I. Destpêk: Martin Eden – Rêwîtiyeke Wêjeyî ya Piralî

• Kurtepêşkêşkirina Romanê û Girîngiya Wê

Romana Jack London, Martin Eden, ku yekem car di salên 1908-1909an de wekî rêzeroman di The Pacific Monthly de û di sala 1909an de wekî pirtûkek ji hêla Macmillan Company ve hat weşandin, wekî yek ji berhemên herî girîng û bi awayekî berçav otobiyografîk ên nivîskar tê naskirin.¹ Ev berhem çîroka Martin Eden, keştîvanekî ciwan, xizan û karker e ku bi çavekî hovîtî û bi biryardariyeke agresîf li pey xewnên xwe yên perwerdehiyê û bidestxistina navûdengiya wêjeyî diçe.¹ Romana Martin Eden ne tenê vegotina têkoşîna takekesî ya ji bo serkeftinê ye; ew di heman demê de rexneyeke kûr û pir-alî li ser civaka burjuwazî, têkoşîna di navbera çînan de, û nirxên serdest ên civaka Amerîkî ya destpêka sedsala 20an pêşkêş dike.¹ Girîngiya romanê ji şiyana wê ya ji bo vekolîn û pirsiyarkirina temayên gerdûnî yên wekî lêgerîna wateyê di jiyanê de, bêhêvîbûna ji îdealên şikestî, û têkiliya tevlihev a di navbera hunermend û civaka ku tê de dijî, derdikeve holê.¹⁶

Çîroka Martin Eden, ku ji refên herî jêrîn ên civakê dest pê dike û bi hewldaneke bêhempa xwe digihîne lûtkeya serkeftina wêjeyî, di heman demê de lêpirsîneke kûr a li ser xwezaya “serkeftinê” bi xwe ye, nemaze di çarçoveya civakeke kapîtalîst û bi tundî çînî de. Romana London pirsê dike ka gelo serkeftina ku ji hêla pîvanên civakî ve tê pênasekirin, bi rastî ji bo takekesekî xwedî wijdan, hestiyariyeke hunerî ya kûr û lêgerîna rastiyê, dikare watedar be yan na. Martin, di destpêkê de, ji bo ku ji hêla Ruth Morse û çîna wê ya burjuwazî ve were pejirandin û hezkirin, bi awayekî hovîtî li pey serkeftina wêjeyî û rewşenbîrî diçe.¹ Lêbelê, dema ku ew digihîje vê “serkeftinê”, ew bi rastiyeke tal re rû bi rû dimîne: ew kesên ku berê ew û hunera wî red kiribûn, niha tenê ji ber navûdeng û statuya wî ya nû li dora wî kom dibin, bêyî ku kûrahiya berhemên wî an jî guherîna wî ya hundurîn teqdîr bikin.¹ Ev yek dibe sedema bêhêvîbûneke kûr û radîkal ji civakê, ji têkiliyên mirovan û ji pênaseya “serkeftinê” bi xwe.¹ Ji ber vê yekê, roman ne tenê çîroka trajedîk a Martin Eden e, lê di heman demê de rexneyek li ser pênaseya civakî ya serkeftinê û valahiya nirxên ku li ser vê pênaseyê ava dibin e.

Wekî din, romana Martin Eden qadeke berfireh ji bo nîqaşên li ser îdeolojiyan vedike, nemaze nakokiya di navbera takekesî û sosyalîzmê de. Jack London bi xwe bi eşkereyî diyar kiriye ku wî ev roman wekî êrîşek li dijî felsefeya takekesiyê û pesnê Nietzsche yê “Superman” nivîsandiye, û armanc kiriye ku nîşan bide ka takekesiyeke bê sînor û bê girêdanên civakî dikare çiqas wêranker be.⁸ London angaşt dikir ku heke Martin sosyalîzm hembêz bikira, dê ji xwekuştinê xilas bibûya.¹⁸ Lêbelê, tevî vê niyeta eşkere ya nivîskar, gelek xwendevan û rexnegir bi awayekî paradoksîk heyranê ruhê takekesî, îradeya pola û hewldanên bêhempa yên Martin mane.⁴ Ev dualîtî û pir-wateyîbûna romanê dibe ku nakokiyên di nava Jack London bi xwe de jî nîşan bide; ew bi xwe di navbera baweriyên xwe yên sosyalîst ên kûr û handana xwe ya xurt a ji bo serkeftina takekesî û navûdengê de mabû.⁴ Ji ber vê yekê, Martin Eden ne tenê wekî rexneyek li ser takekesiyê, lê her weha wekî lêpirsînek li ser têkiliya tevlihev a di navbera hunermend, îdeolojî û civakê de dikare were xwendin, û ev yek wê dike metnekî ku şîrove û nîqaşên cihêreng teşwîq dike.

• Behskirina Armanc û Çarçoveya Raporê

Armanca sereke ya vê raporê ew e ku bingeheke akademîk a berfireh û kûr ji bo amadekirina gotareke bi zimanê Kurdî li ser romana Jack London a bi navê Martin Eden were danîn. Di vê çarçoveyê de, rapor dê hewl bide ku romanê ji gelek aliyên girîng ve bikole, di nav de aliyên wêjeyî (tematîk, karakter, stîl, otobiyografî), dîrokî û civakî (mercên Amerîkaya destpêka sedsala 20an, têkoşîna çînan, perwerdehî), sînemagerî (bi taybetî adaptasyona Pietro Marcello), civaknasî (tevngerî û krîtîka civakî), semiyotîk (sembolîzm), semantîk (wateya têgehan) û derûnnasî (pêşketina kesayetê û psîkolojiya karakterê sereke). Ev vekolîn dê li ser bingeha çavkaniyên akademîk ên heyî û analîzên rexneyî yên cihêreng were avakirin. Herwiha, di raporê de dê li îmkanên tevlîkirina tabloyan ji bo pêşkêşkirina daneyên berawirdî an îstatîstîkî jî were gerîn, da ku gotara Kurdî ya paşerojê bi awayekî hîn xurttir were piştgirî kirin.

II. Analîza Wêjeyî: Xweserî û Kûrahiya Vegotinê

• A. Xweseriya Otobiyografîk û Kesayeta Hunermend (Künstlerroman)

Romana Martin Eden bi gelemperî û bi awayekî berfireh wekî berhema herî otobiyografîk a Jack London tê pejirandin.¹ Jiyana karakterê sereke, Martin Eden, ji paşxaneya wî ya xizan û serpêhatiyên wî yên dijwar wekî keştîvanek, heya têkoşîna wî ya bêhempa ji bo ku xwe perwerde bike û bibe nivîskarekî navdar, gelek paralelî û wekheviyên rasterast bi jiyana London bi xwe re nîşan dide. London, ku bi xwe jî ji refên çîna karker derketibû û bi xwebexşî û xwendina bêdawî xwe gihandibû navûdengiya wêjeyî, serpêhatî û hestên xwe yên kûr di kesayeta Martin de zindî kiriye. Bi rastî, London bi xwe jî di dema xwe de gotiye, “Ez Martin Eden bûm,” û ev yek girêdana xurt a di navbera nivîskar û karakterê wî de piştrast dike.¹⁸ Wekî ku Alfred Kazan destnîşan kiriye, “çîroka herî mezin a ku Jack London qet nivîsandiye, çîroka ku wî jiyaye bû”.¹

Ji aliyê cureyê ve, Martin Eden bi awayekî klasîk di kevneşopiya Künstlerroman de cih digire; ango, romaneke ku pêşketin, avabûn û geşedana giyanî û hunerî ya hunermendekî vedibêje.¹ Roman rêwîtiya Martin a dijwar û tevlihev dişopîne: ji xortekî keştîvan ê nezan, nefsbiçûk û ji aliyê civakî ve marjînal, ber bi rewşenbîrekî xwebexş, nivîskarekî bi hêz û kesayetekê navdar ve. Lêbelê, ev rêwîtiya ku bi hêviyên mezin dest pê dike, di dawiyê de bi bêhêvîbûneke kûr, pûçbûna îdealan û xwekuştineke trajedîk bi dawî dibe. Vekolîna vê pêvajoyê, têkoşînên Martin ên hundurîn û derveyî, û têkiliyên wî yên bi cîhana huner û civakê re, naveroka sereke ya vê Künstlerromanê pêk tîne.

Xweseriya otobiyografîk a romanê kûrahiyeke taybet li têgihiştina me ya karakterê Martin û temayên navendî yên berhemê zêde dike. Têkoşînên London bi xwe yên bi xizanî, redkirina ji hêla elîtên wêjeyî ve, lêgerîna zanînê, û hestên biyanîbûn û bêhêvîtiyê yên piştî serkeftinê, bi awayekî berbiçav di serpêhatiyên Martin de deng vedidin.¹ Ev yek dihêle ku xwendevan ne tenê çîrokeke honandî, lê her weha şahidiya kesane ya nivîskarekî ku bi xwe di nav agirê van pirsgirêkan re derbas bûye, bibîne. Ev girêdana otobiyografîk, rastî û hestiyariyeke taybet dide romanê û wê ji gelek berhemên din ên serdema xwe cuda dike.

• B. Temayên Sereke

Romana Martin Eden bi gelek temayên kûr û gerdûnî dewlemend e ku heya roja îro jî girîngiya xwe diparêzin.

Evîna Martin ji Ruth Morse re wekî hêza destpêkê û katalîzatorek ji bo xwebûn û pêşketina wî ya rewşenbîrî kar dike.¹ Martin, piştî ku bi Ruth û cîhana wê ya safîkirî û çandî re rû bi rû dimîne, bi awayekî hovîtî hewl dide ku xwe bigihîne asta wê û hezkirina wê bi dest bixe. Lêbelê, ev evîn ji destpêkê ve îdealîzekirî ye; Martin wêneyekî bêkêmasî û pîroz ê Ruthê di hişê xwe de diafirîne.¹ Di rastiyê de, ev îdealîzasyon bi cudahiyên çînî yên kûr û famnekirina bingehîn a Ruthê ji kûrahî û rastiya hunera Martin re rû bi rû dimîne û di dawiyê de hildiweşe.¹ Ruth, wekî nûnera çîna burjuwazî, nikare “vulgarîteya” û realîzma tund a di berhemên Martin de tehmûl bike.¹

Têkoşîna çînî û rexneya li ser burjuwaziyê yek ji stûnên herî xurt ên romanê ye.¹ London bi hostayî cudahiyên kûr ên di navbera çîna karker a ku Martin jê tê û çîna burjuwazî ya dewlemend û serdest de nîşan dide. Martin, tevî ku bi hemû hêza xwe hewl dide ku bikeve nav vê çîna jorîn û ji hêla wê ve were pejirandin, di dawiyê de ji valahî, serûbinîtî û durûtiya nirxên wê bi kûrahî bêhêvî dibe.

Rêwîtiya Martin a ji bo xwebûn û perwerdehiyê bi rêya xwendina bêdawî û nivîsandina bêwestan, yek ji hêmanên herî balkêş û navendî yên romanê ye.¹ Roman pirsên girîng li ser xwezaya perwerdehiya rastîn dike: Gelo perwerdehiya fermî û akademîk her gav ji xwe-perwerdekirina bi meraq û kedeke kesane çêtir e? Martin bi “birçîbûneke” mezin xwe berdide nav deryaya zanînê û di warê rewşenbîrî de ji gelek endamên çîna burjuwazî yên xwedî perwerdehiya fermî jî bilindtir dibe.

Têkoşîna Martin ji bo ku wekî nivîskarekî cidî û xwedî nirx were pejirandin, û redkirina wî ya ji bo tawîzkirina yekrêzî û rastiya hunera xwe ji bo bidestxistina serkeftina bazirganî ya hêsan, temayeke din a navendî ye.¹ Ew li hemberî elîtên wêjeyî yên ku hunerê wekî kelûmelekî bazirganî dibînin, disekine û hewl dide ku dengê xwe yê xweser biparêze.

Lêbelê, tevî ku Martin di warê maddî û navûdengê de digihîje “serkeftina” ku ew û civak li pey wê bûn, ew bi bêhêvîbûneke kûr û hestek pûçbûnê re rû bi rû dimîne ku wî ber bi nîhîlîzm û di dawiyê de ber bi xwekuştinê ve dibe.¹ Ev yek pirsê li ser wateya rastîn a serkeftinê û bedelên ku ji bo wê têne dayîn dike.

Di dawiyê de, temaya takekesî li hemberî sosyalîzmê yek ji mijarên herî nîqaşkirî yên romanê ye. Wekî ku hate gotin, London armanc dikir ku roman rexneyek li ser takekesiyê be û nîşan bide ku Martin ji ber nebûna girêdaneke sosyalîst têk çû.⁸ Lêbelê, îradeya pola û enerjiya bêhempa ya Martin gelek xwendevanan heyran dihêle û ev yek dibe sedema şîroveyên cihêreng ên li ser peyama dawî ya romanê. Ev nakokî di romanê de û di rexneyên li ser wê de xalek navendî ye û kûrahiyeke felsefî dide berhemê.

Têkçûna evîna Martin û Ruth ne tenê ji ber cudahiyên çînî yên ku di navbera wan de hene, pêk tê. Bêguman, ev cudahî roleke girîng dilîzin, lê sedema bingehîn a têkçûnê di têgihiştinên wan ên bi bingehîn cihêreng ên li ser nirx, huner, û jiyanê bi xwe de ye. Martin, piştî ku ji Ruth hez dike, wê îdealîze dike û wê wekî sembola bedewî û paqijiyê dibîne.¹ Ruth, ji aliyê xwe ve, hewl dide ku Martin li gorî norm û pîvanên çîna xwe ya burjuwazî “safî bike” û wî ji “xavîtî” û “hovîtiya” wî xilas bike.¹ Lêbelê, dema ku Martin dest bi afirandina hunera xwe ya rastîn dike – hunereke ku ji kûrahiya serpêhatiyên wî yên dijwar û hestên wî yên xurt tê – Ruth nikare vê hunerê teqdîr bike. Ew ji “vulgarîteya” û realîzma wê ya tund aciz dibe û wê wekî tiştekî ne hêja û ne li gorî pîvanên “bilind” ên çanda xwe dibîne.¹ Di vê nuqteyê de, Martin hêdî hêdî fêm dike ku Ruth û çîna wê ne li pey nirxa hunerî ya rastîn in, lê tenê qîmetê didin serkeftina maddî, populerbûn û pejirandina civakî.¹ Ji ber vê yekê, têkçûna têkiliya wan ne tenê encama astengiyên çînî ye, lê di heman demê de pevçûneke kûr a felsefî, estetîk û nirxî ye. Ruth sembola kevneşopî, rûerdîtî û konformîzmê ye, dema ku Martin bi awayekî bêhêvî li pey kûrahî, rastî û wateya otantîk e.

Herwiha, romana Martin Eden dikare wekî rexneyek li ser “pîşesaziya çandê” ya destpêka sedsala 20an û mekanîzmayên wê yên bazirganî were xwendin. Rêwîtiya Martin di nav cîhana weşangeriyê de vê yekê bi awayekî zelal nîşan dide. Di destpêkê de, Martin bi hewldaneke mezin û kedeke bêhempa berhemên xwe yên wêjeyî diafirîne, lê ew bi berdewamî ji hêla weşanxane û kovarên wêjeyî ve tê red kirin.¹ Ew neçar dimîne ku ji bo debara jiyana xwe karên fizîkî yên pir dijwar bike û di nav xizaniyeke mezin de bijî, heya radeya ku tenduristiya wî jî dikeve xeterê.¹ Lêbelê, dema ku yek ji berhemên wî bi tesadufî populerîteyê bi dest dixe û ew ji nişka ve navdar dibe, heman weşanxane û edîtorên ku berê bi dehan caran ew red kiribûn, niha bi awayekî hovîtî li pey berhemên wî dikevin û ji bo weşandina wan bi hev re dikevin pêşbaziyê.¹ Martin bi awayekî tal fêm dike ku ev eleqeya ji nişka ve ne ji ber nirxa hunerî ya bilind a berhemên wî ye – ji ber ku ew heman berhemên ku berê hatibûn red kirin in – lê tenê ji ber navûdengê wî yê nû û potansiyela bazirganî ya ku ev navûdeng bi xwe re tîne ye.¹ Ev yek ne tenê bêhêvîbûna Martin ji cîhana wêjeyê kûrtir dike, lê di heman demê de krîtîkek tund li ser mekanîzmayên bazirganî yên ku li ser pîşesaziya çandê serdest in û çawa nirxa hunerî ya rastîn bi gelemperî ji hêla berjewendiyên aborî û populerbûna serûbinî ve tê paşguh kirin an jî têk birin, pêşkêş dike.

• C. Karakterên Navendî û Rola Wan

Karakterên di Martin Eden de ne tenê kesayetên takekesî ne, lê di heman demê de nûnerên hêz û îdeolojiyên civakî yên berfirehtir in.

Martin Eden: Protagonîstê sereke yê romanê, keştîvanekî ciwan, xwebexş, bi îradeyeke pola, zîrek û bi hestiyariyeke kûr e ku bi hemû hêza xwe dixwaze xwe ji çîna karker xilas bike û bibe nivîskarekî serkeftî û naskirî.¹ Ew hem ambargo û biryardariya Jack London bi xwe, hem jî kêmasî û nakokiyên wî yên navxweyî temsîl dike. Rêwîtiya wî ya dijwar a ji bo bidestxistina zanîn, evîn û pejirandinê, û di dawiyê de bêhêvîbûn û hilweşîna wî ya trajedîk, navenda vegotina romanê pêk tîne.

Ruth Morse: Keçeke ciwan a ji malbateke burjuwazî ya dewlemend û xwedî çand e ku Martin di destpêkê de bi awayekî korane evîndarê wê dibe.¹ Ew ji bo Martin sembola her tiştê ku ew dixwaze bi dest bixe ye: safîbûn, perwerdehî, statuya civakî û jiyaneke çandî. Lêbelê, Ruth di heman demê de nûnera nirxên serûbinî, kevneşopî û sînordar ên çîna burjuwazî ye.¹ Ew nikare kûrahî, rastî û xisûsiyeta hunera Martin teqdîr bike û di dawiyê de ji ber zextên malbat û civaka xwe dev ji Martin berdide.¹

Russ Brissenden: Hevalê herî nêzîk ê Martin di cîhana rewşenbîriyê de, helbestvanekî sosyalîst, bi zîrekiyeke tûj lê bi nexweşiyeke giran e.¹ Brissenden yekane kes e ku bi rastî nirx û potansiyela hunera Martin fêm dike û wî teşwîq dike ku li ser rêya xwe ya rastîn bimeşe, ne li pey populerbûna erzan. Ew ji bo Martin wekî rêberekî rewşenbîrî û hevalekî giyanî ye. Xwekuştina Brissenden bandorek wêranker û bêhêvîker li ser Martin dike û yek ji faktorên sereke ye ku wî ber bi hilweşînê ve dibe.³

Lizzie Connolly: Keçeke ciwan a ji çîna karker e ku bi awayekî bêqeyd û şert û bi dilpakiyeke mezin ji Martin hez dike, ne ji ber navûdeng an pereyê wî, lê ji ber kesayeta wî ya rastîn.¹ Ew berevajî Ruth, evîneke otantîk, bêmerc û fedakar pêşkêşî Martin dike. Tevî ku Martin qîmeta hezkirina Lizzie nas dike û jê bandor dibe, ew di dawiyê de nikare bi wê re be, dibe ku ji ber ku ew êdî xwe ji cîhana wê dûr hîs dike an jî ji ber ku ew bi tevahî ji evîn û jiyanê bêhêvî bûye. Lizzie sembola rastî û dilsoziya çîna karker e ku Martin li pey xwe hiştiye.

• D. Stîla Vegotinê, Zimanê Wêjeyî, û Teknîkên Wêjeyî

Jack London di Martin Eden de stîleke vegotinê ya zindî, hêzdar û bi bandor bikar tîne. Bi gelemperî, çîrok ji perspektîfa kesê sêyem ê sînorkirî tê vegotin, ku bi giranî li ser hişmendî, hest û ramanên Martin Eden disekine.²³ Ev teknîk dihêle ku xwendevan bi awayekî rasterast têkeve nav cîhana hundurîn a Martin, şahidiya pêvajoyên wî yên ramanê, têkoşînên wî yên giyanî û hestên wî yên tevlihev bike. London bi hostayî monologa navxweyî bikar tîne da ku pêşketina rewşenbîrî û psîkolojîk a Martin, û her weha bêhêvîbûna wî ya gav bi gav, nîşan bide.³⁵

Zimanê wêjeyî yê London bi hûrgiliyên realîst ên zindî û carinan jî bi vegotineke tund û rasterast a ku nêzîkî naturalîzmê dibe, tije ye.⁸ Ew ji bikaranîna zimanê kolanan û argoya keştîvaniyan natirse da ku rastiya karakter û derdora wan nîşan bide. Di heman demê de, London di danasîna hest û ramanên kûr ên Martin de zimanekî lîrîk û felsefî jî bikar tîne.

Bikaranîna sembolîzmê di romanê de xuyayî ye. Hêmanên wekî behr (wek sembola azadî, xeterî, zanîn û di dawiyê de mirinê), pirtûk (wek sembola zanîn, hêvî û xilasiyê) û tewra navê “Eden” bi xwe (îşaretek îronîk li bihuşta windakirî) wateyên kûr li vegotinê zêde dikin.⁸ Îronî jî teknîkeke girîng e; mînak, sernavê orîjînal ê ku London ji bo romanê fikirîbû, “Serkeftin” bû, ku bi encama trajedîk a çîrokê re berevajîtiyeke tal diafirîne.⁸ Analîza zimannasî ya li ser wergera navên karakteran (antroponîm) ji Îngilîzî bo zimanên din, wek Ozbekî, dikare wateyên semantîk ên kûr û niyeta nivîskar a di derbarê fonksiyonên karakteran de eşkere bike.²⁴

• E. Realîzm û Naturalîzm di Martin Eden de

Romana Martin Eden bi awayekî xurt hem hêmanên realîzmê hem jî yên naturalîzmê di nav xwe de dihewîne, ku ev her du tevgerên wêjeyî di dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de li Amerîkayê serdest bûn.

Realîzm: Roman bi awayekî realîst û bi hûrgilî jiyana çîna karker a li Oakland, California, têkoşînên dijwar ên ji bo bidestxistina perwerdehiyê, û cîhana dijwar û bi gelemperî bêrehm a weşangeriyê ya wê demê nîşan dide.¹ Portreya karakteran, bi taybetî ya Martin Eden, bi kûrahiyeke psîkolojîk a realîst û bi motîvasyonên pêbawer hatiye xêzkirin. London hewl dide ku rastiya civakî û aborî ya serdemê, bêyî îdealîzekirineke zêde, pêşkêşî xwendevan bike.

Naturalîzm: Hêmanên naturalîst di romanê de bi taybetî di giranîdana li ser bandora hawîrdor (civakî û fizîkî) û mîrasê (biyolojîk) de li ser karakter û çarenûsa wan xuya dibin.⁸ Têkoşîna Martin ji bo jiyanê, ku bi gelemperî wekî şerekî dijwar li dijî hêzên ku ji kontrola wî wêdetir in tê teswîr kirin, û encama wî ya trajedîk a di dawiyê de (xwekuştin), bi prensîbên naturalîzmê re hevaheng in. Naturalîzm, wekî şaxekî tundtir ê realîzmê, bi gelemperî li ser aliyên tarî û determînîst ên jiyanê disekine, û London, wekî nivîskarekî ku bi kûrî ji Darwin û Spencer bandor bûye, van hêmanan di Martin Eden de bi hostayî bikar tîne.⁸ Ew hewl dide ku rastiyên dijwar û carinan hovane yên jiyanê, bêyî ku wan “safî bike” an îdealîze bike, nîşan bide.⁸

Lêbelê, girîng e ku were destnîşankirin ku naturalîzma London ne her gav bi tevahî pesîmîst an jî bi tevahî determînîst e. Wekî ku Martin Eden bi xwe realîzma xwe wekî “realîzmeke bi kelecan, ku bi hêvî û baweriya mirovî hatiye dagirtin” pênase dike ³⁶, ev yek nîşan dide ku London, tevî ku bandorên hawîrdor û biyolojiyê qebûl dike, di heman demê de girîngiyê dide îradeya mirovî, hestên kûr û lêgerîna wateyê. Ev “realîzma bi kelecan” dibe ku romanê ji hin formên sar û klînîk ên naturalîzmê cuda bike û kûrahiyeke hestyarî û felsefî ya taybet bide wê.

III. Çarçoveya Dîrokî û Civakî: Amerîkaya Destpêka Sedsala 20an

• Mercên Civakî-Aborî li California û Amerîkayê (bi taybetî Oakland)

Romana Martin Eden di destpêka sedsala 20an de, bi taybetî li bajarê Oakland, California, derbas dibe.³ Ev serdem li Amerîkayê serdemeke guhertinên mezin û bilez ên civakî, aborî û teknolojîk bû. Pîşesazîbûn bi lez pêş diket, bajarîbûn zêde dibû, û ev yek dibû sedema derketina newekheviyên çînî yên kûr û berfireh.¹² Oakland, wekî gelek bajarên din ên Amerîkî yên wê demê, navendeke pîşesazî û bazirganiyê bû ku tê de çîna karker a mezin û bi gelemperî xizan, ligel çîneke burjuwazî ya dewlemend û xwedî îmtiyaz, dijiyan.

Jack London bi xwe di nav xizanî û mercên dijwar ên çîna karker a Oakland de mezin bûbû, û serpêhatiyên wî yên kesane yên bi ked û têkoşînê re bi awayekî xurt di atmosfera û bûyerên romanê de xuya dibin.¹ Romana wî neynikek ji rastiyên civakî yên wê demê ye: karên dijwar û kêm-drav ên ku Martin neçar dimîne bike (wekî karê li cilşûştinê), xizaniya ku bandorê li jiyan û tenduristiya mirovan dike, û astengiyên ku li pêşiya kesên ji çînên jêrîn ji bo pêşketin û perwerdehiyê derdikevin. Pêşketina kapîtalîzma pîşesazî û bandora wê ya li ser jiyana mirovan, bi taybetî li ser çîna karker, yek ji mijarên bingehîn e ku di binê vegotina romanê de diherike.⁹ Cihê ku roman lê derbas dibe, Oakland, ne tenê paşxaneyek e, lê aktorek çalak e ku mercên civakî û aborî yên ku karakteran û çarenûsa wan şekil didin, temsîl dike. Ew mîkrokozmosek ji guhertinên berfireh ên civakî yên li Amerîkayê ye. Têkoşînên Martin ji bo perwerdehiyê û debara jiyanê rasterast bi mercên li Oaklandê ve girêdayî ne. Cudahiyên di navbera taxên dewlemend ên malbata Morse û taxên xizan ên ku Martin lê dijî, newekheviyên civakî yên kûr ên bajêr û serdemê bi awayekî berbiçav nîşan didin.

• Têkoşîna Çînan, Mîta Xewna Amerîkî, û Krîtîka Nirxên Burjuwazî

Di navenda romana Martin Eden de, têkoşîna di navbera çîna karker (proletarya) ya ku Martin jê tê û çîna jorîn (burjuwazî) ya ku ew hewl dide têkeve navê, bi awayekî eşkere û tund tê nîşandan.¹ Martin, bi hemû enerjiya xwe, hewl dide ku ji sînorên çîna xwe xilas bibe û bigihîje statuya civakî û rewşenbîrî ya çîna burjuwazî, ku di destpêkê de ji hêla Ruth Morse û malbata wê ve tê temsîl kirin.

Mîta “Xewna Amerîkî” – ew fikra ku her kes, bêyî ku paşxaneya wî çi be, dikare bi xebata dijwar, biryardarî û jêhatîbûnê serbikeve û bigihîje dewlemendî û statuyê – di romanê de bi awayekî kûr tê pirsîn û rexnekirin.¹ Tevî ku Martin, li gorî pîvanên derveyî, di dawiyê de “serdikeve” – ew dibe nivîskarekî navdar û dewlemend – ew di hundurê xwe de bextewarî û wateyê nabîne. Berevajî, serkeftina wî dibe sedema bêhêvîbûneke kûrtir û hestek pûçbûnê, ji ber ku ew dibîne ku ew cîhana ku wî ewqas hewl daye bigihîje, di rastiyê de vala û serûbinî ye. Krîtîka London a li ser “Xewna Amerîkî” ji ya nivîskarên paşerojê yên wekî F. Scott Fitzgerald an John Steinbeck cuda ye. London ne tenê valahiya wê xewnê nîşan dide, lê di heman demê de pêvajoya “gehiştina” wê xewnê wekî tiştekî ku dikare ruhê mirov bikuje, wî ji koka wî û ji nirxên wî yên rastîn biyanî bike, û wî bi tenêtiyeke hebûnî re rû bi rû bihêle, nîşan dide. Di vê pêvajoyê de, Martin ji çîna xwe ya karker û ji hevalên xwe yên berê dûr dikeve ¹³, û dema ku ew digihîje “serkeftinê”, ew fêm dike ku ew êdî ne ew kesê berê ye û ji cîhana ku wî xwestiye bigihîje jî biyanî bûye.⁴ Ev ne tenê bêhêvîbûnek ji encamê ye, lê ji tevahiya pêvajoyê û windakirina xwe ye.

Nirxên çîna burjuwazî – wekî serûbiniya di têkiliyan de, materyalîzma kor, konformîzma bê pirsiyar, û tirsa ji her tiştê ku “xav” û “ne safîkirî” ye – bi tundî û bi awayekî bêrehm ji hêla London ve têne rexne kirin.¹ Martin, piştî ku bi hewldaneke mezin xwe digihîne asta rewşenbîrî ya ku dikare bi endamên vê çînê re bikeve nîqaşê, dibîne ku ew çîna ku ew di destpêkê de heyranê wê bû û wê wekî lûtkeya çand û zîrekiyê didît, di rastiyê de ji aliyê rewşenbîrî û exlaqî ve pir caran pûç, sînordar û durû ye. Ev yek bêhêvîbûna wî ya ji civakê û ji mirovahiyê bi giştî kûrtir dike.

IV. Vekolîna Civaknasî: Çîn, Perwerdehî û Teşhîra Civakê

• Astengiyên Çînî û Krîtîka Mobilîteya Civakî ya Serdema Romanê

Romana Martin Eden bi awayekî xurt û berbiçav astengiyên civakî û aborî yên ku ji ber sîstema çînî ya hişk a serdemê derdikevin pêşiya takekesan, bi taybetî yên ji çînên jêrîn, nîşan dide.¹⁰ Martin Eden, tevî hemû hewldanên xwe yên bêhempa, zîrekiya xwe ya awarte û jêhatîbûna xwe ya hunerî, bi berdewamî bi pêşdarazî, biçûkxistin û sînorên ku ji hêla çîna wî ya karker ve li ser wî hatine ferz kirin, re rû bi rû dimîne. Civaka burjuwazî, bi nirx û pîvanên xwe yên teng, deriyên xwe bi hêsanî li ber kesên wekî Martin venake.

Têgeha mobilîteya civakî, ango şiyana takekesan a ji bo derbasbûna ji çîna xwe ya civakî ya jidayikbûnê bo çîneke din a bilindtir, di romanê de wekî pêvajoyeke pir dijwar, bi êş û di dawiyê de jî bi guman tê nîşandan. Her çend Martin di warê aborî û navûdengê de “serdikeve” û ji hêla maddî ve ji çîna xwe ya berê dûr dikeve, ew ji hêla civakî û psîkolojîk ve tu carî bi tevahî ji hêla çîna burjuwazî ve nayê pejirandin û her tim xwe wekî kesekî biyanî û bêcîh hîs dike.¹³ Ev yek nîşan dide ku mobilîteya civakî ne tenê guhertineke aborî ye, lê pêvajoyeke tevlihev a pejirandina çandî û psîkolojîk e ku dibe ku tu carî bi tevahî pêk neyê. Jack London bi vê yekê rexneyek tund li ser îdiaya civaka Amerîkî ya li ser wekheviya derfetan û “erdê derfetan” dike û nîşan dide ku çîn, tevî hemû gotegotên li ser Xewna Amerîkî, hîn jî faktorek diyarker a çarenûsa mirovan û sînorek mezin a li pêşiya potansiyela wan e.¹³

• Perwerdehî wek Amûreke Xwe-Pêşxistinê û Krîtîka Sîstemên Perwerdehiyê

Ji bo Martin Eden, perwerdehî – bi taybetî xwendina pirtûkan, fêrbûna zimanê safîkirî, û nivîsandina wêjeyî – dibe amûra sereke û hema hema tenê ya ji bo xwe-pêşxistin, xwe-rizgarkirin û hewldana ji bo derketina ji sînorên çîna xwe ya karker.¹ Ew bi birçîbûneke rewşenbîrî ya mezin û bi enerjiya xwe ya hovane xwe berdide nav cîhana zanînê, bi saetan di pirtûkxaneyan de derbas dike, û bi awayekî sîstematîk hewl dide ku kêmasiyên xwe yên perwerdehiyê telafî bike.

Roman di heman demê de perwerdehiya fermî ya çîna burjuwaziyê, wekî ya ku Ruth Morse û derdora wê wergirtine, bi awayekî tund rexne dike. Ev perwerdehî bi gelemperî wekî tiştekî serûbinî, kevneşopî, bê afirînerî û bê kûrahiya rexneyî tê nîşandan.¹ Xwendina Martin a xweser, pirsiyarker û rexneyî berevajî vê modela perwerdehiyê ye. London dixwaze destnîşan bike ku zanîna rastîn û têgihiştina kûr ne tenê ji pirtûkên akademîk an jî ji dîplomayên zanîngehê, lê ji serpêhatiyên jiyanî, ji têgihiştina rastiya civakî û ji hewldana kesane ya ji bo fêmkirina cîhanê jî tê.¹² Martin, bi saya jiyana xwe ya dijwar a li ser behrê û têkiliyên xwe yên bi mirovên ji her cureyî re, xwedî zanîneke pratîkî û kûrahiyeke jiyanî ye ku Ruth û endamên din ên çîna wê yên “perwerdekirî” bi gelemperî jê bêpar in.

Perwerdehiya ku Martin bi dest dixe ne tenê rêyek ji bo mobilîteya civakî ye; ew di heman demê de, bi awayekî paradoksîk, dibe sedema biyanîbûna wî ya hê kûrtir. Her ku ew bêtir fêr dibe û hişê wî bêtir vedibe, ew bêtir ji çîna xwe ya karker, ji hevalên xwe yên berê û ji awayê jiyana wan dûr dikeve.¹³ Lê di heman demê de, ew valahî, serûbinîtî û kêmasiyên rewşenbîrî yên çîna burjuwazî jî bi awayekî zelaltir û bêrehmantir dibîne.¹² Ev pêşketina rewşenbîrî wî ji her du çînan jî îzole dike û wî di navberekê de, di tenêtiyeke kûr a hebûnî de dihêle.⁴

Krîtîka London a li ser perwerdehiyê ne tenê li ser naverok an jî kalîteya perwerdehiyê ye, lê di heman demê de li ser armanc û fonksiyona civakî ya perwerdehiyê bi giştî ye. Ew pirsê dike ka gelo perwerdehî bi rastî ji bo azadkirina hişê mirovan û pêşxistina potansiyela wan e, an jî ew bêtir wekî amûrekê ji bo domandin û ji nû ve hilberandina strukturên çînî yên heyî û newekheviyên civakî kar dike. Perwerdehiya Ruth û çîna wê, bi giranî, armanc dike ku nirx û normên burjuwazî biparêze û wan ji nifşên nû re ragihîne; ew ji bo ramana rexneyî, serbixwe û radîkal nehatiye sêwirandin.¹ Berevajî vê, xwe-perwerdekirina Martin ji meraqeke kûr a kesane, ji lêgerîna rastiyê û ji hewldana ji bo têgihiştina cîhanê bi awayekî otantîk tê.¹ London bi vî awayî nîşan dide ku sîstema perwerdehiyê ya fermî, nemaze dema ku ji hêla berjewendiyên çînî ve tê kontrol kirin, dikare bibe amûrek ji bo kontrola civakî û marjînalkirina dengên alternatîf, ne ji bo pêşxistina potansiyela rastîn a hemû mirovan. Pirsgirêka gihîştina perwerdehiyê ji bo çîna karker jî wekî temayek girîng di romanê de derdikeve pêş.¹⁵

Ji bo ku cudahiyên di navbera van her du modelên perwerdehiyê de bi awayekî zelaltir werin nîşandan, tabloya jêrîn dikare were bikaranîn:

Tablo 1: Berawirdkirina Rêbazên Xwendinê: Martin Eden vs. Ruth Morse

Taybetmendî	Martin Eden	Ruth Morse
Paşxaneya Perwerdehiyê	Kêm perwerdehiya fermî (şeş sal dibistana giştî); bi giranî xwe-perwerdekirî 12	Perwerdehiya fermî ya tam; mezûna zanîngehê (Bachelor of Arts) 1
Derdora Perwerdehiyê ya Destpêkê	Jiyana dijwar a keştîvaniyê, pirtûkxaneya giştî ya Oakland wekî “fona zanîna mirovahiyê” 12	Mala dewlemend û çandî, pirtûkxaneya taybet, muzîk, huner, derdoreke rewşenbîr 1
Motîvasyonên Sereke yên ji bo Perwerdehiyê	Di destpêkê de evîna ji Ruth re û xwesteka layiqbûna wê; paşê meraqeke kûr ji zanînê re û xwesteka îfadekirina xwe bi rêya nivîsandinê 1	Lihevhatina bi pîvanên civakî yên çîna xwe re; bidestxistina dîplomayê wekî standardek pejirandî; kêmbûna armanceke pîşeyî ya zelal 12
Rêbazên Xwendinê/Fêrbûnê	Xwe-xwendin, xwendina berfireh û bê sînor a pirtûkan, analîzkirina berhemên wêjeyî, nivîsandina rojane, fêrbûna felsefeyê (Spencer) 1	Fêrbûna ji pirtûkên dersê û mamosteyan, pejirandina agahiyan, kêmbûna ramana rexneyî ya serbixwe 1
Nêrîna li ser Zanînê	Zanîn wekî hêzeke veguherîner, amûrek ji bo têgihiştina cîhanê û xwe-îfadekirinê; girîngîdana li ser zanîna ji serpêhatiyê 12	Zanîn wekî berhevokek agahiyên giştî, nîşaneke statuya çandî; girêdana bi pîvanên kevneşopî yên zanînê 1
Encama Pêşketina Rewşenbîrî	Digihîje kûrahiyeke rewşenbîrî ya bilind, ji Ruth û derdora wê jî wêdetir; lê ev yek dibe sedema biyanîbûn û tenêtiyê 12	Zanîna wê serûbinî û sînordar dimîne; nikare kûrahiya ramana Martin fêm bike 1
Krîtîka Sîstema Perwerdehiyê ya Têkildar	Krîtîka nerasterast a kêmasiya derfetan ji bo çîna karker; nîşandana hêza xwe-perwerdekirinê 12	Krîtîka perwerdehiya fermî ya burjuwazî wekî tiştekî ku afirîneriyê dikuje û ramana rexneyî sînordar dike 1

Çavkaniyên Daneyê ji bo Tabloyê:.¹

Divê were zanîn ku hewildanên ji bo tevlîkirina daneyên îstatîstîkî yên berfireh ên li ser rêjeya xwendewariyê, qeydkirina zanîngehê li gorî çînan, an jî rêjeyên mobilîteya civakî yên rastîn ên ji bo Amerîkaya destpêka sedsala 20an di vê raporê de bi sînor mane, ji ber ku çavkaniyên heyî yên hatine bikaranîn bi giranî li ser analîzên wêjeyî û civaknasî yên kalîtatîf disekinin. Her çend hin agahiyên giştî yên dîrokî hebin (wekî di ¹² û ¹³ de), ji bo avakirina tabloyek îstatîstîkî ya berfireh û pêbawer, lêkolîneke dîrokî ya hîn kûrtir pêwîst e. Lêbelê, heke di pêşerojê de ji bo gotara Kurdî ev cure dane werin peydakirin, ew ê bêguman çarçoveyeke hejmarî ya hêja bide analîzên civaknasî û dîrokî û argumanên li ser newekhevî û astengiyên çînî yên ku di romanê de têne teswîr kirin, xurtir bike.

V. Adaptasyona Sînemayî: Martin Eden a Pietro Marcello (2019)

• Analîza Fîlmê û Şîrovekirina Temayên Navendî

Adaptasyona sînemayî ya romana Martin Eden ji hêla derhênerê Îtalî Pietro Marcello ve di sala 2019an de yek ji şîroveyên herî balkêş û nîqaşkirî yên vê klasîkê ye. Marcello bi awayekî wêrek romanê ji cîh û dema wê ya orîjînal – Oakland, California, destpêka sedsala 20an – derdixe û wê vediguhêze Napoliyê, Îtalya, di serdemeke nediyar û tevlihev a sedsala 20an de. Ev veguheztin dihêle ku temayên gerdûnî yên romanê ji girêdana bi konteksteke dîrokî ya taybet xilas bibin û bi awayekî berfirehtir bi temaşevanên hevdem re biaxivin.²⁰

Fîlmê Marcello bi taybetî li ser temayên wekî takekesî, kolektîvîzm, çîn, çand û rola hunermend di civakê de disekine.²⁰ Karakterê Martin Eden (di fîlmê de jî bi heman navî, ji hêla Luca Marinelli ve bi awayekî balkêş tê lîstin) wekî keştîvanekî ciwan û enerjîk tê nîşandan ku piştî hevdîtina bi Elena Orsini (guhertoya Ruth Morse) û malbata wê ya burjuwazî re, biryar dide ku xwe perwerde bike û bibe nivîskar. Fîlm, mîna romanê, bandora kûr a felsefeya takekesî ya Herbert Spencer li ser Martin nîşan dide, lê dibe ku vê yekê bi awayekî hîn tundtir bike.⁴³

Marcello di fîlmê xwe de şêwazeke dîtbarî ya xweser û pir-qatî bikar tîne. Ew kişandina li ser fîlmê 16mm bi tevlîhevkirina dîmenên arşîvî yên rastîn ên ji serdemên cihêreng ên sedsala 20an re dike yek.²⁰ Ev teknîk ne tenê hestek bêdemî û melankolîk dide fîlmê, lê di heman demê de çîroka takekesî ya Martin bi dîrokeke kolektîf a têkoşînên civakî, siyasî û çînan re girêdide.

Têkiliya Martin bi Elena û malbata wê ya burjuwazî (Orsini) re hîn jî di navenda fîlmê de ye, û Marcello bi awayekî xurt nakokiyên çînî û çandî yên di navbera wan de nîşan dide.²⁰ Mînaka şîva yekem a Martin li mala Orsiniyan, ku tê de ew bi awayekî eşkere ji ber reftarên xwe yên “xav” û “ne safîkirî” tê darizandin, û paşê şîva duyem ku tê de ew bi awayekî tund li hemberî sosyalîstan derdikeve û takekesiya xwe diparêze, nuqteyên werçerxê yên girîng in di fîlmê de ku valahiya di navbera Martin û cîhana burjuwazî de kûrtir dikin.⁴³

Veguheztina cîh û demê di adaptasyona Marcello de ne tenê ji bo gerdûnîkirina çîrokê ye. Ew di heman demê de ji bo afirandina “bêdemiyek” e ku dihêle temayên siyasî û civakî yên romanê bi awayekî rasterasttir û bi hêztir bi pirsgirêk û nîqaşên hevdem re têkildar bibin. Bi rakirina girêdana bi konteksta taybet a Amerîkaya destpêka sedsala 20an, Marcello derfetê dibîne ku temayên wekî têkoşîna çînan, nakokiya di navbera takekesî û kolektîvîzmê de, û rola hunermend di civakeke kapîtalîst de wekî pirsgirêkên gerdûnî û bêdem, ku heya roja îro jî berdewam dikin, pêşkêş bike. Ev yek jî dihêle ku Marcello şîroveyeke nû û carinan ji ya London cuda li ser van temayan bike, wek mînak, hin rexnegir angaşt dikin ku fîlm ji romana orîjînal bêtir giranî dide ser parastina takekesiyê.²⁰

Bikaranîna dîmenên arşîvî di fîlmê Marcello de ne tenê teknîkeke estetîk a ji bo afirandina atmosferê ye. Ew di heman demê de rêyek e ji bo girêdana çîroka takekesî û hema hema mîtolojîk a Martin Eden bi dîrokeke kolektîf, konkret û bi gelemperî bi êş a têkoşînên çîna karker, şer, û guhertinên civakî yên mezin ên sedsala 20an re. Van dîmenên arşîvî, ku bi gelemperî têkoşînên karkeran, bûyerên siyasî yên girîng, an jî dîmenên jiyana rojane ya serdemên borî nîşan didin, çîroka Martin ji tenê çîrokeke takekesî ya li ser ambargo û bêhêvîtiyê derdixin û wê di nav konteksteke dîrokî û civakî ya berfirehtir de bi cih dikin. Ew têkoşîna Martin bi têkoşînên kolektîf ên din re paralel dike û pirsê li ser têkiliya di navbera çarenûsa takekesî û hêzên dîrokî yên mezin de dike, û bi vî awayî kûrahiyeke civaknasî û siyasî ya zêde dide fîlmê.

• Rexne û Pêşwaziya Fîlmê di Konteksta Akademîk de

Fîlmê Pietro Marcello ji hêla rexnegiran ve bi awayên cihêreng û carinan jî dijber hatiye şîrovekirin û pêşwazî kirin. Hin rexnegirên ku ji perspektîfeke çepgir an marksîst li fîlmê dinêrin, ew wekî rexneyek li ser xeterî û encamên neyînî yên takekesiya zêde, nemaze di çarçoveya kapîtalîzmê de, şîrove kirine.²⁰ Li gorî van şîroveyan, fîlm nîşan dide ka takekesiyeke bê sînor çawa dikare bibe sedema biyanîbûn, bêhêvîtî û di dawiyê de jî xwe-wêrankirinê.

Ji aliyê din ve, rexnegirên din, bi taybetî yên ku ji perspektîfeke lîberteryen an jî takekesparêz nêzîkî fîlmê bûne, ew wekî parastineke xurt a nirxên takekesî, azadiya kesane û rexneyek li ser her cure kolektîvîzm, sosyalîzm û destwerdana dewletê dîtine.²⁰ Ev koma rexnegiran bi gelemperî amaje dikin ku fîlmê Marcello, berevajî niyeta London a di romanê de, bi awayekî berbiçavtir takekesiya Martin pîroz dike û sosyalîzmê wekî gefek li ser azadiya takekesî nîşan dide. Mînaka vê yekê di dîmena civîna sendîkayê de ye ku Martin li dijî kolektîvîzmê diaxive û rastî êrîşê tê.²⁰

Nîqaşeke girîng jî li ser wê yekê heye ku fîlm çiqasî ji romana orîjînal a Jack London dûr dikeve an jî bi ruhê wê re dilsoz dimîne. Ji ber ku London bi xwe sosyalîstekî eşkere bû û armanc dikir ku Martin Eden rexneyek li ser takekesiyê be, hin rexnegir dibînin ku fîlmê Marcello vê armancê berevajî dike an jî bi kêmanî wê tevlihev dike.²⁰ Lêbelê, yên din angaşt dikin ku fîlm, bi azadiya xwe ya şîrovekirinê, temayên bingehîn ên romanê ji bo temaşevanên hevdem bi awayekî nû û watedar pêşkêş dike.

Tablo 2: Berawirdkirina Roman û Adaptasyona Fîlmê ya Pietro Marcello

Taybetmendî	Romana Orîjînal (Jack London, 1909)	Fîlma Pietro Marcello (2019)
Cîh û Dem	Oakland, California, destpêka sedsala 20an 3	Napoli, Îtalya, serdemeke nediyar a sedsala 20an (tevliheviya serdeman) 20
Portreya Martin Eden	Keştîvanekî xwebexş, bi biryar, bi hestiyarî; di bin bandora Spencer de ye lê London armanc dike ku takekesiya wî rexne bike 1	Keştîvanekî enerjîk, karîzmatîk; bi xurtî takekesparêz, di bin bandora Spencer de; hin şîrove dibêjin fîlm wî bi awayekî erênîtir nîşan dide 20
Portreya Ruth/Elena	Ruth Morse: Keçeke burjuwazî ya safîkirî lê serûbinî û sînordar; sembola nirxên burjuwazî yên ku Martin di destpêkê de heyranê wan e lê paşê jê bêhêvî dibe 1	Elena Orsini: Keçeke burjuwazî ya çandî; têkiliya wê bi Martin re tevlihev e, hem jê bandor dibe hem jî ji cîhana wî dûr e; dibe ku ji Ruth hinekî serbixwetir xuya bike lê di dawiyê de bi çîna xwe re dimîne 43
Temayên Sereke yên ku Giranî li ser Hatiye Danîn	Têkoşîna çînan, krîtîka burjuwaziyê, xwebûn û perwerdehî, huner û yekrêziya hunerî, bêhêvîtî, takekesî (wekî rexne) vs. sosyalîzm (wekî alternatîfa windakirî) 1	Takekesî (bi gelemperî bi awayekî erênîtir an jî wekî temayeke navendî ya nîqaşê), kolektîvîzm (bi gelemperî wekî gef), çand û bidestxistina wê, çîn, rola hunermend, bêhêvîtî 20
Stîla Vegotinê/Sînemageriyê	Realîzm bi hêmanên xurt ên naturalîzmê; vegotina kesê sêyem ê sînorkirî; monologa navxweyî ya berfireh 23	Şêwazeke dîtbarî ya lîrîk û epîk; kişandina li ser fîlmê 16mm; bikaranîna berfireh a dîmenên arşîvî yên rastîn; hestek bêdemî û melankolîk 20
Dawiya Çîrokê û Şîroveya Wê	Martin bi xwekuştinê (xeniqandina di behrê de) jiyana xwe bi dawî tîne, piştî ku bi tevahî ji jiyan û serkeftinê bêhêvî dibe; London vê yekê bi takekesiya wî ve girêdide 1	Martin jî di dawiyê de ber bi behrê ve diçe û çarenûsa wî nediyar dimîne (her çend îşaretên xwekuştinê xurt bin jî); fîlm dibe ku dawiyê hinekî vekirîtir bihêle an jî şîroveyên cihêreng teşwîq bike; hin rexnegir vê yekê wekî encama neçar a takekesiya wî dibînin 20

Çavkaniyên Daneyê ji bo Tabloyê:.¹

VI. Analîza Psîkolojîk: Rûhê Martin Eden

• Pêşketina Kesayetê, Lêgerîna Hebûnî, û Krîza Nasnameyê

Romana Martin Eden bi hûrgilî û kûrahiyeke psîkolojîk a berbiçav pêşketina kesayeta karakterê xwe yê sereke dişopîne. Ew rêwîtiya Martin Eden ji keştîvanekî xav, nezan û ji aliyê civakî ve marjînal, bigire heya nivîskarekî rewşenbîr, xwedî zanîneke berfireh û di dawiyê de bi kûrahî bêhêvî û biyanîbûyî, vedibêje.¹ Ev ne tenê pêşketineke rewşenbîrî ye, lê di heman demê de veguherîneke kûr a psîkolojîk û hebûnî ye.

Lêgerîna Martin a ji bo zanîn, evîn û pejirandina civakî, di bingeha xwe de lêgerîneke hebûnî ye ji bo dîtina wateyekê di jiyanê de û peydakirina cîhekî ji bo xwe di nav civak û gerdûnê de.¹⁶ Ew bi pirsên kûr û bingehîn ên li ser xwe, li ser xwezaya mirov, li ser civak, li ser huner û li ser cihê xwe di vê nexşeya mezin de re mijûl dibe. Xwendinên wî yên felsefî, bi taybetî yên Herbert Spencer, bandorek mezin li ser dîtinên wî yên cîhanê dikin û wî ber bi têgihiştinên nû lê di heman demê de jî aloztir dibin.

Pêvajoya xwe-perwerdekirinê ya dijwar û hewldana ji bo derbasbûna di navbera sînorên çînan de, dibe sedema krîzeke nasnameyê ya kûr ji bo Martin. Her ku ew bêtir fêr dibe û ji aliyê rewşenbîrî ve pêş dikeve, ew bêtir ji koka xwe ya çîna karker, ji hevalên xwe yên berê û ji awayê jiyana wan dûr dikeve. Ew êdî nikare bi wan re têkiliyeke watedar deyne. Ji aliyê din ve, tevî ku ew digihîje asta rewşenbîrî û heta aborî ya çîna burjuwazî, ew tu carî bi tevahî xwe wekî beşek ji wê hîs nake û nikare bi serûbinîtî û valahiya nirxên wê re li hev bike.¹³ Ev “bêmalbûn”a civakî û hesta ku ne girêdayî tu cîhekî ye, bandorek wêranker li ser psîkolojiya wî dike û wî ber bi tenêtiyeke kûr ve dibe. Ew wekî kesekî ku di navbera du cîhanan de asê maye û di her duyan de jî biyanî ye, tê teswîr kirin.

• Nîhîlîzm, Bêhêvîtî, û Analîza Sedemên Xwekuştinê

Piştî ku Martin Eden digihîje lûtkeya serkeftina derveyî ya ku wî ewqas hewl daye bi dest bixe – ew dibe nivîskarekî navdar, dewlemend û ji hêla civakê ve tê “pejirandin” – ew li şûna ku bextewarî û têrbûnê bibîne, bi valahiyeke navxweyî ya bêpîvan û bêhêvîbûneke kûr a hebûnî re rû bi rû dimîne.¹ Hemû îdealên wî yên li ser evînê (bi taybetî evîna ji Ruth re), li ser hunerê (wekî hêzeke ku dikare cîhanê biguherîne û wateyê bide jiyanê), û li ser civakê (bi taybetî çîna burjuwazî ya ku wî di destpêkê de heyranê wê bû) yek bi yek hildiweşin û pûçbûna xwe nîşan didin.

Ev bêhêvîbûna kûr û windakirina wateyê, Martin ber bi nîhîlîzmê ve dibe – ew baweriya felsefî ku jiyan di bingeha xwe de bêwate ye, nirxên exlaqî û kevneşopî bêbingeh in, û tu armanceke bilind a hebûnê tune ye.¹⁹ Ew êdî nikare tu sedemekê ji bo jiyînê bibîne; her tişt di çavên wî de pûç û bêqîmet dibe.

Sedemên xwekuştina Martin Eden pir-alî û tevlihev in, û encama kombûna gelek faktorên hundurîn û derveyî ne. Di nav van faktoran de yên herî girîng ev in: têkçûna evîna wî ya îdealîzekirî ya ji Ruth re û fêmkirina ku wê tu carî bi rastî ji wî an jî ji hunera wî hez nekiriye; mirina hevalê wî yê yekane yê rewşenbîr, Russ Brissenden, ku ji bo Martin stargehek giyanî bû; bêhêvîbûna kûr a ji serkeftina maddî û navûdengê, ku di dawiyê de vala û bêwate derketin; nefret û biçûkxistina wî ya ji civaka burjuwazî ya serûbinî û durû re; hesta biyanîbûna ji çîna xwe ya karker û di heman demê de nepejirandina ji hêla çîna jorîn ve; û di encamê de, windakirina tevahî ya îradeya jiyanê û ketina nav depresyoneke kûr.¹

Jack London bi xwe diyar kiriye ku sedema sereke ya xwekuştina Martin takekesiya wî ya zêde û redkirina sosyalîzmê bû.⁸ Li gorî London, heke Martin bikaribûya xwe bi tevgereke civakî ya berfirehtir ve girêbide û ji bo armanceke kolektîf têbikoşiya, dê bikaribûya wateyekê ji jiyana xwe re bibîne û ji nîhîlîzmê xilas bibe. Lêbelê, rexnegir û xwendevanên din sedemên cihêreng û tevlihevtir ji bo trajedya Martin destnîşan dikin, ku tê de faktorên psîkolojîk ên kesane, hestiyariya wî ya zêde, û zextên civakî yên bêrehm jî hene.

Krîza psîkolojîk a ku Martin Eden tê re derbas dibe, ne tenê encama faktorên derveyî yên wekî redkirina ji hêla civakê ve an jî bêhêvîbûna ji têkiliyan e. Ew di heman demê de, û dibe ku bi awayekî girîngtir, ji kûrahiya hestiyariya wî ya awarte, kapasîteya wî ya bêhempa ya ji bo hestkirin, ramandin û analîzkirina cîhanê, û nikarîna wî ya ji bo lihevkirina îdealên xwe yên bilind û paqij bi rastiya dijwar, gemar û bi gelemperî bêrehm a jiyanê re tê. Martin, wekî ku di romanê de gelek caran tê teswîr kirin, kesekî “bi hestiyarî pir zêde” û “bi awayekî awarte wergir û bersivdar” e.¹ Ev hestiyariya zêde, ku di destpêkê de wî ji bo bedewî, zanîn û afirîneriyê vekirî û jêhatî dike, di heman demê de wî ji êş, birîn û bêhêvîtiyê re jî pir mexdûr û bêparastin dihêle. Ew nikare serûbinîtî, durûtî û neheqiya cîhana li dora xwe tehmûl bike, nemaze piştî ku ew bi îdealên herî bilind ên felsefe û hunerê re rû bi rû maye û wan hembêz kiriye. Ji ber vê yekê, dibe ku were gotin ku Martin ne tenê qurbana civakeke bêrehm e, lê di heman demê de qurbana hestiyarî, zîrekî û kûrahiya xwe ya bêhempa ye jî.

Di vê çarçoveyê de, xwekuştina Martin dikare ne tenê wekî têkçûneke kesane an jî revê ji êşê, lê di heman demê de wekî redkirineke dawî û radîkal a cîhanek ku nikare nirxa rastîn a huner, mirovahî û lêgerîna wateyê teqdîr bike, were şîrovekirin. Piştî ku Martin bi hemû hêza xwe têdikoşe da ku hunereke rastîn, watedar û ji kûrahiya dilê wî biafirîne ¹, û dibîne ku civak (bi taybetî çîna burjuwazî û mekanîzmayên bazirganî yên weşangeriyê) di destpêkê de vê hunerê bi tevahî red dike an jî paşê tenê ji ber sedemên serûbinî û populerbûnê wê “hembêz” dike ¹, ew bi kûrahî ji vê rastiyê bêhêvî dibe. Ew fêm dike ku ew cîhana ku ew tê de dijî, ji bo nirxên ku ew diparêze û ji bo kûrahiya ku ew lê digere, ne amade ye û ne jî eleqedar e.¹ Ji ber vê yekê, xwekuştina wî, di vê ronahiyê de, dibe ku ne tenê revê ji jiyanê be, lê îfadeyeke trajedîk a serhildanê li dijî beşdarbûna di lîstikeke civakî ya ku ew êdî pûç û bêwate dibîne, be. Ew red dike ku bibe beşek ji sîstemeke ku nirxên wî yên herî kûr binpê dike.

VII. Analîza Semiyotîk û Semantîk: Wate û Nîşan

• A. Sembolîzma Hêmanên Navendî

Romana Martin Eden bi sembolên xurt û pir-wateyî dagirtî ye ku kûrahiyê li vegotin û temayên wê zêde dikin.

Behr: Behr di romanê de semboleke navendî û pir-alî ye. Ji bo Martin, ew di destpêkê de sembola azadî, serpêhatî, mêranî, zanîna jiyanî ya xav û çavkaniya îlhamê ye ji bo nivîsên wî.³⁹ Jiyana wî ya wekî keştîvanek wî bi rastiyên dijwar ên jiyanê re rû bi rû dihêle û materyalê bingehîn ji bo çîrokên wî peyda dike. Lêbelê, her ku Martin di nav bêhêvîtiyê de diçe, behr hêdî hêdî wateyên tarîtir werdigire. Ew dibe sembola bêdawîbûn, tenêtî, windabûn û di dawiyê de jî mirin û xilasiya ji êşê.³⁹ Behr ew cîhê ku Martin jê tê, û di dawiya trajedîk a romanê de, ew cîhê ku ew bi dilxwazî vedigere da ku jiyana xwe bi dawî bîne.

Pirtûk û Zanîn: Ji bo Martin Eden, pirtûk û zanîna ku ew ji wan bi dest dixe, di destpêkê de sembola ronahî, hêvî, hêz û rêya sereke ya xilasiya ji nezaniya çîna karker û gihîştina cîhaneke baştir û safîkirîtir e.¹ Ew bi birçîbûneke mezin xwe berdide nav xwendinê û pirtûkxane ji bo wî dibin perestgehên zanînê. Lêbelê, her ku ew bêtir fêr dibe, ew fêm dike ku zanîna pirtûkî bi serê xwe ne bes e ji bo bidestxistina bextewarî, têgihiştina rastîn a jiyanê, an jî pejirandina ji hêla civakê ve. Di dawiyê de, ew dibîne ku zanîna wî ya berfireh jî wî ji êş û bêhêvîtiyê xilas nake.

Çîn: Çîn di romanê de ne tenê kategoriyeke sosyo-ekonomîk e, lê di heman demê de sîstemeke sembolîk a tevlihev e ku bi riya gelek nîşan û kodên civakî xwe îfade dike. Kincên karakteran, awayê axaftina wan (zarava, peyvên bijartî), reftarên wan ên li beramberî hev, xwarinên ku ew dixwin, û bi taybetî derdorên jiyanî yên ku ew tê de dijîn (mal, tax), hemû wekî nîşanên statuya çînî kar dikin.¹ Mala malbata Morse, bi pirtûkxaneya xwe ya mezin, tabloyên xwe yên hunerî û atmosfera xwe ya safîkirî, wekî sembola çand û nirxên çîna burjuwazî ya ku Martin di destpêkê de heyranê wê ye, tê pêşkêş kirin.

Nav (mînak, “Eden”): Navê karakterê sereke, “Martin Eden”, bi xwe jî xwedî wateyeke sembolîk a kûr e. Paşnavê “Eden” rasterast îşaret bi Baxçeyê Edenê (Adn) yê di çîrokên încîlî de dike, ku sembola bihuşt, bêgunehî û jiyaneke îdeal e.¹⁷ Martin, di lêgerîna xwe ya ji bo zanîn, evîn û serkeftinê de, hewl dide ku ji bo xwe “bihuştekê” biafirîne. Lêbelê, ew di dawiyê de ji vê “bihuştê” tê derxistin an jî dibîne ku ew bihuşta ku wî xeyal dikir, tenê îluzyonek bû. Bi vî awayî, navê wî îroniyeke trajedîk û tal dihewîne, ku bêhêvîbûna wî ya dawî xurtir dike.

Tiştên Materyal (wekî kinc, amûr): Tiştên maddî di romanê de ne tenê wekî hêmanên fonksiyonel ên jiyana rojane cih digirin, lê di heman demê de statuya civakî, aspirasyonên karakteran, û têkiliyên di navbera wan de jî sembolîze dikin. Mînak, kincên Martin di destpêka romanê de neşarezayî û çîna wî ya karker nîşan didin; ew di nav kincên xwe yên keştîvaniyê de di mala Morseyan de xwe nerehet hîs dike.¹ Paşê, dema ku ew dest bi nivîsandinê dike, makîneya nivîsandinê ya Blickensdorfer dibe amûrek girîng û hema hema dirêjkirina laş û hişê wî.¹⁴ Ev “tişt” ne tenê paşxane ne, lê aktîf beşdarî şekilandina psîkolojî, têkiliyên civakî û çarenûsa Martin dibin, wekî ku di teoriyên materyalîzma nû de (mînak, Bill Brown) têne analîz kirin.⁴⁸ Martin di destpêkê de ji “tiştên” cîhana burjuwazî (pirtûk, tablo, mobîlya) bandor dibe û heyranê wan dimîne; ev tişt ji bo wî sembola jiyaneke baştir û statuyeke bilindtir in.¹ Lêbelê, pere û tiştên maddî yên ku ew bi serkeftina xwe ya wêjeyî bi dest dixe, di dawiyê de wateya xwe ji dest didin û nikarin valahiya giyanî ya wî tije bikin.¹

• B. Wateya Têgehên Sereke (Analîza Semantîk)

Romana Martin Eden vekolîneke kûr a wateya gelek têgehên navendî yên jiyana mirovî û civakî pêşkêş dike. Wateya van têgehan di romanê de ne sabit e, lê li gorî perspektîfên karakterên cihêreng û di qonaxên cihêreng ên rêwîtiya Martin de diguhere û nakokiyan dihewîne.

Serkeftin: Wateya “serkeftinê” di romanê de bi awayekî krîtîk û pir-alî tê vekolîn. Gelo serkeftin tenê bidestxistina navûdeng, dewlemendî û pejirandina civakî ye, an tiştekî kûrtir û kesanetir e? Di destpêkê de, “serkeftin” ji bo Martin tê wateya pejirandina Ruth û çîna wê, û bidestxistina dewlemendiya maddî ku wî ji xizaniyê xilas bike.¹ Lêbelê, piştî ku Martin digihîje vê pênaseya civakî ya serkeftinê, ew wê vala, bêwate û heta bêزار dibîne.⁴ Ji bo Ruth û civaka burjuwazî, “serkeftin” bi giranî bi statuya civakî, lihevhatina bi normên serdest re û parastina rûmetê ve girêdayî ye.

Huner: Roman bi awayekî kûr pirsê dike ka hunera rastîn çi ye û rola hunermend di civakê de çi ye. Gelo huner tiştekî ku ji hêla elîtên çandî ve tê pejirandin û ji bo kêfa wan tê afirandin e, an tiştekî ku ji kûrahiya ezmûnên mirovî, ji êş û şahiyan, ji têkoşîn û hêviyan derdikeve û rastiyê îfade dike? Martin ji bo afirandina hunereke “realîst a bi kelecan”, ku bi “hêvî û baweriya mirovî” dagirtî ye, têdikoşe.¹ Ji bo Ruth û çîna wê, “huner” divê “safîkirî”, xweş û ne “vulgar” be, û ji rastiyên dijwar ên jiyanê dûr be.¹ Ji bo Brissenden, hevalê Martin, “huner” divê rastîn, hêzdar û bê tawîz be, û “serkeftin”a bazirganî an jî pejirandina ji hêla girseyan ve ne pîvanek ji bo nirxa wê ye.¹ Di dawiyê de, ji bo Martin, pênaseyên destpêkê yên “huner”ê jî hildiweşin, ji ber ku ew dibîne ku hunera rastîn di cîhaneke serûbinî de nayê teqdîr kirin.

Evîn: Wateya evînê di romanê de gelek şeklan digire. Ji evîna romantîk a îdealîzekirî û hema hema pîroz a ku Martin di destpêkê de ji Ruth re hîs dike, bigire heya evîna bêmerc, dilsoz û fedakar a ku Lizzie Connolly ji Martin re pêşkêş dike.⁸ Her weha, evîna ji zanînê re, ji bedewiyê re û ji afirîneriyê re jî wekî hêzeke ajoker di jiyana Martin de xuya dike. Lêbelê, hemû cureyên evînê di dawiyê de ji bo Martin dibin çavkaniya êş û bêhêvîtiyê.

Takekesî: Wateya takekesiyê di romanê de pir tevlihev û nakok e. Ji aliyekî ve, ew dikare wekî çavkaniya hêz, îrade, afirînerî û xwebûnê were dîtin, wekî ku di hewldanên bêhempa yên Martin de ji bo xwe-perwerdekirin û bidestxistina serkeftinê xuya dike.⁶ Lê ji aliyê din ve, û ev niyeta sereke ya London bû, takekesiya zêde û bê girêdanên civakî dikare bibe sedema biyanîbûn, tenêtî, narsîsîzm û di dawiyê de jî nîhîlîzm û xwe-wêrankirinê.

Sosyalîzm: Di romanê de, sosyalîzm bi giranî bi rêya karakterê Brissenden û nîqaşên ku Martin beşdarî wan dibe, tê pêşkêş kirin. Ew wekî alternatîfek potansiyel ji bo takekesiya wêranker û sîstema kapîtalîst a bêrehm tê nîşandan.⁶ Lêbelê, Martin bi tundî sosyalîzmê red dike û wê wekî “exlaqê koleyan” bi nav dike, û li şûna wê felsefeya takekesî ya Nietzsche û Spencer hembêz dike. Nêrîna London bi xwe ya li ser sosyalîzmê û awayê ku ew vê îdeolojiyê di romanê de temsîl dike, heya roja îro jî mijara nîqaş û şîroveyên cihêreng e.

Ev guherîn û nakokiyên di wateyên van têgehên navendî de ne kêmasiyeke vegotinê ne, lê berevajî, ew navenda trajedî û krîtîka civakî ya kûr a romanê pêk tînin. London nîşan dide ku wate ne tiştekî sabit û gerdûnî ye, lê bi kontekst, perspektîf û serpêhatiyên takekesî ve girêdayî ye û dikare bi awayekî dramatîk biguhere.

• C. Navmetnî (Intertextuality) û Têkiliyên bi Metnên Din re

Romana Martin Eden ne di valahiyekê de hatiye afirandin; ew bi awayekî çalak dikeve nav diyalogeke navmetnî bi gelek berhem û ramanên wêjeyî û felsefî yên serdema xwe û beriya xwe re. Roman bi awayekî eşkere û gelek caran behsa nivîskar, helbestvan û fîlozofên navdar ên wekî Herbert Spencer, Algernon Charles Swinburne, Shakespeare, û gelekên din dike.¹ Xwendin û şîrovekirina berhemên van ramanweran ji hêla Martin ve beşek girîng a pêşketina wî ya rewşenbîrî pêk tîne. Bi taybetî, felsefeya takekesparêz û evolusyonîst a Herbert Spencer bandorek mezin û diyarker li ser dîtinên cîhanê yên Martin dike û dibe yek ji stûnên felsefeya wî ya jiyanê.

Ji bilî van referansên eşkere, hin lêkolînên wêjeyî yên berawirdî têkilî û paraleliyên navmetnî di navbera Martin Eden û berhemên din ên wêjeya cîhanî de destnîşan dikin. Mînakeke balkêş a vê yekê, wekî ku di çavkaniyekê de tê behs kirin, berawirdkirina Martin Eden bi romana nivîskarê Ozbek Abdulla Kahhar a bi navê “Mirage” (Sarob) re ye.³⁵ Li gorî vê analîzê, her du roman jî temayên wekhev ên wekî têkoşîna lehengê ji çîna jêrîn ji bo bidestxistina serkeftin û navûdengê bi rêya afirîneriya hunerî, evîna ji keçeke ji çîneke bilindtir re, û di dawiyê de bêhêvîbûn û meyla ber bi xwekuştinê ve, di nav xwe de dihewînin. Ev cure analîzên navmetnî dikarin alîkariya me bikin ku em Martin Eden ne tenê wekî berhemeke wêjeya Amerîkî, lê her weha wekî beşek ji kevneşopiyeke berfirehtir a wêjeya cîhanî bibînin û têkiliyên wê yên bi çand û wêjeyên din re fêm bikin.

VIII. Encame û Pêşniyarên ji bo Lêkolînên Pêşerojê bi Kurdî

• Senteza Giştî ya Analîzan

Romana Jack London, Martin Eden, berhemeke wêjeyî ya pir-alî û kûr e ku ji dema weşandina xwe ve heya roja îro girîngî û aktualîteya xwe winda nekiriye. Wekî ku di vê raporê de bi berfirehî hate vekolîn, roman ne tenê çîroka trajedîk a keştîvanekî ciwan e ku dixwaze bibe nivîskar, lê di heman demê de rexneyek tund li ser civaka Amerîkî ya destpêka sedsala 20an, têkoşîna çînan, valahiya nirxên burjuwazî, û xwezaya serkeftin û hunerê ye. Girêdana xurt a otobiyografîk a romanê bi jiyana London bi xwe re, rastî û hestiyariyeke taybet dide vegotinê. Temayên navendî yên wekî evîn û îdealîzekirin, xwebûn û perwerdehî, yekrêziya hunerî, bêhêvîtî û nîhîlîzm, û nemaze nakokiya di navbera takekesî û sosyalîzmê de, bi hostayî hatine honandin. Analîza karakterên sereke, bi taybetî Martin Eden û Ruth Morse, û têkiliyên di navbera wan de, kûrahiyeke psîkolojîk û civaknasî dide romanê. Çarçoveya dîrokî û civakî ya Oakland a wê demê ne tenê paşxaneyek e, lê beşek aktîf a çîrokê ye. Adaptasyona sînemayî ya Pietro Marcello şîroveyeke hevdem û gerdûnî ya temayên romanê pêşkêş dike. Di dawiyê de, analîzên psîkolojîk, semiyotîk û semantîk aliyên veşartî û wateyên kûr ên vê şaheserê derdixin holê. Martin Eden wekî Künstlerromanek, çîroka pêşketin û têkçûna hunermendekî ye ku di navbera îdealên xwe û rastiya civakê de asê maye.

• Pêşniyarên ji bo Tevlîkirina Tablo û Daneyên Îstatîstîkî di Gotara Kurdî de

Di vê raporê de sê pêşniyarên sereke ji bo tabloyan hatin kirin:

1. Tabloya Berawirdkirina Rêbazên Xwendinê: Martin Eden vs. Ruth Morse (di Beşa IV de hate pêşkêş kirin). Ev tablo dikare bi awayekî dîtbar cudahiyên bingehîn ên di navbera xwe-perwerdekirina Martin û perwerdehiya fermî ya Ruth de nîşan bide û krîtîka romanê ya li ser perwerdehiyê xurt bike.
2. Tabloya Berawirdkirina Roman û Adaptasyona Fîlmê ya Pietro Marcello (di Beşa V de hate pêşkêş kirin). Ev tablo dê alîkariya xwendevan bike ku cudahî û wekheviyên di navbera romana orîjînal û şîroveya sînemayî ya hevdem de bibîne.
3. Tabloya Şîroveyên Rexneyî yên Sereke li ser Martin Eden (li jêr tê pêşkêş kirin). Ev tablo dê cihêrengiya dîtinên rexneyî yên li ser romanê bi awayekî berhevkirî nîşan bide.

Di derbarê daneyên îstatîstîkî yên dîrokî de (wekî rêjeya xwendewariyê, mobilîteya civakî, hwd.), wekî ku berê jî hate gotin, çavkaniyên ku ji bo vê raporê hatine bikaranîn di vî warî de kêm in. Ji bo gotara Kurdî ya dawî, lêkolîneke berfirehtir ji bo peydakirina van daneyan pêwîst e. Heke daneyên pêbawer werin dîtin, ew ê bêguman konteksteke hejmarî ya girîng bidin analîzên civaknasî. Heke daneyên rasterast kêm bin, dikarin referansên kalîtatîf ên ji lêkolînên dîrokî yên din werin bikaranîn da ku çarçoveya civakî ya romanê xurt bikin.

Tablo 3: Şîroveyên Rexneyî yên Sereke li ser Martin Eden

Rexnegir/Çavkanî (Nimûne)	Nêrîna Sereke ya li ser Romanê	Temayên Navendî yên ku Hatine Tekezkirin	Argumanên Piştgiriyê (Nimûne)
Jack London (Nivîskar bi xwe)	Wekî êrîşek li dijî takekesiyê û felsefeya Nietzsche ya “Superman” 8	Takekesî, Sosyalîzm, Xwekuştin	Martin ji ber nebûna girêdaneke sosyalîst û takekesiya zêde têk diçe û xwe dikuje.
Andrew Sinclair (Pêşgotina ji bo weşanekê) 4	Nakokiya di navbera piştgiriya London a ji sosyalîzmê re û îradeya wî ya xurt a kesane de.	Sosyalîzm, Takekesî, Otobiyografî, Depresyon	Paralelî û cudahiyên di navbera jiyana Martin û London de; bandora depresyonên London li ser teswîra Eden.
Pietro Marcello (Derhênerê fîlmê 2019) û hin rexnegirên fîlmê 20	Fîlm wekî parastineke xurt a takekesiyê û rexneyek li ser kolektîvîzmê.	Takekesî, Kolektîvîzm, Çand, Lîberteryenîzm	Fîlm ji romana London bixwe zêdetir takekesparêz e; dîmenên ku Martin li dijî sosyalîzmê diaxive.
Rexnegirên Çepgir ên Fîlmê Marcello 20	Fîlm wekî hişyariyek li ser xetereyên takekesiyê.	Takekesî, Krîtîka Kapîtalîzmê	Takekesiya Martin wî ber bi xwe-wêrankirinê ve dibe.
Gelek Rexnegirên Wêjeyî yên Kevneşop	Heyranî ji ruhê takekesî û îradeya Martin re, tevî niyeta London 4	Xwebûn, Têkoşîna ji bo Serkeftinê, Hêza Takekesî	Enerjiya bêhempa ya Martin û hewldanên wî yên ji bo xwe-pêşxistinê.
Franklin Walker (di 18 de tê behs kirin)	Têkçûna Martin ne ji ber têkçûna takekesiyê ye, lê ji ber windakirina eleqeya ji jiyanê re ye.	Bêhêvîtî, Wateya Jiyanê	Martin “diçû tu deverê” û eleqeya wî ji jiyanê nemabû.
Jay Martin (di 18 de tê behs kirin)	Piştgirî dide angaşta London ku roman êrîşek li ser takekesiyê ye.	Takekesî, Sosyalîzm, Biyanîbûn	Sosyalîzm wekî dermanê ji bo takekesê biyanîbûyî; nebûna baweriya civakî ya Martin dibe sedema serkeftina wî ya vala û xwekuştinê.

Çavkaniyên Daneyê ji bo Tabloyê:.³

• Nîqaşkirina Girîngiya Wergera Martin Eden û Lêkolînên li ser Wêjeya Cîhanî bi Kurdî

Werger di nav sîstema wêjeya Kurdî de, ku wekî “polîsîstemek” dikare were binavkirin, roleke navendî û girîng dilîze. Lêkolîn nîşan didin ku pirtûkên wergerandî yên ji zimanên din bo Kurdî bi gelemperî populer in û carinan ji berhemên orîjînal ên Kurdî bêtir têne xwendin.⁵⁴ Ev yek ji ber gelek faktorên siyasî, dîrokî, çandî û îdeolojîk e. Di vê çarçoveyê de, wergerandina şaheserên wêjeya cîhanî yên wekî Martin Eden bo zimanê Kurdî û amadekirina lêkolînên akademîk ên kûr li ser wan bi zimanê Kurdî, xwedî gelek feydeyan e.

Pêşî, ew derfetê dide xwendevanên Kurd ku rasterast bi van berhemên girîng re têkevin têkiliyê û ji dewlemendiya wêjeya cîhanî sûd werbigirin. Ya duyemîn, lêkolînên akademîk ên bi Kurdî yên li ser van berheman dikarin têgihiştina rexneyî ya wêjeyî di nav xwendevan, xwendekar û akademîsyenên Kurd de kûrtir bikin. Ew dikarin bibin platformek ji bo nîqaşkirina temayên gerdûnî di konteksta çandî ya Kurdî de û ji bo pêşxistina termînolojiya rexneya wêjeyî ya Kurdî. Ya sêyemîn, ev cure xebat dikarin bibin pirek di navbera wêjeya Kurdî û wêjeya cîhanî de, û bibin alîkar ku wêjeya Kurdî jî di qada navneteweyî de bêtir were naskirin.

Bi awayekî balkêş, analîza Martin Eden ji perspektîfeke Kurdî dikare têgihiştinên nû û xweser derxe holê. Temayên wekî têkoşîna ji bo parastin û pêşxistina nasnameyê di nav zextên civakî û siyasî de, rola ziman û perwerdehiyê di pêvajoya xwebûn û rizgariyê de, têkiliya tevlihev a di navbera takekes û civakê de, û hestên biyanîbûn û bêmalbûnê, ku di Martin Eden de bi awayekî xurt têne vekolîn, dibe ku bi serpêhatî û hestiyariyên civaka Kurd re rezonanseke taybet çêbikin. Lêkolînerekî Kurd, bi paşxane û perspektîfa xwe ya çandî, dibe ku bikaribe van temayan bi awayekî ku lêkolînerekî ji çandeke din nikaribe bibîne, şîrove bike û wateyên nû jê derxe. Ev yek dikare nirxeke zêde û xweser bide lêkolînên wêjeyî yên bi zimanê Kurdî û wan ji tenê dubarekirina şîroveyên rojavayî wêdetir bibe.

Di dawiyê de, pêvajoya amadekirina vê raporê bi xwe – ku tê de berhevkirina agahiyan ji gelek çavkaniyên cihêreng, sentezkirin, analîzkirin û organîzekirina wan ji bo armanceke akademîk a taybet pêk tê – dikare wekî mînakek ji têkoşîna “xwe-perwerdekirinê” ya Martin Eden bi xwe were dîtin. Ew jî, mîna me, li pey zanînê digeriya da ku tiştekî nû, watedar û xwedî nirx biafirîne. Ev têgihiştineke meta-analîtîk e ku girîngiya ked û lêgerîna rewşenbîrî, ku di navenda romana Martin Eden de ye, careke din tekez dike. Hêvîdar in ku ev rapor û gotara Kurdî ya ku dê li ser bingeha wê were amadekirin, bibe beşek ji vê lêgerîna bêdawî ya ji bo zanîn û têgihiştinê di qada wêjeya Kurdî de.

xebatên wergirtî

1. Martin Eden by Jack London | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/martin-eden-jack-london
2. Criticism in” Martin Eden” by Jack London – International Journal of Biological Engineering and Agriculture, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://inter-publishing.com/index.php/IJISE/article/download/184/145/177
3. Martin Eden | Naturalism, Working-Class, Autobiographical – Britannica, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.britannica.com/topic/Martin-Eden
4. Martin Eden by Jack London | Goodreads, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/929782.Martin_Eden
5. scientists.uz, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://scientists.uz/uploads/202203/B-187.pdf
6. Jack London | PDF | History | General Fiction – Scribd, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://fr.scribd.com/presentation/436849310/jack-london
7. Martin Eden by Jack London, Mint Editions (Ebook) – Read free for …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.everand.com/book/506178401/Martin-Eden
8. http://www.richtmann.org, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.richtmann.org/journal/index.php/jesr/article/download/12055/11657/43941
9. Social Attitudes in Jack London’s Works – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/391498681_Social_Attitudes_in_Jack_London’s_Works
10. The Role of Genders, Class and Relationship in the Novel of Jack London’s “Martin Eden”, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://semantjournals.org/index.php/AJEES/article/view/1104
11. zenodo.org, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://zenodo.org/records/8310840/files/15-20.pdf
12. is.muni.cz, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://is.muni.cz/th/xz5qd/BA_Thesis_Education_and_Personal_Development_in_Martin_Eden_DaskovaT_Archive.pdf
13. Rags To Riches To Suicide: Unhappy Narratives of Upward Mobility: “Martin Eden, Bread Givers, Delia’s Song.” and “Hunger of Memory” | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.scribd.com/document/561728575/Rags-to-Riches-to-Suicide-Unhappy-Narratives-of-Upward-Mobility-Martin-Eden-Bread-Givers-Delia-s-Song-and-Hunger-of-Memory
14. Martin Eden – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Martin_Eden
15. scholarzest.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarzest.com/index.php/esj/article/download/3272/2615/5976
16. JACK LONDON IN SEARCH OF THE IDEAL: THE CULT NOVEL “MARTIN EDEN “, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarzest.com/index.php/esj/article/view/3272
17. Martin Eden’s Formula for Success | ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/post/Martin_Edens_Formula_for_Success
18. http://www.amerlit.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.amerlit.com/novels/ANALYSIS%20London,%20Jack%20Martin%20Eden%20(1909)%20analysis%20by%206%20critics.pdf
19. Martin Eden and John Barleycorn, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://ojs.unito.it/index.php/rsajournal/article/download/9088/7604
20. Pietro Marcello’s Martin Eden: The Man versus the State | Mises …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://mises.org/mises-wire/pietro-marcellos-martin-eden-man-versus-state
21. London, Jack | Oxford Research Encyclopedia of Literature, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-619?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190201098.001.0001%2Facrefore-9780190201098-e-619&p=emailAwjdC4MpsFcE.
22. (PDF) Jack London’s Socialistic Social Darwinism – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/236698856_Jack_London’s_Socialistic_Social_Darwinism
23. martin eden, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://archive.org/download/martineden0000unse_x9l3/martineden0000unse_x9l3.pdf
24. LEXICOLOGICAL AND GRAMMATICAL PROBLEMS IN THE …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://repo.journalnx.com/index.php/nx/article/view/4799
25. “Martin Eden” (1909) by Jack London – Prospero’s Isle, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://www.prosperosisle.org/spip.php?article942
26. Martin Eden – Oxford Reference, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803100137317
27. Jack London: A Case Study of Moral Creativity – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/233303585_Jack_London_A_Case_Study_of_Moral_Creativity
28. Folk Writing: What is “Good”? – The Well Trained Mind Forum, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://forums.welltrainedmind.com/topic/718728-folk-writing-what-is-good/
29. Proletarian Literature – Oxford Research Encyclopedias, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-622?p=emailA/UYj6AWuBKGk&d=/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-622
30. socialism and class struggle in jack london’s writings – INTERNATIONAL JOURNAL OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.academicpublishers.org/journals/index.php/ijai/article/download/2871/3943/7733
31. London, Jack | Oxford Research Encyclopedia of Literature, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-619?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190201098.001.0001%2Facrefore-9780190201098-e-619&p=emailAM8JOkf.XRUT.
32. Humanities at the Crossroads – Nomos eLibrary, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.nomos-elibrary.de/10.5771/9783845290270.pdf
33. Index | The Oxford Handbook of Jack London, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://academic.oup.com/edited-volume/34629/chapter/295051492
34. Naturalism and Realism | Oxford Research Encyclopedia of Literature, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-509?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190201098.001.0001%2Facrefore-9780190201098-e-509&p=emailAi6iLgE0nthf.
35. http://www.internationaljournals.co.in, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.internationaljournals.co.in/index.php/giirj/article/download/242/229/230
36. Jack London’s Medusa of Truth – Project MUSE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://muse.jhu.edu/article/27110/summary
37. NATURALISM IN SELECTED SHORT STORIES BY STEPHEN CRANE AND JACK LONDON – DICAMES, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://dicames.online/jspui/bitstream/20.500.12177/12546/1/FALSH_MEM_BC_24_%200283.PDF
38. files.eric.ed.gov, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1081555.pdf
39. UNIVERSITY OF TARTU DEPARTMENT OF ENGLISH STUDIES THE REPRESENTATION OF THE SEA IN JACK LONDON’S MARTIN EDEN BA thesis MERILI – DSpace, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://dspace.ut.ee/bitstreams/16efe6a7-2ae4-4a17-8fb5-ed1409d86c42/download
40. repo.journalnx.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://repo.journalnx.com/index.php/nx/article/download/4799/4574/9278
41. American Literature after the Civil War – Eastern, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.easternct.edu/speichera/understanding-literary-history-all/american-literature-after-the-civil-war.html
42. Naturalism and Realism | Oxford Research Encyclopedia of Literature, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-509
43. Close Reading: Martin Eden – Film Comment, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.filmcomment.com/blog/close-reading-martin-eden/
44. Martin Eden, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://archive.org/download/martineden00lond_0/martineden00lond_0.pdf
45. THE ROMANCE OF LITERARY LABOR AND THE WORK OF GILDED AGE AUTHORSHIP A Dissertation Submitted to the Temple University Graduate B, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://scholarshare.temple.edu/server/api/core/bitstreams/908a02d1-d67f-44e2-8edd-80f03b00d135/content
46. A Comparative Study of Four Chinese Translations of Hemingway’s The Old Man and the Sea – CORE, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://core.ac.uk/download/pdf/1686880.pdf
47. Martin Eden / London, Jack, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, http://infomotions.com/etexts/literature/american/1900-/london-martin-768.htm
48. http://www.atlantis-press.com, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.atlantis-press.com/article/126002728.pdf
49. 2016_LaShot_Derek_Dissertation.docx (301.31 KB) – ShareOK, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://shareok.org/bitstreams/40040102-3a7d-4a1a-b95a-27e62ca2cda8/download
50. 2016_LaShot_Derek_Dissertation.docx – ShareOK, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://shareok.org/bitstream/11244/34636/5/2016_LaShot_Derek_Dissertation.docx
51. (PDF) Human Vulnerability in Jack London’s The Scarlet Plague – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/369050496_Human_Vulnerability_in_Jack_London’s_The_Scarlet_Plague
52. Alessandro Portelli: “Jack London’s Missing Revolution: Notes on …, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/backissues/27/portelli.html
53. miastoprzyszlosci.com.pl, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/download/6248/5894/6086
54. The Position of Books Written in Kurdish versus Books Translated into Kurdish in the Framework of Polysystems Theory – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 16, 2025, https://www.researchgate.net/publication/353039106_The_Position_of_Books_Written_in_Kurdish_versus_Books_Translated_into_Kurdish_in_the_Framework_of_Polysystems_Theory