Makîneya Demê ya H.G. Wells

1. Pêşgotin (Serpêhatî)

Romana Makîneya Demê (The Time Machine), ku di sala 1895an de ji hêla H.G. Wells ve hate weşandin, di dîroka wêjeya zanistî-honakî de xwedî cihekî taybet û girîng e. Ev berhem ne tenê wekî yek ji kevneşopiyên bingehîn ên vî cureyê wêjeyê tê qebûlkirin ¹, lê di heman demê de têgeha “makîneya demê” bi awayekî berfireh populer kiriye û xistiye nava çanda giştî.¹ Girîngiya romanê ji rexneya wê ya li ser civaka Victorian, pêşbîniyên wê yên li ser encamên pêşketinên teknolojîk, û kûrahiya wê ya di vekolîna newekheviyên civakî de diyar dibe.⁹ Makîneya Demê ji ber ku karibûye bi fikarên bingehîn ên mirovahiyê yên derbarê pêşerojê, teknolojiyê û newekheviyê re têkildar bimîne, xwedî mayîndebûneke sosret e. Ew wekî neynikekê fikarên civakî yên ku di serdemên cihê de bi awayên cuda derdikevin holê, nîşan dide. Ev kapasîteya romanê ya ji bo şîrovekirinên cihêreng li gorî kontekstên nû, yek ji sedemên sereke yên bandora wê ya domdar e.⁹

Armanca vê gotarê ew e ku bi nêzîkatiyeke akademîk û navdîsîplînî, romana Makîneya Demê ji aliyê wêjeyî, dîrokî, sînemagerî, civaknasî, nîşannasî (semîyotîk), watezanî (semantîk) û derûnnasî ve bi hûrgilî tahlîl bike. Di vê çarçoveyê de, dê girêdana romanê bi çavkaniyên akademîk û lêkolînên zanistî re were ronîkirin. Rêbaza lêkolînê dê bi giranî li ser analîza naverokê ya çavkaniyên akademîk ên heyî be, wek gotarên di kovarên peer-review de hatine weşandin, pirtûkên akademîk, û tezên doktorayê û masterê. Bi sentezkirina têgihiştinên cihêreng, armanc ew e ku analîzeke nû, kûr û berfireh bi zimanê Kurdî were pêşkêşkirin.

Nivîsandina analîzeke akademîk a bi vî rengî bi zimanê Kurdî li ser berhemeke klasîk a wekî Makîneya Demê, di heman demê de firsendekê ji bo geşepêdan û dewlemendkirina termînolojiya wêjeyî û rexneyî ya Kurdî di warê lêkolînên zanistî-honakî de pêşkêş dike. Çavkaniyên Kurdî yên heyî, her çend hewldanên girîng ji bo pêşxistina ziman û rexneya wêjeyî ya Kurdî nîşan bidin jî ¹⁴, kêmasiya çavkaniyên taybet ji bo analîza berfireh a wêjeya zanistî-honakî bi Kurdî, girîngiya vê hewldanê zêdetir dike. Ev gotar, bi vî awayî, dikare wekî beşek ji van hewldanan were dîtin û bibe bingehek ji bo lêkolînên pêşerojê.

2. Konteksta Dîrokî, Zanistî û Entelektuelî ya Makîneya Demê

Ji bo têgihiştineke kûr a romana Makîneya Demê, pêwîst e ku ew di çarçoveya konteksta xwe ya dîrokî, zanistî û entelektuelî de were nirxandin. Serdema ku Wells tê de jiyaye û nivîsiye, bi guherînên mezin û fikarên kûr dagirtî bû, û ev hemû di rûpelên romana wî de deng vedidin.

Rewşa Îngilîstana Victorian: Guherînên Civakî, Aborî û Teknolojîk

Sedsala 19an li Îngilîstanê, ku wekî Serdema Victorian tê nasîn, serdemeke guherînên civakî, aborî û teknolojîk ên bêhempa bû.¹¹ Şoreşa pîşesaziyê, ku hêza wê ya bênavber civakê diguherand ¹⁹, ne tenê dewlemendiyeke mezin afirand, lê di heman demê de newekheviyên civakî yên kûr jî bi xwe re anî.²⁰ Ev dewlemendî bi giranî di destê çîna jorîn de kom bû, û çîna karker di şert û mercên dijwar de dixebitî.¹¹ Wells, ku bi xwe di nav van şert û mercan de mezin bûbû, bi kûrahî ji van newekheviyan haydar bû û ew di berhemên xwe de, bi taybetî di Makîneya Demê de, bi awayekî rexneyî anî ziman. Şoreşa pîşesaziyê ne tenê têkiliyên mirovan bi kar re, lê herwiha bi xwezayê û bi hevûdu re jî bi awayekî bingehîn guherand. Ev guherîn bû sedema fikarên kûr ku Wells di romana xwe de bi awayekî honakî îfade kir; têkoşîna çînan ne tenê mijareke teorîk bû, lê rastiyeke rojane bû ku wî ew veguherand senaryoyeke pêşerojê ya tirsnak.¹¹

Bandora Darwinîzm, Teoriya Dejenerasyonê û Termodînamîkê

Ramana zanistî ya sedsala 19an bandoreke mezin li ser H.G. Wells û Makîneya Demê kir. Teoriya peresendinê ya Charles Darwin, bi têgihên wekî “bijartina xwezayî” û “têkoşîna ji bo jiyanê”, ne tenê di warê biyolojiyê de, lê di têgihiştina civakê de jî şoreşek çêkir.⁹ Romana Wells wekî “parableke zanistî” tê dîtin ku modela Darwinî ya peresendinê bi hilbijartina xwezayî nîşan dide, û pêşeroja mirovahiyê di ronahiya van teoriyan de xêz dike.²⁸

Di heman demê de, teoriya dejenerasyonê, ku ji hêla ramanwerên wekî Max Nordau û E. Ray Lankester ve hatibû pêşxistin, tirsa ji paşveçûn, hilweşîn û primitîfbûna civakê û mirovan îfade dikir.⁹ Ev tirs di dabeşbûna mirovahiyê ya nav Eloi (çîna jorîn a dejenerebûyî û lawaz) û Morlokan (çîna karker a hov û bindest) de bi awayekî berbiçav xuya dike. Tirsa ji dejenerasyonê ne tenê fikareke nezelal bû; ew dîskurseke zanistî û pseudozanistî ya taybet bû ku Wells bi hostayî ew xiste nav vegotineke peresendinî ya cihêreng. Eloi û Morlok ne tenê alegorîk in, lê encameke zanistî ya (wê demê) maqûl a meylên civakî yên serdema Victorian temsîl dikin.⁹

Wekî din, qanûnên termodînamîkê, bi taybetî qanûna duyemîn (entropî, ku meyla ber bi bêserûberî û mirina germî ya gerdûnê îfade dike) û qanûna yekemîn (parastina enerjiyê), çarçoveyeke zanistî ji bo dîtina Wells a pêşeroja dûr û dawiya dinyayê pêşkêş dikin.¹⁰ Wells, bi awayekî balkêş, têgîna parastina enerjiyê, ku ji bo pêşbîniyên erênî û xweşbîn ên serdema Victorian dihat bikaranîn, berevajî dike da ku rexneya xwe ya civakî û pesîmîzma xwe ya li ser pêşerojê xurt bike.²⁹

Nêrînên Sosyo-Polîtîk ên H.G. Wells û Rexneya wî ya li ser Kapîtalîzmê

H.G. Wells xwedî nêrînên sosyalîst ên xurt bû û ji bo demekê endamê Civata Fabian (Fabian Society) bû, her çend paşê ji ber cudahiyên fikrî ji wan dûr ketibe jî.¹ Romana wî, Makîneya Demê, bi awayekî eşkere rexneyeke tund li ser sîstema kapîtalîst a serdema Victorian û encamên wê yên wekî dabeşbûna çînan û îstîsmarê dike.¹⁰ Wells newekheviya kûr a di navbera “Kapîtalîst û Karker” de wekî bingeha dabeşbûna pêşerojê ya trajîk a mirovahiyê dibîne.¹ Sosyalîzma Wells ne tenê helwesteke siyasî bû, lê ajokareke bingehîn bû ji bo afirandina vegotina Makîneya Demê. Dabeşbûna Eloi/Morlok rasterast, her çend bi zêdegaviyeke honakî be jî, pêşandaneke rexneya wî ya li ser îstîsmara kapîtalîst û encamên wê yên demdirêj e.¹

Dîroka Weşanê, Edîsyonên Girîng û Wergerên Wê

Romana Makîneya Demê di sala 1895an de yekem car wekî pirtûk hate weşandin, lê bingeha wê di çîroka wî ya berê ya bi navê “The Chronic Argonauts” de, ku di sala 1888an de hatibû weşandin, hatibû danîn.¹ Du edîsyonên yekem ên girîng ên romanê hene: edîsyona Henry Holt and Company ku di 7ê Gulana 1895an de li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DY) hate weşandin, û edîsyona William Heinemann ku di 29ê Gulana 1895an de li Keyaniya Yekbûyî (KY) hate weşandin.¹ Ev her du edîsyon ji hêla nivîsê ve ji hev cuda ne, û piraniya çapên nûjen li ser teksta Heinemann bingeh digirin.¹ H.G. Wells bi xwe di sala 1931an de pêşgotinek ji bo çapekê nû ya romanê nivîsî, ku tê de ew berhema xwe wekî “karekî pir xwendekarane” dinirxîne, lê di heman demê de poşmaniya xwe ji bo vê “hewldana ciwaniyê” nîşan nade.¹ Guhertoyên nivîskî yên di navbera edîsyonên destpêkê de û nirxandinên paşê yên Wells bi xwe perspektîfeke nivîskarî ya pêşveçûyî nîşan didin û cewhera çêkirî ya nivîsa ku em îro dixwînin ronî dikin.¹

Makîneya Demê zû bi zû li gelek zimanan hate wergerandin û bandoreke mezin li ser wêje û ramana Ewropî kir.⁴ Mînak, wergera Frensî ya yekem di kovara navdar Mercure de France de bi awayekî rêzefîlm hate weşandin û ji hêla helbestvan û ramanwerê mezin Paul Valéry ve bi erênî hate pêşwazîkirin.³⁵ Ev werger û pêşwazîkirinên cihêreng nîşan didin ku roman ji derveyî cîhana Anglofonî jî xwedî girîngiyeke navneteweyî bûye.

Tabloya 1: Werger û Pêşwazîkirina Makîneya Demê li Ewropayê (Mînakên Hilbijartî)

Welat	Sala Wergera Yekem a Naskirî	Wergêr/Weşanxane (heke hebe)	Kurte Notên li ser Pêşwazîkirinê	Çavkanî
Fransa	1899 (wek pirtûk)	Henry-D. Davray / Mercure de France	Pêşwazîkirineke pir baş; Paul Valéry jê bandor bû. Sernavê Frensî (La Machine à explorer le temps) bandor li sernavên Spanî û Portekîzî kir. Bi Jules Verne re hate berawirdkirin.	³⁵
Macaristan	dora 1901	Nayê zanîn	Yek ji berhemên yekem ên Wells ku li Macarî hatiye wergerandin.	³⁵
Polonya	1899	Nayê zanîn	Wergerên destpêkê yên Wells, tevî Makîneya Demê, ne bi kalîteyeke baş bûn.	³⁵
Rûsya	Berî 1900	Nayê zanîn	Xwendevanên Rûs bi taybetî ji romanên zanistî-honakî yên Wells hez dikirin.	³⁵
Spanya	Berî 1899	Nayê zanîn	Wergera Spanî hebû.	³⁵

Ev tablo bi awayekî dîtbar bandora bilez û berfireh a romanê li seranserê Ewropayê nîşan dide û girîngiya wê ya navneteweyî tekez dike. Herwiha, ew nîşan dide ka çawa berhemeke wêjeyî dikare di çarçoveyên çandî yên cihê de were şîrovekirin û adaptekirin.

3. Analîza Wêjeyî: Temayên Sereke, Avaniya Vegêranê û Stîl

Makîneya Demê ne tenê bi mijara xwe ya rêwîtiya di demê de, lê herwiha bi kûrahiya temayên xwe, avaniya vegêranê ya balkêş û stîla xwe ya taybet jî berhemeke girîng e.

Temayên Sereke

Dejenerasyon û Newekheviya Civakî: Ev tema wekî stûna herî girîng a romanê derdikeve pêş.¹ Wells, bi rêya dabeşbûna mirovahiyê ya nav Eloi (neviyên çîna serdest a bêkar û lawazbûyî) û Morlokan (neviyên çîna karker a bindest û hovbûyî), encamên tirsnak ên dabeşbûna çînan û îstîsmara kapîtalîst di pêşerojeke dûr û tarî de pêşbînî dike. Ev dîtin ne tenê rexneyek li ser serdema Victorian e, lê hişyariyek e ji bo tevahiya mirovahiyê.
Utopya/Dîstopya: Roman bi awayekî hostayî di navbera hêviyên ji bo pêşerojeke utopîk û rastiyên kabûsî yên dîstopîk de dilîze.¹ Cîhana pêşerojê, ku Lehengê Demê digihîje wê, di destpêkê de wekî bihuşteke Eloiyan, civakeke bê xem û pirsgirêk xuya dike. Lêbelê, zû derdikeve holê ku ev dîmenê rûxarî ye û di bin vê bihuştê de kabûsa Morlokan û têkiliya wan a nêçîrvanî ya bi Eloiyan re veşartî ye. Wells bi vê yekê rexne li têgihên utopîk ên serdema xwe digire û nîşan dide ku çawa hewldanên ji bo afirandina civakeke bêkêmasî dikarin bibin sedema encamên berevajî û tirsnak.¹⁰ Jêhatiya romanê di vê berevajîkirina hêviyên utopîk de ye; Lehengê Demê li pêşketinê digere lê hilweşîn û dejenerasyonê dibîne, ku ev yek me neçar dike ku em ji nû ve li ser wateya rastîn a “pêşketinê” bifikirin.¹⁰
Hêvî û Bêhêvîtî: Tevî tabloya giştî ya tarî û pesîmîst a pêşerojê, hin lêkolîner di dawiya romanê de, bi taybetî di sembola kulîlkên Weena de, peyameke hêviyê dibînin. Ev nîşan dide ku tevî hemû dejenerasyon û hilweşînê, hin taybetmendiyên mirovî yên wekî spasdarî, hezkirin û nermî dikarin hîn jî bijîn.³⁷ Lêbelê, dîtina giştî ya romanê ber bi pesîmîzmê û eskatolojiyê (lêkolîna dawiya deman) ve diçe, nemaze di beşên ku Lehengê Demê diçe pêşerojeke hê dûrtir û dibîne ku roj ber bi mirinê ve diçe û jiyan li ser rûyê erdê hema hema nemaye.¹

Avaniya Vegêranê

Çarçoveya Çîrokê (Frame Narrative): Çîroka sereke ya Lehengê Demê û serpêhatiyên wî yên di pêşerojê de, di nav çîrokeke çarçoveyî de tê pêşkêşkirin. Di vê çarçoveyê de, Lehengê Demê serpêhatiyên xwe ji komeke mêvanên şîvê re, ku nûnerên çîn û pîşeyên cihêreng ên civaka Victorian in (wekî Şaredarê Parêzgehê, Zilamê Pir Ciwan, Edîtor), vedibêje.⁹ Ev çarçoveya vegêranê ne tenê amûreke wêjeyî ye ji bo destpêkirin û bidawîkirina çîrokê, lê di heman demê de amûreke epîstemolojîk e ku pêbaweriya vegotina Lehengê Demê û, bi berfirehî, cewhera rastî û baweriyê li hemberî ramanên nû û radîkal dipirse. Reaksiyonên mêvanan, bêbaweriya wan, û hewldanên wan ji bo redkirina çîroka Lehengê Demê, neynika helwesta civaka Victorian li hemberî ramanên ku statukoyê tehdîd dikin, nîşan dide.⁹ Ev çarçove herwiha pirsên li ser pêbaweriya vebêjer û cewhera subjektîf a rastiyê derdixe holê.³⁸
Teknîkên Vegotinê û Rola Vebêjer(an): Roman bi piranî ji perspektîfa yekem-kesî ya Lehengê Demê tê vegotin, ku ev yek xwendevan rasterast dixe nav serpêhatî û hestên wî. Lêbelê, vebêjerê çîroka çarçoveyê jî roleke girîng dilîze di şekildana têgihiştina giştî ya xwendevan û di afirandina mesafeyeke rexneyî de li hemberî çîroka Lehengê Demê.²⁸
Impresyonîzm û Skeptîsîzm: Wells di romanê de teknîkên impresyonîst bi kar tîne da ku hest û serpêhatiyên subjektîf ên Lehengê Demê bi awayekî zindî ragihîne. Danasînên wî yên li ser rêwîtiya di demê de û cîhana pêşerojê pir caran li ser bandorên dîtbarî û hestyarî yên yekser disekinin.³⁸ Ev yek bi skeptîsîzmeke li hemberî ezmûna emprîkî û sînorên zanîna mirovî re têkildar e.³⁸ Vegotina Lehengê Demê, ji ber ku ew serpêhatiyên xwe yên awarte ji kesên ku nikarin wan biceribînin re vedibêje, û ji ber ku ew bi xwe jî carinan ji tiştên ku dibîne guman dike, “du caran ji îmkana zanînê dûr e”.³⁸

Stîl û Ziman

Celebê “Romanseya Zanistî”: H.G. Wells bi xwe berhemên xwe yên destpêkê, tevî Makîneya Demê, wekî “romanseya zanistî” (scientific romance) bi nav kiriye.² Ev kategorîzekirin girîng e ji ber ku ew tevlihevkirineke bi zanebûn a dîskursa emprîkî û zanistî bi spekulasyona xeyalî û hêmanên macerayî re nîşan dide. Ev şêwaz di wê demê de nûjen bû û rêyeke nû ji bo wêjeya honakî vekir, rê da Wells ku ramanên zanistî û civakî yên tevlihev bi awayekî gihîştî û balkêş vekole.³⁷
Zimanê Zanistî û Honakî: Zimanê romanê bi awayekî serkeftî termînolojiya zanistî (bi taybetî di danasîna makîneya demê, têgihên fîzîkî yên li ser demê û peresendinê de) bi zimanekî wêjeyî yê dewlemend û danasînker re tevlihev dike. Ev zimanê wêjeyî ji bo danasîna cîhana biyanî ya pêşerojê, karakterên Eloi û Morlokan, û hest û fikarên kûr ên Lehengê Demê tê bikaranîn.

Tabloya 2: Temayên Sereke û Rexneyên Civakî di Makîneya Demê de

Tema	Rexneya Wells a Têkildar	Çavkaniyên Akademîk ên Sereke
Dejenerasyon	Pêşeroja mirovahiyê wekî paşveçûn û hilweşîna biyolojîk û rewşenbîrî ji ber şert û mercên civakî û nebûna têkoşînê.	⁹
Têkoşîna Çînan / Newekheviya Civakî	Dabeşbûna mirovahiyê ya nav Eloi û Morlokan wekî encama dawî ya newekheviya di navbera çîna serdest û çîna karker de di civaka kapîtalîst de.	¹
Rexneya Kapîtalîzmê	Kapîtalîzm wekî sîstemeke ku dibe sedema îstîsmar, xerabûna ehlaqî, û di dawiyê de hilweşîna mirovahiyê.	¹⁰
Pêşeroja Dîstopîk	Berevajîkirina hêviyên utopîk; pêşeroj ne wekî pêşketineke bêdawî, lê wekî kabûseke ku tê de mirovahî qîmeta xwe winda kiriye.	¹
Pirsyarkirina “Pêşketinê”	Pêşketina teknolojîk û zanistî bi serê xwe garantîya pêşketina mirovî û civakî nake; dibe ku bibe sedema pasîfbûn, lawazbûn û dejenerasyonê.	¹⁰

Ev tablo bi awayekî zelal û kurtasî xalên tematîk ên sereke yên romanê û helwesta rexneyî ya Wells pêşkêş dike, û wan bi lihevkirina akademîk ve girê dide.

4. Makîneya Demê di Çarçoveya Civaknasî de: Çîn, Kapîtalîzm û Rexneya Civakî

Makîneya Demê ji hêla civaknasî ve berhemeke pir dewlemend e, ji ber ku ew bi awayekî kûr û rexneyî li ser pirsgirêkên çînî, bandora kapîtalîzmê, û têgihên pêşketin û paşketinê yên di civaka Victorian de radiweste. Wells, bi afirandina cîhaneke pêşerojê ya ku tê de mirovahî li ser du cureyên cihê dabeş bûye, neynikekê li ber civaka xwe digire û fikarên xwe yên li ser newekheviyên civakî tîne ziman.

Nûnertiya Eloi û Morlokan wekî Çînên Civakî yên Serdema Victorian

Dabeşbûna mirovahiyê ya nav Eloi û Morlokan di sala 802,701 de, şîroveyeke rasterast a dabeşbûna çînan a di Îngilîstana sedsala 19an de ye.

Eloi: Ev afirîdên bedew, nazik û zarokî, ku li ser rûyê erdê di nav baxçeyên bihuştî de dijîn, wekî neviyên arîstokrasiya bêkar û çîna jorîn a dejenerebûyî têne şîrovekirin.¹ Ji ber jiyana xwe ya rehet, bêpirsgirêk û bê têkoşîn, Eloi ji hêla laşî û rewşenbîrî ve lawaz bûne. Ew ji meraq, afirînerî û hêza îradeyê bêpar in. Ev rewşa wan rexneyek e li ser çîna serdest a Victorian ku Wells ew wekî parazît û bêkêr didît.
Morlok: Berevajî Eloiyan, Morlok afirîdên hov, şevger û goştxwer in ku di bin erdê de, di tariyê û şert û mercên dijwar de dijîn û dixebitin.¹ Ew wekî neviyên çîna karker a ku bi sedsalan hatiye îstîsmarkirin û neçar maye di bin erdê de bixebite, têne dîtin. Adaptasyona wan a li hemberî tariyê û şiyana wan a ji bo xebitandina makîneyan, wan dike hêzeke veşartî û tirsnak.

Ev dabeşbûn, wekî ku Lehengê Demê bi xwe jî destnîşan dike, encama rasterast a “firehbûna gav bi gav a cudahiya civakî ya di navbera Kapîtalîst û Karker de” ye ku di serdema Wells de hebû.¹ Dînamîka Eloi-Morlok ji alegoriyeke hêsan wêdetir e; ew pêşandaneke pêvajoyên tebeqebûna civakî û îstîsmarê ye ku di kapîtalîzma Victorian de bi cih bûne, û ber bi sîstemeke çînî ya ku heta radeyekê biyolojîk bûye ve diçin.⁹

Rexneya li ser Kapîtalîzmê û Bandora Şoreşa Pîşesaziyê

Makîneya Demê bi awayekî berfireh wekî rexneyeke tund li ser sîstema kapîtalîst û encamên wê yên li ser civakê tê şîrovekirin.¹⁰ Wells bandora neyînî ya kapîtalîzmê li ser ehlaq, têkiliyên mirovî û pêşeroja mirovahiyê bi giştî radixe ber çavan.¹¹ Şoreşa pîşesaziyê, tevî ku pêşketinên teknolojîk ên mezin bi xwe re anî, di heman demê de bû sedema kûrkirina newekheviyên çînan, xerabûna şert û mercên jiyanê ji bo çîna karker, û dûrketina mirovan ji xwezayê.¹¹ Cîhana pêşerojê ya ku Eloi û Morlok tê de dijîn, encama mentiqî ya van pêvajoyan e.

Darwinîzma Civakî û Têgihên Pêşketin û Paşketinê

Roman bi awayekî eşkere têgihên Darwinîzma civakî, ku di sedsala 19an de populer bû, bi kar tîne da ku pêşeroja mirovahiyê şîrove bike. Lêbelê, Wells baweriya serdema Victorian a bi pêşketina bêdawî û xêzikî ya mirovahiyê berevajî dike û îhtîmala dejenerasyon, paşketin û heta hilweşîna cureyê mirovî nîşan dide.²¹ Li gorî dîtina Wells, “pêşketina teknolojîk… dê nikaribe pêşî li hilweşîn û dejenerasyona civakî bigire”.¹⁰ Di şûna pêşketinê de, civaka pêşerojê dikeve nav “regresyoneke rewşenbîrî û laşî”.³⁹ Romana Wells pêşniyar dike ku “pêşketin” di bin kapîtalîzma bêkontrol de dikare ji bo mirovahiyê bi giştî bibe rengekî regresyonê, ku ev yek nêrîna xweşbîn a serdema Victorian a li ser pêşketina teknolojîk û civakî bi tundî dijber dike.¹⁰ Pêşketina bê sînor a rehetî û ewlehiyê ji bo Eloiyan bûye sedema lawazbûna wan, û keda bêdawî ya Morlokan di bin erdê de ew veguherandine afirîdên hov. Ev yek nîşan dide ku çawa şert û mercên civakî û aborî dikarin bandorê li ser pêvajoya peresendinê bikin û encamên nediyar û nexwestî derxînin holê.

5. Nîşannasî (Semiyotîk) û Watezanî (Semantîk) di Romanê de

Makîneya Demê ne tenê bi çîroka xwe ya balkêş, lê herwiha bi bikaranîna sembol û nîşanên xurt û wateyên kûr ên ku ew hildigirin, berhemeke dewlemend e. Analîza semiyotîk û semantîk a romanê dikare aliyên veşartî yên rexneya Wells û dîtina wî ya li ser dem, pêşeroj û mirovahiyê eşkere bike.

Analîza Nîşan û Sembolên Sereke

Sfinksa Spî: Ev sembola herî berbiçav û esrarengîz a romanê ye. Gava Lehengê Demê digihîje pêşerojê, yekem tişta ku dibîne ev peykerê mezin ê Sfinksê ye.⁴ Sfinks di çanda kevnar a Misrê de sembola zanîn, hêz û esrarê bû. Di romanê de, Sfinksa Spî ne tenê wekî deriyê ku makîneya demê tê de veşartî ye kar dike, lê di heman demê de esrar, zanîna windabûyî ya şaristaniyên berê, û têkiliya bi rabirdûya kûr a mirovahiyê re temsîl dike.¹ Ew wekî “manifestasyoneke sembolîk a pirsên tevlihev û pir caran dijber ên derbarê pîvana dema jeolojîk” tê dîtin.⁴¹ Rengê wê yê spî, ku bi gelemperî bi paqijî û bêgunehiyê ve tê girêdan, li vir bi xuyabûna wê ya “nexweş” an “kotî” re têkel dibe û hestek mirin û hilweşînê dide.⁴² Sfinksa Spî semboleke pirralî ye; ew ne tenê esrara pêşerojê û zanîna windabûyî temsîl dike, lê di heman demê de îhtîmala ku avahiyên mirov-çêkirî ji mirovahiyê bi xwe dirêjtir bijîn, û di çarçoveyeke dema kûr de bibin berhemên biyanî yên ku wateya xwe ya resen winda kirine.⁴¹
Kulîlk (Kulîlkên Weena): Kulîlkên spî yên piçûk ku Weena, hevala Eloi ya Lehengê Demê, dide wî, sembola bêgunehî, dilsozî, hezkirina hêsan û mirovahiya mayî ne, tevî dejenerasyona giştî.¹ Ew di dawiya romanê de dibin yekane delîla fîzîkî ya rastbûna çîroka Lehengê Demê û serpêhatiyên wî yên di pêşerojê de. Hin şîrovekar van kulîlkan wekî “taca cenazeyê ya dest स्पर्शker ji bo nijada mirovî” dinirxînin, ku hem trajediya pêşerojê û hem jî şewqa mirovahiyê ya dawî nîşan didin.⁴²
Agir: Agir di romanê de semboleke dualî ye. Ji aliyekî ve, ew şaristanî, teknolojî, zanîn û hêza mirovan li hemberî xwezayê û hovîtiyê temsîl dike. Lehengê Demê agir ji bo parastina xwe li hember Morlokan û ji bo ronîkirina tariyê bi kar tîne.¹ Ji aliyê din ve, agir dikare ji kontrolê derkeve û bibe hêzeke wêranker, wekî ku di şewata daristanê de tê dîtin. Ev yek îroniya pêşketina bêkontrol û xetereyên potansiyel ên teknolojiyê nîşan dide.
Reng (bi taybetî Spî): Rengê spî di romanê de bi awayekî sîstematîk û dubarekirî bi têgihên wekî dekadans, nexweşî, lawazbûn û mirinê ve tê girêdan.⁴² Sfinksa Spî, lingên spî û çermê zer ê Eloiyan, kulîlkên spî yên Weena, û bi taybetî spîbûna tirsnak a Morlokan (“Lemûrên Spîkirî”) vê sembolîzma neyînî xurt dikin. Morlokên spî yên ku di tariyê de dijîn, hem dejenerasyona fizîkî û hem jî windabûna mirovahiyê temsîl dikin.

Têkiliya Sembolan bi Têgihên Wekî Dema Kûr, Pêşerojên Posthuman, Arkeolojî û Paleontolojiyê

Sembolên di Makîneya Demê de, bi taybetî Sfinksa Spî, bi kûrahî bi têgihên zanistî û felsefî yên serdema Victorian re têkildar in. Hebûna Sfinksê di pêşerojeke ku bi sed hezaran salan dûr e, fikarên Victorian ên derbarê cihê mirovahiyê di pîvanên dema jeolojîk û peresendinî de nîşan dide.⁴¹ Di sedsala 19an de, vedîtinên di warê jeolojî û paleontolojiyê de têgihiştina mirovan a li ser temenê erdê û dîroka jiyanê bi awayekî radîkal guherandibû. Sfinks, wekî berhemeke arkeolojîk a ku bi şaristaniyên kevnar ve girêdayî ye, di heman demê de bi forma xwe ya hîbrîd (nîv-mirov, nîv-heywan) îşaret bi têgihên peresendinî û pêşerojên posthuman dike. Ew “li hevberdana pîvanên dema mirovî û ne-mirovî” radiweste û pirsên li ser mayîndebûna mirovahiyê û şaristaniya wê derdixe holê.⁴¹

Wateya Demê, Pêşerojê û Mirovahiyê di Romanê de

Makîneya Demê ne tenê çîrokeke macerayê ye, lê di heman demê de vekolîneke felsefî ye li ser wateya demê, cewhera pêşerojê, û qedera mirovahiyê.

Teoriya Proksîmîzasyonê: Lêkolînek nûjen ⁴³ Teoriya Proksîmîzasyonê bi kar tîne da ku nîşan bide ka Wells çawa bi rêya bikaranîna stratejiyên zimanî yên mekanî, demî û nirxî, xwendevanan bi awayekî hestyarî nêzîkî “qedereke mirovî ya tarî” dike. Vebêjerê yekem-kes (Lehengê Demê) û bikaranîna zêde ya lêkerên hestî (dîtin, bihîstin, hîskirin) vê bandorê xurt dikin û xwendevan di cîhana tirsnak a pêşerojê de dihelînin.⁴³
Transhumanîzm û Posthumanîzm: Her çend ev têgih di serdema Wells de bi awayê îroyîn nehatibin bikaranîn jî, transformasyonên radîkal ên Eloi û Morlokan pirsên li ser sînorên biyolojîkî yên mirovahiyê û îmkana pêşerojên posthuman derdixin holê. Romana Wells dikare wekî pêşbîniyeke zû ya fikarên ku îro di çarçoveya transhumanîzmê de têne nîqaşkirin (wekî derbaskirina sînorên biyolojîkî û afirandina formên nû yên jiyanê) were xwendin.⁴⁴
Eskatolojî: Beşa dawî ya romanê, ku tê de Lehengê Demê diçe pêşerojeke hê dûrtir û dibîne ku roj mezin û sor bûye, gerstêrk sar dibe û jiyan hema hema bi dawî dibe, romanê bi awayekî eşkere dixe nav qada eskatolojiyê, ango lêkolîna dawiya deman, dawiya dinyayê û qedera dawî ya mirovahiyê.¹ Ev dîtina apokalîptîk pesîmîzma Wells a li ser pêşeroja dûr a mirovahiyê û gerdûnê tekez dike.

Vekolîna semantîk a romanê ya têgihên “pêşeroj” û “mirovahî” fikareke kûr li ser windabûna wate û nasnameyê li hemberî pîvanên peresendinî û kozmîk ên mezin eşkere dike. Eloi û Morlok, ji perspektîfa Lehengê Demê yê Victorian, ji hêla semantîk ve ji mirovên serdema wî “kêmtir mirov” in, ji ber ku wan gelek taybetmendiyên ku ew wekî bingehîn ji bo mirovahiyê dibîne (wekî jîrbûn, meraq, hêza îradeyê) winda kirine.³⁹ Ev yek guherîneke semantîk di pênaseya mirovahiyê ya di nav pêşeroja romanê de nîşan dide û pirsên felsefî yên kûr li ser cewhera mirovbûnê derdixe holê.

6. Analîza Derûnnasî: Lehengê Demê û Psîkolojiya Eloî û Morlokan

Makîneya Demê ne tenê vekolîneke civakî û felsefî ye, lê di heman demê de derfetê dide analîzeke derûnnasî ya karakterê sereke, Lehengê Demê, û herwiha psîkolojiya du cureyên mirovî yên pêşerojê, Eloi û Morlokan.

Profîla Derûnî ya Lehengê Demê

Motîvasyon: Motîvasyona sereke ya Lehengê Demê ji bo çêkirina makîneya demê û rêwîtiya ber bi pêşerojê ve meraqeke zanistî ya xurt û hewesa ji bo keşfkirinê ye.⁴⁵ Ew dixwaze sînorên zanînê derbas bike û bibîne ka pêşeroj çi ji mirovahiyê re aniye. Lêbelê, hin şîrovekar pêşniyar dikin ku dibe ku hêmanên revê ji rastiya civaka Victorian a serdema wî û pirsgirêkên wê jî di motîvasyona wî de rol bilîzin.⁴⁷ Her çend Wells bi xwe ne ewqas bi bandora kesane ya rêwîtiya demê re eleqedar bûbe jî ⁴⁸, Lehengê Demê bi eşkereyî nirxê herî mezin dide jîrbûn û zanînê, û bêhêvîbûna wî ya ji lawaziya rewşenbîrî ya Eloiyan vê yekê piştrast dike.⁴⁶
Etîka Çavdêrî vs. Destwerdanê: Lehengê Demê di serî de xwe wekî çavdêrekî zanistî û objektîf dibîne. Ew hewl dide ku cîhana pêşerojê bi awayekî sîstematîk fêm bike, hîpotezan li ser bingeha çavdêriyên xwe ava dike û wan sererast dike.⁴⁶ Lêbelê, bi pêşveçûna çîrokê re, nemaze piştî hevdîtina wî bi Weena re û rûbirûbûna wî ya bi xetereya Morlokan re, ew ji rola çavdêrê pasîf derdikeve û dest bi destwerdanê dike. Têkiliya wî ya hestyarî bi Weena re û şerê wî yê ji bo jiyanê li hember Morlokan, wî neçar dike ku biryarên etîkî yên dijwar bide. Teoriya “Çavdêrê Rewşenbîr” (Intellectual Observer), ku ji hêla hin lêkolîneran ve hatiye pêşniyarkirin ²⁴, Lehengê Demê wekî nûnerê çîna navîn a Victorian dinirxîne ku bi awayekî çalak beşdarî dîskursên serdemê yên li ser dejenerasyon û Darwinîzmê dibû, û ji vê perspektîfê li pêşerojê dinêrî.
Travmaya Rêwîtiya Demê û Şoka Pêşerojê: Serpêhatiyên Lehengê Demê yên di pêşerojê de, bi taybetî rastîhatina wî ya bi hovîtiya Morlokan, windakirina Weena, û dîtina dawiya tarî ya mirovahiyê, bandoreke trawmatîk a kûr li ser wî dihêlin.³⁸ Hestên wî yên di dema rêwîtiya di demê de wekî “pir nerehet” û “bêzar” têne danasîn.³⁸ Şoka ku ew ji ber dejenerasyona mirovahiyê û cîhana xerîb a pêşerojê dijî, wî dixe nav rewşeke tengezarî û bêhêvîtiyê. Rêwîtiya Lehengê Demê ne tenê fîzîkî ye, lê bi kûrahî psîkolojîk e. Ew wî neçar dike ku bi sînorên dîtina cîhanê ya Victorian, bêwatebûna potansiyel a hewldana mirovî di pîvana kozmîk a mezin de, û tenêtiya xwe wekî mirovekî ji serdemeke din rû bi rû bimîne. Veqetandina wî ya zanistî bi berdewamî ji hêla reaksiyonên wî yên hestyarî ve (mînak, hezkirina wî ji Weena re, tirsa wî ya ji Morlokan re) tê ceribandin, ku ev pevçûna navxweyî ji bo kûrahiya psîkolojîk a karakterê wî kilît e.³⁸

Taybetmendiyên Psîkolojîk ên Eloi û Morlokan

Eloi: Ji hêla psîkolojîk ve, Eloi wekî afirîdên ku di qonaxeke zaroktiyê ya daîmî de mane têne danasîn.⁹ Ew bedew û nazik in, lê ji hêla rewşenbîrî ve pir lawaz in, bê meraq û bê ambîsyon in. Jiyana wan bi lîstik, xwarina fêkiyan û razanê derbas dibe. Têgihên kompleks ên wekî malbat, hevaltî, zayend, ol, huner û siyaset ji bo wan hema hema tune ne.⁴⁵ Tirsa wan a herî mezin ji tariyê û ji Morlokan e. Lêbelê, karakterê Weena, bi dilsozî û hezkirina xwe ya ji Lehengê Demê re, nîşan dide ku hin hestên mirovî yên bingehîn di nav Eloiyan de hîn jî mane, her çend bi awayekî lawaz be jî.⁴⁵
Morlok: Ji hêla psîkolojîk ve, Morlok wekî afirîdên ku ji ber şert û mercên jiyana xwe ya di bin erdê de û keda xwe ya bêdawî, taybetmendiyên hov û nêçîrvan bi dest xistine têne xêzkirin.⁹ Ew ji ronahiyê direvin û di tariyê de çalak in. Têkiliya wan bi Eloiyan re li ser bingeha nêçîrê ye; ew Eloiyan wekî çavkaniya xwarinê dibînin. Her çend ew makîneyan dixebitînin û xwedî rêxistineke civakî ya bingehîn bin jî, ew ji hêla Lehengê Demê ve wekî “tiştên pîs ên şevê” û “nemirovî” têne dîtin.

Rewşên psîkolojîk ên Eloi (pasîf, tirsonek, hêsan) û Morlokan (hov, fêlbaz, bindest) encamên rasterast ên rêyên wan ên peresendinî yên cihêreng in, ku bi hezaran salan zextên civakî yên li ser bingeha çînan hatine şekildanîn. Psîkolojiya wan şahidiyeke tirsnak a determînîzma hawîrdorî û civakî ye; ew nîşan didin ka çawa şert û mercên jiyanê yên demdirêj dikarin ne tenê laş, lê herwiha hiş û giyanê mirovan jî biguherînin.⁹

Bandora Psîkolojîk a Rêwîtiya di Demê de

Rêwîtiya di demê de, wekî ku di romanê de tê teswîrkirin, ne tenê serpêhatiyeke fîzîkî ye, lê di heman demê de xwedî bandoreke psîkolojîk a kûr e.⁷ Hesta lezbûna demê, guherîna bilez a hawîrdorê, û nediyariya pêşerojê dibin sedema hestên nerehetî, tirs, û carinan jî heyraniyekê. Ji bo Lehengê Demê, rûbirûbûna bi pêşeroja tarî ya mirovahiyê re û têgihiştina ku hemû hewldanên mirovî dibe ku ber bi pûçbûnê ve biçin, “barekî zanînê” yê giran e. Ev yek dikare bibe sedema bêhêvîtî, tenêtî û hestek biyanîbûnê li hemberî cîhana ku ew jê hatiye û cîhana ku ew tê de ye.

7. Adaptasyonên Sînemayî û Bandora Çandî

Romana Makîneya Demê ya H.G. Wells ne tenê di warê wêjeyê de, lê di heman demê de di warê sînema û çanda populer de jî bandoreke mezin û mayînde hiştiye. Gelek adaptasyonên sînemayî û televîzyonî yên romanê hatine çêkirin, ku her yek ji wan bi awayekî xwe şîroveya xwe li ser çîrok û temayên Wells pêşkêş kiriye.

Analîza Adaptasyonên Sînemayî yên Sereke

Fîlmê George Pal (1960): Ev adaptasyona yekem a mezin a sînemayî ya romanê ye û bi gelemperî wekî klasîkek di cureyê zanistî-honakî de tê dîtin.¹ Fîlmê Pal, ku ji bo efektên xwe yên taybet ên wê demê (bi taybetî teknîka time-lapse) xelata Oscarê wergirtiye ²⁸, hin guhertinên girîng ji romana resen dike. Mînak, ew fikarên serdema Şerê Sar, wekî tirsa ji şerê nukleerî, di nav çîrokê de bi cih dike û dawiya romanê bi awayekî hêvîdartir diguherîne; Lehengê Demê (ku di fîlmê de navê wî George e) vedigere pêşerojê da ku alîkariya Eloiyan bike û bi Weena re bibe yek.¹² Ji hêla dîtbarî ve, fîlm bi “zêdegaviyeke dîtbarî ya melodramatîk” û “rengên hîperbolîk” tê nasîn ku “artifîsiyaliyeke nostaljîk” diafirîne, û estetîka salên 1950î tîne bîra mirov.⁵⁶ Ev fîlm, wekî gelek adaptasyonên din, fikar û peymanên sînemayî yên serdema xwe ji pabendbûneke dilsoz a bi temayên resen ên romanê re zêdetir nîşan dide.¹²
Fîlmê Simon Wells (2002): Ev adaptasyon, ku ji hêla neviyê mezin ê H.G. Wells bi xwe ve hatiye derhênerkirin, ji hêla rexnegiran ve bi gelemperî bi neyînî hatiye pêşwazîkirin.¹² Fîlm hêmanên çîrokî yên nû li romanê zêde dike, wekî subploteke romantîk a ku motîvasyona Lehengê Demê (Alexander Hartdegen) ji bo rêwîtiya di demê de diguherîne (mirina hezkiriya wî Emma), û karakterê Über-Morlock ê telepatîk ku ji hêla Jeremy Irons ve tê lîstin.⁵⁸ Tevî efektên taybet ên pêşketî, fîlm ji hêla tematîk ve hem ji romana resen û hem jî ji adaptasyona Pal a 1960î dûr dikeve, û bêtir wekî fîlmeke aksiyonê ya tevlihev tê dîtin.⁵⁴ Ew di nostaljiya xwe de ji fîlmê 1960î “bi eşkereyî refleksîftir” e û heta referansan li adaptasyonên berê jî dide.⁵⁹

Berawirdkirina Fîlman bi Romanê re

Adaptasyonên sînemayî, bi xwezaya xwe, neçar in ku hin guhertinan di çîroka resen de bikin da ku li gorî navgîna dîtbarî û hêviyên temaşevanan tevbigerin. Di mijara Makîneya Demê de, fîlman bi gelemperî bala xwe dane ser hêmanên macerayî û efektên taybet, carinan li ser hesabê kûrahiya tematîk û rexneya civakî ya romanê. Mînak, guherîna ji baldariya Wells a li ser têkoşîna çînan û dejenerasyona civakî ber bi subplotên romantîk an senaryoyên apokalîptîk ên ku bi fikarên serdemên çêkirina fîlman re têkildar in (wekî Şerê Sar di fîlmê Pal de, an jî felaketa ekolojîk a ji ber hilweşîna heyvê di fîlmê Simon Wells de) vê meylê nîşan dide.¹²

Bandora Giştî ya Makîneya Demê li ser Wêjeya Zanistî-Honakî û Çanda Populer

Makîneya Demê ne tenê wekî yek ji berhemên damezrîner ên cureyê zanistî-honakî tê hesibandin ¹, lê di heman demê de gelek têgih û tropên ku îro di vî cureyî de standard in, destnîşan kiriye.

Wells têgeha “makîneya demê” bi awayekî berfireh populer kir û ew xist nav ferhenga giştî.¹ Berî wî, rêwîtiya di demê de bi gelemperî bi rêyên efsûnî an xewnan pêk dihat.
Roman bandor li ser gelek nivîskar û berhemên din ên zanistî-honakî kiriye û rê li ber pêşketina jêr-cureyê rêwîtiya demê vekiriye.¹
Makîneya Demê ne tenê têgeha makîneya demê populer kir, lê di heman demê de tropên bingehîn ên jêr-celebê rêwîtiya demê jî saz kir. Di nav van tropan de zanyarê îcadkar û keşifkar, çavdêriya civakên pêşerojê wekî şîroveyek li ser dema niha, û xetere û paradoksên potansiyel ên jicîhûwarkirina demkî hene.¹
Lîsteya adaptasyonên romanê di navgînên cihêreng de (fîlm, televîzyon, radyo, komîk) pir berfireh e, ku ev yek populerbûn û bandora wê ya domdar nîşan dide.¹

Tabloya 3: Adaptasyonên Sînemayî yên Sereke yên Makîneya Demê û Nirxandinên Wan

Fîlm (Sal)	Derhêner	Xalên Rexneyî yên Sereke	Çavkaniyên Akademîk
The Time Machine (1960)	George Pal	Klasîkeke zanistî-honakî; efektên taybet ên pêşketî ji bo dema xwe; fikarên Şerê Sar nîşan dide; dawiya romanê diguherîne; şêwazeke dîtbarî ya “nostaljîk artifîsiyel” û melodramatîk.	¹²
The Time Machine (2002)	Simon Wells	Ji hêla rexnegiran ve bi neyînî hatiye pêşwazîkirin; subploteke romantîk û karakterên nû lê zêde dike; ji hêla tematîk ve ji romanê dûr dikeve; bêtir fîlmeke aksiyonê ye; efektên taybet ên nûjen.	¹²

Ev tablo bi awayekî sîstematîk du adaptasyonên fîlmê yên herî girîng dide ber hev, rê dide analîzeke birêkûpêk a cudahî û wekheviyên wan di têkiliya bi romanê û rexneyên akademîk re.

8. Encam û Nirxandin

Romana Makîneya Demê ya H.G. Wells, piştî zêdetirî sed salî ji weşandina xwe, hîn jî wekî berhemeke bingehîn û bi bandor di wêjeya cîhanê de cihê xwe diparêze. Vekolîna ku di vê gotarê de hate kirin, hewl da ku bi nêzîkatiyeke navdîsîplînî kûrahî û pirralîbûna vê romanê ji aliyê wêjeyî, dîrokî, sînemagerî, civaknasî, nîşannasî, watezanî û derûnnasî ve ronî bike.

Xalên sereke yên ku ji vê analîzê derketine holê ev in:

Makîneya Demê bi kûrahî di nav konteksta xwe ya dîrokî û zanistî ya Îngilîstana Victorian de kok daye, û bi awayekî rexneyî li ser guherînên civakî, aborî û teknolojîk ên serdemê, bandora Darwinîzm û teoriya dejenerasyonê, û nêrînên sosyalîst ên Wells radiweste.
Ji hêla wêjeyî ve, roman bi temayên xwe yên wekî dejenerasyon, newekheviya civakî, û lîstika di navbera utopya û dîstopyayê de, bi avaniya xwe ya vegêranê ya çarçoveyî, û bi stîla xwe ya “romanseya zanistî” berhemeke nûjen û xweser e.
Analîza civaknasî dabeşbûna Eloi û Morlokan wekî encama rasterast a kapîtalîzma bêkontrol û têkoşîna çînan şîrove dike, û rexneya Wells a li ser pêşketina bê pîvan radixe ber çavan.
Ji hêla nîşannasî û watezanî ve, sembolên wekî Sfinksa Spî, kulîlk û agir wateyên kûr û pirralî hildigirin, û têgihên dem, pêşeroj û mirovahî di romanê de bi awayekî felsefî têne vekolîn.
Analîza derûnnasî motîvasyon, fikar û travmayên Lehengê Demê, û herwiha psîkolojiya dejenerebûyî ya Eloi û Morlokan wekî encama şert û mercên wan ên jiyanê yên demdirêj eşkere dike.
Adaptasyonên sînemayî yên romanê, her çend ji hêla tematîk ve carinan ji romana resen dûr bikevin jî, bandora wê ya domdar li ser çanda populer û şiyana wê ya ji bo nîşandana fikarên serdemên cihêreng piştrast dikin.

Tevî ku H.G. Wells bi xwe paşê Makîneya Demê wekî karekî “xwendekarane” binirxîne jî ¹, girîngî û mayîndebûna romanê nayê înkarkirin. Ew îro jî wekî klasîkek û berhemeke bingehîn a wêjeya zanistî-honakî tê hesibandin.¹ Hin rexnegir wê ji bo têgihiştina “perçeyên xwestekê” berî Sigmund Freud jî girîng dibînin.¹ Hêza mayînde ya Makîneya Demê bi giranî di nermbûna wê ya alegorîk de ye. Ev nermbûn rê dide her nifşek ku fikar, tirs û hêviyên xwe yên civakî û felsefî bixe nav vegotina Eloi, Morlokan, û rêwîtiya Lehengê Demê. Lêkolîna berdewam a romanê, adaptasyonên wê yên bêhejmar di nav dehsalan de, û şîroveyên rexneyî yên cihêreng hemû îşaret bi kapasîteya wê ya ji bo lihevkirina bi çarçoveyên dîrokî û çandî yên guherbar re dikin.¹ Temayên wê yên bingehîn ên çîn, dejenerasyon, cewhera demê, û pêşeroja mirovahiyê bêdem in û îro jî bi qasî dema ku hatine nivîsandin, têkildar û provokatîf in.

Ji bo lêkolînên pêşerojê yên li ser Makîneya Demê di çarçoveya Kurdî de, çend rê dikarin werin pêşniyarkirin. Yek, lêkolînên berawirdî yên bi berhemên wêjeya Kurdî re, nemaze heke motîfên utopîk, dîstopîk, an jî têgihên rêwîtiya di demê de di wêjeya Kurdî de hebin (her çend ev kêm be jî). Ya duyemîn, bikaranîna temayên romanê (wekî newekheviya civakî, bandora teknolojiyê, fikarên li ser pêşerojê) ji bo nîqaşkirin û analîzkirina mijarên civakî, aborî û teknolojîk ên hemdem di nav civaka Kurdî de. Herwiha, wergerandin û analîzkirina berhemên din ên klasîk ên zanistî-honakî bo zimanê Kurdî dikare ji bo dewlemendkirina dîskursa rexneyî û wêjeyî ya Kurdî sûdmend be.

Di dawiyê de, Makîneya Demê ne tenê çîrokeke honakî ye; ew hişyariyek e, vekolîneke felsefî ye, û vexwendinek e ji bo ramana rexneyî li ser rêya ku mirovahî tê de dimeşe. Mayîndebûna wê şahidiyek e ji bo jêhatiya H.G. Wells û girîngiya pirsên ku wî di vê berhema xwe ya nemir de pirsîne.

xebatên wergirtî

The Time Machine – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Time_Machine
‘The Time Machine’ a sociological sci-fi story – Global Times, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.globaltimes.cn/page/202501/1326593.shtml
api.pageplace.de, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9780313085437_A23628223/preview-9780313085437_A23628223.pdf
The Time Machine – H.G. Wells – University of Illinois Library, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.library.illinois.edu/rbx/hgwells2016/category/the-time-machine/
The Time Machine (Dover Thrift Editions: Classic Novels): 9780486284729: H. G. Wells – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.amazon.com/Time-Machine-Dover-Thrift-Editions/dp/0486284727
H.G. Wells’ „The Time Machine” in Terms of “Victorian Class Struggle” and “Evolution”, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.grin.com/document/182351
The Concept of Time Travel in The Time Machine and “A … – NSK, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://zir.nsk.hr/islandora/object/ffzg:6763/datastream/PDF/view
Herbert George Wells The Time Machine, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.carnavalderua.prefeitura.sp.gov.br/textbook-solutions/publication/_pdfs/herbert_george_wells_the_time_machine.pdf
http://www.diva-portal.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:692369/FULLTEXT01.pdf
The Time Machine as a Dystopian and Apocalyptic Fiction – The SPL Journal of Literary Hermeneutics, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://literaryherm.org/index.php/ojs/article/download/51/60/178
http://www.iosrjournals.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.iosrjournals.org/iosr-jhss/papers/Vol.28-Issue2/Ser-4/G2802043542.pdf
The Time Machine versus its film adaptations, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, http://acad.depauw.edu/~aevans/HONR101-02/WebPages/Spring2005/Jessie/Website/Comparisons.htm
H. G. Wells’s The Time Machine and the “Odd Consequence” of …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/232931253_H_G_Wells’s_The_Time_Machine_and_the_Odd_Consequence_of_Progress
kurdarastirmalari.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://kurdarastirmalari.com/uploads/kurt_edebiyat/Kurd_Arastirmalari_5_Naverok.pdf
zanenstitu.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://zanenstitu.org/uploads/dosyalar/Kitaplar/Toplum%20ve%20Kuram/TKD-4.pdf
Ferhengên Nivîskî – WER-GER, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://wer-ger.com/ferhengen-niviski-2/
Ferhenga Desti A Kurdish Kurdish Dictionary by Umid Demirhan | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.scribd.com/doc/56803851/Ferhenga-Desti-a-Kurdish-Kurdish-Dictionary-by-Umid-Demirhan
Dystopic Trends in Modern Arabic Literature – Al Jadid, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://aljadid.com/node/2131
gupea.ub.gu.se, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://gupea.ub.gu.se/bitstream/handle/2077/32596/gupea_2077_32596_1.pdf
Inequality and Social Class Theme in The Time Machine | LitCharts, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.litcharts.com/lit/the-time-machine/themes/inequality-and-social-class
1 Glimpse to the Future: Depiction of Degeneration and Victorian Decadence in The Time Machine by H.G. Wells – IJMR, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://ijmr.net.in/current/2024/Dec/jEziGmeTZSEJeqj.pdf
The Time Machine Study Guide | Literature Guide – LitCharts, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.litcharts.com/lit/the-time-machine
vtext.valdosta.edu, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://vtext.valdosta.edu/xmlui/bitstream/handle/10428/1922/palombo-nicholas_thesis.pdf?sequence=1&isAllowed=y
“Human Spiders”: Intellectual Observers, Degeneration and Darwinism in H.G. Wells’ The Time Machine (1895) – Lund University Publications, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://lup.lub.lu.se/student-papers/record/9133307/file/9133308.pdf
scholarworks.calstate.edu, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://scholarworks.calstate.edu/downloads/fx719x034
HG Wells’ The Time Machine: Beyond Science and Fiction – Denison Digital Commons, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://digitalcommons.denison.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1074&context=prologue
The Time Machine | Introduction & Summary | Britannica, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.britannica.com/topic/The-Time-Machine
The Time Machine (1960 film) | Cast, Summary, Morlocks, & Science …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.britannica.com/topic/The-Time-Machine-film-1960
The first law of time travel: The Time Machine and thermodynamics., erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.napier.ac.uk/research-and-innovation/research-search/outputs/the-first-law-of-time-travel-the-time-machine-and-thermodynamics
Political views of H. G. Wells – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Political_views_of_H._G._Wells
Class Inequality and Social Dynamics in The Time Machine – eNotes.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.enotes.com/topics/time-machine/questions/class-inequality-and-social-dynamics-in-the-time-3138399
H.G. Wells’s Revisi(tati)ons of The Time Machine – Project MUSE, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://muse.jhu.edu/article/366765
The Time Machine – Broadview Press, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://broadviewpress.com/product/the-time-machine/
INTRODUCTION: “THE WELLS EFFECT” – The domain cambridgecore.org is registered by NetNames, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://core-prod.cambridgecore.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/18177F1BE9B7D240BBDC2959F39BE95B/9781783089925int_p1-10_CBO.pdf/introduction_the_wells_effect.pdf
The Reception of H. G. Wells in Europe 9781472543264 …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/the-reception-of-h-g-wells-in-europe-9781472543264-9781441112996.html
The Time Machine and Heart of Darkness: H.G. Wells, Joseph …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://digitalcommons.usf.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=4591&context=etd
H.G. Wells’s The Time Machine: A Reexamination of a “Scientific Romance”, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://researchonline.stthomas.edu/esploro/outputs/graduate/HG-Wellss-The-Time-Machine-A/991015132265403691
Narrative, Epistemology and Thought Experiment in H. G. Wells’s The Time Machine, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://muse.jhu.edu/article/751273
Critical Analysis of The Time Machine by H.G. Wells – Free Essay Example – Edubirdie, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://hub.edubirdie.com/examples/critical-analysis-of-the-time-machine-by-h-g-wells/
HG Wells’s The Time Machine: A Reexamination of a “Scientific Romance” – University of St. Thomas, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://researchonline.stthomas.edu/view/pdfCoverPage?instCode=01CLIC_STTHOMAS&filePid=13439822600003691&download=true
http://www.victoriannetwork.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.victoriannetwork.org/index.php/vn/article/view/116/108
David Lake — Images of Death in the Time Machine, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/backissues/17/lake17.htm
(PDF) Critical Cognitive Interpretation of The Time Machine from the …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/359745231_Critical_Cognitive_Interpretation_of_The_Time_Machine_from_the_Perspective_of_Proximization_Theory
Semantic Analysis of the Philosophical Discourse of the Transhumanism Concept in the Works of Russian Scholars – MDPI, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.mdpi.com/2409-9287/8/1/13
The Downfall of Mankind in H.G.Wells’s “The Time Machine” – FFOS-repozitorij, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://repozitorij.ffos.hr/islandora/object/ffos%3A3998/datastream/PDF/view
The Time Traveller Character Analysis in The Time Machine | LitCharts, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.litcharts.com/lit/the-time-machine/characters/the-time-traveller
Psychological Implications of Time Travel, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://public.websites.umich.edu/~engtt415/psychology/
The Time Machine – Core Knowledge Foundation, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.coreknowledge.org/wp-content/uploads/2022/08/CC_TheTimeMachine_Reader_W1.pdf
The Time Machine by H. G. Wells, Paperback | Barnes & Noble®, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://m.barnesandnoble.com/w/the-time-machine-h-g-wells/1116614876;jsessionid=DC79FB67EBA680F857467BE1ECDAC57F.prodny_store01-atgap06?ean=9780451470706&bvstate=pg:2/ct:r
Journeying to the past: time travel and mental time travel, how far apart? – Frontiers, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2023.1260458/full
Journeying to the past: time travel and mental time travel, how far apart? – PMC, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10783551/
(PDF) ‘There’s Something Very Familiar About All This’: Time …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/290213813_’There’s_Something_Very_Familiar_About_All_This’_Time_Machines_Cultural_Tangents_and_Mastering_Time_in_HG_Wells’s_The_Time_Machine_and_the_Back_to_the_Future_trilogy
The Time Machine (1960): A Stylish Yet Flawed Journey Through Time, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://roseshavethoughts.com/2024/09/27/the-time-machine-1960-a-stylish-yet-flawed-journey-through-time/
Review Essays: #96 – DePauw University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/review_essays/ruddick96.htm
Top 10 Notes: The Time Machine | Articles on WatchMojo.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.watchmojo.com/articles/top-10-notes-the-time-machine
http://www.erudit.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.erudit.org/en/journals/cine/2021-v29-n2-cine06230/1079803ar.pdf
Nietzschean Analysis of “the time Machine” (2002) : r/Nietzsche – Reddit, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.reddit.com/r/Nietzsche/comments/fa0lhz/nietzschean_analysis_of_the_time_machine_2002/
The Time Machine (2002 film) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Time_Machine_(2002_film)
Projecting a Nostalgic Future: Nostalgia as Time Machine – Cinémas – Érudit, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.erudit.org/en/journals/cine/2021-v29-n2-cine06230/1079803ar/
The Time Machine: A Brief Review | The Creative Launcher, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.thecreativelauncher.com/index.php/tcl/article/view/294
HISTORY AND EVOLUTION OF DIGITAL DYSTOPIAN NOVELS – IEJSE, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://iejse.com/journals/index.php/iejse/article/download/77/130/254
‘There’s Something Very Familiar About All This’: Time Machines, Cultural Tangents, and Mastering Time in H.G. Wells’s The Time Machine and the Back to the Future trilogy | Adaptation | Oxford Academic, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://academic.oup.com/adaptation/article/9/2/164/2274503
List of time travel works of fiction – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_time_travel_works_of_fiction
H. G. Wells – Wikiwand, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.wikiwand.com/en/articles/H._G._Wells