1. Pêşgotin

Danasîna Kubayê û Girîngiya Lêkolînê

Kuba, girava herî mezin a Karayîban, xwedî dîrokek bêhempa û çandek jîndar e ku bala cîhanê kişandiye ser xwe. Ev rapor armanc dike ku Kubayê ji perspektîfeke navdîsîplînî û akademîk vekolîne, bi taybetî ji bo xwendevanên Kurdîaxêv têgihiştineke kûr pêşkêş bike. Girîngiya lêkolîneke wiha di ronîkirina tecrubeyên yekta yên neteweyekê de ye ku di navbera îdeolojî, jeopolîtîk û têkoşînên navxweyî de maye. Ji ber dîroka xwe ya tevlihev, şoreşa wê ya navdar, û rola wê ya di siyaseta cîhanî de, Kuba wekî mijareke lêkolînê ya balkêş û pir-rûberî derdikeve pêş.

Armanc û Çarçoveya Gotarê

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku em Kubayê di warên dîrokî, siyasî, wêjeyî, çandî, erdnîgarî, sînemagerî, civaknasî û derûnnasiyê de bi awayekî berfireh û rexneyî şîrove bikin. Ev analîz dê hewl bide ku têkiliyên di navbera van warên cihêreng de destnîşan bike û wêneyekî giştî yê Kubaya dîrokî û hemdem pêşkêş bike. Çarçoveya gotarê dê bi tevahî li ser bingeha çavkaniyên akademîk ên pêbawer be, wek kovarên pisporî yên mîna Cuban Studies ¹ û International Journal of Cuban Studies ², pirtûkên lêkolînî yên ji weşanxaneyên zanîngehan ³, û raporên ji saziyên navneteweyî. Ev nêzîkatî dê misogeriya kûrahî û objektîviya analîzê bike.

2. Erdnîgariya Kubayê: Cih, Çavkanî û Jîngeh

Cih û Jeopolîtîka

Kuba wekî arşîpelekê li rojavayê Deryaya Karayîban a bakur, rojhilatê Kendava Meksîkê û rojavayê Okyanûsa Atlantîkê cih digire. Ew li başûrê rojhilatê Dewletên Yekbûyî (DYA) û Bahamas, rojavayê Giravên Turks û Caicos û Haîtiyê, rojhilatê Meksîkê, û bakurê Giravên Cayman û Jamaîkayê ye.⁵ Nêzîkahiya wê bi DYAyê re, ku tenê 150 km (93.3 mîl) başûrê Key West, Florîda ye, di dirêjahiya dîroka wê de bûye bandorek xurt û diyarker.⁵ Ev nêzîkahiya erdnîgarî ne tenê wekî bandorek dîrokî û siyasî divê were fêmkirin, lê di heman demê de wekî faktorek sereke di stratejiyên aborî û ewlehiyê yên Kubayê de, û her weha di diyarkirina herikîna koçberiyê de jî roleke girîng dilîze. Cihê erdnîgarî yê Kubayê yê stratejîk, ku di dîrokê de bûye sedema hewldanên DYAyê ji bo kontrolkirina giravê ⁶, piştî şoreşa 1959an veguherî çavkaniyek tengezariyên domdar û bû sedema ferzkirina ambargoyeke dirêj. Ji ber vê yekê, Kuba her tim neçar maye ku polîtîkayên xwe yên derve û navxweyî li gorî vê rastiya jeopolîtîk a dijwar birêkûpêk bike, ku ev yek rasterast bandorê li biryarên koçberiyê yên gelek Kubayiyan jî kiriye.

Avhewa û Taybetmendiyên Xwezayî

Avhewaya Kubayê tropîkal e û bi demsalî şil e, bi bandora deryayê û taybetmendiyên nîv-parzemînî. Mehên ji Gulanê heta Cotmehê bi gelemperî germ û bi baran in, dema ku mehên ji Mijdarê heta Nîsanê (ku wekî zivistan an demsala ziwa tê zanîn) bi germahiya hawîrdorê ya kêmtir û barîna nizmtir têne xuyang kirin.⁵ Germahiya navîn di meha Çileyê de derdora 21∘C (70∘F) û di meha Tîrmehê de derdora 27∘C (81∘F) ye.⁵ Ji ber germahiya Deryaya Karayîban û rastiya ku Kuba bi xwe hema hema bi tevahî rê li ber gihîştina Kendava Meksîkê digire, girav meyla bahozên pir caran û carinan wêranker heye.⁵

Sê çaryeka rûbera axa Kubayê berdar e, û bi têra xwe ava xwezayî heye ku rê bide çandiniya zexm. Axa wê bi piranî axa sor a gilover e ku hin girên qûm û kevirên kilsînî lê hene. Sê rêzeçiyayên sereke li giravê hene: Sierra de los Órganos li rojava, Çiyayên Sierra de Trinidad-Escambray li herêma navendî-başûr, û Sierra Maestra li rojhilat. Çiyayê herî bilind ê Kubayê, Lûtkeya Turquino, ku 1,974 metre (6,476 ling) ji asta deryayê bilind e, di nav rêzeçiyayên Sierra Maestra de ye. Deşt bi qasî du-sêyan ji girava sereke ya Kubayê digirin; herêmên çiyayî yên sereke li başûrê rojhilat û navenda giravê ne.⁵ Peravên bakur ên Kubayê xwedî benderên kûr, deştên koralî û peravên qûmê spî yên balkêş in. Berevajî vê, peravên başûr bi giravên koralî, ref û zozanan têne xuyang kirin.⁵

Çavkaniyên Siruştî û Bikaranîna Erdê

Kuba xwedî çavkaniyên xwezayî yên cihêreng e, di nav de nîkel, kobalt, kana hesin, krom, sifir, xwê, daristan, sîlîka, petrol û axa çandinê ya berdar.⁵ Nîkel ji bo aboriya Kubayê çavkaniyek pir girîng e û dahata sereke ya biyanî pêk tîne; welat di nav deh hilberînerên herî mezin ên nîkelê de ye li cîhanê.⁹

Nêzîkî 33% ji axa Kubayê ji bo çandiniyê tê bikaranîn. Ji sedsala 18an vir ve, şekir berhema sereke ya diravî ya Kubayê bûye. Tûtin, ku bi kalîteya xwe ya bilind navdar e, duyemîn berhema îxracatê ya herî mezin e. Berhemên din ên çandiniyê yên girîng mûz, fêkiyên citrus (wek porteqal û greypfrut), ceh, sebzeyên cihêreng, kartol, birinc û pembû ne.⁹ Lêbelê, girêdana aborî ya bi çend berhemên îxracatê yên sereke (bi taybetî nîkel, şekir, û tûtin) Kubayê li hember guherînên bihayên bazarên navneteweyî ⁹ û zextên derve yên wekî ambargoya DYAyê pir hesas dike. Ev rewş pêdiviya lezgîn a bi cihêrengkirina aboriyê ji bo pêşkeftina domdar û kêmkirina vê hesasiyetê derdixe holê. Aboriya Kubayê ku bi giranî xwe dispêre îxracata van kelûpelan, dema ku bihayên wan li bazarên cîhanî diguherin an dema ku ambargoya DYAyê gihîştina bazarên din û teknolojiyê sînordar dike, dikeve ber şokên derve.

Pirsgirêkên Jîngehê yên Sereke

Kuba bi gelek pirsgirêkên jîngehê yên cidî re rû bi rû ye. Di nav vana de qirêjiya hewayê li bajarê mezin Havana, qirêjiya avê ya berbelav li Kendava Havana û Çemê Almendares, pirsgirêkên jîngehê yên tevlihev li bajarê pîşesaziyê Nuevitas, hilweşîna ekosîstema hewza Çemê Cauto, û zêdebûna axên şor bi taybetî li rojhilatê Kubayê hene.¹⁰ Zêde îstismarkirina Çemê Almendares, ku çavkaniyek girîng a avê ye, bûye sedem ku ew di hin demsalên zivistanê de bi tevahî ziwa bibe û nêzîkî devê xwe bibe qebareyek ava gemar û bêjiyan.¹⁰ Wekî din, kêmbûna herikîna avê di gelek çeman de rê daye ku ava şor a deryayê bikeve nav çemên ava şirîn û golên peravê, ku ev yek bandorek neyînî li ser ekosîstemên ava şirîn û çandiniyê dike.¹⁰

Balkêş e ku berî Serdema Taybet a salên 1990î, pirsgirêkên jîngehê bi gelemperî di rojeva serokên Kubayê de cihekî sereke nedigirtin. Lêbelê, piştî Civîna Erdê ya Neteweyên Yekbûyî ya li Rio de Janeiro di sala 1992an de, Kuba gelek bername û reformên îdarî ji bo pêşxistina rêveberiya jîngehê ya saxlem û pêşkeftina domdar pêk anî.¹⁰ Tevî vê hişmendiya zêde, mîrata îhmalkirina jîngehê ya berê, ku bi giranî ji ber modela pêşkeftina pîşesaziyê ya bi şêwaza Sovyetê bêyî berçavgirtina têra jîngehê pêk hatibû ¹⁰, û zextên aborî yên heyî yên ku ji ber Serdema Taybet û krîza aborî ya domdar çêbûne, dijwariyên mezin ji bo parastina jîngehê ya bi bandor derdixin holê. Çavkaniyên ji bo çareserkirina van pirsgirêkan sînordar in, û ji ber vê yekê, dîtina hevsengiyek di navbera pêdiviyên pêşkeftina aborî û parastina jîngehê de ji bo Kubayê dijwariyek sereke dimîne.

Tablo 1: Daneyên Erdnîgarî yên Sereke yên Kubayê

Taybetmendî	Nirx	Çavkanî
Rûbera Tevahî	108,889.02 km2	5
Dirêjahiya Xeta Peravê	5,746 km	5
Bilindahiya Herî Jor (Lûtkeya Turquino)	1,974 m	5
Çemê Herî Dirêj (Cauto)	343 km	5
Rêjeya Axa Çandinê	Nêzîkî 33% (ji axa giştî)	9
Rêjeya Daristanan	Nêzîkî 31.2% (ji rûbera erdê, 2022)	12

Nîşe: Daneyên ji çavkaniyên cihêreng hatine berhevkirin û dibe ku salên referansê yên cuda hebin.

3. Dîroka Kubayê: Ji Serdema Kolonyal heya Îro

Serdema Berî Kolonyalîzmê û Niştecihên Xwemalî

Berî ku Christopher Columbus di sala 1492an de bigihîje peravên Kubayê, girav ji hêla çandên cihêreng ên xwecihî yên Amerîkî ve hatibû niştecîkirin.¹³ Şopên herî kevn ên niştecihên mirovî yên li Kubayê heya hezarsala çaremîn a Berî Zayînê diçin, û cihê arkeolojîk ê herî kevn ê naskirî, Levisa, bi qasî 3100 B.Z. tê tarîxkirin.¹³ Çandên sereke yên xwecihî yên ku di dema hatina Ewropiyan de li giravê dijiyan Guanajatabey, Taíno û Ciboney bûn. Taíno û Ciboney beşek ji komeke çandî ya mezinتر bûn ku bi gelemperî wekî Arawak têne zanîn, û ji bakurê Amerîkaya Başûr koçî giravên Karayîban kiribûn. Taíno civakek çandinî bûn û bi çandina yuca (ku jê nanê kasava çêdikirin), pembû, tûtin, ceh û kartolên şîrîn debara xwe dikirin. Li gorî texmînên Bartolomé de las Casas, rahîbê Domînîkî yê Spanî, nifûsa Taíno li Kubayê di dawiya sedsala 15an de gihîştibû dora 350,000 kesan.¹³

Kolonîzasyona Spanî û Bandora Wê (1492-1898)

Hatina Columbus di 1492an de destpêka serdemeke nû û trajîk ji bo Kubayê û gelên wê yên xwecihî bû, ji ber ku Spanya zû dest bi dagirkirin û kolonîzekirina giravê kir.⁶ Di sala 1511an de, Diego Velázquez de Cuéllar bi fermana padîşahê Spanyayê yekem niştecîbûna daîmî ya Spanî li Baracoa, li perava rojhilatê Kubayê, ava kir.¹³ Ev yek bi berxwedaneke dijwar ji aliyê gelê Taíno yê herêmî ve hat pêşwazîkirin, ku di bin serokatiya cacique (serdar) Hatuey de, yê ku bi xwe ji Hispaniola reviya bû ji bo ku ji zilma Spanî bireve, hatibûn organîzekirin. Piştî kampanyayeke gerîla ya dirêj, Hatuey û serdarên din ên Taíno hatin girtin û bi saxî hatin şewitandin, û di nav sê salan de Spanî kontrola giravê bi dest xistin.¹³ Bartolomé de las Casas, ku şahidê hovîtiyên dagirkeran bû, gelek komkujî tomar kirin, di nav de komkujiya navdar a niştecihên Caonao li nêzîkî Camagüey.¹³ Di encama şer, nexweşiyên ku ji Ewropayê hatin, û karê bi zorê di kanan û li ser plantasyonan de, nifûsa xwecihî ya Kubayê bi awayekî dramatîk kêm bû û heya sala 1550an bi giranî wekî çand û şaristanî hate tinekirin.¹³

Di bin desthilatdariya Spanî de, aboriya Kubayê her ku çû zêdetir xwe sparte çandiniya bi plansazî ya mezin (plantasyon) û îxracata berhemên wekî şekir, qehwe û tûtinê ji Ewropa û Amerîkaya Bakur re.⁶ Ji bo peydakirina keda pêwîst ji bo van plantasyonan, bi taybetî piştî tinebûna nifûsa xwecihî, hejmareke pir mezin ji koletiyên Afrîkî bi darê zorê anîn giravê.⁶ Ev pergala aborî ya li ser bingeha koletiyê bingeha civaka kolonyal a Kubayê ava kir. Kuba heya sala 1898an wekî milkê Spanyayê ma, ji bilî serdemeke kurt a yanzdeh mehan di salên 1762-63an de ku Havana ji hêla Îngilîzan ve hate dagirkirin.⁶ Mîrata kolonyalîzmê, bi taybetî pergala plantasyonê û koletiyê, ne tenê bingeha aboriya Kubayê danî lê di heman demê de avahiyên civakî û nijadî yên kûr û mayînde ava kir ku heya roja îro bandora xwe didomînin. Ev pergal bû sedema tinekirina nifûsa xwecihî û anîna bi darê zorê ya bi mîlyonan Afrîkî.⁶ Aborî li ser îxracata şekir û tûtinê hate avakirin, ku elîteke spî ya dewlemend û girseyeke mezin a bindest û koletî afirand. Ev newekheviyên nijadî û çînî yên kûr bûne sedema aloziyên civakî yên domdar û di Şoreşa Kubayê ya sedsala 20an de roleke girîng lîstin.¹⁴

Têkoşînên ji bo Serxwebûnê û Rola Dewletên Yekbûyî

Di sedsala 19an de, hestên neteweperestî û daxwaza serxwebûnê li Kubayê xurt bûn. Ev yek di sê şerên mezin ên serxwebûnê de xwe nîşan da: Şerê Deh Salan (1868-1878), Şerê Biçûk (1879-1880), û Şerê Serxwebûnê yê Kubayê (1895-1898).⁷ Di vî şerê dawî de, fîgurekî navendî José Martí bû, helbestvan, nivîskar û rêberê şoreşger ku wekî lehengê neteweyî yê Kubayê tê qebûlkirin. Martí di sala 1895an de di destpêka şer de di şerekî de hate kuştin.¹⁴

Di vê navberê de, Dewletên Yekbûyî, ku ji mêj ve berjewendiyên wê yên stratejîk û aborî li Kubayê hebûn, di dirêjahiya sedsala 19an de gelek caran hewl da ku giravê ji Spanyayê bikire an jî bi xwe ve girêbide.⁶ Di sala 1898an de, piştî ku keştiya şer a Amerîkî USS Maine bi awayekî nepenî li bendera Havana teqiya, DYA ev yek wekî hincet bikar anî û destwerdanê di şerê di navbera Kuba û Spanyayê de kir.⁶ Destwerdana DYAyê di sala 1898an de, di demekê de ku Spanya li ber windakirina kontrola Kubayê li hember şervanên serxwebûnê bû, bi bandor rê li ber serketina şoreşeke civakî ya radîkal girt. Di şûna wê de, DYAyê komareke Kubayî ava kir ku tê de elîtên kevneşopî, yên ku ji radîkalîzma tevgera serxwebûnê ditirsiyan, karîn pozîsyona xwe ya îmtiyazparêz biparêzin.⁷

Komara Destpêkê û Destwerdanên Derve (1902-1952)

Kuba di 20ê Gulana 1902an de bi awayekî fermî serxwebûna xwe ji Spanyayê bi dest xist.⁶ Lêbelê, ev serxwebûn ji destpêkê ve bi sînor bû. Guherîna Platt, ku ji hêla Kongreya DYAyê ve hatibû ferzkirin û di destûra bingehîn a nû ya Kubayê de hatibû bicîkirin, maf da DYAyê ku ji bo parastina berjewendiyên xwe (di nav de “jiyan, milk û azadiya takekesî”) û ji bo misogerkirina serxwebûna Kubayê bi leşkerî destwerdanê li karûbarên navxweyî yên Kubayê bike.⁷ Vê guherînê di heman demê de rê da DYAyê ku bingeheke deryayî li Kendava Guantánamo ava bike.

Li ser bingeha Guherîna Platt, Dewletên Yekbûyî di navbera salên 1906 û 1909an de, dîsa di sala 1912an de, û ji 1917an heta 1922an careke din destwerdan li Kubayê kir û girav dagir kir.⁶ Ev serdem bi bêîstîqrara siyasî ya mezin, gendeliya berbelav, û serhildana dîktatoriyan hat nîşankirin. Dîktatoriya Gerardo Machado (1929-1933) bi tundî hate pêşwazîkirin û di dawiyê de bi Şoreşa 1933an bi dawî bû; şoreşeke civakî ku ji hêla koalîsyonek ji çînên karker, rewşenbîr û beşên çînên navîn ve hat rêvebirin.⁶

Tevî van dijwariyan, di sala 1940î de Destûreke Bingehîn a pêşverû hate pejirandin ku reformên civakî, aborî û siyasî yên berfireh, wek mûçeya herî kêm, mafê sendîkayan, û berfirehkirina berjewendiyên ewlehiya civakî, pêk anî.⁶ Serdema ji 1940an heta 1952an ji hêla hin dîroknasan ve wekî “Serdema Demokrasiyê” li Kubayê tê binavkirin, her çend ev serdem jî bi pirsgirêkên xwe re rû bi rû ma.⁶ Lêbelê, ev serdema nisbeten demokratîk di 10ê Adara 1952an de bi awayekî ji nişka ve bi dawî bû, dema ku General Fulgencio Batista, ku berê jî serokkomar bûbû, bi darbeyeke leşkerî serokê hilbijartî Carlos Prío Socarrás ji desthilatdariyê dûr xist, destûra bingehîn a 1940î betal kir û hilbijartinên plansazkirî rawestand.⁶

“Serxwebûna” destpêkê ya Kubayê, ku di 1902an de bi fermî hatibû ragihandin, di pratîkê de bi giranî ji hêla berjewendî û destwerdanên DYAyê ve hate sînordarkirin, bi taybetî bi riya Guherîna Platt.⁷ Ev yek, ligel destwerdanên leşkerî yên DYAyê yên dubare ⁶, hestek kûr a bindestî û bêhêvîbûneke neteweyî afirand. Bêîstîqrara siyasî û gendeliya ku di Komara destpêkê de serdest bû ¹⁴ vê bêhêvîbûna gel hê bêtir kûr kir. Van faktoran bi hev re bûn sedema nerazîbûneke berfireh û zemînek ji bo piştgirîkirina alternatîfên radîkal amade kir, ku di dawiyê de di Şoreşa Kubayê ya 1959an de bi lûtkeya xwe gihîşt.

Şoreşa Kubayê (1953-1959): Sedem, Pêşveçûn û Encamên Destpêkê

Şoreşa Kubayê ji gelek sedemên kûr û tevlihev derket holê. Sedemên sereke nerazîbûna berbelav ji newekheviya aborî ya mezin, zordariya siyasî ya hovane di bin dîktatoriya Fulgencio Batista de, û serdestiya demdirêj a berjewendiyên aborî û siyasî yên Dewletên Yekbûyî li ser giravê bûn.¹⁴ Di salên 1950î de, tevî ku Havana wekî bajarekî geş û dînamîk dihat dîtin û hin nîşaneyên aborî yên Kubayê li gorî welatên din ên Amerîkaya Latînî baş bûn, newekheviyên kûr hebûn. Nêzîkî çaryeka karkerên Kubayî bêkar bûn an jî tenê karê demsalî yê ne-ewle di pîşesaziya şekir de peyda dikirin.¹⁵ Xizanî bi taybetî li deverên gundewarî berbelav bû.¹⁴

Tevgera şoreşger a li dijî Batista di 26ê Tîrmeha 1953an de bi êrîşeke neserkeftî ya li ser baregeha Moncada li Santiago de Cuba, bi rêberiya parêzerekî ciwan bi navê Fidel Castro, dest pê kir. Piştî ku Castro û hevalên wî yên saxmayî hatin girtin û paşê efû kirin, ew çûn Meksîkê û li wir artêşeke gerîla ya biçûk organîze kirin. Di Kanûna 1956an de, Castro û 81 şoreşgerên din bi keştiya Granma vegeriyan Kubayê û li çiyayên Sierra Maestra yên li rojhilatê giravê dest bi şerê gerîla kirin. Tevî ku di destpêkê de hejmara wan kêm bû, gerîlayên Castro hêdî hêdî piştgiriya gel bi dest xistin û zexta li ser rejîma Batista zêde kirin. Di 1ê Çileya 1959an de, Batista ji welat reviya, û di 8ê Çileya 1959an de, Fidel Castro û gerîlayên wî bi serfirazî ketin Havana.⁶

Hikûmeta şoreşger a nû bi lez dest bi pêkanîna reformên berfireh kir. Di nav van reforman de dabeşkirina axê, neteweyîkirina pîşesaziyên mezin (gelek ji wan di destê pargîdaniyên Amerîkî de bûn), û bernameyên girseyî ji bo baştirkirina xizmetên giştî yên wekî perwerdehî û tenduristiyê hebûn.¹⁵ Qanûna Reforma Çandiniyê ya Gulana 1959an, ku yek ji gavên herî radîkal bû, milkên mezin ên axê sînordar kir û gelek milkên ku di destê biyaniyan de bûn netewe kir.¹⁹ Van polîtîkayan bi berteka tund a Dewletên Yekbûyî re rû bi rû man. Piştî ku hikûmeta DYAyê ambargoyeke aborî ya berfireh danî ser giravê, Kuba ji bo piştgiriya aborî û leşkerî her ku çû zêdetir berê xwe da Yekîtiya Sovyetê.⁶ Di sala 1961an de, Dewletên Yekbûyî û Kuba têkiliyên xwe yên dîplomatîk bi tevahî qut kirin, û di Nîsana heman salê de, êrîşa Kendava Berazan, ku ji hêla Kubayiyên sirgûnkirî yên bi piştgiriya CIAyê ve hatibû organîzekirin, bi awayekî têkçûyî bi dawî bû.⁶

Kuba piştî Şoreşê: Serdema Taybet û Pêşketinên Nû

Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê û bloka sosyalîst a Ewropaya Rojhilat di destpêka salên 1990î de, Kuba ket nav krîzeke aborî ya pir kûr ku bi navê “Serdema Taybet di Demên Aştiyê de” (Período Especial en Tiempos de Paz) tê zanîn.²⁰ Windakirina hevalbendê xwe yê bazirganî û alîkarê sereke yê aborî, ligel tundkirina ambargoya DYAyê, bandorek wêranker li ser aboriya Kubayê kir. Vê yekê Kuba neçar kir ku hin reformên aborî yên sînordar bike, wek qanûnîkirina bikaranîna dolara Amerîkî (ji bo demekê), vekirina deriyan ji bo veberhênana biyanî di hin sektoran de, û bi giranî pêşxistina pîşesaziya turîzmê wekî çavkaniyek nû ya dahatê.

Fidel Castro heta sala 2006an li ser desthilatdariyê ma, dema ku ji ber pirsgirêkên tenduristiyê bi awayekî demkî erkên xwe radestî birayê xwe yê biçûk, Raúl Castro kir. Raúl Castro di Sibata 2008an de bi awayekî fermî bû serokê Konseya Dewletê û Konseya Wezîran.⁶ Di bin serokatiya Raúl Castro de, hin reformên aborî û civakî yên din ên bi baldarî hatin pêkanîn. Di Nîsana 2018an de, Miguel Díaz-Canel Bermúdez wekî serokê nû yê Kubayê hate hilbijartin, ku ev yek nifşek nû ya serokatiyê nîşan da ku rasterast beşdarî şerê şoreşgerî nebûbû. Díaz-Canel di Nîsana 2021an de jî wekî Sekreterê Yekem ê Partiya Komunîst a Kubayê cihê Raúl Castro girt.⁶

Di Sibata 2019an de, destûreke bingehîn a nû, ku hin guhertinên aborî û civakî yên ku di salên dawî de hatibûn kirin nas dikir (wek naskirina milkê taybet di hin şert û mercan de), di referandumekê de hate pejirandin.⁶ Lêbelê, tevî van guhertinan, pirsgirêkên aborî yên kûr û kêmasiyên domdar ên pêdiviyên bingehîn berdewam kirin. Di Tîrmeha 2021an de, bi hezaran Kubayî li seranserê giravê daketin kolanan û ji ber kêmbûna derman, xwarin, sotemenî û pêdiviyên din ên bingehîn, û her weha ji bo daxwaza azadiyên siyasî yên zêdetir û rexnekirina rêveberiya hikûmeta komunîst protesto kirin. Ev protestoyên herî mezin bûn ku Kubayê di dehsalan de dîtibûn.⁶

“Serdema Taybet” ne tenê wekî krîzeke aborî ya dijwar, lê di heman demê de wekî ceribandineke girîng ji bo şiyana rejîma Kubayê ya ji bo saxbûnê û adaptasyona îdeolojîk dikare were dîtin. Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê piştgiriya aborî ya sereke ya Kubayê qut kir ²¹, û hikûmet neçar ma ku hin reformên bazarê yên sînordar qebûl bike û turîzmê wekî çavkaniyek sereke ya dahatê pêş bixe. Tevî van reforman, pirsgirêkên aborî yên bingehîn û kêmasiyên domdar bûn sedema nerazîbûnên civakî yên kûr, ku di protestoyên Tîrmeha 2021an de bi awayekî eşkere derketin holê.⁶ Ev yek nîşan dide ku modela aborî û siyasî ya Kubayê di bin zexteke mezin de ye û pêşeroja wê bi çareserkirina van tengezariyan ve girêdayî ye.

Tablo 2: Kronolojiya Bûyerên Dîrokî yên Girîng ên Kubayê

Sal(an)	Bûyer	Çavkanî
1492	Christopher Columbus digihîje Kubayê.	6
1511	Diego Velázquez yekem niştecîbûna Spanî li Baracoa ava dike.	13
1868-1878	Şerê Deh Salan (Yekem Şerê Serxwebûnê).	6
1895-1898	Şerê Serxwebûnê yê Kubayê; José Martí tê kuştin (1895).	6
1898	Teqîna USS Maine; DYA destwerdanê di şer de dike û Spanya têk diçe.	6
1902	Komara Kubayê bi fermî tê damezrandin; Guherîna Platt tê ferzkirin.	6
1906-1909	Yekem dagirkirina DYAyê ya Kubayê di bin Guherîna Platt de.	6
1933	Dîktatoriya Gerardo Machado bi “Şoreşa Sergêjan” bi dawî dibe.	6
1940	Destûra Bingehîn a nû ya pêşverû tê pejirandin.	6
1952	Fulgencio Batista bi darbeyeke leşkerî desthilatdariyê bi dest dixe.	6
1953	Êrîşa Fidel Castro ya li ser Baregeha Moncada.	(Agahiya Giştî ya Dîrokî)
1959	Şoreşa Kubayê bi ser dikeve; Fidel Castro dikeve Havana.	6
1961	Têkiliyên dîplomatîk ên DYA-Kuba tên qutkirin; Êrîşa Kendava Berazan têk diçe.	6
1962	Krîza Moşekan a Kubayê.	6
Destpêka 1990î	Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê; Destpêka “Serdema Taybet”.	20
2008	Raúl Castro bi fermî dibe serokê Kubayê.	6
2018	Miguel Díaz-Canel dibe serokê Kubayê.	6
2019	Destûra Bingehîn a nû di referandumekê de tê pejirandin.	6
2021	Protestoyên girseyî li dijî hikûmetê li seranserê Kubayê.	6

4. Sîstema Siyasî û Têkiliyên Navneteweyî yên Kubayê

Avaniya Sîstema Siyasî û Rola Partiya Komunîst

Kuba dewleteke sosyalîst e ku ji hêla Partiya Komunîst a Kubayê (Partido Comunista de Cuba – PCC) ve tê birêvebirin.¹⁷ Destûra Bingehîn a Kubayê PCCyê ne tenê wekî partiya siyasî ya yekane ya qanûnî, lê di heman demê de wekî “hêza rêber a bilind a civakê û dewletê” jî nas dike.²³ Ev yek nîşan dide ku partî di hemû astên rêveberî û biryargirtinê de xwedî roleke navendî û serdest e. Desthilatî di asta herî jor de bi awayekî berbiçav di destê komeke biçûk a kesan de kom bûye.¹⁷ Heya Nîsana 2018an, Raúl Castro serokê dewletê, serokê konseya dewletê û konseya wezîran, û fermandarê giştî yê hêzên çekdar bû, û her weha sekreterê yekem ê Partiya Komunîst bû.²⁴ Piştî wî, Miguel Díaz-Canel ev erkên sereke yên dewletî û partiyê wergirtin.⁶

Sazî û Pêvajoyên Siyasî

Saziya herî bilind a desthilata dewletê li Kubayê Meclîsa Neteweyî ya Hêza Gel (Asamblea Nacional del Poder Popular – ANPP) e. ANPP xwedî hêza destûrî û yasayî ye û ji nûnerên ku ji hêla gel ve têne hilbijartin pêk tê.²³ Lêbelê, pêvajoya hilbijartinê bi awayekî tund ji hêla PCCê ve tê kontrolkirin. Hemû namzetên ji bo ANPPê ji hêla komîsyoneke namzediyê ya ku di bin kontrola PCCê de ye, ji berê ve têne pejirandin, û bi gelemperî di hilbijartinan de bêyî reqîbeke rastîn beşdar dibin.²³

Mafê dengdanê ji bo hemû welatiyên Kubayî yên 16 salî û mezintir gerdûnî ye, ji bilî kesên ku serlêdana koçberiyê kirine. Dengdana di hilbijartinan de, wekî li gelek welatên Amerîkaya Latînî, bi qanûnî mecbûrî ye, û hikûmet bi gelemperî rêjeyeke bilind a beşdarbûnê radigihîne.²³

Ji bilî saziyên fermî yên dewletê, rêxistinên girseyî yên wekî Komîteyên Parastina Şoreşê (Comités de Defensa de la Revolución – CDR) jî di jiyana siyasî û civakî ya Kubayê de roleke girîng dilîzin. CDR, ku li her tax, kargeh û cihê kar û heta li gelek deverên gundewarî jî hatine organîzekirin, bi awayekî fermî ji bo parastina destkeftiyên şoreşê hatine damezrandin, lê di pratîkê de ew ji bo çavdêrîkirina li dijî “dijminên” îdeolojîk û tirsandina muxalîfan jî têne bikaranîn.²³

Îdeolojiya Siyasî ya Dewletê

Îdeolojiya fermî ya dewleta Kubayê Marksîzm-Lenînîzm e. Ev îdeolojî bi giranî li ser têgînên “yekîtiya desthilatê” (ku veqetandina desthilatan red dike lê dabeşkirina fonksiyonan di nav organên dewletê de qebûl dike) û “navendîparêziya demokratîk” (ku hilbijartina hemû organên desthilata dewletê, berpirsiyariya karbidestên hilbijartî li hember hilbijêrên xwe, kontrola tund a organên dewletê yên jorîn li ser yên jêrîn, û zêdekirina beşdariya yekeyên herêmî di rêveberiya karûbarên herêmî de destnîşan dike) hatiye avakirin.¹⁷ Li gorî Destûra Bingehîn a 1976an, dewlet ji bo “avakirinê sosyalîzmê”, parastina welat, û misogerkirina mafên bingehîn ên welatiyan ên wekî kar, perwerdehî, çand, werzîş, û lênihêrîna tenduristiyê ji bo hemûyan berpirsiyar e.¹⁷

Lêbelê, lêkolînên akademîk ên vê dawiyê, bi taybetî yên ku nêzîkatiyên etnografîk û teoriyên rexneyî bikar tînin, wêneyekî tevlihevtir ê îdeolojiya sosyalîst a Kubayê pêşkêş dikin.²⁵ Van lêkolînan destnîşan dikin ku sosyalîzm li Kubayê ne tenê dogmayeke otorîter e ku ji jor ve tê ferzkirin, lê di heman demê de wekî “awayekî fikirîn û jiyînê” ye ku di pratîka rojane û di qadên cihêreng ên civakê de (fermî, akademîk, û gelêrî) bi awayekî domdar tê jiyîn, şîrovekirin û danûstandin. Ev îdeolojî bi demê re li gorî şert û mercên gerdûnî yên guherbar adapte bûye û tê de prensîbên cihêreng ên wekî wekheviya encamê, hewcedariyên ne-fonksiyonel, edaleta li gorî kedê (equity), û hewcedariyên fonksiyonel bi awayên tevlihev cih digirin.²⁵ Ev tê vê wateyê ku tevî îdeolojiya fermî ya yekgirtî, di nav civaka Kubayê de li ser wate û pratîka sosyalîzmê şîrove û danûstandinên cihêreng hene. Ev yek nîşan dide ku îdeolojî ne statîk e û ji hêla dewletê ve bi tevahî nayê kontrol kirin, lê di nav têkiliyên civakî de, di navbera doktrîna fermî û pratîka rojane de, bi awayekî dînamîk ji nû ve tê afirandin, ku tê de muzakere û heta berxwedanên hûrgelî jî çêdibin. Ji ber vê yekê, têgihiştina îdeolojiya Kubayê pêdivî bi analîzeke pir-qatî heye ku ji dabeşkirina hêsan a dewlet-civakê wêdetir biçe.

Têkiliyên Derve

Polîtîkaya derve ya Kubayê ji dema şoreşê û vir ve bi awayekî berbiçav ji hêla têkiliyên wê yên bi Dewletên Yekbûyî re û pozîsyona wê ya di siyaseta cîhanî de hatiye şekildanîn.

• Têkiliyên bi Dewletên Yekbûyî re: Têkiliyên di navbera Kuba û DYAyê de ji ber ambargoya aborî, bazirganî û darayî ya ku DYAyê piştî şoreşê û neteweyîkirina milkên Amerîkî li Kubayê ferz kir, bi awayekî dîrokî dijminane û tengezar bûne.⁶ Krîza Moşekan a Kubayê di Cotmeha 1962an de, dema ku Yekîtiya Sovyetê moşekên nukleerî li Kubayê bi cih kirin, cîhan anî ber devê şerekî nukleerî û tengezariyên di navbera her du welatan de gihand asta herî bilind.²² Di Kanûna 2014an de, di bin serokatiya Barack Obama û Raúl Castro de, her du welatan ragihandin ku ew ê gavan biavêjin ji bo normalîzekirina têkiliyan. Di sala 2015an de balyozxaneyên li Washington û Havana ji nû ve hatin vekirin. Lêbelê, piştî hatina rêveberiya Donald Trump, ev pêvajoya normalîzekirinê rawestiya û hin sînordarkirinên nû hatin ferzkirin.⁶
• Têkiliyên bi Yekîtiya Sovyetê (berê) re: Piştî qutbûna têkiliyên bi DYAyê re û ferzkirina ambargoyê, Kuba ji bo piştgiriya aborî, bazirganî û leşkerî bi giranî xwe sparte Yekîtiya Sovyetê û welatên din ên bloka sosyalîst.¹⁵ Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê di destpêka salên 1990î de bû sedema windakirina vê piştgiriya girîng û Kubayê xiste nav krîzeke aborî ya kûr (“Serdema Taybet”).²¹
• Têkiliyên bi Welatên Din re: Di serdema piştî Şerê Sar de, Kuba hewl daye ku têkiliyên xwe bi welatên din re cihêreng bike. Wê têkiliyên xwe bi Komara Gel a Çînê û Federasyona Rûsyayê re pêş xistiye.²¹ Kuba endamek damezrîner a Hevalbendiya Bolîvarî ji bo Gelên Amerîkaya Me (ALBA) ye û di Konseya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî de gelek caran roleke aktîf lîstiye.²¹ Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên polîtîkaya derve ya Kubayê “dîplomasiya bijîjkî” ye; welat bi hezaran xebatkarên tenduristiyê, bi taybetî bijîjk û hemşîreyan, şandiye zêdetirî 20 welatên li Amerîkaya Latînî, Afrîka û Asyayê ji bo peydakirina alîkariya mirovî û xizmetên tenduristiyê.²¹ Ev polîtîka ne tenê alîkariyek mirovî ye, lê di heman demê de wekî amûreke girîng a hêza nerm a Kubayê û stratejiyek ji bo bidestxistina piştgirîya navneteweyî û xurtkirina îmaja Kubayê li qada cîhanî tê dîtin, bi taybetî ji bo li hember ambargoya DYAyê û îzolasyona navneteweyî hevalbendiyên cihêreng ava bike.

Pirsgirêkên Mafên Mirovan û Muxalefeta Navxweyî

Rewşa mafên mirovan li Kubayê mijareke nîqaşbar e û ji hêla gelek rêxistinên navneteweyî yên mafên mirovan ve tê rexne kirin. Raporên van rêxistinan bi gelemperî behsa binpêkirinên mafên mirovan dikin, di nav de sînordarkirina mafê welatiyan ji bo guhertina hikûmeta xwe bi rêyên demokratîk, bikaranîna gef, tirsandin, êrîşên girseyî yên organîzekirî (actos de repudio), û girtinên keyfî ji bo pêşîgirtina li kombûnên aştiyane û îfadeya muxalefetê.²⁴ Di salên dawî de, bi taybetî girtinên demkurt ên çalakvan û rojnamevanên serbixwe zêde bûne.²⁴

Şert û mercên girtîgehan jî gelek caran wekî dijwar û ne-mirovî têne binavkirin, bi pirsgirêkên wekî kêmbûna ava vexwarinê ya paqij, qerebalixiya zêde, xwarina ne têr û ne-kalîte, û lênihêrîna bijîjkî ya ne têr.²⁴ Girtiyên siyasî, yên ku ji ber nêrînên xwe yên siyasî an çalakiyên muxalif hatine girtin, bi gelemperî di heman şert û mercên dijwar de wekî girtiyên din têne girtin û carinan rastî muameleyên taybetî yên neyînî jî tên.²⁴ Hikûmeta Kubayê rêxistinên mafên mirovan ên serbixwe yên navxweyî nas nake û destûr nade ku ew bi awayekî qanûnî bixebitin an jî çavdêriya rewşa mafên mirovan bikin.²⁴

Tablo 3: Avaniya Saziyên Siyasî yên Sereke yên Kubayê

Sazî	Erkên Sereke	Awayê Hilbijartin/Destnîşankirinê	Çavkanî
Partiya Komunîst a Kubayê (PCC)	Hêza rêber a bilind a civakê û dewletê; diyarkirina polîtîkayên giştî.	Sekreterê Yekem û endamên Buroya Siyasî û Komîteya Navendî ji hêla kongreyên partiyê ve têne hilbijartin.	23
Meclîsa Neteweyî ya Hêza Gel (ANPP)	Saziya herî bilind a desthilata dewletê; xwedî hêza destûrî û yasayî; hilbijartina Konseya Dewletê û serok.	Endam ji bo 5 salan bi dengdana rasterast û veşartî têne hilbijartin; namzet ji hêla komîsyonên namzediyê yên di bin kontrola PCCê de têne pêşniyar kirin.	23
Konseya Dewletê	Saziya ku ANPPê di navbera civînên wê de temsîl dike; serokê Konseya Dewletê serokê dewletê ye.	Ji hêla ANPPê ve ji nav endamên xwe tê hilbijartin.	17
Konseya Wezîran	Saziya herî bilind a rêveberiya dewletê; serokê Konseya Wezîran serokê hikûmetê ye.	Serok, sekreter û endamên din ji hêla ANPPê ve li ser pêşniyara Serokê Konseya Dewletê têne destnîşankirin.	17
Dadgeha Gel a Bilind	Saziya herî bilind a dadwerî; çavdêriya li ser hemû dadgehên din dike.	Serok, cîgirên serok û dadwerên din ji hêla ANPPê ve têne hilbijartin.	17

5. Civak û Demografiya Kubayê

Avaniya Civakî û Çînên Civakî

Berî şoreşa 1959an, civaka Kubayê bi newekheviyên civakî û aborî yên kûr dihat xuyang kirin. Cudahiyên mezin di navbera jiyana li bajarên mezin ên wekî Havana û şert û mercên li deverên gundewarî de hebûn. Her weha, newekheviyên nijadî di navbera nifûsa spî û Afro-Kubayî de berbiçav bûn.¹⁴ Tevî ku çîneke navîn a geş û dînamîk li bajaran hebû, beşeke mezin ji Kubayiyên gundî, bi taybetî karkerên çandiniya şekir, di nav xizaniyeke giran û bêhêvîtiyê de dijiyan.¹⁴

Piştî şoreşê, yek ji armancên sereke yên hikûmeta nû ew bû ku civakeke wekhevtir û adiltir ava bike.¹⁹ Di salên destpêkê yên şoreşê de, bi rêya reformên wekî dabeşkirina axê, neteweyîkirina pîşesaziyan, û berfirehkirina gihîştina perwerdehî û tenduristiyê, hin pêşketinên girîng di kêmkirina newekheviyan de hatin bidestxistin. Lêbelê, bi taybetî piştî destpêka Serdema Taybet di salên 1990î de û pêkanîna hin reformên aborî yên sînordar, newekheviyên civakî û aborî dîsa dest pê kirin zêde bibin û kûrtir bibin.²⁷

Lêkolînên ku ji hêla Navenda Lêkolînên Psîkolojîk û Civaknasî (CIPS) li Kubayê hatine kirin, destnîşan dikin ku hin komên civakî ji yên din bêtir ji pêvajoya xizanbûnê û zêdebûna newekheviyan bandor bûne. Di nav van koman de Afro-Kubayî, malbatên ku ji hêla jinan ve têne birêvebirin û zarokên wan hene, kal û pîrên ku bi tenê dijîn an jî di malbatên ku tê de hejmara kesên dixebitin kêm e, û mirovên ku li deverên gundewarî an dûrî navendên bajaran dijîn, hene.²⁷ Ji aliyê din ve, kesên ku karîne ji derfetên aborî yên nû yên ku bi taybetî di sektora turîzmê û karê serbixwe de derketine holê sûd werbigirin, bi gelemperî ciwan û mêrên navsere, kesên xwedî perwerdehiya bilind, mirovên spî, yên ku li bajarên mezin dijîn û xwedî sermayeyên wekî xanî an otomobîlên ku dikarin ji bo kirêkirinê bikar bînin an jî kesên ku ji derve pere (remesas) distînin, bûne.²⁷ Ev rewş nîşan dide ku tevî armancên wekhevîxwaz ên şoreşê, faktorên dîrokî yên wekî mîrata nijadperestiyê û pêşketinên aborî yên nû yên wekî Serdema Taybet û reformên bazarê bûne sedema ji nû ve derketina holê û kûrkirina newekheviyên civakî. Ev yek dijwariyekê li hember îdeolojiya fermî ya dewletê derdixe û nîşan dide ku çareserkirina newekheviyên kûr pêvajoyeke pir dijwar û demdirêj e.

Pêkhatina Etnîkî û Pirsgirêkên Nijadî

Kuba civakeke pir-nijadî û pir-etnîkî ye ku nifûsa wê bi giranî ji neviyên Spanî û Afrîkiyên ku di serdema koletiyê de hatine anîn pêk tê.⁵ Nifûsa xwecihî ya giravê, ku bi piranî ji gelê Taíno pêk dihat, piştî dagirkirina Spanî di destpêka sedsala 16an de bi awayekî trajîk hate qirkirin û asîmîlekirin.⁵ Di sedsalên paşîn de, komên din ên koçber ên daîmî ji Çîn (wekî karkerên peymanî), Almanya, Brîtanya Mezin û Dewletên Yekbûyî jî hatin Kubayê û bi gelemperî zimanê Spanî û çanda serdest pejirandin.²⁸

Lêkolînên genomîk ên vê dawiyê yên li ser nifûsa Kubayê wêneyekî balkêş ê mîrata genetîkî ya giravê pêşkêş dikin. Van lêkolînan destnîşan kirine ku parêzgehên rojhilatê Kubayê xwedî tevkariyên bav û kalên Afrîkî û Xwecihî yên Amerîkî yên bilindtir in (bi rêzê ve navînî 26% û 10%) li gorî parêzgehên din ên welêt (ku navînî 17% Afrîkî û 5% Xwecihî Amerîkî ne).²⁹ Her weha, li herêma Rojhilatê Kubayê, şêwazên tevliheviya zayendî-taybetî yên tundtir hatine destnîşankirin, ku bi xurtî ber bi bav û kalên mêrên Ewropî û jinên Afrîkî/Xwecihî yên Amerîkî ve meyldar in. Ev yek nîşan dide ku pêvajoya tevliheviya nijadî li Kubayê bi awayekî newekhev li gorî zayend û herêmê pêk hatiye.²⁹

Tevî ku hikûmeta şoreşger piştî 1959an bi awayekî fermî ragihand ku nijadperestî li Kubayê hatiye ji holê rakirin û polîtîkayên ji bo pêşxistina wekheviya nijadî pêk anî, lêkolîn û çavdêriyên civaknasî nîşan didin ku Afro-Kubayî hîn jî bi awayekî ne-rêjeyî di nav komên herî xizan û marjînal de ne û di gihîştina derfetên aborî, perwerdehiya bilind û pozîsyonên desthilatdariyê de bi astengiyan re rû bi rû dimînin.¹⁴ Ev yek nîşan dide ku mîrata dîrokî ya nijadperestiyê û strukturên newekheviyê yên kûr hîn jî di civaka Kubayê de bi hêz in.

Demografî

Li gorî daneyên herî dawî, nifûsa Kubayê di sala 2023an de derdora 10.05 mîlyon kes bû.⁵ Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên demografiya Kubayê di salên dawî de rêjeya mezinbûna nifûsê ya neyînî ye.⁵ Ev yek bi giranî ji ber rêjeyên zayînê yên kêm, rêjeya berhemdariyê ya giştî ya kêm (hejmara zarokên ku jinek di dirêjahiya jiyana xwe ya hilberînê de tîne dinyayê) ¹¹, û koçberiya derve ya berçav, bi taybetî ya nifşê ciwan, e.⁵

Ji aliyê din ve, Kuba di warê nîşaneyên tenduristiyê de destkeftiyên girîng bi dest xistiye. Hêviya jiyanê di dema zayînê de bilind e, li dora 78 salan e ¹¹, û rêjeya mirina pitikan (hejmara mirinên zarokên di bin yek saliyê de serê 1000 zayînên zindî) yek ji yên herî kêm e li herêmê.¹¹ Van faktorên demografîk – rêjeya zayînê ya kêm, hêviya jiyanê ya bilind, û koçberiya ciwanan – bi hev re dibin sedema pîrbûna bilez a nifûsa Kubayê. Rêjeya welatiyên 65 salî û mezintir bi awayekî domdar zêde dibe.¹¹ Ev meyla demografîk dijwariyên demdirêj û girîng ji bo pergala ewlehiya civakî, xizmetên lênihêrîna tenduristiyê, û peydakirina hêza kar a pêşerojê li Kubayê derdixe holê. Pîrbûna nifûsê û kêmbûna hêza kar a ciwan dikare di pêşerojê de bandorek neyînî li ser potansiyela mezinbûna aborî ya welêt û domdariya refaha civakî bike.

Rêjeya bajarvaniyê li Kubayê bilind e; li gorî daneyên sala 2022an, 77.1% ji nifûsê li deverên bajaran dijîn.⁵

Tablo 4: Nîşaneyên Demografîk ên Sereke yên Kubayê

Nîşane	Nirx (Sal)	Çavkanî
Nifûsa Giştî	10,055,968 (2023)	5
Rêjeya Mezinbûna Nifûsê (salane)	-0.4% (2023)	12
	-2.1/1,000 nifûs (texmîn)	5
Hêviya Jiyanê di Dema Zayînê (tevahî)	78 sal (2023)	12
	78.45 sal (2020)	31
Rêjeya Zayînê ya Xam (serê 1000 kes)	8.6 (2022 texmîn)	11
Rêjeya Mirinê ya Xam (serê 1000 kes)	10.8 (2022 texmîn)	11
Rêjeya Berhemdariyê ya Giştî (zarok/jin)	1.41 (2022 texmîn)	11
Rêjeya Mirina Pitikan (serê 1000 zayînên zindî)	7.6 (2021)	31 (ji çavkaniya ONEI ya PAHOyê)
	4.76 (2013 texmîn)	11
Pêkhatina Temenî (2021 texmîn)		11
0–14 sal	15.74%
15–64 sal	68.53%
65 sal û mezintir	15.73%
Rêjeya Koçberiya Net (serê 1000 kes)	-2.92 (2022)	5
	-22,356 (hejmara net, 2024)	12

Nîşe: Daneyên ji ONEI, CEPAL, World Bank û çavkaniyên din ên akademîk hatine wergirtin; salên referansê dibe ku cuda bin.

Perwerdehî li Kubayê

Sîstema perwerdehiyê ya Kubayê yek ji destkeftiyên herî navdar ên şoreşê tê hesibandin. Berî sala 1959an, rêjeyên qeydkirinê di perwerdehiyê de, bi taybetî li deverên gundewarî, pir kêm bûn û nexwendewarî berbelav bû. Yek ji yekemîn û herî bibandor kampanyayên hikûmeta şoreşger Kampanyaya Xwendin û Nivîsandinê ya sala 1961ê bû. Di vê kampanyayê de bi hezaran mamosteyên dilxwaz, gelek ji wan xwendekarên ciwan, li seranserê welêt belav bûn û di nav salekê de rêjeya nexwendewariyê ji %23 daxistin %3.9.³²

Îro, perwerdehî li Kubayê ji asta pêşdibistanê heya zanîngehê ji bo hemû welatiyan bêpere ye û heya dawiya pola nehemîn (navînî ya jêrîn) mecbûrî ye.³² Dewleta Kubayê beşeke girîng ji budceya xwe ya neteweyî (%14.24 li gorî hin çavkaniyan) ji bo perwerdehiyê vediqetîne.³² Di encama van veberhênanan de, rêjeya xwendin û nivîsandinê di nav nifûsa ciwan (15-24 salî) de gihîştiye %100.³³ Rêjeya qeydkirina xam di perwerdehiya seretayî de %102 e, ku nîşan dide ku hema hema hemû zarokên di temenê dibistana seretayî de diçin dibistanê.³³ Rêjeya mamoste-xwendekar li Kubayê bi awayekî berbiçav kêm e (mînak, li dibistana seretayî 9.5 xwendekar ji bo her mamosteyekê di 2016-17an de), ku ev yek potansiyela ji bo baldariyeke zêdetir li ser her xwendekarekê nîşan dide.³²

Wekheviya zayendî di pergala perwerdehiyê ya Kubayê de jî xurt e. Li gorî daneyên sala akademîk 2016-17an, %64.89 ê mezûnên zanîngehê jin bûn.³² Tevî van destkeftiyên mezin, pergala perwerdehiyê ya Kubayê bi hin kêşeyan re rû bi rû ye. Kêşeyên madî, kêmbûna çavkaniyan, û bandora krîza aborî ya domdar li ser kalîteya perwerdehiyê û motîvasyona mamosteyan dikarin bibin asteng li pêşiya domandina van destkeftiyan. Her weha, tê dîtin ku hejmara xwendekarên ku berê xwe didin xwendina zanîngehê di salên dawî de kêm bûye, dibe ku ji ber ku hin ciwan derfetên aborî yên bileztir di sektorên din ên wekî turîzmê de dibînin.³² Ev meyl dikare di pêşerojê de bibe sedema kêmbûna pisporên perwerdekirî û bandorê li pêşkeftina demdirêj a welat bike.

Tablo 5: Îstatîstîkên Sereke yên Perwerdehiyê li Kubayê

Nîşane	Nirx (Sal)	Çavkanî
Rêjeya Xwendin û Nivîsandinê (Ciwan 15-24 salî)	100% (2017)	33
Rêjeya Qeydkirina Net (Seretayî)	97% (2017)	33
Rêjeya Qeydkirina Xam (Navînî ya Jêrîn)	104% (2017)	33
Rêjeya Qeydkirina Xam (Navînî ya Jorîn, Jin)	107% (2017)	33
Rêjeya Temamkirina Seretayî	92% (2017)	33
Rêjeya Mamoste-Xwendekar (Seretayî)	1:9.5 (2016-17)	32
Rêjeya Mamoste-Xwendekar (Navînî)	1:9 (2016-17)	32
Rêjeya Mezûnên Zanîngehê yên Jin	64.89% (2016-17)	32
Xerckirina Giştî ji bo Perwerdehiyê (% ji Budceya Neteweyî)	14.24%	32

Nîşe: Daneyên ji UNESCO UIS, ONEI û çavkaniyên din ên akademîk hatine wergirtin; salên referansê dibe ku cuda bin.

Tenduristî li Kubayê

Sîstema tenduristiyê ya Kubayê, mîna pergala wê ya perwerdehiyê, yek ji stûnên sereke yên polîtîkayên civakî yên piştî şoreşê bûye. Piştî sala 1959an, hikûmeta şoreşger giranî da ser pêşxistina tenduristiya giştî û berfirehkirina gihîştina xizmetên lênihêrîna bijîjkî ya seretayî ji bo hemû welatiyan, bi taybetî li deverên gundewarî yên ku berê ji van xizmetan bêpar mabûn.¹⁵

Di encama van polîtîkayan de, Kuba di gelek nîşaneyên tenduristiyê de gihîştiye asteke bilind. Hêviya jiyanê di dema zayînê de bilind e, ku di sala 2020an de derdora 78.45 sal bû.³¹ Rêjeya mirina pitikan pir kêm e, ku di sala 2021an de 7.6 mirin serê 1000 zayînên zindî bû.³¹ Kuba xwedî yek ji rêjeyên herî bilind ên bijîşkan li gorî nifûsê ye li cîhanê; di sala 2020an de 92.8 personelê bijîjkî (di nav de bijîşk) serê 10,000 niştecî hebûn.³¹ Dewlet beşeke girîng ji dahata xwe ya neteweyî ji bo tenduristiyê xerc dike; di sala 2021an de, xerckirina giştî ji bo tenduristiyê %11 ji Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) û %27 ji xerckirina giştî ya tevahî pêk dianî.³¹

Lêbelê, tevî van destkeftiyan, pergala tenduristiyê ya Kubayê di salên dawî de bi kêşeyên cidî re rû bi rû maye. Kêmbûna derman û alavên bijîjkî pirsgirêkek mezin e, ku ev yek bi giranî ji ber bandora ambargoya aborî ya DYAyê û krîza aborî ya domdar a welêt e.⁶ Ev kêmasî bandorek neyînî li ser kalîteya xizmetên tenduristiyê û gihîştina welatiyan ji dermanên pêwîst re dike.

Tablo 6: Îstatîstîkên Sereke yên Tenduristiyê li Kubayê

Nîşane	Nirx (Sal)	Çavkanî
Hêviya Jiyanê di Dema Zayînê (tevahî)	78.45 sal (2020)	31
Rêjeya Mirina Pitikan (serê 1000 zayînên zindî)	7.6 (2021)	31 (ji çavkaniya ONEI ya PAHOyê)
Rêjeya Mirina Dayikan (serê 100,000 zayînên zindî)	40 (2020 texmîn)	31
Hejmara Personelê Bijîjkî (serê 10,000 kes)	92.8 (2020)	31
Hejmara Personelê Hemşîre û Pîrik (serê 10,000 kes)	76.6 (2020)	31
Xerckirina Giştî ya Tenduristiyê (% ji GDP)	11% (2021)	31
Rêjeya Vakslêdana MMR1 (zarokên 1 salî)	97.2% (2020)	31

Nîşe: Daneyên ji WHO, PAHO, ONEI, World Bank û çavkaniyên din ên akademîk hatine wergirtin; salên referansê dibe ku cuda bin.

Jiyana Rojane û Pirsgirêkên Civakî yên Heyî

Krîza aborî ya domdar a ku Kuba ji Serdema Taybet û vir ve pê re rû bi rû ye, bandorek kûr û berfireh li ser jiyana rojane ya welatiyên Kubayê kiriye. Kêmbûna xwarin û dermanan, enflasyona bilind a ku hêza kirînê bi awayekî dramatîk kêm kiriye, û hilweşîna gelek xizmetên giştî yên bingehîn (wekî veguhastin, paqijiya civakî, û peydakirina enerjiyê) bûne beşek ji rastiya rojane ya gelek Kubayiyan.²⁷

Mirov ji bo peydakirina pêdiviyên xwe yên bingehîn ên rojane bi zehmetiyên mezin re rû bi rû ne. Li gorî lêkolînên civaknasî yên li ser jiyana rojane, gelek kes neçar mane ku stratejiyên cihêreng ên saxbûnê bi kar bînin. Di nav van stratejiyan de kêmkirina mîqdar û frekansa xwarinê, devjêberdana kirîna tiştên ku wekî “ne-bingehîn” têne hesibandin (wekî cil û bergên nû, kelûpelên malê), û tevlêbûna karên nefermî yên pirjimar ji bo peydakirina dahateke zêde hene.³⁴

Koçberî, bi taybetî di nav nifşê ciwan de, wekî vebijarkek rastîn an jî wekî xeyalek ji bo gelek kesan tê dîtin ku li jiyaneke baştir digerin.³⁴ Medyaya civakî roleke girîng di ragihandina bi xizm û hevalên li derveyî welat re, agahdarbûna li ser bûyerên ku medyaya fermî îgnor dike, û lêgerîna “vebijarkên” li hundur an derveyî Kubayê de dilîze.³⁴ Tevî van hemû dijwariyan, hin kes bi tevlêbûna projeyên civakî û hewldanên kolektîf hewl didin ku hawîrdora xwe ya nêzîk baştir bikin û hevgirtina civakî xurt bikin.³⁴

Tablo 7: Nîşaneyên Aborî yên Sereke yên Kubayê

Nîşane	Nirx (Sal)	Çavkanî
GDP (DYA yê heyî)	107.35 mîlyar $ (2020)	12
GDP serê kesî (DYA yê heyî)	9,605.3 $ (2020)	12
Rêjeya Mezinbûna GDP (salane %)	-1.9% (2023)	12
Rêjeya Bêkariyê (tevahî % ji hêza kar)	1.5% (2024 texmîna ILO)	12
Enflasyon, bihayên xerîdar (salane %)	Daneyên berdest nîn in	12
Şandinên Pereyan ji Derve (% ji GDP)	Daneyên berdest nîn in	12

Nîşe: Daneyên ji World Bank, CEPAL, ONEI û çavkaniyên din ên akademîk hatine wergirtin; salên referansê û hebûna daneyan dibe ku cuda bin.

6. Çand û Huner li Kubayê

Çanda Kubayê têkeliyeke jîndar û dînamîk e ji bandorên xwecihî yên Taíno, kolonîzatorên Spanî, û bi mîlyonan Afrîkiyên ku wekî kole hatine anîn. Ev mîrata pirreng di hemû warên hunerî yên Kubayê de, ji wêje û muzîkê bigire heya reqs û hunerên dîtbarî, xwe nîşan dide.

Wêjeya Kubayê

Wêjeya Kubayê xwedî dîrokeke dirêj û dewlemend e ku ji sedsala 17an heya sedsala 21an dirêj dibe.³⁵ Ew ne tenê neynika guhertinên civakî, siyasî û çandî yên giravê ye, lê di heman demê de qadeke girîng e ji bo avakirin, muzakerekirin û carinan jî dijberkirina nasnameya neteweyî û çandî ya Kubayê.

• Nivîskarên Sereke û Tevgerên Wêjeyî: Di nav nivîskarên herî bibandor ên Kubayê de José Martí (1853-1895) heye, ku ne tenê lehengê neteweyî yê têkoşîna ji bo serxwebûnê bû, lê di heman demê de rêberê tevgera modernîzmayê di wêjeya Amerîkaya Latînî de bû û wekî helbestvan û ceribanvanekî mezin tê naskirin. Gertrudis Gómez de Avellaneda (1814-1873) yek ji fîgurên sereke yên Romantîzma Kubayî û Spanî bû. Nicolás Guillén (1902-1989) wekî helbestvanê neteweyî yê Kubayê tê qebûlkirin û bi giranî li ser mijarên Afro-Kubayî û dadmendiya civakî nivîsiye. Alejo Carpentier (1904-1980) yek ji damezrînerên realîzma efsûnî tê hesibandin û bi berhemên xwe yên wekî “El reino de este mundo” (Keyaniya Vê Cîhanê) navdar e. José Lezama Lima (1910-1976) helbestvan û romannivîsekî kompleks û bibandor bû, ku berhema wî ya herî navdar “Paradiso” ye. Dulce María Loynaz (1902-1997) helbestvaneke lîrîk a girîng bû.³⁵ Serdem û tevgerên wêjeyî yên girîng li Kubayê Romantîzm (ku José María Heredia jî tê de ye), Modernîzmo (bi pêşengiya Martí), Vanguardîa (ku di salên 1920î de bi riya kovarên wekî Revista de Avance geş bû), koma helbestvanan a Orígenes (1944-1956), Wêjeya Şoreşgerî (ku piştî 1959an derket holê û tê de cûreyên wekî literatura de violencia – wêjeya tundiyê – û novela testimonio – romana şahidiyê – girîng bûn), û wêjeya Serdema Taybet û ya hemdem hene.³⁷
• Mijarên Sereke û Têkiliya bi Desthilatdariyê re: Wêjeya Kubayê bi gelemperî bi mijarên wekî têkiliyên navneteweyî, lêgerîna nasnameya çandî, pirsgirêkên nijad, zayend û çînê, tecrubeyên koçberî û sirgûnê, rexneya civakî, û şîrovekirina dîrokê re eleqedar bûye.³⁵ Têkiliya di navbera nivîskaran û desthilatdariya siyasî de li Kubayê gelek caran aloziyan dihewîne, bi taybetî di mijarên sansur û azadiya îfadeyê de. Piştî şoreşê, hikûmetê hewl da ku wêjeyê ji bo armancên îdeolojîk bikar bîne û piştgirî da tevgerên wekî realîzma sosyalîst.³⁹ Lêbelê, ev yek di heman demê de bû sedema berxwedan û rexneyên ji hêla hin nivîskaran ve ku mijarên tabû yên wekî homoseksuelî an jî nijadperestiya piştî şoreşê dinivîsandin.³⁹ Ji ber vê yekê, dîroka wêjeya Kubayê şahidê têkoşîneke domdar e di navbera afirîneriya hunerî û hewldanên kontrola dewletê de.

Muzîka Kubayê

Muzîka Kubayê yek ji îfadeyên çandî yên herî navdar û bibandor ên giravê ye. Kokên wê bi kûrahî di çanda muzîkî ya Spanî û kevneşopiyên muzîkî yên Afrîkaya Rojava de ne, ku bi riya koletiyê hatine giravê.⁴¹ Di serdema kolonyal de, cabildos de nación (klûbên civakî yên ku ji hêla komên etnîkî yên Afrîkî yên cihêreng ve hatibûn damezrandin) roleke girîng di parastin û veguheztina kevneşopiyên çandî û muzîkî yên Afrîkî de lîstin. Her weha, dînê Santería, ku sentezek ji baweriyên Yoruba û Katolîkîzmê ye û lêdana daholê beşek bingehîn ji ayînên wê ye, bandorek mezin li ser rîtm û karakterê muzîka Kubayê kiriye.⁴¹

• Cûreyên Navdar û Muzîkjenên Bibandor: Di nav cûreyên muzîkê yên herî navdar ên Kubayê de Son Cubano heye, ku wekî bingeha gelek cûreyên din ên muzîka Latînî, bi taybetî Salsa, tê hesibandin. Strana “El Manicero” (Firoşkarê Fistiqan), ku di sala 1930î de hate tomarkirin, yekem hîta navneteweyî ya Son bû û muzîka Kubayê bi cîhanê da nasîn. Rumba (bi formên xwe yên wekî guaguancó, columbia, û yambú) cûreyek muzîk û reqsê ya Afro-Kubayî ye ku bi enerjî û rîtmên xwe yên tevlihev tê naskirin. Cûreyên din ên girîng Danzón (ku wekî reqsa neteweyî ya Kubayê tê hesibandin), Mambo, Cha-cha-chá, Bolero (stranên evînî yên hêdî), û Feeling (an Filin, ku bandora jazzê li ser Bolero nîşan dide) hene. Piştî şoreşê, tevgera Nueva Trova derket holê, ku stranên protestoyî û bi naveroka civakî û siyasî dinivîsandin; Silvio Rodríguez û Pablo Milanés di nav nûnerên herî navdar ên vê tevgerê de ne. Di salên 1990î de, cûreyek nû ya bi navê Timba derket, ku têkeliyeke enerjîk ji Son, Salsa, Funk û muzîka Afro-Kubayî ye.⁴¹ Di nav lêkolîner û kesayetên ku bandorek mezin li ser têgihiştin û parastina muzîka Kubayê kirine de Fernando Ortíz (antropolog û lêkolînerê folklorê yê navdar), Argeliers León (muzikolog), û Miguel Barnet (nivîskar û folklorîst) hene. Di warê performansê de, muzîkjenên wekî Arsenio Rodríguez (ku wekî “bavê Son Montuno” tê naskirin) û Benny Moré (ku jê re “El Bárbaro del Ritmo” dihat gotin) ikonên muzîka Kubayê ne. Di salên 1990î de, projeya Buena Vista Social Club muzîka kevneşopî ya Kubayê ji nû ve bi cîhanê da nasîn û populerîteyeke mezin bi dest xist.⁴² Muzîka Kubayê ne tenê formeke şahiyê ye, lê di heman demê de îfadeyeke kûr a nasnameya çandî, dîrokî û dînî ya gelê Kubayê ye. Ew pirekê di navbera paşeroja kolonyal û mîrata Afrîkî û îroya Kubayê de ava dike û li seranserê cîhanê bandorek mezin li ser gelek cûreyên muzîkê yên din kiriye.⁴¹

Reqsên Kubayî

Reqs beşek yekpare ji çand û jiyana civakî ya Kubayê ye. Mîna muzîkê, reqsên Kubayî jî encama têkelbûna bandorên Ewropî (bi taybetî Spanî) û Afrîkî ne.

• Flamenco û Bandora Dualî: Flamenco, ku bi eslê xwe ji herêma Andalûsyayê ya Spanyayê ye, ji hêla kolonîzatorên Spanî ve hat Kubayê. Li Kubayê, ev reqs bi demê re ji hêla rîtm û tevgerên Afrîkî û heta radeyekê ji hêla hêmanên xwecihî ve hate bandor kirin û bû sedema çêbûna şêwaz û formên nû.⁴³ Têgîna “Cantes de ida y vuelta” (stran û reqsên çûn û hatinê) vê bandora dualî ya di navbera Kuba û Spanyayê de baş nîşan dide; hin formên muzîk û reqsê yên ku li Kubayê pêş ketin, paşê vegeriyan Spanyayê û bandor li pêşketina Flamenco li wir jî kirin.⁴³
• Rumba û Wateyên Wê yên Civakî: Rumba wekî afirandineke Kubayî ya çînên jêrîn û bi giranî Afro-Kubayî derket holê. Ew têkeliyeke ji mîrata Afrîkî (wekî şêwaza bang-bersiv di stranbêjiyê de, polîrîtm di muzîk û laş de, awayê lêdana amûran, û giranîdana li ser tevgera torso-navendî û îzolasyona beşên laş) û hêmanên Spanî (wekî meyla ji bo împrovîzasyon û xemilandina rîtmîk) e.⁴⁴ Rumba sê formên sereke hene: Yambú (reqseke hêdîtir û pîrtir), Guaguancó (reqseke zindîtir û lîstikvanîtir ku tê de şopek di navbera mêr û jinê de heye), û Columbia (reqseke solo ya mêran a virtûozîk û akrobatîk). Di Guaguancó de, mêr hewl dide ku bi tevgereke sembolîk a bi navê “vacunao” (ku dikare wekî “derzîkirin” an “yekbûn” were wergerandin û bi gelemperî bi tevgereke pelvîk an jî bi destmalekê tê kirin) “bigihîje” jinê, dema ku jin jî hewl dide xwe ji vê yekê biparêze.⁴⁴ Reqsên Kubayî, û bi taybetî Rumba, neynika têkiliyên civakî yên tevlihev ên nijad, zayend û çînê ne. Tevî ku Rumba ji hêla dewleta şoreşger ve wekî sembola nasnameya neteweyî û wekheviya çandî hatiye pêşve xistin, ew hîn jî di pratîkê de nakokî û newekheviyên di nav civakê de nîşan dide.⁴⁴ Mînak, serdestiya mêran û rola pasîftir a jinan di hin formên Rumbayê de (wekî Guaguancó) ⁴⁴ nîşan dide ku tevî polîtîkayên fermî yên ji bo wekheviya zayendî, hîn jî normên kevneşopî yên zayendî di çandê de bi hêz in.
• Reqsên Din ên Populer: Ji bilî Flamenco û Rumba, gelek reqsên din ên populer li Kubayê hene. Di nav vana de Contradanza (ku ji Contredanse ya Frensî hatiye û bi tevlêkirina rîtmên Afrîkî veguheriye formeke Kubayî), Danzón, Mambo, û Cha-Cha hene.⁴³

Hunerên Dîtbarî

Hunerên dîtbarî yên Kubayê jî, mîna warên din ên çandî, dîrokek dewlemend û pirreng nîşan didin, ku ji bandorên cihêreng sûd wergirtiye.

• Serdemên Hunerî û Hunermendên Navdar: Dîroka hunerê li Kubayê dikare li serdemên jêrîn were dabeş kirin:

• Serdema Pêş-Kolombî: Hunera gelê Taíno, ku tê de seramîk, peykerên ji kevir û dar, û nîgarên şikeftan hene, şopên herî kevn ên hunerî yên li giravê ne.⁴⁵
• Serdema Kolonyal (piştî 1511an): Piştî kolonîzasyona Spanî, hunera Kubayê bi giranî di bin bandora şêwazên Ewropî yên wekî Barok û Neoklasîzmê de ma.⁴⁵ Mîmarî û xemilandina dêr û avahiyên giştî yên vê serdemê vê bandorê nîşan didin.
• Serdema Neteweperest (Sedsala 19an): Di vê serdemê de, tevgerên hunerî yên neteweperest ên wekî Romantîzm û Realîzm derketin holê, ku hewl dan jiyan û çanda Kubayê, dîmenên xwezayî û portreyên mirovan bi awayekî Kubayîtir nîşan bidin.⁴⁵ Yek ji hunermendên navdar ên vê serdemê Víctor Patricio Landaluze bû, ku bi tabloyên xwe yên costumbrista (dîmenên jiyana rojane) tê naskirin.⁴⁶
• Serdema Vanguardia (Destpêka Sedsala 20an, bi taybetî salên 1920î): Hunera Kubayê di vê serdemê de bi bandora tevgerên vanguard ên Ewropî, bi taybetî Kubîzm û Surrealîzmê, ket pêvajoyeke nûjenbûnê. Hunermendên Kubayî dest bi ceribandina şêwaz û teknîkên nû kirin û hêmanên çanda Kubayî (wekî mîrata Afrîkî û flora tropîkal) bi van bandorên nûjen re tevlihev kirin. Di nav hunermendên herî girîng ên vê serdemê de Wifredo Lam (ku şêwazeke yekta ya Surrealîzma Afro-Kubayî pêş xist), René Portocarrero, û Amelia Peláez hene.⁴⁵ Victor Manuel García jî wekî yek ji rêberên tevgera Vanguard a Kubayê tê hesibandin, û tabloya wî ya bi navê “La Gitana Tropical” (Qereçiya Tropîkal) wekî berhemeke îkonîk a vê serdemê tê dîtin.⁴⁶
• Serdema Hunerê Şoreşgerî (piştî 1959an): Piştî şoreşê, hikûmeta Kubayê huner wekî amûreke girîng ji bo perwerdehiya îdeolojîk û propagandaya siyasî dît. Gelek berhemên hunerî yên vê serdemê îdealên şoreşê, fîgurên wekî Fidel Castro û Che Guevara, û tê

XEBATÊN WERGIRTÎ

1. Cuban Studies – Project MUSE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://muse.jhu.edu/journal/260
2. International Journal of Cuban Studies – Pluto Journals, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.plutojournals.com/ijcs/
3. Essays on Cuban history : historiography and research – Eastern Michigan University, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://emich.primo.exlibrisgroup.com/discovery/fulldisplay?docid=alma9914024043403656&context=L&vid=01EMU_INST:EMU&lang=en&search_scope=Books&adaptor=Local%20Search%20Engine&tab=Books&query=sub%2Cequals%2CLatin%20America%2CAND&mode=advanced&offset=40
4. Find Books – Cuba: History and Culture – Yale University Library …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://guides.library.yale.edu/c.php?g=711233&p=5060441
5. CUBA COUNTRY PROFILE – Cuban Research Institute, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://cri.fiu.edu/_assets/docs/cuba-country-profile.pdf
6. Cuba Country Profile | FIU Cuban Research Institute, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://cri.fiu.edu/research/cuba-country-profile/
7. eprints.lse.ac.uk, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://eprints.lse.ac.uk/84628/1/Yaffe_Deep%20historical-roots%20of%20Cuban_2017.pdf
8. Assessment of Human Health Vulnerability to Climate Variability and Change in Cuba – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1764156/
9. What Are The Major Natural Resources Of Cuba? – WorldAtlas, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-major-natural-resources-of-cuba.html
10. (PDF) Environmental Degradation and Vulnerability in Cuba, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/248880378_Environmental_Degradation_and_Vulnerability_in_Cuba
11. Demographics of Cuba – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Cuba
12. Cuba | Data, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://data.worldbank.org/country/cuba
13. History of Cuba – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Cuba
14. Pre-Castro Cuba | American Experience | Official Site – PBS, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/features/comandante-pre-castro-cuba/
15. Cuban Revolution | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/cuban-revolution
16. The Effects of Spanish Colonialism on the Cuban Revolution, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://research-archive.org/index.php/rars/preprint/view/1525
17. Cuba Study_4 – Marines.mil, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.marines.mil/Portals/1/Publications/Cuba%20Study_4.pdf
18. Latin American & Caribbean Studies: Moderate Cuban Politics – Research Guides, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://guides.library.duke.edu/c.php?g=289289&p=1933984
19. lacsconsortium.org, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://lacsconsortium.org/files/2021/10/Prelude-to-Change-Cuban-Revolution-October-2021-Resources.pdf
20. Revolution and its Aftermath in Cuba | Latin American Research …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/latin-american-research-review/article/revolution-and-its-aftermath-in-cuba/BFFF39894D1EE4C75F2881FD860B5D32
21. Foreign relations of Cuba – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Foreign_relations_of_Cuba
22. Cuban Foreign Relations | Wilson Center Digital Archive, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://digitalarchive.wilsoncenter.org/topics/cuban-foreign-relations
23. Cuba – Political System, Elections, Constitution | Britannica, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/place/Cuba/Political-process
24. CUBA EXECUTIVE SUMMARY Cuba is a totalitarian state led by Raul Castro, who is the chief of state, president of the council of s – State.gov, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://2009-2017.state.gov/documents/organization/186717.pdf
25. Living Ideology in Cuba: Socialism in Principle and Practice, by …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00664677.2016.1212546
26. The “Economic Battle” Now and Then: (E)valuation Patterns of …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8550473/
27. A Look at Cuba: Growing Inequalities | ReVista, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://revista.drclas.harvard.edu/a-look-at-cuba-growing-inequalities/
28. Cubans – Summary – eHRAF World Cultures, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ehrafworldcultures.yale.edu/cultures/sx01/summary
29. Exploring Cuba’s population structure and demographic history …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6065444/
30. Health in Cuba – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Health_in_Cuba
31. Cuba – Country Profile | Health in the Americas, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://hia.paho.org/en/country-profiles/cuba
32. Education — Cuba Platform, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://cubaplatform.org/education
33. http://www.epdc.org, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.epdc.org/sites/default/files/documents/EPDC_NEP_2018_Cuba.pdf
34. Crisis and daily life in Cuba: What does street sociology say? | OnCubaNews English, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oncubanews.com/en/cuba/crisis-and-daily-life-in-cuba-what-does-street-sociology-say/
35. “Mapping Cuba’s Literary-Cultural History: The Cambridge History of Cuban Literature, edited by Vicky Unruh and Jacqueline Loss” | CUNY Graduate Center, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.gc.cuny.edu/events/mapping-cubas-literary-cultural-history-cambridge-history-cuban-literature-edited-vicky-unruh-and
36. The Cambridge History of Cuban Literature, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-cuban-literature/8B6DE56B5CA921556EDE4E34DD93070A
37. Cuba – Latin-American Literature – Hirons Library & Archives at Goldey-Beacom College, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://gbc.libguides.com/c.php?g=496852&p=7669566
38. Cuban literature | Britannica, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/art/Cuban-literature
39. Cuban Revolutionary Literature | Oxford Research Encyclopedia of …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-1361?p=emailAQ1/zyGiZjOgI&d=/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-1361
40. Cuban American Literatures | Oxford Research Encyclopedia of …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-376?p=emailAkofMxYC/5HvQ&d=/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-376
41. Cuban Music History – Hosted In Havana, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.hostedhavana.com/resources/cuban-music-history
42. rmbodenheimer.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://rmbodenheimer.com/wp-content/uploads/2014/05/cuba-music-oxford-bibliographies.pdf
43. An Analysis of Dance in Cuba: Flamenco – Scholarly Commons, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://commons.erau.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1058&context=student-works
44. scholarworks.umass.edu, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarworks.umass.edu/bitstreams/12375286-87ea-467a-aa92-9b92750e39d8/download
45. Cuban art history | LatAm ARTE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.latamarte.com/en/articles/Rlso/
46. Cuba Guide of Music & Art History – Anywhere, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.anywhere.com/cuba/travel-guide/music-and-art