sala 1979an de di referandumekê de hate pejirandin û di sala 1980an de yekem hilbijartinên Parlamenta Katalonyayê ya nû hatin lidarxistin.¹ Ev serdem vegera demokrasiyê û mafên xweseriyê ji bo Katalonyayê temsîl dike û bingeha sîstema siyasî ya heyî danî.
• 2.5. Serdema Hemdem

• Statûya Xweseriyê ya 2006an û Biryara Dadgeha Destûrî: Di destpêka sedsala 21an de, daxwazên ji bo xweseriyeke berfirehtir li Katalonyayê zêde bûn. Di sala 2006an de, piştî pêvajoyeke dirêj a danûstandinan, Statuyeke nû ya Xweseriyê ji hêla Parlamenta Katalan û Parlamenta Spanyayê ve hate pejirandin û di referandumekê de li Katalonyayê hate erêkirin.³⁶ Ev Statu Katalonyayê wek “netewe” (nació) di pêşgotina xwe de pênase dikir û hewl dida ku hêz û çavkaniyên darayî yên Generalitatê zêde bike. Lêbelê, Partiya Gel (PP) ya Spanî li dijî gelek bendên Statuyê serî li Dadgeha Destûrî ya Spanyayê da. Di sala 2010an de, Dadgehê biryareke pir nîqaşkirî da, ku tê de 14 bendên Statuyê betal kirin û 27 bendên din jî bi şert û merc şîrove kirin. Bi taybetî, pênaseya “netewe” wek bêbandora hiqûqî hate ragihandin û hin hêzên ku ji Generalitatê re hatibûn veqetandin, bi taybetî di warê dadwerî û darayî de, hatin sînordarkirin.³² Ev biryar li Katalonyayê rastî nerazîbûneke mezin hat û wekî destwerdanek li îradeya demokratîk a gelê Katalan û paşvekişandinek ji peymanên siyasî yên heyî hate dîtin. Ji ber vê yekê, ev biryar bi gelemperî wekî xaleke werçerxanê ya krîtîk di zêdebûna hestên serxwebûnê û geşbûna tevgera serxwebûnê ya girseyî de tê dîtin.
• Pêşveçûna Tevgera Serxwebûnê: Piştî biryara Dadgeha Destûrî ya 2010an, piştgiriya ji bo serxwebûna Katalonyayê bi awayekî berbiçav zêde bû. Xwepêşandanên girseyî yên salane di Roja Neteweyî ya Katalonyayê (Diada) de bi mîlyonan mirov civandin.15 Di sala 2012an de, hikûmeta Katalan, di bin serokatiya Artur Mas de, dest bi pêvajoyekê kir ku armanca wê lidarxistina referandumekê li ser paşeroja siyasî ya Katalonyayê bû. Di 9ê Mijdara 2014an de, “pêvajoyeke beşdariyê ya welatiyan” a nefermî li ser serxwebûnê hate lidarxistin, tevî ku ji hêla Dadgeha Destûrî ya Spanyayê ve hatibû rawestandin.41
  Di hilbijartinên herêmî yên 2015an de, partiyên serxwebûnxwaz piraniya kursiyan di Parlamenta Katalan de bi dest xistin û soza lidarxistina referandumeke serxwebûnê ya yekalî dan. Di 1ê Cotmeha 2017an de, tevî dijberiya tund a hikûmeta Spanyayê û biryara Dadgeha Destûrî ya ku ew neqanûnî ragihandibû, referandumek li ser serxwebûnê hate lidarxistin.1 Hikûmeta Spanyayê hewl da ku bi rêya hêzên polîs pêşî li dengdanê bigire, ku bû sedema dîmenên tundûtûjiyê.42 Li gorî hikûmeta Katalan, rêjeya beşdarbûnê 43% bû û ji %90ê dengdêran dengê “erê” ji bo serxwebûnê dan.42 Di 27ê Cotmeha 2017an de, Parlamenta Katalan bi awayekî yekalî serxwebûna Katalonyayê ragihand.1 Di bersivê de, hikûmeta Spanyayê madeya 155an a Destûra Bingehîn aktîv kir, hikûmeta Katalan ji kar dûr xist, parlamento fesih kir û hilbijartinên herêmî yên pêşwext ragihand.1 Gelek rêberên siyasî û çalakvanên Katalan hatin girtin an jî sirgûn bûn.43 Ev pêvajo krîza siyasî ya herî kûr di navbera Katalonya û Spanyayê de di dehsalên dawî de temsîl dike û hîn jî bandora xwe li ser siyaseta herêmî û neteweyî didomîne.32
• Nêrînên Duyemîn û Sêyemîn û Têkiliyên Veşartî (Dîrok):
  Dîroka Katalonyayê ne tenê rêzek bûyeran e, lê di heman demê de şahidê têkoşîneke domdar ji bo parastin û pênasekirina nasnameyê ye. Ev têkoşîn di serdemên cihêreng de bi awayên cuda xwe nîşan daye, lê bingeha wê li ser daxwaza xwerêveberî û naskirina taybetmendiya çandî û zimanî ye. Biryarnameyên Nueva Planta, ku hewl dan vê taybetmendiyê ji holê rakin, di rastiyê de bûn tovê berxwedaneke kûrtir ku di Renaixença û tevgerên siyasî yên sedsalên 19an û 20an de geş bû. Her serdemeke zordariyê, wek mînak dîktatoriya Franko, li şûna ku nasnameya Katalan biqedîne, ew xurtir kir û bîreweriya kolektîf a li ser girîngiya parastina maf û azadiyan kûrtir kir. Ji ber vê yekê, tevgera serxwebûnê ya hemdem ne tenê bertekek li hember biryara Dadgeha Destûrî ya 2010an e, lê di heman demê de lûtkeya pêvajoyeke dîrokî ya dirêj e ku tê de bîra windakirina azadiyan û daxwaza ji bo vegerandina wan roleke navendî dilîze.
  Pêwendiya di navbera pêşketina aborî û daxwazên siyasî de li Katalonyayê aliyekî din ê girîng ê dîroka wê ye. Pîşesazîbûna sedsala 19an ne tenê dewlemendî anî, lê di heman demê de burjuvaziyeke neteweperest û çîneke karker a hişyar jî afirand, ku her duyan jî di şekildana siyaseta Katalan de rol lîstin. Di serdema Franko de, her çend zordariyeke siyasî û çandî ya mezin hebû jî, hin polîtîkayên aborî yên ku ji bo pîşesaziya Katalan sûdmend bûn ²⁹, dibe ku bûbin sedem ku elîta aborî ya Katalan bi awayekî pasîftir li hember rejmê tevbigere. Lêbelê, ev yek têrê nekir ku daxwazên ji bo azadî û xweseriyê bi tevahî bitepisîne. Piştî Franko, bi vegera demokrasiyê re, daxwazên ji bo xweseriyeke berfirehtir, ku tê de aliyên aborî jî girîng bûn, ji nû ve derketin pêş. Têkçûna Statuya 2006an, ku gelek bendên wê yên aborî jî hebûn, careke din nîşan da ku pirsgirêkên aborî û siyasî bi hev ve girêdayî ne û nerazîbûna ji polîtîkayên aborî yên navendî dikare daxwazên siyasî yên radîkaltir geş bike.
  Di dawiyê de, girîng e ku meriv pirrengiya navxweyî ya civaka Katalan jî li ber çavan bigire. Dîroka Katalonyayê ne tenê çîroka yekdengî ya neteweyekê ye, lê di heman demê de dîroka nakokî, hevrikî û hevkariyên di navbera komên civakî, îdeolojî û berjewendiyên cuda de ye. Ji serdema navîn bigire heta roja îro, her tim cudahiyên di navbera arîstokrasî, burjuvazî, gundî û karkeran de, û her weha di navbera meylên siyasî yên cuda de (muhafezekar, lîberal, çepgir, anarşîst, neteweperest, federalîst, yekîtîparêz) hebûne. Tevgera serxwebûnê ya hemdem jî, her çend fireh be jî, hemû beşên civaka Katalan bi heman rengî temsîl nake û di nav xwe de jî nêrînên cuda dihewîne. Têgihiştina vê pirrengiyê ji bo analîzeke kûr a dîrok û siyaseta Katalonyayê pêwîst e.

3. Sîstema Siyasî û Rêveberiya Katalonyayê

Sîstema siyasî û rêveberiya Katalonyayê di çarçoveya dewleta Spanyayê de wek civakeke xweser hatiye diyarkirin. Ev beş dê li ser bingeha hiqûqî ya vê xweseriyê, saziyên wê yên sereke, partiyên siyasî û pirsa tevgera serxwebûnê raweste.

• 3.1. Statûya Xweseriyê û Saziyên Xweser
  Saziya sereke ya xwerêveberiya Katalonyayê Generalitat de Catalunya ye.³⁶ Generalitat ji sê beşên bingehîn pêk tê: Parlamenta Katalonyayê, Serokatiya Generalitatê, û Hikûmet (an jî Consell Executiu).³⁶ Parlamenta Katalonyayê yek-meclîsî ye û ji 135 endaman pêk tê ku ji çar parêzgehên Katalonyayê (Barselona, Girona, Lleida, Tarragona) bi rêya hilbijartinên giştî têne hilbijartin.³⁶ Fonksiyonên sereke yên Parlamentê ev in: hilbijartina Serokê Generalitatê, derxistina qanûnan ji bo Katalonyayê, pejirandina budçeya salane ya Generalitatê, û kontrolkirina çalakiyên Hikûmetê.³⁶ Serokê Generalitatê ji hêla Parlamenta Katalan ve tê hilbijartin û paşê ji hêla Keyê Spanyayê ve bi awayekî fermî tê tayînkirin. Serok nûnerê herî bilind ê Generalitatê ye, serokatiya Hikûmetê dike û di heman demê de nûnerê dewleta Spanyayê li Katalonyayê ye.³⁶ Hikûmeta Katalan, ku ji hêla Serok ve tê birêvebirin, ji consellers (wekî wezîran) pêk tê û xwedî hêza îcrayî û birêkûpêkkirinê ye ji bo pêkanîna qanûnan û rêvebirina karûbarên giştî yên di bin desthilatdariya Generalitatê de.³⁶
  Bingeha hiqûqî ya xweseriya Katalonyayê, wekî hemû civakên xweser ên Spanyayê, di Beşa VIII ya Destûra Bingehîn a Spanyayê ya 1978an de hatiye diyarkirin.³⁶ Li gorî vê destûrê, her civakeke xweser xwedî Statuyeke Xweseriyê ye ku wek qanûna bingehîn a herêmî kar dike û divê ji hêla Parlamenta Spanyayê ve jî were pejirandin.³⁶ Bi vî awayî, Statuya Xweseriyê xwedî du awayan e: hem qanûna bingehîn a civaka xweser e hem jî qanûneke organîk a dewleta Spanyayê ye.
• 3.2. Statûya Xweseriyê ya 2006an û Biryara Dadgeha Destûrî
  Di sala 2006an de, piştî pêvajoyeke danûstandinê ya dirêj, Statuyeke nû ya Xweseriyê ji bo Katalonyayê (SAC 2006) hate amadekirin û hem ji hêla Parlamenta Katalan hem jî ji hêla Parlamenta Spanyayê ve hate pejirandin. Paşê, ev Statu di referandumekê de ji hêla gelê Katalan ve hate erêkirin.³⁶ Armanca sereke ya SAC 2006 ew bû ku xweseriya Katalonyayê berfirehtir bike, hêzên Generalitatê zêdetir bike, û Katalonyayê di pêşgotina xwe de wek “netewe” (nació) pênase bike.³⁶
  Lêbelê, Partiya Gel (PP), ku wê demê partiya muxalefeta sereke li Spanyayê bû, li dijî gelek bendên SAC 2006 serî li Dadgeha Destûrî ya Spanyayê da. Di sala 2010an de, Dadgeha Destûrî biryareke pir nîqaşkirî derxist. Di vê biryarê de, 14 bendên Statuyê bi tevahî hatin betalkirin û 27 bendên din jî bi şert û merc hatin şîrovekirin, ku di pratîkê de bandora wan kêm kir.³² Yek ji xalên herî girîng ên ku hate guhertin pênaseya “netewe” bû; Dadgehê ragihand ku ev pênase di çarçoveya Destûra Bingehîn a Spanyayê de, ku “yekîtiya nayê parçekirin a Neteweya Spanyayê” destnîşan dike, ti bandoreke hiqûqî ya rasterast nîne.³⁸ Her wiha, hin hêzên ku ji Generalitatê re di warên wekî dadwerî, darayî û ziman de hatibûn veqetandin, hatin sînordarkirin an jî şîroveyên wan hatin tengkirin.
  Ev biryar li Katalonyayê rastî nerazîbûneke berfireh hat û wekî destwerdanek li îradeya demokratîk a gelê Katalan û paşvekişandinek ji peymanên siyasî yên heyî hate dîtin. Gelek kes û komên siyasî arguman kirin ku Dadgeha Destûrî bi vê biryarê re “peymana destûrî” ya ku di dema derbasbûna demokratîk de hatibû avakirin, şikandiye. Ji ber vê yekê, ev biryar bi gelemperî wekî xaleke werçerxanê ya krîtîk di zêdebûna hestên serxwebûnê û geşbûna tevgera serxwebûnê ya girseyî de tê dîtin. Kêmbûna baweriya bi saziyên dewleta Spanyayê û hesta ku rêyên ji bo bidestxistina xwerêveberiyeke berfirehtir di nav çarçoveya Spanyayê de hatine girtin, gelek Katalan ber bi alternatîfa serxwebûnê ve kişandin.
• 3.3. Partiyên Siyasî yên Sereke û Dinamîkên Hilbijartinan
  Perestgeha siyasî ya Katalonyayê bi pirrengî û polarîzasyoneke berbiçav tê taybetmendîkirin, bi taybetî li ser pirsa têkiliya bi Spanyayê re. Partiyên sereke yên ku di siyaseta Katalan de rol dilîzin ev in:

• Partit dels Socialistes de Catalunya (PSC-PSOE): Ev partî şaxa Partiya Karkerên Sosyalîst a Spanyayê (PSOE) li Katalonyayê ye. Bi kevneşopî, ew partiyeke sosyal demokrat e ku piştgiriyê dide federalîzmê û xweseriyeke berfireh ji bo Katalonyayê di nav Spanyayê de. Bingeha wê ya dengdêran bi giranî li herêma metropolê ya Barselonayê û bajarên din ên pîşesazî ye.⁴⁹ Di hilbijartinên dawî de, PSC di bin serokatiya Salvador Illa de bûye partiya yekemîn.⁵¹
• Junts per Catalunya (Junts+): Ev partî ji nû ve organîzekirina cîhê siyasî yê ku berê ji hêla Convergència Democràtica de Catalunya (CDC) ve dihat temsîlkirin, derketiye holê. Ew partiyeke navend-rastgir a neteweperest e ku bi awayekî eşkere piştgiriyê dide serxwebûna Katalonyayê. Rêberê wê yê berbiçav Carles Puigdemont e, ku di dema referanduma 2017an de serokê Generalitatê bû.⁴⁷
• Esquerra Republicana de Catalunya (ERC): Partiyeke çepgir a dîrokî ye ku di sala 1931an de hatiye damezrandin. ERC jî bi awayekî xurt piştgiriyê dide serxwebûna Katalonyayê û di hikûmetên koalîsyonê yên serxwebûnxwaz de roleke navendî lîstiye.⁴⁹
• Candidatura d’Unitat Popular (CUP): Ev partî li milê çepê yê tund ê siyaseta Katalan cih digire. Ew partiyeke antî-kapîtalîst e ku piştgiriyê dide serxwebûna yekalî ya hemû “Welatên Katalan” (herêmên ku Katalanî lê tê axaftin) û polîtîkayên civakî yên radîkal diparêze.⁴⁹
• Catalunya en Comú (Comuns): Ev partî ji hevgirtina Initiative for Catalonia Greens (ICV) û hin beşên Podemos û tevgerên civakî yên din pêk hatiye. Ew li ser platformeke çepgir û eko-sosyalîst radiweste û piştgiriyê dide mafê xweqederkirinê bi rêya referandumeke qanûnî û lihevkirî, lê ne hewce ye ku serxwebûnê wek tekane çareserî bibîne. Ew zêdetir meyla xwe dide federalîzmê.³³
• Partit Popular de Catalunya (PPC): Ev şaxa Partiya Gel a Spanyayê (PP) ye. Ew partiyeke navend-rastgir û bi tundî yekîtîparêz e û li dijî serxwebûna Katalonyayê ye.³¹
• Vox: Partiyeke rastgir a tund a Spanî ye ku bi xurtî li dijî serxwebûna Katalonyayê û polîtîkayên xweseriyê derdikeve. Ew piştgiriyê dide navendîparêziyeke xurt û yek neteweya Spanî.⁵¹
• Aliança Catalana: Partiyeke nû ya rastgir a tund e ku hem serxwebûnxwaz e hem jî xwedî helwestên tund ên dij-koçber e.⁵¹

Dinamîkên hilbijartinan li Katalonyayê di salên dawî de bi giranî ji hêla pirsa serxwebûnê ve hatine şekildan. Ev yek bûye sedema perçebûneke siyasî û zehmetiyên di avakirina hikûmetên stabîl de.Tablo 1: Encama Hilbijartinên Parlamenta Katalonyayê (2017, 2021, 2024)

Partî	Kursî 2017	Deng % 2017	Kursî 2021	Deng % 2021	Kursî 2024	Deng % 2024	Guherîna Kursiyan (2021-2024)
PSC-PSOE	17	13.9%	33	23.0%	42	28.0%	+9
Junts per Catalunya (Junts+/Cat-Junts+)	34 (JxCat)	21.7% (JxCat)	32	20.1%	35	21.6%	+3
Esquerra Republicana de Catalunya (ERC)	32	21.4%	33	21.3%	20	13.7%	-13
Partit Popular (PP)	4	4.2%	3	3.8%	15	11.0%	+12
Vox	–	–	11	7.7%	11	8.0%	0
Catalunya en Comú–Podem (Comuns Sumar)	8 (CatComú-Podem)	7.5% (CatComú-Podem)	8	6.9%	6	5.8%	-2
Candidatura d’Unitat Popular (CUP)	4	4.5%	9	6.7%	4	4.1%	-5
Aliança Catalana (Aliança.cat)	–	–	–	–	2	3.8%	+2
Ciutadans (Cs)	36	25.4%	6	5.6%	0	0.7%	-6
Tevahî Beşdarbûn	79.04%		51.29%		57.94%

*Çavkanî: Daneyên ji bo 2024an li gorî [52, 69]; daneyên ji bo 2021 û 2017an li gorî.[69, 70, 71] Rêjeyên dengan û beşdarbûnê dibe ku hinekî li gorî çavkaniyê biguherin.*

**Nirxandina Tabloyê**:
Tabloya jorîn bi awayekî zelal guherînên di perestgeha siyasî ya Katalonyayê de di sê hilbijartinên dawî yên parlamentoyê de nîşan dide. Çend xalên girîng derdikevin pêş:
1.  **Bilindbûna PSC**: Partiya Sosyalîst a Katalonyayê (PSC) di her sê hilbijartinan de jî zêdebûneke berbiçav di hejmara kursî û rêjeya dengan de nîşan daye, û di hilbijartina 2024an de bûye partiya herî mezin.[52] Ev yek dikare wekî encama westandina ji pêvajoya serxwebûnê û vegera balê li ser mijarên civakî û aborî were şîrovekirin, ligel bandora stratejiya “lihevanînê” ya hikûmeta navendî ya Spanyayê.
2.  **Parçebûna Bloka Serxwebûnxwaz**: Tevî ku Junts+ di 2024an de hinekî kursiyên xwe zêde kirine, ERC û CUP paşveçûneke mezin jiyan kirine.[52] Ev yek nîşan dide ku bloka serxwebûnxwaz êdî ne xwedî piraniya berê ye û di nav xwe de jî bi kêşeyên stratejîk û perçebûnê re rû bi rû ye. Derketina Aliança Catalana wek partiyeke nû ya serxwebûnxwaz lê rastgir a tund jî vê perçebûnê kûrtir dike.
3.  **Vejîna PP û Rawestandina Vox**: Partiya Gel (PP) piştî encamên pir lawaz di hilbijartinên berê de, di 2024an de vejîneke xurt nîşan daye û hejmara kursiyên xwe bi awayekî berbiçav zêde kiriye.[52] Ev yek dibe ku ji ber hilweşîna Ciutadans û komkirina dengên yekîtîparêz ên rastgir be. Vox, tevî ku di 2021an de bi hêz ketibû parlamentoyê, di 2024an de hejmara kursiyên xwe neguherandiye, lê hebûna xwe wek hêzeke girîng a rastgir a tund diparêze.[52]
4.  **Paşveçûna Çepên Alternatîf**: Hem Comuns Sumar hem jî CUP di hilbijartina 2024an de kursî winda kirine, ku ev yek dikare nîşana kêmbûna piştgiriyê ji bo alternatîfên çepgir ên li derveyî PSC be.[52]
5.  **Hilweşîna Ciutadans**: Ciutadans, ku di hilbijartina 2017an de bûbû partiya yekemîn, bi awayekî dramatîk hilweşiyaye û di 2024an de ti kursî bi dest nexistiye.[52] Ev yek nîşan dide ku çawa perestgeha siyasî dikare di demek kurt de bi awayekî radîkal biguhere.
6.  **Guherînên di Rêjeya Beşdarbûnê de**: Rêjeya beşdarbûnê di hilbijartina 2017an de, ku di lûtkeya krîza serxwebûnê de pêk hat, pir bilind bû (79.04%). Di 2021an de, dibe ku ji ber pandemiyê û westandina siyasî, beşdarbûn bi awayekî berbiçav daket (51.29%). Di 2024an de, beşdarbûn hinekî zêde bûye (57.94%), lê hîn jî ji asta 2017an dûr e.[52, 69] Ev yek dikare asta seferberiya siyasî û eleqeya gel bi hilbijartinan re nîşan bide.

Bi giştî, encamên hilbijartinan nîşan didin ku siyaseta Katalan di serdemeke guherîn û ji nû ve şekildanê de ye. Pirsa serxwebûnê hîn jî faktoreke girîng e, lê dibe ku êdî ne faktora yekane ya diyarker be ji bo hemû dengdêran. Zehmetiyên di avakirina hikûmetên piraniyê de jî îhtimaleke mezin e ku berdewam bikin.

• 3.4. Pirsa Xweqederkirinê û Tevgera Serxwebûnê
  Pirsa xweqederkirinê û tevgera serxwebûnê di van dehsalên dawî de bûye mijara navendî ya siyaseta Katalan. Argumanên ji bo û dijî serxwebûnê li ser bingeheke berfireh a hiqûqî, destûrî, dîrokî, aborî û nasnameyî têne avakirin.
  Ji aliyê hiqûqî û destûrî ve, nîqaşeke kûr li ser mafê xweqederkirinê heye. Alîgirên serxwebûnê gelek caran amaje bi prensîbên hiqûqa navneteweyî dikin, wek mafê gelan ê ji bo xweqederkirinê ku di peymanên Neteweyên Yekbûyî de hatiye destnîşankirin.⁷² Ew arguman dikin ku Katalonya wek “netewe” xwedî vî mafî ye û divê bikaribe paşeroja xwe ya siyasî bi rêya referandumekê diyar bike. Hin lêkolîner arguman dikin ku mafê xweqederkirinê wekî ius cogens (normeke bingehîn a hiqûqa navneteweyî) dikare li ser hiqûqa navxweyî serwer be, bi taybetî di rewşên ku mafên bingehîn ên gelekî tên binpêkirin an jî îradeya demokratîk a domdar ji bo xweqederkirinê heye.⁷⁴ Lêbelê, Destûra Bingehîn a Spanyayê ya 1978an “yekîtiya nayê parçekirin a Neteweya Spanyayê” destnîşan dike û rê nade veqetîna yekalî ya ti herêmekê.³⁸ Dadgeha Destûrî ya Spanyayê jî gelek caran referandumên serxwebûnê yên yekalî wekî nedestûrî ragihandiye.³⁸ Nîqaş li ser wê yekê ye ka gelo prensîba yekparçeyiya axê ya dewletan li ser mafê xweqederkirina gelan serwertir e yan na, bi taybetî di çarçoveya dewletên demokratîk ên Ewropî de.⁷²
  Perspektîfên akademîk ên li ser tevgera serxwebûnê cihêreng in. Hin lêkolîner ⁴⁵ amaje dikin ku tevgera serxwebûnê ya Katalan koalîsyoneke yekjimar e ku tê de komên civakî yên cihêreng bi motîvasyonên cuda cih digirin: elîtên bajarekî cîhanî (Barselona) ku dixwazin ji sînorên dewleta Spanyayê xilas bibin û rasterast bi cîhanê re bikevin têkiliyê; beşên civakê yên ku ji globalîzasyonê û polîtîkayên neolîberal zirar dîtine û li hêviya dewleteke Katalan a “adil” û “parêzvan” in; û komên ku bi giranî ji ber sedemên nasnameyî û çandî piştgiriyê didin serxwebûnê. Faktorên aborî, wek hesta ku Katalonya ji hêla darayî ve ji hêla dewleta navendî ve tê îstismarkirin (“Espanya ens roba” – Spanya me didize), jî di geşbûna tevgerê de roleke girîng lîstine, her çend hin lêkolîn ⁷⁵ girîngiya van faktoran li gorî yên nasnameyî kêmtir dinirxînin.
  Helwesta Yekîtiya Ewropayê (YE) li hember pirsa serxwebûna Katalonyayê bi gelemperî piştgirîkirina yekparçeyiya axa Spanyayê û rêzgirtina ji destûra wê re bûye. YE israr kiriye ku ev mijareke navxweyî ya Spanyayê ye û divê di çarçoveya qanûnên Spanyayê de were çareserkirin. Lêbelê, hin nîqaş li ser wê yekê hene ku gelo Katalonyayeke serbixwe dê bixweber ji YE were derxistin an dê bikaribe ji nû ve serlêdana endametiyê bike.³³ Ev nezelalî ji bo alîgirên serxwebûnê kêşeyeke girîng e.
• Nêrînên Duyemîn û Sêyemîn û Têkiliyên Veşartî (Siyaset):
  Têkiliya di navbera Katalonya û dewleta Spanyayê de ne tenê bi daxwazên xweseriyê, lê di heman demê de bi şîroveyên cihêreng ên li ser dîrok, nasname û serweriyê jî tê şekildan. Biryara Dadgeha Destûrî ya 2010an ne tenê hin bendên Statuyê betal kir, lê di heman demê de baweriya bi “peymana destûrî” ya ku piştî Franko hatibû avakirin, lawaz kir. Ev yek bû sedem ku gelek Katalan hîs bikin ku rêyên ji bo pêşxistina xweseriya xwe di nav çarçoveya Spanyayê de hatine girtin, û ev yek jî piştgiriya ji bo serxwebûnê xurt kir. Ji ber vê yekê, krîza heyî ne tenê encama daxwazên aborî an siyasî yên demkî ye, lê kokên wê di têgihiştinên kûr ên li ser maf û nasnameyê de ne.
  Polarîzasyona siyasî û civakî ya ku ji ber pirsa serxwebûnê derketiye holê, ne tenê di navbera Katalonya û Spanyayê de, lê di heman demê de di nav خودی Katalonyayê de jî kûr bûye. Partiyên siyasî li ser xeta serxwebûnê ji hev dûr ketine, û ev yek avakirina koalîsyonên îstîqrar zehmet dike. Di asta civakî de jî, ev pirs bûye sedema dabeşbûnê di nav malbat û civakan de, ku ev yek zextê li ser hevgirtina civakî dike. Ev polarîzasyon ne tenê li ser siyaseta rojane bandor dike, lê di heman demê de dikare bandorên demdirêj li ser pêşeroja civaka Katalan jî hebe.
  Rola aktorên civakî, wek tevgerên girseyî yên mîna ANC û Òmnium Cultural, di geşkirina tevgera serxwebûnê de pir girîng bûye. Van tevgeran karîn bi mîlyonan mirovan seferber bikin û zextek mezin li ser partiyên siyasî bikin ku ber bi helwestên serxwebûnxwaztir ve biçin. Ev yek nîşan dide ku krîza Katalan ne tenê krîzeke elîtan e, lê xwedî bingeheke civakî ya xurt û dînamîkên “ji jêr ber bi jor ve” ye. Kêmbûna baweriya bi saziyên siyasî yên kevneşopî valahiyek çêkir ku ji hêla van tevgerên civakî ve hate dagirtin, û ev yek jî karakterê siyaseta Katalan a hemdem bi kûrahî guherandiye.

4. Erdnîgarî, Demografî û Çavkaniyên Xwezayî

Ev beş dê li ser taybetmendiyên fîzîkî, avhewa, çavkaniyên xwezayî û demografiya Katalonyayê raweste, û daneyên statîstîkî yên têkildar pêşkêş bike.

• 4.1. Taybetmendiyên Fizîkî yên Erdnîgarî
  Katalonya li bakurê rojhilatê Nîvgirava Îberyayê, li başûrê rêzeçiyayên Pîrene cih digire. Ew li bakur bi Fransa û Mîrektiya Andorrayê re, li rojhilat bi Deryaya Navîn re, li rojava bi herêma xweser a Aragonê re, û li başûr bi herêma xweser a Valenciayê re hevsînor e.¹ Rûbera wê 32,091 km² ye.⁷⁶
  Yekîneyên sereke yên rêliefê li Katalonyayê ev in:

• Pîrene: Ev rêzeçiya bilind sînorê xwezayî yê bakurê Katalonyayê bi Fransa re pêk tîne. Ew ji ber bilindahiya xwe û bandora li ser avhewayê girîng e.¹ Li vê herêmê geliyên kûr û lûtkeyên bilind hene, wek Pica d’Estats (3,143 m), ku lûtkeya herî bilind a Katalonyayê ye.
• Depresyona Navendî ya Katalan: Ev deştek berfireh e ku di navbera Pîreneyê û Rêzeçiyayên Peravê de dirêj dibe. Ew ji hêla çemên wek Segre û beşên jêrîn ên Llobregat û Ter ve tê avdan.¹ Ev herêm ji bo çandiniyê girîng e.
• Rêzeçiyayên Peravê yên Katalan (Serralades Costaneres): Ev ji du rêzeçiyayên paralel pêk tên ku bi peravê re dirêj dibin: Serralada Litoral (Rêzeçiyaya Peravê), ku nêzîktirî deryayê ye, û Serralada Prelitoral (Rêzeçiyaya Berî Peravê), ku li hundirê welêt e û bilindtir e. Di navbera van her du rêzeçiyayan de Depresyona Prelitoral (Depresyona Berî Peravê) heye, ku herêmeke girîng a niştecihbûn û pîşesaziyê ye.⁷⁶
• Yekîneyên Din ên Girîng: Serralada Transversal, ku Pîreneyê bi Rêzeçiyaya Prelitoral ve girêdide; Deşta Empordà li bakurê rojhilat; û Delta Ebro li başûrê rojava, ku yek ji deverên şil ên herî girîng ên Ewropayê ye.¹

Çemên sereke yên Katalonyayê Ter, Llobregat, û Ebro ne. Çemên Ter û Llobregat bi tevahî di nav axa Katalonyayê de diherikin û diherijin Deryaya Navîn, dema ku çemê Ebro, ku çemê herî mezin ê Spanyayê ye, piştî derbasbûna ji Aragonê, dikeve Katalonyayê û li nêzî Tortosayê deltayeke mezin ava dike berî ku bigihîje deryayê.⁷⁶ Katalonya xwedî peraveke bi qasî 580 km li ser Deryaya Navîn e, ku ji peravên kevirî û asê (wek Costa Brava) heta peravên qûmî yên fireh diguhere.¹Lêkolînên jeomorfolojîk ên taybet li herêmên çiyayî yên wekî Geliyê Aran ⁸⁴ û herêma volkanîk a Garrotxa ⁸⁵ hatine kirin. Van lêkolînan taybetmendiyên erdnasî, pêvajoyên jeomorfolojîk (wek erozyona cemedî, tevgerên girseyî) û xetereyên xwezayî yên van deveran bi hûrgilî vedikolin. Mînak, nexşeya jeomorfolojîk a Geliyê Aran ji bo plansaziya axê û kêmkirina xetereyên xwezayî amûreke girîng e.⁸⁴

• 4.2. Avhewa û Guherîna Avhewayê
  Avhewaya Katalonyayê bi giştî Deryaya Navîn e, ku bi havînên germ û ziwa û zivistanên nerm û bi baran tê taybetmendîkirin.⁷⁶ Lêbelê, ji ber cihêrengiya rêliefê, cudahiyên avhewayê yên herêmî jî hene. Li herêmên peravê avhewa nermtir e, dema ku li Depresyona Navendî havîn germtir û zivistan sartir in. Li herêmên çiyayî yên Pîreneyê, avhewaya alpîn serdest e, bi zivistanên sar û bi berf û havînên hênik.⁸⁶
  Li gorî daneyên avhewayê yên navînî, germahiya salane ya navîn li Katalonyayê dora 17 °C ye. Meha herî germ Tîrmeh e bi navînî 26 °C, û meha herî sar Çile ye. Tîrmeh di heman demê de meha herî bi tav e, bi navînî 11 saetên tavê di rojê de. Meha Nîsanê bi navînî 6 rojên baranê, meha herî zêde rojên baranê ye, dema ku Tîrmeh meha herî kêm baranê ye. Lêbelê, ji hêla mîqdara giştî ya baranê ve, Cotmeh bi gelemperî meha herî şil e.⁸⁶
  Guherîna avhewayê bandoreke girîng li ser Katalonyayê dike. Ziwabûnên demdirêj, kêmbûna asta avê di bendavan de, û guherînên di rejîma baranê de wekî nîşaneyên berbiçav ên vê guherînê têne dîtin, bi taybetî li hewzên Deryaya Navîn.⁸⁷ Kêmbûna avê û zêdebûna germahiyê zextê li ser çavkaniyên avê, çandinî û ekosîsteman dike. Bendavên vala û gundên binavbûyî yên ku ji ber kêmbûna avê derdikevin holê, bûne sembolên berbiçav ên krîza avê û bandora guherîna avhewayê.⁸⁷
• 4.3. Çavkaniyên Xwezayî
  Katalonya xwedî çavkaniyên xwezayî yên cihêreng e, lê rêveberiya domdar a van çavkaniyan ji bo pêşerojê krîtîk e.

• Daristan: Daristan beşeke girîng a rûbera Katalonyayê pêk tînin. Nêzîkî 60% ji daristanên Katalonyayê daristanên konîfer in (wek cûreyên Pinus), 20% daristanên sklerofîl ên Deryaya Navîn in (wek Quercus ilex -darberû- û Quercus suber -darberûya qalikstûr-), û 13% daristanên pelweşîn ên berfireh in (wek Fagus sylvatica -darşîn-). Rûbera daristanan di salên dawî de zêde bûye, bi piranî ji ber terikandina zeviyên çandiniyê û ji nû ve şînbûna xwezayî.⁸⁸ Lêbelê, şewatên daristanan, nemaze di mehên havînê yên ziwa de, xetereke mezin ji bo van ekosîsteman û nirxa wan a aborî (dar, findiqên çamê, qalikê darberûyê) û ekolojîk (parastina axê, cihêrengiya biyolojîk) pêk tînin.⁸⁸
• Av: Çavkaniyên ava şirîn bi giranî bi hewzên çemên Ter, Llobregat, û Ebro, û her weha bi avên bin erdî ve girêdayî ne. Rêveberiya avê, nemaze di serdemên ziwabûnê yên ku ji ber guherîna avhewayê zêde dibin, bûye mijareke krîtîk. Ajansa Avê ya Katalan (Agència Catalana de l’Aigua – ACA) hewzên navxweyî (Ter, Llobregat, hwd.) birêve dibe, dema ku beşa Katalan a hewza Ebro di bin rêveberiya Konfederasyona Hidrografîk a Ebroyê de ye, ku saziyeke dewleta Spanyayê ye.⁸¹ Ji bo bersivdana kêmbûna avê, teknolojiyên wekî bêxwêkirina ava deryayê û ji nû ve bikaranîna ava paqijkirî li Barselonayê û deverên din têne bikaranîn.⁸¹
• Mîneral: Katalonya xwedî hin çavkaniyên mîneral e, her çend îro piraniya kanên metalan ne çalak in. Di dîrokê de, kanzaya hesin, sifir, û plumb li herêmên çiyayî hatine derxistin. Îro, çavkaniyên sereke komir (bi taybetî linyît li Berguedà û hewza Anoia, û hûla li hin deverên Pîreneyê), xwêyên potasê li hewza Bages û Berguedà (ku ji bo gubre û pîşesaziya kîmyewî girîng in), û fluorît li herêmên Selva û Vallès Oriental in.⁹⁰ Her weha, kevirên avahîsaziyê (granît, qûmkevir, kilsinî) û gil ji bo pîşesaziya seramîkê jî têne derxistin.
• Biyocurecurî: Tevî zextên mirovî û guherîna avhewayê, Katalonya hîn jî xwedî cihêrengiyeke biyolojîk a girîng e, ji ber cihêrengiya habitatên wê (ji peravên Deryaya Navîn heta lûtkeyên alpîn). Lêbelê, Indeksa Gerstêrka Zindî ya Katalonyayê (LPI-Cat) di navbera salên 2002 û 2023an de kêmbûneke navînî ya 28% di mezinahiya populasyonên ajalanên kovî de nîşan dide. Kêmbûna herî mezin li mêrg û derdorên çandiniyê (40%) û li derdorên ava şirîn (40%) hatiye dîtin, dema ku li daristan û şînahiyan kêmbûn 15% bûye.⁹³ Ev dane nîşan didin ku hewcedariyeke lezgîn bi tedbîrên parastinê yên bi bandortir heye.
• 4.4. Demografiya Katalonyayê (Li gorî daneyên IDESCAT)
  Enstîtuya Statîstîkê ya Katalonyayê (IDESCAT) çavkaniya sereke ya daneyên demografîk ên fermî ye.

• Nifûsa Giştî: Li gorî texmînên pêşwext ên IDESCAT, nifûsa Katalonyayê di nîvsala yekem a 2025an de gihîştiye 8,113,490 kesan.⁹⁴ Ev hejmar li gorî 1ê Mijdara 2023an (8,005,784 kes) ⁹⁶ û 1ê Çileya 2022an (7,747,709 kes) ⁹⁷ zêdebûnekê nîşan dide.
• Meylên Nifûsê: Ji sala 1900î ve, nifûsa Katalonyayê du caran ducar bûye, ku ev yek mezinbûneke demografîk a girîng nîşan dide.⁹⁶ Lêbelê, ji sala 2018an û vir ve, mezinbûna xwezayî (cudahiya di navbera zayîn û mirinan de) li Katalonyayê negatîf e, ango hejmara mirinan ji hejmara zayînan zêdetir e.⁹⁶ Ji ber vê yekê, zêdebûna nifûsê ya ku di van salên dawî de tê dîtin, bi giranî ji ber koçberiya navneteweyî ye.⁹⁶ Projeksiyonên IDESCAT destnîşan dikin ku ev meyla mezinbûna xwezayî ya negatîf dê di dehsalên pêş de jî berdewam bike.⁹⁶
• Pêkhateya Temenî û Zayendî: Nifûsa Katalonyayê bi awayekî berbiçav pîr dibe. Rêjeya kesên 65 salî û mezintir ji 19% di sala 2021an de derketiye 19.3% di sala 2022an de.⁹⁷ Ev meyla pîrbûnê ji ber kêmbûna rêjeya zayînê û zêdebûna hêviya jiyanê ye. IDESCAT daneyên berfireh li ser nifûsa biyanî li gorî temen û zayendê ji bo herêmên cuda (mînak, ji bo herêma Garrotxa di sala 2023an de, 55.17% ji nifûsa biyanî mêr û 44.83% jin bûn, û koma temenî ya herî mezin a mêrên biyanî 30-34 salî bû) peyda dike.⁹⁹
  Tabloya 2: Nifûsa Katalonyayê li gorî Komên Temenî yên Mezin û Zayendê (1 Çile 2022)

Koma Temenî	Mêr	Jin	Tevahî	% ji Tevahiya Nifûsê
0-14 Sal	582,905	555,323	1,138,228	14.7%
15-64 Sal	2,589,070	2,526,056	5,115,126	66.0%
65 Sal û Zêdetir	672,478	821,877	1,494,355	19.3%
Tevahî	3,844,453	3,903,256	7,747,709	100.0%

    *Çavkanî: IDESCAT, Texmînên Nifûsê. Daneyên ji [97] hatine girtin û ji nû ve organîzekirin.*

    **Nirxandina Tabloyê**: Tabloya jorîn pêkhateya temenî ya Katalonyayê di destpêka sala 2022an de nîşan dide. Tê dîtin ku koma temenî ya herî mezin (15-64 sal) e, ku potansiyela hêza kar temsîl dike. Lêbelê, rêjeya kesên 65 salî û mezintir (19.3%) nîşan dide ku civak ber bi pîrbûnê ve diçe. Ev yek ji bo plansazkirina polîtîkayên tenduristî, teqawidî û xizmetên civakî yên ji bo kal û pîran girîngiyeke mezin heye. Her weha, rêjeya nifûsa di bin 15 saliyê de (14.7%) ji bo pêşeroja demografîk û perwerdehiyê girîng e. Cudahiya di hejmara mêr û jinan de di koma temenî ya 65+ de (jin zêdetir in) jî meyleke gelemperî ya demografîk nîşan dide. Ev dane ji bo têgihiştina kêşeyên demografîk ên ku Katalonya pê re rû bi rû ye, wek domandina sîstemên refahê û peydakirina hêza kar a pêşerojê, bingehîn in.

*   **Koçberî**: Koçberiya navneteweyî faktora sereke ya mezinbûna nifûsê li Katalonyayê ye. Di sala 2021an de, bîlançoya koçberiya bi derveyî welat re +23,270 kes bû, dema ku bîlançoya koçberiya bi herêmên din ên Spanyayê re -3,708 kes bû.[97, 98] Ev nîşan dide ku Katalonya cîhekî balkêş e ji bo koçberên navneteweyî. Di 35 salên dawî de, cihêrengiya neteweyan di nav nifûsa Katalan de bi awayekî berbiçav zêde bûye.[96]

    **Tabloya 3: Herikîna Koçberiyê li Katalonyayê (2021)**

Cûreya Koçberiyê	Hejmar
Mezinbûna Xwezayî	-11,708
Bîlançoya Koçberiya bi Spanyayê re	-3,708
Bîlançoya Koçberiya bi Derve re	+23,270
Mezinbûna Tevahî ya Nifûsê	+7,951

    *Çavkanî: IDESCAT. Daneyên ji [97, 98] hatine girtin.*

    **Nirxandina Tabloyê**: Tabloya jorîn bi zelalî nîşan dide ku di sala 2021an de, tevî mezinbûna xwezayî ya negatîf û bîlançoya koçberiyê ya negatîf bi Spanyayê re, nifûsa Katalonyayê ji ber bîlançoya erênî ya koçberiya bi derve re zêde bûye. Ev yek girîngiya koçberiya navneteweyî ji bo domandina û zêdekirina nifûsa Katalonyayê destnîşan dike. Ev dane ji bo têgihiştina guherînên demografîk û civakî yên bilez û ji bo polîtîkayên entegrasyonê û rêveberiya cihêrengiyê bingehîn in. Ew her weha dikarin bandora globalîzasyonê û tevgera mirovan li ser civaka Katalan nîşan bidin.

*   **Pêkhateya li gorî Cihê Jidayikbûnê û Neteweyê**: IDESCAT daneyên berfireh li ser nifûsê li gorî cihê jidayikbûnê (Katalonya, Spanyaya mayî, welatên Yekîtiya Ewropayê, welatên din ên Ewropayê, Afrîka, Amerîka, Asya, Okyanûsya) û li gorî neteweyê (Spanî, welatên YE, welatên din) diweşîne.[99, 100, 101] Ev dane asta cihêrengiya etnîkî û çandî ya Katalonyayê û rola koçberiyê di şekildana civaka hemdem de nîşan didin. Têgihiştina van daneyan ji bo polîtîkayên ku cihêrengiyê birêve dibin û wekheviyê pêş dixin girîng e.

*   **Rêjeyên Zayîn û Mirinê**: Li gorî daneyên IDESCAT ji bo sala 2023an, rêjeya zayînê ya xam (hejmara zayînên zindî ji her 1,000 kesan) 6.81 bû. Rêjeya giştî ya fertilîteyê (hejmara zayînan ji her 1,000 jinên di temenê 15-49 salî de) 30.33 bû. Ji sedî 34.8ê zayînan ji dayikên bi neteweya biyanî bûn.[102] Rêjeya mirina pitikan (mirinên di bin yek saliyê de ji her 1,000 zayînên zindî) 2.76 bû.[102] Ev nîşaneyan ji bo nirxandina tenduristiya giştî ya nifûsê û plansazkirina karûbarên tenduristiyê, nemaze ji bo dayik û zarokan, girîng in. Daneyên li ser zayînên ji dayikên biyanî dikarin ji bo têgihiştina bandora koçberiyê li ser pêkhateya demografîk a pêşerojê bibin alîkar.

• Nêrînên Duyemîn û Sêyemîn û Têkiliyên Veşartî (Erdnîgarî û Demografî):
  Taybetmendiyên erdnîgarî yên Katalonyayê, wek cihê wê yê stratejîk li ser Deryaya Navîn, nêzîkbûna wê bi Fransa û Ewropaya mayî re, û hebûna benderên girîng û geliyên çeman, di dirêjahiya dîrokê de bandoreke rasterast li ser pêşketina wê ya aborî (bazirganî, pîşesazî, turîzm) kiriye. Ev pêşketina aborî, di encamê de, Katalonya kiriye cîhekî balkêş ji bo koçberan, pêşî ji herêmên din ên Spanyayê (bi taybetî di sedsala 20an de) û paşê jî ji welatên din ên cîhanê. Ev pêlên koçberiyê ne tenê nifûsa Katalonyayê zêde kirine, lê di heman demê de cihêrengiyeke çandî û civakî ya berbiçav jî anîne, ku hem derfet û hem jî kêşeyan ji bo hevgirtina civakî pêşkêş dike.
  Zêdebûna nifûsê, bi taybetî li herêmên peravê û bajarên mezin ên wekî Barselonayê, zexteke girîng li ser çavkaniyên xwezayî, bi taybetî avê, û li ser jîngehê dike. Daneyên IDESCAT li ser kêmbûna rezervên avê di bendavan de û ziwabûnên demdirêj ⁸¹, ligel zêdebûna domdar a nifûsê ⁹⁴, nîşan didin ku daxwaza ji bo avê zêde dibe dema ku peydakirina wê, nemaze ji ber bandorên guherîna avhewayê, kêm dibe. Ev rewş dikare bibe sedema aloziyên civakî û aborî û hewcedariya bi polîtîkayên rêveberiya avê yên domdar û bikêrhatî derdixe holê. Kêmbûna biyocurecuriyê ya ku di Indeksa Gerstêrka Zindî de tê dîtin ⁹³ jî nîşaneke din a zexta mirovî li ser ekosîsteman e. Ji ber vê yekê, pêşxistina stratejiyên ji bo bikaranîna domdar a çavkaniyan, parastina daristanan, û kêmkirina bandora guherîna avhewayê ji bo pêşeroja Katalonyayê û refaha niştecihên wê krîtîk e.
  Di dawiyê de, girîng e ku meriv cihêrengiya herêmî ya di nav Katalonyayê de jî ji bîr neke. Katalonya ne herêmeke homojen e; cudahiyên girîng di warê erdnîgarî, demografî, aborî û civakî de di navbera parêzgeh û comarques (herêmên piçûktir) ên wê de hene. Mînak, herêmên çiyayî yên Pîreneyê xwedî nifûseke kêmtir, pîrtir û aboriyeke ku bi giranî bi çandinî, sewalkarî û turîzma xwezayî ve girêdayî ye, li hember Barselonaya metropolîtan ku navendeke pîşesazî, bazirganî, teknolojî û turîzmê ya qelebalix û cihêreng e.⁷⁶ Polîtîkayên ku ji bo tevahiya Katalonyayê têne çêkirin divê vê cihêrengiya herêmî li ber çavan bigirin da ku bi bandor bin û bersivê bidin hewcedariyên taybet ên her deverekê.

5. Wêje û Zimanê Katalanî

Wêje û zimanê Katalanî du stûnên bingehîn ên nasname û çanda Katalan in. Ev beş dê li ser pêşketina dîrokî ya wêjeya Katalanî, nivîskarên wê yên sereke, û rola zimanê Katalanî û saziyên wekî Enstîtuya Lêkolînên Katalan (IEC) raweste.

• 5.1. Pêşketina Dîrokî ya Wêjeya Katalanî
  Wêjeya Katalanî xwedî dîrokeke dirêj û dewlemend e ku ji Serdema Navîn dest pê dike û heta roja îro bi awayekî zindî berdewam dike.

• Serdema Navîn: Kokên wêjeya Katalanî di zimanê Oksîtanî (Provansalî) û formên helbestî yên trûbadûran de ne, ku di sedsalên 11an heta 13an de li başûrê Fransa, bakurê Spanya û bakurê Îtalyayê serdest bûn.103 Helbestvanên pêşîn ên Katalan ên wekî Guillem de Bergadà, Hug de Mataplana, û Guillem de Cervera bi rastî helbestvanên Provansalî bûn.103 Yek ji berhemên herî kevn ên naskirî yên bi zimanê Katalanî Homilies d’Organyà ne, ku tê texmînkirin di sedsala 12an an 13an de hatine nivîsandin û şîroveyên li ser Încîlê ne.103
  Serdema zêrîn a wêjeya navîn a Katalanî bi çar kronîkên mezin ên dîrokî û bi taybetî bi berhemên Ramon Llull dest pê dike.103 Kronîka anonîm Llibre dels feyts del rey en Jacme (“Pirtûka Kirinên Key Jaume”) û kronîkên Ramon Muntaner, Bernat Desclot, û Key Peter IV çavkaniyên girîng ên dîrokî û wêjeyî ne.103
  Ramon Llull (n. 1232–n. 1315) wekî yek ji damezrînerên wêjeya Katalanî tê hesibandin. Ew nivîskarekî pir berhemdar û ensîklopedîk bû ku bi Katalanî, Erebî û Latînî li ser mijarên teolojî, felsefe, zanist û wêjeyê nivîsandiye. Berhema wî ya mezin a teolojîk Llibre de contemplació en Déu (“Pirtûka Ramana li ser Xwedê”) û romana wî ya felsefî Llibre d’Evast e Blanquerna (ku beşa navdar Llibre d’amic e amat – “Pirtûka Evîndar û Evînkirî” – jî dihewîne) di nav berhemên wî yên herî girîng de ne û wekî bingeha wêjeya Katalanî têne dîtin.103 Llull bi sîstema xwe ya felsefî ya bi navê “Art” jî tê nasîn, ku hewl dida bi rêya mentiqê rastiyên teolojîk îsbat bike.104
  Ausiàs March (1397–1459) yek ji helbestvanên lîrîk ên herî girîng ê serdema navîn ê Katalanî ye. Ew ji kevneşopiya trûbadûran dûr ket û bi zimanekî rasterast û kesane li ser mijarên wekî evîn, mirin, guneh û têkiliya bi Xwedê re nivîsand. Helbestên wî bandoreke mezin li ser helbestvanên paşerojê yên Katalan û Spanî kirine.105
  Di vê serdemê de, nivîskarên ji herêma Valensiyayê jî beşeke girîng ji wêjeya bi zimanê Katalanî pêk anîn. Jaume Roig bi berhema xwe ya satirîk Espill (“Neynik”) û Joanot Martorell bi romana şovalye ya navdar Tirant lo Blanch (ku ji hêla Cervantes ve wekî yek ji baştirîn pirtûkên cîhanê hate pesinandin) têne nasîn. Joan Roiç de Corella jî wek nûnerekî girîng ê Ronesansa destpêkê li Valensiyayê tê dîtin.103
• Renaixença (Sedsala 19an): Piştî serdemeke dirêj a paşketinê ji ber sedemên siyasî û çandî (ku wek Decadència tê binavkirin), sedsala 19an şahidiya vejîneke çandî ya bi navê Renaixença bû. Armanca vê tevgerê ew bû ku zimanê Katalanî ji nû ve wek zimanê wêje, çand û zanistê zindî bike û nasnameya neteweyî ya Katalan xurt bike.1 Di vê serdemê de, Jocs Florals (Lîstikên Kulîlkan), pêşbirkên helbestan ên ku ji kevneşopiya trûbadûran îlhama xwe digirtin, ji nû ve hatin vejandin û bûn platformeke girîng ji bo helbestvanên Katalan.103
  Jacint Verdaguer (1845–1902) wekî helbestvanê herî girîng ê Renaixença tê qebûlkirin. Bi du epîkên xwe yên mezin, L’Atlàntida (li ser efsaneya Atlantîsê û keşfa Amerîkayê) û Canigó (li ser efsaneyên Pîreneyê û damezrandina Katalonyayê), û her weha bi gelek helbestên xwe yên lîrîk û olî, Verdaguer zimanê Katalanî gihand asteke bilind a hunerî û di nav gel de populerîteyeke mezin bi dest xist.14 Berhemên wî di standardîzekirin û dewlemendkirina zimanê Katalanî yê nûjen de roleke bingehîn lîstin.
• Modernisme û Noucentisme (Destpêka Sedsala 20an):
  Modernisme (dawiya sedsala 19an – destpêka sedsala 20an) tevgereke çandî û hunerî bû ku hewl dida Katalonyayê bi tevgerên nûjen ên Ewropî (wek Art Nouveau, Sembolîzm) re bike yek. Ew li dijî kevneşopiya Renaixença ya carinan folklorîk û li dijî burjuvaziya muhafezekar derdiket. Di wêjeyê de, nivîskarên wekî Joan Maragall (helbestvan) û Santiago Rusiñol (şanoger û nivîskar) nûnerên girîng ên Modernîzmê ne.103 Modernîzma Katalan, li gorî hin lêkolîneran 110, wekî qonaxeke di navbera Renaixença û Noucentîsmê de tê dîtin, ku ji bo derketina qadeke çandî ya xweser û ji bo pênasekirina nasnameyeke neteweyî ya siyasî roleke girîng lîst.
  Noucentisme (bi qasî 1906-1923) wekî bertekek li dijî Modernîzmê derket holê. Ew tevgereke çandî û siyasî bû ku armanca wê modernîzekirin û “Ewropîkirina” Katalonyayê bû, lê bi giranî li ser nîzam, klasîsîzm, bajarvanî û nirxên sivîl. Noucentîsmê hewl da ku şêwazeke taybet a Katalan biafirîne û rola rewşenbîran di jiyana giştî de xurt bike.103 Helbest ji romanê zêdetir dihat pêşxistin.
  Eugeni d’Ors (bi nasnavê Xènius) (1881–1954) wekî teorîsyen û nivîskarê sereke yê Noucentîsmê tê nasîn. Bi “glosses”ên xwe yên rojane yên di rojnameya La Veu de Catalunya de, wî îdeolojiya Noucentîsmê formule kir û bandoreke mezin li ser jiyana çandî û siyasî ya Katalonyayê kir.112 Berhema wî ya navdar La Ben Plantada (1911) îdeala jina Katalan a Noucentîst temsîl dike.
  Josep Carner (1884–1970), ku wek “mîrê helbestvanên Katalan” tê binavkirin, yek ji helbestvanên herî girîng ê Noucentîsmê û tevahiya wêjeya Katalanî ye. Helbestên wî bi zimanekî paqij, elegant û lîstikvaz, û bi hostatiyeke teknîkî ya bilind têne nasîn. Ew di heman demê de wergêrekî girîng bû û gelek klasîkên cîhanê wergerandin Katalanî.113
• Wêjeya Piştî Şerê Navxweyî û Hemdem: Dîktatoriya Franko (1939-1975) serdemeke pir dijwar ji bo wêje û çanda Katalanî bû. Bikaranîna zimanê Katalanî di qada giştî de hate qedexekirin, weşanxane hatin girtin, û gelek nivîskar neçar man ku biçin sirgûnê an jî bi dizî binivîsin.103 Lêbelê, tevî van hemû zordariyan, wêjeya Katalanî bi saya hewldanên nivîskar û rewşenbîrên wêrek berdewam kir.
  Salvador Espriu (1913–1985) yek ji helbestvan û şanogerên herî girîng ên vê serdemê ye. Berhemên wî, wek La pell de brau (“Postê Gayê”), ku alegoriyek li ser dîrok û çarenûsa Spanyayê ye, û Antígona, bûn sembola berxwedana aştiyane û hêviyên Katalonyaya piştî şer. Ew bi kûrahiya xwe ya felsefî û bikaranîna hostayane ya ziman tê nasîn.103
  Pere Quart (Joan Oliver i Sallarès) (1899–1986) helbestvan û şanogerekî din ê girîng bû ku bi helbestên xwe yên satirîk û civakî rexne li neheqî û durûtiyê dikir.103
  Mercè Rodoreda (1908–1983) wekî yek ji romannivîsên herî mezin ên wêjeya Katalanî ya sedsala 20an tê hesibandin. Romana wê ya herî navdar, La plaça del Diamant (“Meydana Elmasê”), ku jiyana jineke ciwan li Barselonayê di dema Komar, Şerê Navxweyî û serdema Franko de vedibêje, li gelek zimanan hatiye wergerandin. Berhemên Rodoreda bi kûrahiya xwe ya psîkolojîk, şêwaza xwe ya lîrîk û bikaranîna sembolan têne nasîn.125 Romana wê Mirall trencat (“Neynika Şikestî”) jî şahesereke din e.
  Manuel de Pedrolo (1918–1990) yek ji nivîskarên herî berhemdar ên wêjeya Katalanî bû, ku di gelek cureyan de (roman, şano, helbest, ceribandin) nivîsandiye. Ew bi taybetî bi romana xwe ya zanistî-honakî ya navdar Mecanoscrit del segon origen (“Destnivîsa Koka Duyemîn”) tê nasîn, ku çîroka du ciwanên ku piştî felaketeke cîhanî sax dimînin û hewl didin mirovahiyê ji nû ve ava bikin, vedibêje.125
  Maria Aurèlia Capmany (1918–1991) romannivîs, şanoger, ceribandinivîs û çalakvaneke femînîst û dij-Franko ya navdar bû. Wê di berhemên xwe de li ser mijarên wekî rewşa jinê, dîroka Katalonyayê û pirsgirêkên civakî rawestiyaye.127
  Quim Monzó (jdb. 1952) nivîskarekî hemdem ê navdar e ku bi kurteçîrok û romanên xwe yên îronîk, lîstikvaz û carinan jî absûrd tê nasîn. Ew yek ji dengên herî orîjînal ên wêjeya Katalanî ya îroyîn e.137
  Kovara akademîk Catalan Review, ku ji hêla Civata Katalan a Amerîkaya Bakur ve tê weşandin, platformeke girîng e ji bo lêkolîn, werger û nirxandinên pirtûkan ên li ser hemû aliyên çanda Katalanî, tevî wêjeyê.138

• 5.2. Zimanê Katalanî
  Zimanê Katalanî, ku wek Català tê binavkirin, zimanekî Romanî ye ku ji Latîniya Gelêrî ya ku li herêma Pîreneyê dihat axaftin, pêş ketiye. Ew ji hêla nêzîkî 10 mîlyon kesan ve li Katalonya, Valensiya (li wir wek Valensiyanî tê binavkirin û nîqaş li ser statuya wê ya wek zimanekî cihê an zaravayek Katalanî heye), Giravên Balear, herêma Roussillon li Fransayê (ku wek Katalonyaya Bakur tê zanîn), bajarê Alghero li Sardînyayê, û Mîrektiya Andorrayê (li wir yekane zimanê fermî ye) tê axaftin.¹
  Di dirêjahiya dîrokê de, zimanê Katalanî serdemên geşbûn û paşketinê jiyan kiriye. Di Serdema Navîn de, ew zimanê wêje, rêveberî û bazirganiyê bû li seranserê Taca Aragonê.¹ Lêbelê, piştî Biryarnameyên Nueva Planta di destpêka sedsala 18an de, bikaranîna wê di qada giştî de hate sînordarkirin û zimanê Spanî hate ferzkirin.¹ Tevgera Renaixença di sedsala 19an de ji bo vejandina ziman roleke girîng lîst.¹¹ Di dema Komara Duyemîn a Spanyayê de, Katalanî ji nû ve statuya fermî bi dest xist, lê dîktatoriya Franko careke din ew bi tundî tepisand.¹ Piştî vegera demokrasiyê, zimanê Katalanî li Katalonyayê, li kêleka Spanî, wek zimanê fermî hate naskirin û polîtîkayên zimanî ji bo pêşxistin û parastina bikaranîna wê di perwerdehî, medyayê û jiyana giştî de hatin meşandin.¹
  Rolê Enstîtuya Lêkolînên Katalan (Institut d’Estudis Catalans – IEC): IEC saziya akademîk a sereke ye ku ji bo standardîzekirin û pêşxistina zimanê Katalanî berpirsiyar e.¹²² Ew di sala 1907an de hatiye damezrandin.¹²² Beşa Fîlolojîk a IECê, ku di sala 1911an de hate avakirin û Pompeu Fabra yek ji endamên wê yên herî girîng bû, di sala 1913an de Normes ortogràfiques (Normên Rastnivîsînê) yên zimanê Katalanî yê modern weşandin.¹²² Ev norm bûn bingeha standardîzekirina ziman. Paşê, IECê Diccionari Ortogràfic (1917) û Pompeu Fabra Gramàtica catalana (1918) û Diccionari General de la Llengua Catalana (1932) weşandin, ku bûn çavkaniyên bingehîn ji bo zimanê Katalanî.¹²² Ferhenga herî berfireh û nûjen a IECê Diccionari de la llengua catalana (DIEC) ye, ku guhertoya wê ya duyemîn (DIEC2) di sala 1995an de hate weşandin û bi berdewamî tê nûvekirin û bi awayekî online jî berdest e.¹²² IEC her weha li ser lêkolînên zanistî yên di warên din ên çanda Katalan de jî dixebite.¹²²
• Nêrînên Duyemîn û Sêyemîn û Têkiliyên Veşartî (Wêje û Ziman):
  Zimanê Katalanî ne tenê amûreke ragihandinê ye, lê di heman demê de stûneke bingehîn a nasnameya kolektîf a Katalan e. Di dirêjahiya dîrokê de, bi taybetî di serdemên zordariya siyasî û çandî de, parastin û bikaranîna zimanê Katalanî bûye rengekî berxwedanê. Wêjeya Katalanî di vî warî de roleke sereke lîstiye, ji ber ku ew ne tenê ziman zindî hiştiye, lê di heman demê de nirx, bîranîn û daxwazên gelê Katalan jî îfade kiriye. Ji Biryarnameyên Nueva Planta ¹ bigire heta dîktatoriya Franko ²², hewldanên ji bo tepisandina zimanê Katalanî hebûn. Di bersivê de, tevgerên wekî Renaixença ¹⁵ û nivîskarên piştî şer ¹⁰³ ziman wekî amûreke vejîn û îfadeya nasnameyê bikar anîn. Ev girêdana kûr a di navbera ziman, wêje û nasnameya neteweyî de hîn jî di siyaseta zimanî û nîqaşên çandî yên Katalonyayê de xwedî girîngiyeke mezin e.
  Wêjeya Katalanî, ji bilî rola xwe ya di parastina nasnameyê de, her tim neynika serdemên xwe yên dîrokî û civakî bûye û beşdarî nîqaşên civakî û siyasî bûye. Ramon Llull ¹⁰³ di serdema xwe de bi armanca belavkirina zanînê û diyaloga nav-olan nivîsand. Nivîskarên Renaixença, wek Verdaguer ¹⁴, bi berhemên xwe hestên neteweyî geş kirin û bingehek ji bo hişmendiya neteweyî ya nûjen danîn. Nivîskarên Noucentîsmê, wek d’Ors û Carner ¹¹⁵, hewl dan ku çandeke sivîl, bajarî û “Ewropî” ji bo Katalonyayê ava bikin û di projeya avakirina neteweyê de roleke rewşenbîrî bilîzin. Nivîskarên piştî Şerê Navxweyî, wek Rodoreda û Espriu ¹³⁰, bi awayên sembolîk an rasterast rexne li rejmê û rewşa civakê kirin û bîranînên trawmatîk ên şer û zordariyê vegotin. Ev mînak nîşan didin ku wêjeya Katalanî ne tenê hunereke estetîk e, lê di heman demê de platformek ji bo rexne, nîqaş, bîranîn û avakirina dîtinên cîhanê ye.
  Tevî meylên neteweyî û girêdana bi konteksta xwe ya herêmî re, wêjeya Katalanî her tim ji bandorên derve re vekirî bûye û di nav xwe de pirrengiyeke şêwaz, mijar û nêrînan hewandiye. Trûbadûrên destpêkê ¹⁰³ di bin bandora kevneşopiya Oksîtanî de bûn. Modernîzm ¹¹⁰ bi tevgerên hunerî yên Ewropî yên wekî Sembolîzm û Art Nouveau re di têkiliyê de bû. Nivîskarên piştî şer teknîkên nû yên vegotinê û mijarên gerdûnî ji wêjeya cîhanê wergirtin û xistin nav berhemên xwe.¹²⁵ Nivîskarên hemdem ên wekî Quim Monzó ¹³⁷ bi şêwazên postmodern û îronîk dinivîsin û bi mijarên jiyana nûjen re mijûl dibin. Ev yek nîşan dide ku wêjeya Katalanî ne tenê li ser parastina kevneşopiyê ye, lê di heman demê de li ser nûbûn, ezmûnkirin û beşdarbûna di diyaloga wêjeyî ya navneteweyî de ye jî. Ev pirrengî û vebûn ji bo zindîbûn û pêşketina wêjeya Katalanî di cîhana global de girîng e.

6. Çand û Hunerên Katalan

Çand û hunerên Katalan xwedî dîrokeke dirêj û cihêreng in, ku ji hunerên dîtbarî bigire heta hunerên performansê, sînemagerî, muzîk û folklorê. Ev beş dê li ser van aliyan raweste.

• 6.1. Hunerên Dîtbarî
  Hunerên dîtbarî yên Katalan di seranserê dîrokê de geşedaneke berbiçav nîşan dane, ji şêwazên Serdema Navîn bigire heta tevgerên avant-garde yên sedsala 20an û hunera hemdem.

• Serdema Romanesk (Sedsalên 11-13an): Katalonya yek ji herêmên herî dewlemend ên Ewropayê ye ji hêla mîrata hunera Romanesk ve. Nêzîkî 1,900 dêrên Romanesk, ligel keleh û avahiyên din, li seranserê Katalonyayê hatine tomarkirin.¹⁵¹ Mîmariya Romanesk a Katalan bi gelemperî bi avahiyên kevirî yên saxlem, banên nizm, dîwarên stûr, û karanîna kemerên nîv-dor tê taybetmendîkirin.¹⁵² Nîgarên dîwarî (fresko) yên Romanesk ên Katalan, ku gelek ji wan îro li Museu Nacional d’Art de Catalunya (MNAC) li Barselonayê têne pêşandan, di nav şaheserên hunera Romanesk a Ewropî de ne. Nimûneyên herî navdar freskoyên ji dêrên Geliyê Boí (wek Sant Climent de Taüll û Santa Maria de Taüll), Sant Pere de la Seu d’Urgell, û Santa Maria d’Àneu ne.¹¹¹ Van nîgaran bi şêwaza xwe ya xêzkirî, rengên zindî û îkonografiya olî ya bi bandor têne nasîn.
• Serdema Gotîk (Sedsalên 13-15an): Şêwaza Gotîk li Katalonyayê jî geş bû, lê bi taybetmendiyên xwe yên cihêreng ji Gotîka Fransî an Ewropaya Bakur cuda bû. Mîmariya Gotîk a Katalan, ku carinan wekî “Gotîka Deryaya Navîn” jî tê binavkirin, li şûna bilindahiyên zêde û xemilandina zêde, giranî dide ser yekîtiya mekan, firehiya navxweyî û sadebûna formê.¹⁵³ Taybetmendiyên wê yên sereke ev in: navên (nef) fireh û carinan bi heman bilindahiyê, stûnên zirav ên ku ji hev dûr in, kêmbûna transeptan, û banên hema hema text. Katedrala Barselonayê (destpêk 1298) û Katedrala Santa Maria ya Gironayê (ku xwedî nefa Gotîk a herî fireh a cîhanê ye) nimûneyên berbiçav ên vê şêwazê ne.¹⁵⁴ Di wênesazî û peykersaziya Gotîk de jî, hunermendên Katalan ên wekî Jaume Huguet, Lluís Dalmau, Bernat Martorell, Lluís Borrassà, Jaume Cascalls û Pere Sanglada berhemên girîng afirandine.¹⁴⁶ Tabloyên altarê (retaule) formeke hunerî ya pir populer bû.
• Hunerê Sedsala 19an: Di sedsala 19an de, piştî serdemên Neoklasîsîzm û Romantîzmê, tevgera Realîzmê li Katalonyayê jî bandora xwe nîşan da. Ramon Martí i Alsina (1826–1894) wekî yek ji pêşengên Realîzmê li Katalonya û Spanyayê tê dîtin. Ew di bin bandora Gustave Courbet de ma û di berhemên xwe de hewl da ku rastiya civakî û jiyana rojane bi awayekî objektîf nîşan bide. Wî li Escola de la Llotja ya Barselonayê ders da û bandor li nifşek hunermendan kir.¹¹¹ Marià Fortuny (1838–1874) hunermendekî din ê girîng ê Katalan ê vê serdemê bû, ku bi şêwaza xwe ya hostayane û bikaranîna ronahî û rengan navdar bû. Her çend ew bi tevgerên wekî Oryantalîzm û Romantîzma dereng ve girêdayî be jî, di hin berhemên wî de hêmanên Realîzmê jî têne dîtin.¹¹¹
• Hunerê Hemdem (Piştî 1975an, bêyî rawestana zêde li ser Picasso, Dalí, Miró): Katalonya di sedsala 20an û 21an de jî navendeke girîng a hunerê ma. Piştî serdema dîktatoriya Franko, azadiya hunerî ji nû ve geş bû.
  Antoni Tàpies (1923–2012) yek ji hunermendên herî navdar ên Katalan ên piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn e. Ew bi “wênekêşiya materyalî” (pintura matèrica) tê nasîn, ku tê de materyalên wekî qûm, gil, û tiştên din ên rojane li ser rûyê tabloyê bikar tîne. Berhemên wî bi gelemperî abstrakt in û li ser mijarên wekî bîranîn, laş, û nasnameya Katalan disekinin. Di salên dawî yên dîktatoriya Franko de, Tàpies helwesteke polîtîk a neteweperest a Katalan û dij-Frankoîst girt û ev yek di hunera wî de jî xuya bû.158
  Miquel Barceló (jdb. 1957) hunermendekî din ê Katalan e ku li qada navneteweyî navdar e. Ew bi tabloyên xwe yên mezin û ekspresyonîst, ku bi gelemperî ji xwezayê (derya, çol) û çandên cihêreng îlhama xwe digirin, tê nasîn.159
  Jaume Plensa (jdb. 1955) peykersazekî navneteweyî ye ku bi peykerên xwe yên mezin ên fîguratîf, bi taybetî serên mirovan ên ku ji metal an materyalên din hatine çêkirin, tê nasîn. Berhemên wî li gelek bajarên cîhanê hatine pêşandan.159
  Saziyên hunerî yên girîng ên wekî Museu Nacional d’Art de Catalunya (MNAC), ku koleksiyonên berfireh ên hunera Romanesk, Gotîk, Ronesans, Barok û hunera nûjen a Katalan dihewîne 111, û Museu d’Art Contemporani de Barcelona (MACBA), ku balê dikişîne ser hunera hemdem a Katalan û navneteweyî 159, di parastin û danasîna mîrata hunerî ya Katalonyayê de roleke navendî dilîzin. Her weha, gelek galerî û navendên hunerî yên din jî li seranserê Katalonyayê çalak in. Kursên li ser hunera Katalan, wek yên ku ji hêla IES Abroad ve têne pêşkêşkirin 23, ji bo têgihiştina kûrtir a vê mîratê girîng in.
• 6.2. Hunerên Performansê
  Hunerên performansê, bi taybetî şano û dans, di jiyana çandî ya Katalonyayê de xwedî cihekî girîng in.

• Şanoya Katalan:
  Dîrok: Bingehê şanoya Katalan a hemdem di nîveka sedsala 19an de, di çarçoveya tevgera Renaixença de, hate danîn. Di vê serdemê de, bi zêdebûna hişmendiya neteweyî û geşbûna burjuvaziyê re, şanoyên nû li Barselonayê hatin avakirin. Şanoya Romea, ku di sala 1863an de hate vekirin, bû navenda sereke ya drama Katalanî.163 Di destpêkê de, gelek lîstikên dîrokî bi Spanî dihatin nivîsandin, lê hêdî hêdî bikaranîna zimanê Katalanî di şanoyê de zêde bû.163
  Lîstiknivîsên Sereke:
  Frederic Soler (bi nasnavê Serafí Pitarra) (1839-1895) wekî lîstiknivîsê serdest ê nîveka duyemîn a sedsala 19an tê dîtin. Wî di berhemên xwe yên destpêkê de Romantîzm parodî kir û formên populer ên wekî sainet (lîstikeke yek-perdeyî, komîk û satirîk) bikar anî da ku civaka burjuvazî ya serdemê rexne bike.163
  Àngel Guimerà (1845–1924) yek ji lîstiknivîsên herî navdar û bi bandor ê wêjeya Katalanî ye. Ew bi dramayên xwe yên realîst û romantîk ên wekî Terra baixa (“Axa Jêrîn”) û Maria Rosa navdar e, ku li gelek zimanan hatine wergerandin û li seranserê cîhanê, tevî Broadwayê, hatine lîstin.122 Berhemên wî bi gelemperî li ser mijarên wekî pevçûnên civakî, evîn û rûmetê disekinin.
  Josep Maria de Sagarra (1894–1961) lîstiknivîs û helbestvanekî girîng ê sedsala 20an bû. Ew bi şanoyên xwe yên bi ayetên helbestî û bi zimanekî dewlemend û gelêrî tê nasîn. Tevî zordariya Frankoîst, wî bi Katalanî nivîsandina xwe domand û şanoya wî di parastina ziman û çanda Katalanî de di serdema dîktatoriyê de roleke girîng lîst.164
  Joan Brossa (1919–1998) helbestvan, lîstiknivîs û hunermendekî avant-garde yê pirreng bû. Ew bi “helbestên xwe yên sehneyî” (poesia escènica) û çalakiyên parateatrî tê nasîn, ku tê de sînorên di navbera wêje, şano û hunerên dîtbarî de radikir. Brossa di şanoya Katalan de nêzîkatiyeke ezmûnî û nûjen pêş xist.125
  Şanoya Hemdem: Piştî serdema Franko, şanoya Katalan ji nû ve geş bû. Gelek lîstiknivîsên hemdem ên Katalan, wek Carles Batlle, Sergi Belbel, Josep Maria Benet i Jornet, Lluïsa Cunillé, Jordi Galceran, û Pau Miró, hem li Katalonyayê hem jî li qada navneteweyî navdar bûne.167 Saziyên wekî Teatre Nacional de Catalunya (Şanoya Neteweyî ya Katalonyayê) û Teatre Lliure (Şanoya Azad) di pêşxistin û danasîna şanoya Katalan a klasîk û hemdem de rolên navendî dilîzin.167 Her weha, komên şanoyê yên wekî La Cubana, Comediants, La Fura dels Baus, Els Joglars û El Tricicle, bi şêwazên xwe yên orîjînal û bikaranîna hunerên dîtbarî û performansê, li seranserê cîhanê navdar bûne.167
• Dansên Kevneşopî:
  Sardana: Ev dansa komunal wekî sembola nasnameya neteweyî ya Katalan tê dîtin. Ew bi destgirtina mêr û jinan di xelekek girtî de tê lîstin. Dansvan gavên kurt (curts) û dirêj (llargs) bi hev re dikin, û serokê xelekê bi pêlkirina destan gavên nû nîşan dide. Muzîka Sardana ji hêla orkestrayeke taybet a bi navê cobla ve tê lêxistin, ku tê de amûrên wekî flabiol (bilûreke biçûk), tamborí (daholeke biçûk), tibles û tenores (amûrên bayê yên bi du zimanan) hene.13 Sardana di sedsala 19an de ji danseke kevntir

XEBATÊN WERGIRTÎ

1. Catalonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Catalonia
2. History of Catalonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Catalonia
3. Crown of Aragon – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Crown_of_Aragon
4. The Origins of The Corts of Catalonia | PDF | Catalonia | Parliament, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.scribd.com/document/656887347/The-Origins-of-the-Corts-of-Catalonia
5. Consolat de Mar – Ziereis Facsimiles, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.facsimiles.com/facsimiles/consolat-de-mar
6. Reapers’ War – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Reapers%27_War
7. The War of the Spanish Succession: the loss of the institutions – Museu d’Història de Catalunya, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.mhcat.cat/index.php/enmhc/visiting_the_museum/plano_libreria/guide_to_visit_the_museum/audio_guide/guide_to_visit_the_museum/tour_guide/the_war_of_the_spanish_succession_the_loss_of_the_institutions
8. THE RELATIONS BETWEEN CATALONIA AND THE EUROPEAN UNION AND CATALAN INDEPENDENCE REFERENDUM, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://avrupa.marmara.edu.tr/dosya/avrupa/mjes%20arsiv/Vol%2027_1/2_Oner.pdf
9. Què va arrasar el Decret de Nova Planta?, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.inh.cat/articles/Que-va-arrasar-el-Decret-de-Nova-Planta-
10. Steam and the nation – Museu d’Història de Catalunya, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.mhcat.cat/enmhc/exhibitions/the_memory_of_a_country/steam_and_the_nation
11. Geography in Catalonia – OpenEdition Journals, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://journals.openedition.org/belgeo/10319
12. The Middle Ages in Catalan Historiography and Imagination – Medieval Studies, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://medievalstudies.princeton.edu/event/the-middle-ages-in-catalan-historiography-and-imagination/
13. Sardana | Catalan, Traditional, Circle Dance | Britannica, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/art/sardana
14. Jacint Verdaguer | The Poetry Foundation, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.poetryfoundation.org/poets/jacint-verdaguer
15. The Symbolism of Catalan Nationalism: Origin, Preservation and Transformation, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/384782805_The_Symbolism_of_Catalan_Nationalism_Origin_Preservation_and_Transformation
16. Representing Catalan National Identity. Catalonia during the Spanish Second Republic and the Civil War, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://diposit.ub.edu/dspace/bitstream/2445/144694/1/604781.pdf
17. Second Spanish Republic – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Spanish_Republic
18. Les escoles de treball social a Catalunya (1932-2009), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.tscat.cat/download/web/MH-4-Escoles%20TS_per%20web_ok.pdf
19. What Is Happening In Catalonia And Spain – Social Europe, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.socialeurope.eu/happening-catalonia-spain
20. Segona República Espanyola – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Segona_Rep%C3%BAblica_Espanyola
21. War and Revolution in Catalonia, 1936-1939 | Brill, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://brill.com/display/title/19871
22. Francoist Catalonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Francoist_Catalonia
23. The Perceived Effects of Language and Culture Suppression in the Catalan Region of Spain, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.ej-lang.org/index.php/ejlang/article/view/113
24. L’EDUCACIÓ A L’ÈPOCA FRANQUISTA (1939 – 1975) – UIB, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://dspace.uib.es/xmlui/bitstream/handle/11201/152869/Arenas_Arroyo_Diego.152869pdf.pdf?sequence=3&isAllowed=y
25. Anti-Catalan sentiment – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Anti-Catalan_sentiment
26. Spanish educational policy towards Catalonia during the dictatorship of Francisco Franco – cejsh, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_26881_ae_2017_14_08/c/1687-3149.pdf
27. Beyond the Pact of Forgetting, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://global-studies.shorthandstories.com/beyond-the-pact-of-forgetting/
28. Catalan identity in the years of a Spanishist dictatorship, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/303428942_Catalan_identity_in_the_years_of_a_Spanishist_dictatorship
29. How the Catalan Economy Benefited under Franco—and What This …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.mpiwg-berlin.mpg.de/feature-story/how-catalan-economy-benefited-under-franco-and-what-means-ongoing-stalemate
30. Catalan Nationalism: Francoism, Transition and Democracy – Cooper Union, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://search.library.cooper.edu/discovery/fulldisplay?docid=cdi_proquest_miscellaneous_37834013&context=PC&vid=01NYU_CU:CU&lang=en&search_scope=MyInst_and_CI&adaptor=Primo%20Central&tab=CentralIndex&query=sub%2Cequals%2CCatalonia%20(Spain)%20–%20Politics%20and%20government%20–%2020th%20century%2CAND&mode=advanced&offset=0
31. Historical Analysis of the Catalan Identity – Peter Lang Verlag, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.peterlang.com/document/1053486
32. The conflict in Catalonia – Senado, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.senado.es/web/expedientappendixblobservlet?legis=12&id1=132177&id2=1
33. Europe in the Procés: European (dis-)integration and Catalan secessionism, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://direct.mit.edu/ecps/article/7/3/265/126148/Europe-in-the-Proces-European-dis-integration-and
34. Transició Democràtica (1975-1982) – Drets Civils – Ajuntament de Lleida, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://dretscivils.paeria.cat/memoria-democratica/transicio-democratica-1975-1982-1
35. SOCIAL MOVEMENTS AND THE SPANISH TRANSITION – National Academic Digital Library of Ethiopia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/19332/1/4.pdf
36. webassets.eurac.edu, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://webassets.eurac.edu/31538/1666881501-catalonia-2022.pdf
37. The autonomy of Catalonia (Chapter 7) – Practising Self-Government, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/practising-selfgovernment/autonomy-of-catalonia/A899E3A3222E26EB7F09F46BEAFA2EDD
38. The Demand for Unilateral Secession in Catalonia: While the Cause is Compelling, Secession Would Not Be Legal Under International Law, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarworks.law.ubalt.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1073&context=ubjil
39. Sentència de l’Estatut de Catalunya – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Sent%C3%A8ncia_de_l%27Estatut_de_Catalunya
40. Territorial Conflict in the Spotlight: Unveiling Paths to Territorial Clarity | Publius: The Journal of Federalism | Oxford Academic, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://academic.oup.com/publius/article/55/1/201/7724058
41. Catalan independence movement – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Catalan_independence_movement
42. “Behind-the-Table” Conflicts in the Failed Negotiation for a Referendum for the Independence of Catalonia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://journals.law.harvard.edu/hnlr/wp-content/uploads/sites/91/Vidal-Student-Note-1.pdf
43. Political Rights vs. Constitutional Law: The Catalan Crisis, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://politicsrights.com/political-rights-constitutional-catalan-crisis/
44. The Spanish Amnesty, the Conflict with Catalonia, and the Rule of Law – Verfassungsblog, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://verfassungsblog.de/the-spanish-amnesty-the-conflict-with-catalonia-and-the-rule-of-law/
45. Catalonia’s drive for independence and the emergence of global cities – LSE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.lse.ac.uk/accounting/carr/research/TransCrisis/Catalonia’s-drive-for-independence-and-the-emergence-of-global-cities
46. Trans identity and Catalan independence share key perspectives, research finds, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://wgss.ku.edu/news/article/2023/08/24/trans-identity-and-catalan-independence-share-key-perspectives-research-finds
47. Revisiting the Self-Determination Referendum in Catalonia – Eurac Research, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.eurac.edu/en/blogs/eureka/revisiting-the-self-determination-referendum-in-catalonia
48. The Causes of the Catalan Secession Movement – UVM ScholarWorks – University of Vermont, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarworks.uvm.edu/context/castheses/article/1097/viewcontent/The_Causes_of_the_Catalan_Secession_Movement__Cullen_Paradis.pdf
49. Full article: The ERC: from a single-issue to a mainstream party? – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23311886.2024.2306699
50. Comparing Regional and National Climate Policy Preferences: An Analysis of Political Parties in the Basque Country and Catalonia | Publius – Oxford Academic, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://academic.oup.com/publius/article/55/1/30/7759846
51. Socialists would win Catalan election with rise of far-right, survey says, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.catalannews.com/politics/item/socialists-would-win-catalan-election-far-right-27-march-2025
52. Catalan separatists set to lose majority in Spain’s regional elections as pro-union party picks up seats – PBS, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.pbs.org/newshour/world/catalan-separatists-set-to-lose-majority-in-spains-regional-elections-as-pro-union-party-picks-up-seats
53. ‘A new era’: What Catalonia’s regional elections mean for Spain and the European Union, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.atlanticcouncil.org/content-series/transatlantic-horizons/a-new-era-catalonia-regional-elections-spain-european-union/
54. Ideological Principle – (AP US History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/apush/ideological-principle
55. Socialists’ Party of Catalonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Socialists%27_Party_of_Catalonia
56. Times of Crises: Ideology and Party System Transformations in Spain, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://eprints.lse.ac.uk/126310/1/Campolongo_and_Olivas_Osuna_Times_of_Crises_2024.pdf
57. Breve historia – Partit dels Socialistes de Catalunya, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.socialistes.cat/es/historia/socialisme-catala/breu-historia/
58. Convergence and Union | Spanish Politics, Coalition Government | Britannica, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/topic/Convergence-and-Union
59. Democratic Convergence of Catalonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Democratic_Convergence_of_Catalonia
60. Convergència Democràtica de Catalunya – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Converg%C3%A8ncia_Democr%C3%A0tica_de_Catalunya
61. Convergència Democràtica de Catalunya | enciclopedia.cat – Enciclopèdia.cat, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.enciclopedia.cat/diccionari-dels-partits-politics-de-catalunya-segle-xx/convergencia-democratica-de-catalunya
62. The Catalan Digital Republic. A Theoretical Review | Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.ecmi.de/JEMIE/index.php/journal/article/view/97
63. Popular Unity Candidacy – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Popular_Unity_Candidacy
64. THE INTERPLAY OF NATIONAL IDENTITY AND WELFARE STATE DEVELOPMENT IN THE CATALAN HEALTHCARE – The Croft Institute for International Studies, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.croft.olemiss.edu/images/HF205452230T18.pdf
65. Initiative for Catalonia Greens – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Initiative_for_Catalonia_Greens
66. Iniciativa per Catalunya Verds – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Iniciativa_per_Catalunya_Verds
67. Catalunya en Comú: To Built A Country As Commons – Remix biens communs, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.remixthecommons.org/en/catalunya-en-comu-construire-un-pays-en-communs/
68. Not only a territorial matter: The electoral surge of VOX and the anti-libertarian reaction, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10081776/
69. 2024 Catalan regional election – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/2024_Catalan_regional_election
70. Eleccions al Parlament de Catalunya – Historia electoral.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://www.historiaelectoral.com/acatalunya.html
71. En directe: anàlisi crítica del 12-M (2024, eleccions catalanes), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.elcritic.cat/temes/especials/analisi-critica-del-12-m
72. Autonomy Over Independence: Self-Determination in Catalonia, Flanders and South Tyrol in the Aftermath of the Great War – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10558288/
73. The self-determination of peoples vs human rights in liberal democracies: the case of Catalonia – Real Instituto Elcano, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.realinstitutoelcano.org/en/analyses/the-self-determination-of-peoples-vs-human-rights-in-liberal-democracies-the-case-of-catalonia/
74. Dret d’autodeterminació: les deu preguntes clau – VilaWeb, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.vilaweb.cat/noticies/dret-dautodeterminacio-les-deu-preguntes-claus/
75. (PDF) [open access – full text] Introduction: Culture, Identity, and Politics in Contemporary Catalonia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/374190379_open_access_-_full_text_Introduction_Culture_Identity_and_Politics_in_Contemporary_Catalonia
76. Catalonia | Geography, Points of Interest, Map, Independence Movement, & History, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/place/Catalonia
77. The power of geohistorical boundaries for modeling the genetic background of human populations: The case of the rural catalan Pyrenees – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9871830/
78. Tema3_Apunts1, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://educaciodigital.cat/ioc-batx/moodle/pluginfile.php/947/mod_resource/content/8/Q3_PAU_10/TemaApunts1/Tema3_Apunts1a.htm
79. Geology of the Iberian Peninsula – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Geology_of_the_Iberian_Peninsula
80. Depressió Central – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Depressi%C3%B3_Central
81. Drought in Catalonia: the undervalued role of groundwater, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.idaea.csic.es/drought-catalonia-undervalued-role-groundwater/
82. Els sistemes naturals del delta del Llobregat – Portal de Publicacions, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://publicacions.iec.cat/repository/pdf/00000267/00000049.pdf
83. Conques Internes de Catalunya – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Conques_Internes_de_Catalunya
84. Full article: Geomorphology of the Aran Valley (Upper Garonne Basin, Central Pyrenees), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17445647.2022.2035266
85. Methodological approach to multi-hazard analysis: the case of the Garrotxa region (Catalonia, Spain) – EGUsphere, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://egusphere.copernicus.org/preprints/2025/egusphere-2025-1226/egusphere-2025-1226.pdf
86. Climate: Catalonia in Spain – Worlddata.info, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.worlddata.info/europe/spain/climate-catalonia.php
87. Full article: Climate change as landscape ruination: Exposed dams, empty reservoirs, and ecological anxiety in Catalonia – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02757206.2025.2498708?src=
88. Chapter 19. Forests and forest sector in Catalonia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ags.ctfc.cat/wp-content/uploads/Saura_Pique_2006.pdf
89. Shared Challenges, Divergent Solutions: Groundwater Management in California and Catalonia – Meeting Organizer, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://meetingorganizer.copernicus.org/EGU25/EGU25-14284.html?pdf
90. Master in Mineral Resources and Geological Hazards – Introduction – Studies portal – UB, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://web.ub.edu/en/web/estudis/w/masteruniversitari-M0Z06
91. LA GEOLOGIA EN CATALUNYA, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://info.igme.es/SidPDF%5C005000%5C953%5CInforme%5C5953_0001.pdf
92. Mythic, national, global, geological: the countryside in Catalan literature, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14636204.2024.2421413
93. Catalonia’s Natural Heritage and Biodiversity Observatory updates the territory’s Living Planet Index, which measures wildlife loss | CREAF, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.creaf.cat/en/articles/catalonia-natural-heritage-biodiversity-observatory-lpi-wildlife-loss
94. Idescat. Estimacions de població. Catalunya, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.idescat.cat/pub/?id=ep
95. Idescat. Statistical Institute of Catalonia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.idescat.cat/?lang=en
96. Catalunya alcanza los 8 millones de habitantes, según el Idescat – Europa Press, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.europapress.es/catalunya/noticia-catalunya-alcanza-millones-habitantes-idescat-20231103114143.html
97. Estimacions de població. Dades definitives. 2022 – Govern.cat, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://govern.cat/govern/docs/2022/12/05/08/54/e074f9f1-90ad-4c38-9c8b-b93e56d08542.pdf
98. Population of Catalonia grew by almost 8,000 in 2021 due to migration – Catalan News, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.catalannews.com/society-science/item/population-of-catalonia-grew-by-almost-8000-in-2021-due-to-migration
99. Idescat. Foreign population by age and sex. Garrotxa. 2023, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.idescat.es/poblacioestrangera/&lang=es?b=1&geo=com:19&t=2023&lang=en
100. Idescat. Statistical Yearbook of Catalonia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.stats.cat/indicadors/?id=aec&n=15174&t=&lang=en
101. Idescat. Statistical Yearbook of Catalonia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.idescat.cat/indicadors/?id=aec&n=15208&m=i&t=199900&lang=en
102. Idescat. Statistical Yearbook of Catalonia. Birth rate indicators., erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.idescat.cat/indicadors/?id=aec&n=15265&lang=en
103. Catalan literature | History, Authors & Works | Britannica, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/art/Catalan-literature
104. Lullism | Qui és Ramon Llull, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://quisestlullus.narpan.net/en/lullism
105. Private International school in Valencia Picassent – Colegio Internacional Ausiàs March, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ausiasmarch.com/en/
106. Academic Courses Abroad – Colegio Internacional Ausiàs March, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ausiasmarch.com/en/academic-courses-abroad/
107. Ausiàs March’s Imitatio Christi: The Metaphysics of the Lover’s Passion – Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/ausias-marchs-imitatio-christi-the-metaphysics-of-the-lovers-passion–0/
108. 13 Renaixença, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://repositori-api.upf.edu/api/core/bitstreams/62df5bc5-5b57-4804-9b49-e406409b289f/content
109. Catalan Historical Review – Issuu, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://issuu.com/institut-destudis-catalans/docs/chr_9_issuu/89
110. Modernism in Catalonia (Chapter 36) – The Cambridge History of …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-spanish-literature/modernism-in-catalonia/C051EE3045F35709539759CEF461340B
111. Museu Nacional d’Art de Catalunya – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Museu_Nacional_d%27Art_de_Catalunya
112. Barcelona and the Avant Garde – European studies blog, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://blogs.bl.uk/european/2015/02/barcelona-and-the-avant-garde.html
113. Noucentisme and New Art in Spain – Museo Reina Sofia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.museoreinasofia.es/sites/default/files/salas/informacion/209_en_noucentisme.pdf
114. Noucentisme and the avant-garde | Cultural Heritage. Goverment of Catalonia., erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://patrimoni.gencat.cat/en/collection/noucentisme-and-avant-garde
115. Noucentisme – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Noucentisme
116. De la segona República a la literatura de postguerra, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://educaciodigital.cat/ioc-batx/moodle/mod/book/view.php?id=11785
117. Eugeni d’Ors (Xènius) – Authors at lletrA – Catalan literature online, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lletra.uoc.edu/en/author/eugeni-dors/detall
118. noucentisme historiogràfic | enciclopedia.cat – Enciclopèdia.cat, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.enciclopedia.cat/diccionari-dhistoriografia-catalana/noucentisme-historiografic
119. Eugeni d’Ors i les biblioteques : una aproximació a partir del Glosari – BID, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://bid.ub.edu/12baro.htm
120. eugeni d’ors – La Finestra Lectora, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lafinestralectora.cat/wp-content/PDFS/cossetania/tasts/Eugenidors.pdf
121. *d’Ors, Eugenio | united architects – essays, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://danassays.wordpress.com/encyclopedia-of-the-essay/d%E2%80%99ors-eugenio/
122. Institute for Catalan Studies – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Institute_for_Catalan_Studies
123. THE USE OF RHETORICAL FIGURES IN THE POETRY OF JOSEP CARNER – Liverpool University Press, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.liverpooluniversitypress.co.uk/doi/pdf/10.3828/CATR.6.1-2.8?download=true
124. Josep Carner i el postsimbolisme – Jordi Marrugat, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://jordimarrugat.wordpress.com/wp-content/uploads/2016/06/tesimarrugat.pdf
125. De la segona República a la literatura de postguerra: Narrativa de postguerra | ioc-batx, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://educaciodigital.cat/ioc-batx/moodle/mod/book/view.php?id=11785&chapterid=8107
126. Josep Carner – Authors at lletrA – Catalan literature online, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lletra.uoc.edu/en/author/josep-carner/detall
127. 2024/2025 History of the Catalan Culture – Università di Bologna, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.unibo.it/en/study/course-units-transferable-skills-moocs/course-unit-catalogue/course-unit/2024/412268
128. REVIEWS | Catalan Review – Liverpool University Press, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://liverpooluniversitypress.co.uk/doi/10.3828/catr.35.7
129. Catalan Poetry | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/catalan-poetry
130. Salvador Espriu – Authors at lletrA – Catalan literature online, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lletra.uoc.edu/en/author/salvador-espriu/detall
131. (PDF) ‘Fascism In Catalonia’ In Merce Rodoreda’s Death In Spring- A Study – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/378849160_’Fascism_In_Catalonia’_In_Merce_Rodoreda’s_Death_In_Spring-_A_Study
132. Mecanoscrit del segon origen (1974) – Works at lletrA – Catalan literature online, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lletra.uoc.edu/en/play/mecanoscrit-del-segon-origen-1974/detall
133. Mapping the works of Manuel de Pedrolo in relation to the post- civil war Catalan landscape – UCC: CORA, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://cora.ucc.ie/bitstream/10468/8959/2/PNFThesisFinalTOPRINT.pdf
134. Mecanoscrit del segon origen – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Mecanoscrit_del_segon_origen
135. Maria Aurèlia Capmany – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Maria_Aur%C3%A8lia_Capmany
136. Biografia Maria Aurèlia Capmany | Associació d’Escriptors en Llengua Catalana, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.escriptors.cat/autors/capmanyma/biografia-maria-aurelia-capmany
137. Quim Monzo « Three Percent – University of Rochester, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.rochester.edu/College/translation/threepercent/2008/01/18/quim-monzo/
138. Catalan Review Home – Liverpool University Press, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.liverpooluniversitypress.co.uk/journal/catr
139. Old Catalan – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Old_Catalan
140. Institut d’Estudis Catalans – IEC | L’ens de referència per a la llengua …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://www.iec.cat/
141. Institut d’Estudis Catalans – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Institut_d%27Estudis_Catalans
142. El IEC moderniza su diccionario para incluir más léxico LGTBI – La Vanguardia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.lavanguardia.com/cultura/20201006/483889990857/iec-diccionari-lexico-lgtbi-palabra-institut-estudis-catalans.html
143. Diccionari de la Llengua Catalana: Diccionari IEC: Institut d’Estudis Catalans – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.amazon.com/Diccionari-Catalana-Institut-dEstudis-Catalans/dp/8429759778
144. Institut d’Estudis Catalans | 153 Authors | 268 Publications – SciSpace, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scispace.com/institutions/institut-d-estudis-catalans-1djde9a6
145. Portal de Publicacions – IEC, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://publicacions.iec.cat/X.do?moduleName=monografies_en_linia&subModuleName=&method=start&LIST.ID=MONOGRAFIES_EN_LINIA&idColleccio=49467
146. Medieval Gothic Art | Museu Nacional d’Art de Catalunya, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.museunacional.cat/en/collections/medieval-gothic-art
147. Confluències entre la història i la literatura / Edició a cura de Francesc Foguet i maria Llombart Huesca – Portal de Publicacions – IEC, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://publicacions.iec.cat/PopulaFitxa.do?moduleName=r&subModuleName=&idCatalogacio=42248
148. Romanesque mural painting in Catalonia – Raco.cat, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.raco.cat/index.php/CatalanHistoricalReview/article/download/82071/355602/
149. Publications – CENTRE FOR CATALAN STUDIES (Queen Mary University of London), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ccsqmul.com/resources/publications/
150. Portal de Publicacions, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://publicacions.iec.cat/
151. Romanesque art, Catalonia’s most characteristic style, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://s4ffda5cfb51f0ba6.jimcontent.com/download/version/1504020390/module/7764460695/name/DISCOVERING%20ROMANESQUE%20ART%20IN%20CATALONIA.pdf
152. Art romànic – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Art_rom%C3%A0nic
153. A Gothic Mediterranean Catalan Art – Brill, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://brill.com/display/book/edcoll/9789004349612/B9789004349612_016.pdf
154. Catalan Gothic – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Catalan_Gothic
155. Ramon Martí i Alsina – A Catalan Giant – Brave Fine Art, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://bravefineart.com/blogs/news/ramon-marti-i-alsina-a-catalan-giant
156. El pintor Ramon Martí Alsina (1826-1894): – ddd-UAB, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ddd.uab.cat/pub/tesis/2011/hdl_10803_5201/ccd2de4.pdf
157. Ramon Martí Alsina, entre la inercia romántica y la pulsión realista – Raco.cat, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.raco.cat/index.php/Locus/article/download/265505/353090
158. Antoni Tàpies’s Catalan Turn (1962–75), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://revista.anglo-catalan.org/ojs/index.php/jocs/article/download/68/69/255
159. Museu d’Art Contemporani de Barcelona – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Museu_d%27Art_Contemporani_de_Barcelona
160. Great 20th Century Artists of Catalonia: Picasso, Dalí and Miró – 223B | IES Abroad, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.iesabroad.org/programs/courses/ah-223b-great-20th-century-artists-catalonia-picasso-dali-and-miro
161. AH 223 – Great 20th Century Artists of Catalonia: Picasso, Dalí and Miró | IES Abroad, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.iesabroad.org/programs/courses/ah-223-great-20th-century-artists-catalonia-picasso-dali-and-miro
162. Course Catalogue – Catalan Culture and Society 2: From 1975 to the Present (ELCH08022), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://www.drps.ed.ac.uk/current/dps/cxelch08022.htm
163. CONTEMPORARY CATALAN THEATRE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://anglo-catalan.org/downloads/acsop-monographs/issue09.pdf
164. Història del teatre català – Viquipèdia, l’enciclopèdia lliure, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ca.wikipedia.org/wiki/Hist%C3%B2ria_del_teatre_catal%C3%A0
165. Film and Catalan Literature – Lletra (UOC), erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lletra.uoc.edu/en/theme/film-and-catalan-literature/detall
166. teatre – a catalunya – Fundació Carulla, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://fundaciocarulla.cat/wp-content/uploads/2020/01/Nadala_1994_Teatre-a-Catalunya.pdf
167. The Catalan Theatre Scene. A Story of Survival – UR Scholarship Repository, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarship.richmond.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1073&context=lalis-faculty-publications
168. History of Catalonia and Its Implications for Contemporary Nationalism and Cultural Conflict – IRIS, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://iris.unive.it/retrieve/2e1a6f9d-7396-4166-ab58-963f9adc218e/Orazi_En%20Proce%CC%81s.pdf
169. The Music of Catalonia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/360873161_The_Music_of_Catalonia
170. Folk And Sardana: The Music And Dance That Define Catalonia’s Identity. | Spanish Trails, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://spanish-trails.com/blog/folk-and-sardana-the-music-and-dance-that-define-catalonias-identity/