Enîgmayên Kevnar û Şîroveyên Wan

Pêşgotin

Dîsîplîna arkeolojiyê, wekî lêkolîna dîroka dûr û dirêj a jiyana mirovahiyê li ser rûyê erdê, bi berdewamî bi pirsgirêkên nivîsandina vê paşerojê re rû bi rû dimîne.¹ Di nav vê çarçoveyê de, “nepeniyên şûnwarnasiyê” cihekî taybet digirin. Ji bo armancên vê gotarê, nepeniyeke şûnwarnasiyê wekî mijarek an pirsgirêkek derbarê paşerojê de tê pênasekirin ku ji bo wê eleqeyek mezin a giştî û tevlihevî û/an jî gengeşiyek girîng heye an hebûye.² Ev pênase girîng e ji ber ku ew çarçoveyê ji bo hilbijartina mijarên di vê gotarê de datîne û tekez dike ku nepenî ne tenê kêmasiyên di zanînê de ne, lê di heman demê de xwedî dînamîkên civakî-çandî ne. Arkeolog dema ku çîrokan vedibêjin, bi taybetî “meta-çîrokên” ku temaşevanên hevdem tê de cih digirin û wateyê didin jiyana wan a îroyîn, beşdariya herî mezin li “civaka ezmûnê” ya hevdem dikin.¹ Ev têgihiştin girîngiya nepeniyan ji perspektîfeke berfirehtir ronî dike; ew ne tenê pirsên akademîk in, lê di heman demê de awayên ku mirov bi paşerojê re têkildar dibin û wateyê jê derdixînin.

Têgîna “nepeniya şûnwarnasiyê” bi xwe xwedî dualîteyekê ye: ew hem kêşeyek zanistî ya ku li benda çareseriyê ye temsîl dike, hem jî fenomeneke çandî ku ji ber eleqeya giştî û carinan jî ji ber kêmbûna agahiyên teqez geş dibe. Ev dualîte dikare bibe sedema rageşiyê di navbera şîroveyên zanistî û yên populer/pseudoarkeolojîk de. Ya ku dibe “nepeniya şûnwarnasiyê” ne tenê ji ber kêmbûna daneyên akademîk tê destnîşankirin, lê her weha ji ber kapasîteya wê ya ji bo girtina xeyala giştî û cihgirtina di nav van “meta-çîrokan” de ye.¹ Ev heyranîya giştî dikare bibe sedema şîroveyên ne-akademîk, ku ev yek bi nêzîkatiya hişk û bi delîlan a arkeolojiya profesyonel re ³ nakokiyê çêdike. Ji ber vê yekê, nepeniyeke şûnwarnasiyê di navbera lêpirsîna akademîk û têgihiştina giştî de cih digire, ku ev yek lêkolîna wê tevlihev dike.

Lêkolînkirina van enîgmayan ji bo pêşxistina metodolojiyên nû, ceribandina teoriyên heyî, û kûrkirina têgihiştina me ya li ser kapasîteyên mirovî, rêxistinên civakî, û pergalên baweriyê yên di paşerojê de girîng e. Ew her weha sînorên zanîna me û pêwîstiya lêkolînên navdîsîplînî nîşan didin. Wekî ku di ¹²⁴ de tê destnîşankirin, teoriya arkeolojîk bi xwe jî têgehek nû ye û arkeolojî bi berdewamî bi fîlozofiyên zanistê û teoriyên ji dîsîplînên din re diyalogê datîne, ku ev yek ji bo şîrovekirina nepeniyan girîng e. Pêdiviya bingehîn a arkeolojiyê delîl e; bêyî bermahiyên fizîkî, arkeolojî nikare fonksiyonel be.³ Ji ber vê yekê, her hîpotezek divê hemî daneyên têkildar li ber çavan bigire û li hember delîlan nekeve.³

Ev gotar dê deh nepeniyên şûnwarnasiyê yên sereke ji serdem û erdnîgariyên cuda binirxîne. Her beş dê bi danasîna şûnwar/nepenyê dest pê bike, li dûv wê taybetmendiyên fizîkî û mîmarî, dîrokçe û kronolojî, û şîroveyên akademîk ên sereke werin. Dê bandora teknolojiyên nûjen li ser têgihiştina van nepeniyan jî were nîqaş kirin.

1. Göbekli Tepe: Perestgeha Yekemîn a Cîhanê?

• Nasnav: Göbekli Tepe, şûnwarekî Neolîtîk ê Berî Zayînê (PPN) li başûrê rojhilatê Anatolyayê (Tirkiye), wekî yek ji kevintirîn avahiyên megalîtîk ên cîhanê tê nasîn û têgihiştina me ya li ser civakên nêçîrvan-berhevkar bi awayekî radîkal guhertiye.⁴ Ew wekî “perestgeha yekemîn” an “cihê kombûna rîtuelî” ya nêçîrvan-berhevkaran tê binavkirin.⁷
• Taybetmendiyên Fizîkî û Mîmarî:
  Şûnwar ji gelek dorpêçên (enclosures) girover an ovalî pêk tê, ku Qata III ya herî kevn (PPNA, nêzîkî 9600-8800 B.Z.) nîşan dide. Dorpêçên paşê, yên ku girêdayî Qata II ne (PPNB, nêzîkî 8800-8000 B.Z.), bi gelemperî çargoşe ne.10 Taybetmendiya herî berbiçav a Göbekli Tepe stûnên kevirî yên mezin ên bi teşeya T-yê ne. Hin ji van stûnan digihîjin bilindahiya 5.5 metreyan û giraniya wan dikare bigihîje 50 tonî.4 Ev stûn, ku bi gelemperî ji kevirê kilsinî yê herêmî hatine çêkirin, bi awayekî hûrgilî bi rolyefên ajalan hatine xemilandin. Di nav van rolyefan de xezal, rovî, berazê kovî, mar, çûk û gelek ajalên din ên kovî hene, ligel sembolên abstrakt.5 Bi taybetî, hin stûnên navendî yên li Dorpêça D xwedî taybetmendiyên antropomorfîk ên eşkere ne, ku dest û kemberan nîşan didin, û wekî hebûnên mirovî yên stîlîzekirî an bav û kalên pîroz têne şîrovekirin.12
  Lêkolînên dawî yên li ser plansaziya mîmarî ya Göbekli Tepe destnîşan dikin ku avakirina dorpêçên sereke yên Qata III (bi taybetî Dorpêçên B, C, û D) li ser bingeha planek geometrîk a bingehîn hatiye damezrandin. Ev plan li ser sêgoşeyek hevalkênar ava bûye, ku ev yek asteke bilind a plansazî, organîzasyon û têgihiştina geometriyê ji hêla avakerên Neolîtîk ve nîşan dide.6 Ev yek nîşan dide ku ev avahiyên bîrdarî ne bi awayekî tesadufî, lê bi projeyek yekgirtî û pêş-plankirî hatine çêkirin.
• Dîrokçe û Kronolojî:
  Göbekli Tepe di navbera salên 9600 û 8000 B.Z. de, di serdemên Neolîtîka Berî Cerahiyê A (PPNA) û Neolîtîka Berî Cerahiyê B (PPNB) de, hatiye bikaranîn.5 Qata III, ku dorpêçên girover ên herî kevn dihewîne, girêdayî PPNA ye, dema ku Qata II, bi avahiyên xwe yên çargoşe, girêdayî PPNB ye.11
  Dîrokkirina radyokarbonê ya Göbekli Tepe ji ber pratîka taybet a paşdagirtina (backfilling) bi zanebûn a dorpêçan piştî ku bikaranîna wan bi dawî bûye, bi dijwariyan re rû bi rû maye.13 Materyalên organîk ên ku di nav vê dagirtinê de têne dîtin dibe ku ji avahiyên xwe kevintir an nûtir bin, ku ev yek şîrovekirina dîrokan tevlihev dike. Lêbelê, bi karanîna teknîkên cihêreng, wek dîrokkirina karbonatên pedogenîk ên ku li ser rûyê stûnan piştî veşartinê çêbûne, û dîrokkirina çîmentoya dîwaran, kronolojiyek giştî hatiye bidestxistin. Mînakek ji çîmentoya dîwarê Dorpêça D dîrokek di navbera 9745-9314 B.Z. de (bi piştrastiya 95.4%) daye, ku bi serdema PPNA re li hev dike.11 Dîrokên nû yên ji komirê ku ji binê bingeha Dorpêça D hatine girtin jî vê kronolojiya PPNA piştrast dikin.11
  Tablo 1: Dîrokên Radyokarbonê yên Bijartî ji Göbekli Tepe (Qatên III û II)

Nimûneya ID	Materyalê Hatî Dîrokkirin	Qat/Dorpêç	Dîroka Radyokarbonê ya Nekalîbrkirî (14C BP ± xeletî)	Dîroka Kalîbrkirî ya Mümkin (B.Z. bi 95.4% navbera pêbaweriyê)	Çavkaniya Laboratuarê/Weşanê
KIA-44149	Çîmentoya dîwar	Dorpêça D (Qata III)	9984±42	9745–9314	Dietrich & Schmidt 2010 11; Dietrich et al. 2013 11
UGAMS-10795	Komir (nebatê kurtjî)	Dorpêça D (Qata III), nêzîkî binê erdê	9989±36	9664–9324	Dietrich et al. 2013 11
UGAMS-10796	Komir (nebatê kurtjî)	Dorpêça D (Qata III), nêzîkî binê erdê	9982±37	9664–9317	Dietrich et al. 2013 11
UGAMS-10799	Komir (nebatê kurtjî)	Dorpêça D (Qata III), nêzîkî binê erdê	9968±37	9661–9311	Dietrich et al. 2013 11
Hd-20025	Hestiyê ajalan (dagirtin)	Dorpêça C (Qata III)	9100±70	8530–8280	Dietrich 2011 13
Hd-20027	Hestiyê ajalan (dagirtin)	Dorpêça A (Qata III)	8985±75	8320–8010	Dietrich 2011 13
GrA-46358	Komir (ji bin stûna ketî)	Dorpêça A (Qata III)	9109±41	8449–8299	Dietrich et al. 2013 11
Dîrokên ji bo Qata II	Bi gelemperî	Qata II (PPNB)	—	Nîvê 8emîn hezarsala B.Z. (terminus ante quem ji karbonatên pedogenîk)	Dietrich 2011 13

*Nîşe: Dîrokên kalîbrkirî bi karanîna kurvên kalîbrasyonê yên herî dawî hatine hesabkirin û dibe ku di weşanên cuda de hinekî biguherin. Ev tablo tenê nimûneyek e.*

• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:
  Armanca sereke ya Göbekli Tepe bi gelemperî wekî navendek rîtuelî an perestgehekê ji bo civatên nêçîrvan-berhevkar ên herêmî tê şîrovekirin.7 Delîlên ji bo vê yekê mezinahî û sembolîzma avahiyan, nebûna niştecihbûna navmalî ya berbiçav di qatên destpêkê de (her çend lêkolînên nûtir avahiyên piçûktir ên ku dibe ku navmalî bin di qonaxên paşê de destnîşan dikin 5), û bermahiyên zêde yên hestiyên ajalan ên ku şahidiya ziyafetên mezin dikin, dihewîne.14 Tê texmînkirin ku ev ziyafet ji bo komkirina karkeran ji bo avakirina van avahiyên bîrdarî û ji bo xurtkirina girêdanên civakî di nav komên cihêreng de hatine lidarxistin.16
  Afirînerên Göbekli Tepe komên nêçîrvan-berhevkar bûn, ku berî belavbûna çandiniyê ev şûnwar ava kirine.4 Ev yek têgihiştina kevneşopî ya ku dibêje avahiyên bîrdarî û rêxistinên civakî yên kompleks tenê piştî derketina çandiniyê û jiyana bi cihbûyî pêk hatine, dijber dike. Klaus Schmidt, arkeologê sereke yê kolandinan, pêşniyar kir ku hewcedariya avakirin û domandina perestgehên wekî Göbekli Tepe dibe ku teşwîqek bû ji bo ku mirov li hev bicivin, li deverekê bi cih bibin, û di dawiyê de dest bi çandiniyê bikin da ku piştgiriyê bidin van hewildanên komunal û ziyafetan.7 Ev hîpoteza “rîtuel pêşî” nîqaşên girîng di nav civaka arkeolojîk de vekiriye.
  Sembolîzma li Göbekli Tepe pir dewlemend e. Stûnên T-teşe wekî temsîlên stîlîzekirî yên mirov an hebûnên sermirovî têne şîrovekirin, dibe ku bav û kalên pîroz an jî xwedayên destpêkê bin.4 Rolyefên ajalan dibe ku totemîk bin, hêmanên mîtolojiyek tevlihev temsîl bikin, an jî xwedî girîngiyek şamanîstîk bin. Hin lêkolîneran têkiliyên astronomîkî ji bo rêzkirina stûnan pêşniyar kirine, wek mînak têkiliya bi komstêrka Cygnus (Qaz) re an jî bûyerên solstîsê.13 Lêbelê, ev şîroveyên arkeoastronomîkî di nav civaka zanistî de bi gelemperî gengeşî ne û bi tevahî nehatine pejirandin.17 Her weha, li ser bingeha dîtina perçeyên serkêşên mirovî yên ku hatine xemilandin, nîqaşên li ser hebûna “kultê serkêşan” li Göbekli Tepe jî hene.7
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:
  Lêkolînên jeofîzîkî, wekî bikaranîna radara zemînî, destnîşan dikin ku gelek dorpêçên din di bin erdê de mane û li benda kolandinê ne, ku ev yek pîvana rastîn a şûnwarê hîn mezintir dike.4 Analîzên mîkroskopî yên amûrên kevirî û bermayiyên botanîkî delîlên ji bo pêvajokirina dexlên kovî û potansiyela çêkirina vexwarinên feqîrbûyî (dibe ku bîra) ji bo ziyafetan peyda dikin.8 Analîzên mîmarî yên bi modelkirina komputerî plansaziya geometrîk a sofîstîke ya ku di avakirina dorpêçan de hatiye bikaranîn eşkere dikin.6 Her çend hin lêkolîn li ser arkeoakûstîka şûnwarê hatine kirin û îdîa dikin ku taybetmendiyên akustîk ên taybet hene, ev encam di nav civaka akademîk a berfireh de bi gelemperî nehatine pejirandin û wekî spekulatîf têne dîtin.17

Göbekli Tepe ne tenê têgihiştina me ya li ser kapasîteyên nêçîrvan-berhevkaran diguherîne, lê di heman demê de pirsên bingehîn li ser xwezaya “şoreşa Neolîtîk” bi xwe jî derdixe holê. Modela kevneşopî pêşniyar dike ku çandinî bûye sedema zêdebûna xwarinê, ku ev yek rê li ber niştecihbûn, civakên kompleks, û di dawiyê de avahiyên bîrdarî û rîtuelên organîze vekiriye. Lêbelê, Göbekli Tepe, bi avahiyên xwe yên bîrdarî û rîtuelên kompleks ên ku ji hêla nêçîrvan-berhevkaran ve berî çandiniya berbelav hatine çêkirin ⁴, vê rêzikê dijber dike. Hîpoteza Schmidt, ku dibêje hewcedariya bi organîzekirina kedê ji bo avakirina van perestgehan û lidarxistina ziyafetan dibe ku mirov ber bi çandiniyê ve kişandibe da ku çavkaniyên pêwîst peyda bikin ⁷, modela kevneşopî serûbin dike an jî bi kêmanî tevlihev dike. Ev senaryo pêşniyar dike ku îdeolojî û hewcedariyên civakî dibe ku ajokarên sereke yên guherînê bûne, ne tenê encamên wê. Ji ber vê yekê, Göbekli Tepe me neçar dike ku em li ser têkiliyên sedemî yên di navbera aborî, civak û îdeolojiyê de di dema derbasbûna Neolîtîk de ji nû ve bifikirin, û destnîşan dike ku dibe ku faktorên civakî û îdeolojîk rolek pêşeng lîstibin di vê veguherîna girîng a dîroka mirovahiyê de.

2. Xetên Nazca: Peyamên li Çolê?

• Nasnav: Xetên Nazca jeoglîfên mezin in ku li ser erdê deşta Nazca ya hişk a li başûrê Perûyê hatine xêzkirin.² Ev şûnwarê berbiçav, ku ji hêla çanda Nazca ve di navbera salên nêzîkî 500 B.Z. û 500 P.Z. de hatiye afirandin, yek ji nepeniyên herî balkêş ên arkeolojiya cîhanê ye.²⁰
• Taybetmendiyên Fizîkî û Mîmarî:
  Kompleksa Xetên Nazca ji cûrbecûr jeoglîfan pêk tê. Di nav wan de zêdetirî 800 xetên rast hene, ku hin ji wan heta 30 mîl (nêzîkî 48 km) dirêj dibin.19 Her weha, nêzîkî 300 şêweyên geometrîk ên wekî trapezoid, sêgoşe, û spîral hene.19 Beşê herî navdar ê şûnwarê nêzîkî 70 sêwiranên zoomorfîk (fîgurên ajalan) û fîtomorfîk (fîgurên nebatan) in, ku di nav wan de balindeya kolîbrî, spider, meymûn, masî, kondor, kûçik, û nebatan hene.20
  Ev jeoglîf bi teknîkek razber hatine çêkirin: bi rakirina qata jorîn a kevirên sor-qehweyî yên bi oksîda hesinê pêçandî û eşkerekirina bin-axê zer-gewr a li jêr.19 Kûrahiya van xêzan bi gelemperî tenê 10-15 cm ye, lê ji ber kontrasta rengan ew ji hewayê pir baş têne dîtin.20 Firehiya xetan diguhere, lê piraniya wan hinekî ji 33 cm firehtir in.20 Mezinahiya jeoglîfên fîguratîf pir cihêreng e; mînak, balindeya kolîbrî 93 metre dirêj e, kondor 134 metre, û spider 47 metre ye.21
  Lêkolînên arkeolojîk du qonaxên sereke yên çêkirina Xetên Nazca destnîşan kirine: qonaxa Paracas (nêzîkî 400-200 B.Z.) û qonaxa Nazca (nêzîkî 200 B.Z. – 500 P.Z.).20 Vedîtinên nûtir ên bi alîkariya Zehmeta Çêkirî (AI) hatine kirin, kategorîzekirineke hîn hûrgiltir pêşniyar dikin. Jeoglîfên “Tîpa B”, ku piçûktir in û bi gelemperî li nêzî rêçên kevnar têne dîtin, li ser qonaxa Destpêkê ya Nazca (nêzîkî 100 B.Z. – 100 P.Z.) têne dîrokkirin. Jeoglîfên “Tîpa A”, ku mezintir in û bi gelemperî fîgurên ajalan ên stîlîzekirî ne, li ser qonaxa Destpêkê ya Nazca (nêzîkî 100-300 P.Z.) têne dîrokkirin.24
• Dîrokçe û Kronolojî:
  Xetên Nazca ji hêla çanda Nazca ve hatine afirandin, ku li herêmê di navbera nêzîkî 200 B.Z. û 600 P.Z. de geş bûye.19 Çanda Nazca ji çanda Paracas a berî xwe derketiye holê.19 Afirandina jeoglîfan bi xwe li ser heyamek dirêj, ji nêzîkî 500 B.Z. heta 500 P.Z., belav bûye.20 Parastina awarte ya van xetên nazik ji ber avhewaya zehf hişk, bêba, û stabîl a deşta Nazca ye, ku yek ji cihên herî hişk ên cîhanê ye.20
  Her çend dibe ku ji hêla niştecîhên herêmî ve her dem dihatin zanîn, Xetên Nazca di salên 1920-an de ji hêla arkeologê Perûyî Toribio Mejia Xesspe ve ji nû ve ji bo cîhana berfireh hatin vedîtin.22 Lêbelê, ew tenê di salên 1930-an de bi firîna balafiran re bi berfirehî hatin nasîn û bala cîhanê kişandin.23
• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:
  Armanca rastîn a Xetên Nazca heta îro jî mijara nîqaşên akademîk e. Gelek teorî hatine pêşniyarkirin:

• Armanca Astronomîkî/Salnameyî: Di nav yekemîn lêkolînerên ku bi hûrgilî li ser xetan xebitîn de Paul Kosok û Maria Reiche bûn. Wan pêşniyar kir ku xet wekî nîşankerên astronomîkî hatine bikaranîn ji bo şopandina tevgerên roj, heyv û stêrkan, û ji bo destnîşankirina bûyerên girîng ên salnameyî yên wekî solstîsan.²⁰ Reiche bi taybetî bawer dikir ku hin fîgur komstêrkan temsîl dikin. Lêbelê, lêkolînên paşê yên ji hêla arkeoastronomên wekî Gerald Hawkins û Anthony Aveni ve hatine kirin, delîlên têr ji bo piştgirîkirina ravekirineke tenê astronomîkî nedîtin, û destnîşan kirin ku gelek xet bi bûyerên astronomîkî yên girîng re li hev nakin.²⁰
• Armanca Rîtuelî/Rêyên Pîroz: Teoriya herî berbelav a îroyîn ev e ku xet û fîgur wekî rêyên pîroz ji bo meşên rîtuelî hatine bikaranîn.²³ Johan Reinhard, antropologekî navdar, pêşniyar kir ku ev rîtuel bi perizîna xwedayên avê û zayînê ve girêdayî bûn, ku ji bo çanda Nazca ya ku li herêmek zehf hişk dijiya, pir girîng bû.²⁸ Fîgurên ajalan ên wekî spider (ku bi baranê ve girêdayî ye), kolîbrî (ku bi zayînê ve girêdayî ye), û meymûn (ku li herêmên bi av zêdetir dijîn) dibe ku sembolên van hêzan bûne.²⁸
• Armanca Girêdayî Avê: Ji ber girîngiya avê li deşta Nazca ya hişk, hin teorî pêşniyar dikin ku xetên geometrîk dibe ku bi pergalên avdanê yên binê erdê (puquios) an jî bi çavkaniyên avê ve girêdayî bin.²⁵ David Johnson yek ji wan lêkolîneran bû ku pêşniyar kir ku hin jeoglîf rêyên akîferên binê erdê nîşan didin.
• Nîşankerên Rêyan/Armanca Agahdarkirinê: Vedîtinên nû yên bi AI-ê hatine kirin, bi taybetî yên ku ji hêla Zanîngeha Yamagata ve hatine ragihandin, kategoriyên nû yên jeoglîfan destnîşan kirine. Jeoglîfên piçûktir ên “Tîpa B”, ku bi piranî motîfên mirovî û ajalên kedîkirî nîşan didin û li nêzî rêçên kevnar hatine dîtin, dibe ku wekî “tabloyên reklaman” an nîşankerên rêyan ji bo kesên ku li ser van rêyan dimeşiyan hatine bikaranîn, û agahdarî li ser çalakiyên mirovan (wekî sewalkarî an serjêkirina seriyan) parve dikirin.³¹ Jeoglîfên mezintir ên “Tîpa A”, ku bi piranî ajalên kovî nîşan didin û bi tora xetên rast û trapezoidan ve girêdayî ne, dibe ku ji bo armancên rîtuelî yên civakî hatine bikaranîn.³¹
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:
  Bikaranîna teknolojiyên nûjen di van salên dawî de têgihiştina me ya li ser Xetên Nazca bi awayekî berbiçav guhertiye.

• Remote Sensing û GIS: Wêneyên satelîtê, fotografên hewayî, û Pergalên Agahdariya Erdnîgarî (GIS) ji bo tomarkirin, analîzkirin û dîtbarkirina jeoglîfan û têkiliya wan bi perestgehê re bi awayekî berfireh hatine bikaranîn.³³ Ev teknolojî dihêlin ku lêkolîner qalibên belavbûnê yên ku bi çavê rût nayên dîtin, nas bikin.
• AI (Zehnê Çêkirî): Zehmeta Çêkirî di van salên dawî de bûye amûrek şoreşgerî. Algorîtmayên AI-ê, bi taybetî yên ku ji hêla lêkolînerên Zanîngeha Yamagata û IBM ve hatine pêşxistin, bi analîzkirina mîqdarên mezin ên daneyên wêneyî yên bi rezolusyona bilind, bi sedan jeoglîfên nû vedîtine.²² Gelek ji van jeoglîfên nû piçûktir in an jî ji ber erozyonê qels bûne û berê nehatibûn dîtin. AI ne tenê di vedîtinê de, lê di heman demê de di kategorîzekirina jeoglîfan û pêşniyarkirina armancên wan ên potansiyel de jî dibe alîkar.
• Drone: Drone ji bo lêgerîn û belgekirina hûrgilî ya jeoglîfan, bi taybetî li deverên ku gihîştina wan zehmet e, amûrek pir bikêrhatî ne.²⁰ Ew dikarin wêneyên bi rezolusyona bilind û daneyên ji bo modelên 3D peyda bikin.
• Statîstîkên Şûnwarê:
  Tablo 2: Cureyên Jeoglîfên Nazca, Pîvan, û Frekansa Texmînkirî

Cureyê Jeoglîfê	Pîvana Navînî/Rêjeya Pîvanê	Hejmara Naskirî/Texmînkirî	Dîroka Texmînkirî (Serdem/Qonax)	Teoriyên Armancê yên Pêwendîdar	Çavkanî
Xetên Rast	Heta 48 km dirêj; firehî 30 cm – 1.8 m	800+	Paracas & Nazca (500 B.Z. – 500 P.Z.)	Astronomîkî, Rêyên Rîtuelî, Girêdayî Avê	19
Şêweyên Geometrîk (Trapezoid, Spîral, Sêgoşe, hwd.)	Cihêreng, hin pir mezin	300+	Paracas & Nazca (500 B.Z. – 500 P.Z.)	Rîtuelî, Girêdayî Avê, Qadên Kombûnê	19
Jeoglîfên Zoomorfîk (Kolîbrî, Meymûn, Spider, Kondor, hwd.)	Kolîbrî: 93m; Kondor: 134m; Spider: 47m	70+ (kevneşopî) + gelekên nû	Bi piranî Nazca (200 B.Z. – 500 P.Z.)	Rîtuelî (perizîna xwedayên zayîn/avê), Astronomîkî (kêm piştgirî)	20
Jeoglîfên Fîtomorfîk (Dar, Kulîlk)	Cihêreng	Hejmar hindik e	Nazca	Rîtuelî, Sembolîk	20
Jeoglîfên Antropomorfîk (“Astronot”)	Cihêreng	Hejmar hindik e	Nazca	Rîtuelî, Sembolîk	23
Jeoglîfên Tîpa A (xetî, mezintir, bi piranî ajalên kovî)	Navînî 90m	50 (ji lêkolîna AI ya 2024)	Destpêka Nazca (nêzîkî 100-300 P.Z.)	Rîtuelên Civakî (bi tora xet/trapezoidan ve girêdayî)	24
Jeoglîfên Tîpa B (rolyefî, piçûktir, bi piranî mirov/ajalên kedî)	Navînî 9m	683 (tevî 303 yên nû ji lêkolîna AI ya 2024)	Destpêka Nazca (nêzîkî 100 B.Z. – 100 P.Z.)	Nîşankerên Rêyan/Agahdarkirin (nêzîkî rêçan)	24

*Nîşe: Hejmar û pîvan texmînî ne û bi vedîtinên nû re diguherin.*

Pirrengiya jeoglîfan, ji xetên sade û şeklên geometrîk ên tevlihev bigire heya fîgurên ajalan û mirovan, û belavbûna wan a berfireh li seranserê perestgehê, ligel delîlên ji bo karanîna demdirêj û pêşveçûna şêwazan, pêşniyar dike ku Xetên Nazca ne yek projeyek yekgirtî bûn, lê belê pergalek sembolîk a dîleksîkî ya ku bi demê re pêş ketiye. Dîrokkirin du qonaxên sereke (Paracas û Nazca) û di nav wan de jî bin-qonaxan (mînak, Tîp A û Tîp B) destnîşan dike ²⁰, ku ev yek pêşveçûnek demdirêj nîşan dide. Cihêrengiya di form, dîrok, û teoriya armancê de ²⁰, ligel belavbûna erdnîgarî ¹⁹, pêşniyar dike ku ew ne yek sîstemek homojen bûn. Dibe ku gelek armancên wan hebûn ku bi demê re û dibe ku di navbera komên cuda yên çanda Nazca de jî diguherîn. Mînak, jeoglîfên nêzî rêyan (Tîpa B) dibe ku ji bo rêwiyan bin, lê yên mezin ên li deştan (Tîpa A) dibe ku ji bo rîtuelên komunal bin.³¹ Ev tê wê wateyê ku “nepeniya” Xetên Nazca dibe ku ne yek bersivek sade hebe, lê belê gelek bersivên ku bi hev ve girêdayî ne û bi demê re hatine guhertin.

3. Mekanîzmaya Antîkîtherayê: Komputereke Kevnar?

• Nasnav: Mekanîzmaya Antîkîtherayê amûreke bronzî ya bi çerxên gelekî kompleks e ku di sala 1901-ê de ji keştiyeke Romayî ya binavbûyî li nêzî girava Antîkîthera ya Yewnanîstanê hatiye derxistin.⁴⁰ Ew bi gelemperî wekî “komputera analog a yekem a cîhanê” tê binavkirin û yek ji vedîtinên arkeolojîk ên herî girîng ên sedsala 20-an tê hesibandin.⁴³
• Taybetmendiyên Fizîkî û Mîmarî:
  Mekanîzma ji 82 perçeyên bronzî yên rizgarbûyî pêk tê, ku di eslê xwe de di nav qutiyeke darîn de bi qebareya texmînî 34 cm×18 cm×9 cm bûye.45 Di nav van perçeyan de bi kêmanî 30 43 heta 37 45 an jî zêdetirî 40 43 çerxên bronzî yên bi hev ve girêdayî hene. Çerxa herî mezin, ku wekî b1 tê binavkirin, bi qasî 13 cm tîrêj e û di eslê xwe de 223 diranên wê hebûn.45
  Rûyê pêşiyê yê mekanîzmayê dîmenek ji bo pozîsyonên Roj û Heyvê di nav zodiacê de dihewand, û li gorî nivîsên li ser mekanîzmayê, dibe ku pozîsyonên pênc gerstêrkên ku wê demê dihatin nasîn (Merkur, Venus, Mars, Jupiter, Saturn) jî nîşan bida.42 Her weha, salnameyeke Misrî ya 365-rojî û pîvaneke zodiacê jî li ser rûyê pêşiyê hebûn.42
  Rûyê paşîn du dîmenên spîralî yên mezin dihewand. Dîmena jorîn çerxa Metonîk a 19-salî (ku bi 235 mehên heyvê re wekhev e) û salnameyeke heyvê nîşan dida.42 Dîmena jêrîn çerxa Saros a 223-mehî ji bo pêşbînîkirina girtinên heyvê û rojê nîşan dida.47 Dîmenên alîkar ên piçûktir jî çerxên Kallîpîk (76 sal, ango 4 çerxên Metonîk) û Ekselîgmos (54 sal, ango 3 çerxên Saros) nîşan didan.42 Wekî din, dîmenek din jî hebû ku dema Lîstikên Panhelenîk (wekî Lîstikên Olîmpîk) nîşan dida.43 Li ser rûyên mekanîzmayê nivîsên Yewnanî yên hûrûkûr hebûn ku wekî “rêbernameya bikarhêner” ji bo amûrê kar dikirin.42
• Dîrokçe û Kronolojî:
  Mekanîzmaya Antîkîtherayê bi gelemperî li dora sedsala duyemîn an destpêka sedsala yekem B.Z. (nêzîkî 205 B.Z. heta 60 B.Z.) tê dîrokkirin.40 Keştiya ku mekanîzma tê de hatiye dîtin, li gorî delîlên wekî pereyên ji Pergamonê, li dora 70-60 B.Z. binav bûye.42 Hin lêkolînên nû, li ser bingeha analîzên astronomîkî û şêwaza nivîsê, dîroka kalîbrasyona destpêkê ya mekanîzmayê wekî 23 Kanûn 178 B.Z. an jî 204 B.Z. pêşniyar dikin 45, û şêwaza nivîsê jî sedsala duyemîn B.Z. destnîşan dike.47
• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:
  Armanca sereke ya Mekanîzmaya Antîkîtherayê hesabkirina çerxên astronomîkî û pêşbînîkirina fenomenên esmanî bû.43 Ev tê de pozîsyonên Roj, Heyv, û gerstêrkan, fazên heyvê, û girtinên rojê û heyvê hebûn. Her weha salnameyeke heyv-rojî û dema lîstikên girîng ên Yewnanî jî nîşan dida.43
  Jêdera rastîn û afirînerê mekanîzmayê hîn jî ne diyar e. Hin teorî wê bi girava Rodosê û stêrnas Hîparxos ve girê didin, ji ber ku Hîparxos bi xebatên xwe yên li ser tevgera bêpergal a heyvê tê nasîn, ku mekanîzma vê teoriyê bi awayekî mekanîkî pêk tîne.47 Teoriyên din pêşniyar dikin ku dibe ku ew li yek ji koloniyên Korîntê, wekî Sîrakûzayê, hatibe çêkirin, û dibe ku bi Arşîmed re têkildar be, ji ber ku Arşîmed bi çêkirina modelên esmanî yên mekanîkî navdar bû.42 Nivîsên li ser mekanîzmayê bi zaravayê Korîntî ne, ku vê teoriya paşîn piştgirî dike.42
  Mekanîzmaya Antîkîtherayê wekî amûra herî kompleks a teknolojîk a ku ji cîhana kevnar maye tê hesibandin.43 Asta sofîstîkebûna wê, bi taybetî di warê endezyariya çerxan de, heta sedsala 14-an P.Z. di saetên astronomîkî yên Ewropî de nehatiye dîtin. Hebûna vê amûrê têgihiştina me ya li ser asta zanist û endezyariya serdema Helenîstîk bi awayekî berbiçav diguherîne û destnîşan dike ku dibe ku kevneşopiyek dirêj a çêkirina amûrên mekanîkî yên kompleks hebûbe ku bermahiyên wê yên din heta îro negihîştine me.43 Alexander Jones pêşniyar dike ku mekanîzma di serî de ji bo armancên perwerdehî û felsefî hatiye bikaranîn, ne ji bo navîgasyon an jî hesabên stêrnasî yên pir rast.43
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:
  Lêkolînên herî dawî yên li ser Mekanîzmaya Antîkîtherayê bi giranî xwe dispêrin teknolojiyên wênekêşiyê yên pêşketî. Tomografiya Komputerî ya X-ray (CT scans) û teknîkên wênekêşiyê yên bi rezolusyona bilind ji bo deşîfrekirina nivîsên qels ên li ser perçeyan û ji nû ve avakirina fonksiyonên çerxên hundurîn ên ku bi çavê rût nayên dîtin, krîtîk bûne.47 Van teknîkan rê dane lêkolîneran ku hejmara diranên çerxan bi teqezî diyar bikin û mekanîzmaya tevlihev a ku ji bo modelkirina tevgera bêpergal a heyvê (li gorî teoriya Hîparxos) hatiye bikaranîn, nas bikin.47 Teknîkên din ên wekî Polynomial Texture Mapping (PTM) an Reflectance Transformation Imaging (RTI) jî ji bo xwendina hûrgilî ya nivîsên li ser rûyên perçeyan hatine bikaranîn.50 Modelkirina komputerî jî roleke girîng di ji nû ve avakirina mekanîzmayê û ceribandina teoriyên li ser fonksiyona wê de lîstiye.50 Lêbelê, hin lêkolînên dawî yên modelkirinê destnîşan kirine ku dibe ku mekanîzma ji ber şeklê sêgoşe yê diranên çerxan û neyekbûniyên di çêkirina wan de, di warê mekanîkî de hin pirsgirêkên wê hebûne û dibe ku bi rêkûpêk nexebitîbe.55 Ev yek nîqaşan li ser asta rastbûn û karbidestiya pratîkî ya amûrê didomîne.
• Tabloyên Pêşniyarkirî:
  Tablo 3: Perçeyên Sereke yên Mekanîzmaya Antîkîtherayê

Navê Perçeyê	Pîvana Texmînî (mm)	Giraniya Texmînî (g)	Hejmara Çerxên Naskirî	Taybetmendiyên Sereke/Nivîsên Hatine Tespîtkirin	Çavkanî
Perçeya A	180×150	369.1	27	Çerxa herî mezin (b1), soketa mekanîzmaya krankê, çerxên paşîn (e, k) ji bo senteza anomaliya heyvê, mekanîzmaya pîn û hêlînê ya trênê k, nivîsên ji bo spîrala Saros û dîmena ekselîgmos.	45
Perçeya B	125×60	99.4	1	Beşek ji spîrala Metonîk, nivîsên ji bo spîral û deriyê paşîn, çerxek (o1) ji bo trênê Olîmpîk.	45
Perçeya C	120×110	63.8	1	Parçeyên ji rûyê dîmena pêşîn ku nivîsên salname û zodiacê nîşan didin, meclîsa nîşana Heyvê bi qada faza Heyvê û çerxek bevel (ma1).	45
Perçeya D	45×35	15.0	Kêmtirîn 1 (dibe 2)	Çerxek nenas (dibe ku ji bo tevgera epîsîklîk a Jupiterê be).	45
Perçeya E	60×35	22.1	0	Şeş nivîsên ji spîrala Saros.	45
Perçeya F	90×80	86.2	0	Şazdeh nivîsên ji spîrala Saros, bermahiyên qutiya darîn.	45
Perçeya G	125×110	31.7	0	Kombînasyona perçeyên ku ji Perçeya C hatine girtin.	45

**Tablo 4: Çerxên Sereke yên Mekanîzmaya Antîkîtherayê û Hejmara Diranên Wan**

Navê Çerxê (li gorî Freeth et al.)	Hejmara Diranên Naskirî/Texmînkirî	Fonksiyona Astronomîkî ya Pêwendîdar	Çavkanî
b1	223	Ajokera sereke, bi çerxa Saros ve girêdayî ye	45
b2	64	Tevgera Heyvê	45
c1	38	Tevgera Heyvê	47
c2	192	Tevgera Heyvê	47
d1	48	Tevgera Heyvê	47
d2	127	Tevgera Heyvê (meha sîderî)	47
e1	50	Tevgera Heyvê	47
e2	50	Tevgera Heyvê	47
e3	19	Çerxa Metonîk, “maseya epîsîklîk” ji bo anomaliya heyvê	47
e5	53	Çerxa Metonîk	47
k1	50	Anomaliya Heyvê (Hîparxos)	47
k2	50	Anomaliya Heyvê (Hîparxos)	47
l1	38	Tevgera Rojê	47
l2	192	Tevgera Rojê	47
m1	64	Çerxa Metonîk	47
n1	235	Ajokera spîrala Metonîk	47

*Nîşe: Ev tablo tenê hilbijartinek ji çerxên sereke ye û hejmara diranan li gorî lêkolînên herî dawî ye.*

Hebûna Mekanîzmaya Antîkîtherayê ne tenê asta teknolojîk a Yewnana kevnar nîşan dide, lê di heman demê de pêşniyar dike ku dibe ku “valahiyên” di tomarên me yên dîrokî û arkeolojîk de ji ber windabûna materyalên organîk (wekî dar ji bo qutiyan an dibe ku amûrên din ên mekanîkî) an ji ber vezîvirandina metalan (wekî bronz) pir mezin bin. Mekanîzma bi xwe ji bronzê hatiye çêkirin û di qutiyeke darîn de bûye.⁴² Ew ji bo zêdetirî hezar salî di kompleksîteya xwe de bêhempa ye.⁴³ Çima amûrên astronomîkî yên weha kêm mane? Dibe ku ji ber ku metal hêja bû û dihat vezîvirandin, û avahiyên nazik bi hêsanî xera dibûn.⁴³ Ev tê wê wateyê ku dibe ku gelek amûrên din ên sofîstîke yên ji materyalên nazik an vezîvirandî hatine çêkirin, bi tenê di tomarên arkeolojîk de nemane. Ji ber vê yekê, Mekanîzmaya Antîkîtherayê dibe ku ne îstîsnayek be, lê belê nûnerê hindik mayî yê kevneşopiyek teknolojîk a berfirehtir be ku bi piranî ji me re winda bûye. Ev yek girîngiya parastina şûnwarên binê avê (wekî cihê ku ew lê hatiye dîtin) û lêgerîna delîlên nerasterast ên teknolojiyên windabûyî zêde dike.

4. Niştecihbûna Parzemînên Amerîkayê: Clovis Pêşî an Zûtir?

• Nasnav: Ev nepeniya şûnwarnasiyê li ser dema yekemîn a hatina mirovan û rêyên koçberiya wan a ber bi parzemînên Amerîkayê ve disekine. Bi taybetî, gengeşiya sereke di navbera modela “Clovis Pêşî”, ku demek dirêj wekî teoriya serdest dihat qebûlkirin, û delîlên her ku diçe zêde dibin ji bo niştecihbûneke “Berî-Clovis” heye.²
• Taybetmendiyên Fizîkî û Mîmarî (li gorî şûnwaran):
  Cûdahiya sereke di navbera şûnwarên Clovis û Berî-Clovis de di celebê amûrên kevirî û dîroka wan de ye.

• Şûnwarên Clovis: Taybetmendiya wan a herî berbiçav hebûna serikên riman ên kanîkirî (fluted points) yên taybet e, ku wekî “serikên Clovis” têne nasîn.⁵⁷ Ev amûr bi gelemperî bi bermahiyên megafaunaya Pleîstosenê re, wekî mamût û mastodon, têkildar in, ku ev yek nîşan dide ku çanda Clovis nêçîrvanên van ajalên mezin bûne.⁶¹
• Şûnwarên Berî-Clovis: Vana cûrbecûr delîlan dihewînin ku ji teknolojiyên Clovis kevntir û cuda ne. Mînakên sereke ev in:

• Monte Verde, Şîlî: Ev şûnwarê li hewaya vekirî, ku bi qasî 14,500 sal berî niha (cal BP) tê dîrokkirin, delîlên ji bo niştecihbûnekê bi parastina awarte ya bermahiyên organîk ên wekî dar, goşt, nebatên dermanî, û bingeha xaniyan peyda dike.⁶³ Amûrên kevirî yên li vir hatine dîtin ji serikên Clovis cuda ne.
• Şikeftên Paisley, Oregon, DYA: Li van şikeftan koprolîtên (fekalên fosîlbûyî) mirovî hatine dîtin ku DNAya mirovî ya kevnar dihewînin û bi radyokarbonê li dora 14,300 sal berî niha (cal BP) hatine dîrokkirin.⁶⁵ Li gel koprolîtan, amûrên kevirî yên girêdayî “Western Stemmed Tradition” hatine dîtin, ku ji teknolojiyên Clovis cuda ne.⁶⁵
• Şopên Pêyên White Sands, New Mexico, DYA: Vedîtina herî dawî û gengeşî şopên pêyên mirovî ne ku di navbera 23,000 û 21,000 sal berî niha (cal BP) de hatine dîrokkirin.⁶⁷ Ev dîrokkirin li ser bingeha tovên nebatê avî Ruppia cirrhosa ku di nav tebeqeyên şopan de hatine dîtin, hatiye kirin û paşê bi dîrokkirina polenên bejayî û dîrokkirina Optically Stimulated Luminescence (OSL) ya sedimentan hatiye piştrastkirin.⁷⁰

• Dîrokçe û Kronolojî:
  Modelê “Clovis Pêşî” bi kevneşopî pêşniyar dikir ku mirovên yekem li dora 13,500-13,000 sal berî niha (cal BP) bi rêya korîdoreke bêqeşa ya di navbera qeşayên mezin ên Laurentide û Cordilleran de derbasî Amerîkaya Bakur bûne.56 Dîrokên radyokarbonê yên ji bo şûnwarên Clovis bi gelemperî di navbera 13,050 û 12,750 sal berî niha (cal BP) de ne.59
  Lêbelê, delîlên ji şûnwarên Berî-Clovis vê kronolojiyê bi awayekî berbiçav paşde dixin. Monte Verde (nêzîkî 14,500 cal BP) 63, Şikeftên Paisley (nêzîkî 14,300 cal BP) 65, û bi taybetî Şopên Pêyên White Sands (23,000-21,000 cal BP) 68 bi xurtî piştgiriyê didin hebûna mirovan a bi hezaran salan berî serdema Clovis.
  Dîrokkirina şûnwarên Berî-Clovis gelek caran bi gengeşiyan re rû bi rû maye. Mînak, dîrokkirina tovên Ruppia li White Sands ji ber îhtîmala “bandora depoya karbonê ya kevn” (ku tê de nebatên avî karbonê kevntir ji hawîrdora xwe digirin û dîrokên radyokarbonê yên çewt didin) rastî rexneyan hat.68 Lêbelê, lêkolînên paşê yên ku ji hêla Pigati et al. (2023) ve hatine kirin, bi karanîna dîrokkirina radyokarbonê ya polenên bejayî (ku kêmtir di bin bandora depoya karbonê ya kevn de ne) û dîrokkirina OSL ya sedimentên ku şopên pêyan dihewînin, ev dîrokên zû piştrast kirine û destnîşan kirine ku çarçoveya kronolojîk a orîjînal ji bo şopên pêyên White Sands saxlem e.67 Zehmetiyên di şîrovekirina stratîgrafiyê de li şûnwarên şikeftî an jî yên ku ji nû ve hatine depokirin (redeposited) jî dikarin bibin sedema gengeşiyan li ser temen û yekparebûna kontekstên arkeolojîk.77
• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:
  Nepeniya niştecihbûna Amerîkayê ne tenê li ser “kengê”, lê her weha li ser “çawa” û “ji ku” jî disekine.
• Rêyên Koçberiyê:

• Korîdora Bêqeşa: Ev modela kevneşopî ye ku ji bo koçberiya Clovis tê pêşniyarkirin, ku tê de nêçîrvan ji Beringia (herêma ku Asya û Amerîkaya Bakur bi hev ve girêdide dema ku asta deryayê nizm bû) di navbera qeşayên mezin de ber bi başûr ve diçûn.⁵⁷ Lêbelê, delîlên jeolojîk ên her ku diçe zêde dibin destnîşan dikin ku ev korîdor dibe ku heta nêzîkî 13,000 sal berî niha (cal BP) ji bo derbasbûna mirovan bi tevahî vekirî û guncaw nebûbe.⁷⁸ Ev yek ji bo şirovekirina şûnwarên Berî-Clovis ên ku ji vê dîrokê kevntir in, pirsgirêkan derdixe holê.
• Rêya Peravê/Otobana Kelpê (Kelp Highway Hypothesis): Ev hîpotez pêşniyar dike ku mirovên yekem bi keştiyan li peravên Pasîfîkê ji Asyaya Bakur-rojhilat ber bi parzemînên Amerîkayê ve koç kirine.⁷⁸ Tê texmînkirin ku wan xwe bi ekosîstemên daristanên kelpê yên dewlemend ên li peravên Pasîfîkê ve girê dane, ku çavkaniyeke domdar a xwarinê peyda dikir. Ev rê dibe ku berî vebûna korîdora bêqeşa gihîştî bûbe û dikare hebûna şûnwarên zû yên li peravên Amerîkaya Başûr (wekî Monte Verde) û şûnwarên giravî yên li Kalîforniyayê (ku delîlên ji bo keştiyên deryayî yên zû nîşan didin ⁷⁸) şirove bike.
• Delîlên Genetîkî: Analîzên DNAya kevnar (aDNA) ji bo têgihiştina koka, hejmara pêlên koçberiyê, û tengasiyên nifûsê (population bottlenecks) yên ku bandor li niştecihên yekem kirine, bûne amûrek pir bi hêz.⁵⁶

• Genoma Anzick-1, ku ji bermahiyên zarokekî girêdayî çanda Clovis li Montanayê (nêzîkî 12,600 cal BP) hatiye rêzkirin, têkiliyek genetîkî ya rasterast di navbera gelên Clovis û piraniya komên xwecihên Amerîkî yên îroyîn de destnîşan kir.⁵⁶ Ev yek piştgirî da vê fikrê ku Clovis bi kêmanî beşek girîng ji bav û kalên xwecihên Amerîkî yên heyî temsîl dike.
• Lêkolînên genetîkî yên berfirehtir piştgiriyê didin modelekê ku tê de yek pêlek koçberiyê ya sereke ji Asyayê (bi taybetî ji Sîbîryayê) ber bi Amerîkayê ve çêbûye, ku paşê li Amerîkayê li gelek şaxan belav bûye.⁵⁶ Tê texmînkirin ku bav û kalên xwecihên Amerîkî piştî veqetîna ji nifûsên Asyaya Rojhilat û Sîbîryayê, ji bo demekê li Beringia (nêzîkî 8,000 sal) îzole mane berî ku ber bi Amerîkayê ve biçin.⁵⁶
• Lêbelê, senaryo ji yek pêlekê tevlihevtir xuya dike. Delîlên ji bo hebûna “Nifûsa Y”, ku pêwendiyên genetîkî bi komên Australo-Melanezyayî re nîşan dide û di hin komên xwecihên Amazonê de hatiye dîtin, pêşniyar dike ku dibe ku pêleke koçberiyê ya zûtir an jî çavkaniyek bav û kalî ya cihêreng hebûbe.⁸¹ Wekî din, delîlên ji bo pêlên koçberiyê yên paşê, wekî hatina Paleoeskîmoyan (Saqqaq/Dorset) li Arktîka Amerîkaya Bakur li dora 4,500 sal berî niha, û paşê jî Thule (bav û kalên Înuîtan), tabloya niştecihbûnê hîn tevlihevtir dikin.⁸⁰
• Hîpoteza Solutrean: Ev hîpotez, ku pêşniyar dike ku koçberiyek transatlantîk ji Ewropaya serdema Solutrean (nêzîkî 21,000-17,000 sal berî niha) çêbûye, ji hêla piraniya civaka arkeolojîk û genetîkî ve nayê pejirandin. Kêmasiya delîlên arkeolojîk ên pêbawer, valahiyên demî û teknolojîk ên mezin di navbera çandên Solutrean û Clovis de, û nebûna piştgiriyeke genetîkî ya xurt, vê hîpotezê pir gengeşî dike.²
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:

• Analîza DNAya Kevnar (aDNA): Pêşketinên di teknîkên rêzkirina genomê de rê dane lêkolîneran ku têgihiştinên kûr li ser pêwendiyên nifûsê, demên cihêbûnê, û bûyerên tevliheviyê yên di navbera komên kevnar de peyda bikin.⁵⁶ Lêbelê, pirsgirêkên wekî gemarîbûna nimûneyan bi DNAya nûjen û parastina kêm a DNA di hin hawîrdoran de dikarin bibin astengiyên girîng.⁸³
• Dîrokkirina Radyokarbonê ya AMS (Accelerator Mass Spectrometry): Ev teknîk destûrê dide dîrokkirina nimûneyên organîk ên pir piçûk bi rastbûneke bilindtir, ku ji bo şûnwarên Berî-Clovis ên ku materyalên organîk ên parastî kêm in, pir krîtîk e.⁷³
• Dîrokkirina OSL (Optically Stimulated Luminescence): Ji bo dîrokkirina rasterast a depoyên sedimenter ên ku tê de berhem an şopên pêyan hatine dîtin, tê bikaranîn, wek mînak li White Sands.⁶⁷ Sînordarkirinên OSL hene, wek mînak hewcedariya ku materyal (bi gelemperî qûma kuartzê) bi têra xwe ji tîrêja rojê bêpar mabûbe (“zerokirin” an “bleaching”) berî ku were veşartin da ku dîrokek rast bide.⁸⁵
• Tabloyên Pêşniyarkirî:
  Tablo 5: Şûnwarên Sereke yên Berî-Clovis û Clovis li Amerîkayê: Dîrokên Radyokarbonê û Delîlên Sereke

Navê Şûnwarê	Cih (Welat/Herêm)	Dîroka Kalîbrkirî ya Texmînkirî (cal BP)	Materyalê Hatî Dîrokkirin	Delîlên Arkeolojîk ên Sereke	Çavkaniya Weşanê
Şopên Pêyên White Sands	New Mexico, DYA	23,000–21,000	Tovên Ruppia cirrhosa, Polen, Sediment (OSL)	Şopên pêyên mirovî, şopên megafaunayê	Bennett et al. 2021 69; Pigati et al. 2023 72
Şikeftên Bluefish	Yukon, Kanada	~24,000 (ji bo hin hestiyên modîfiyekirî)	Hestiyên ajalan ên bi birînên amûran	Amûrên kevirî, hestiyên ajalan ên bi nîşanên mirovî	Bourgeon et al. 2017
Meadowcroft Rockshelter	Pennsylvania, DYA	Heta ~19,000–16,000	Komir, materyalên organîk	Amûrên kevirî, bermahiyên nebat û ajalan	Adovasio et al. 60
Şikeftên Paisley	Oregon, DYA	~14,300	Koprolîtên mirovî, materyalên nebatî	Koprolîtên mirovî (bi DNA), amûrên Western Stemmed, tekstîl	Jenkins et al. 65
Monte Verde II	Şîlî	~14,500	Dar, hestî, komir, nebatên deryayî	Bermahiyên xaniyan, amûrên darî û kevirî, bermahiyên nebat û ajalan	Dillehay et al. 63
Debra L. Friedkin Site	Texas, DYA	~15,500–13,500	Sediment (OSL), komir	Amûrên kevirî yên Berî-Clovis (pêşformên نیزه، kêr, hwd.)	Waters et al. 77
Page-Ladson	Florida, DYA	~14,550	Hestiyê mastodonê, komir	Amûrên kevirî, hestiyê mastodonê yê bi nîşanên birînê	Halligan et al. 61
Şûnwarên Clovis (Giştî)	Amerîkaya Bakur	13,050–12,750	Komir, hestî	Serikên riman ên Clovis, amûrên hestî, têkiliya bi megafaunayê re	Waters & Stafford 2007 59
Gault Site (Beşa Clovis)	Texas, DYA	Di nav rêjeya Clovis de	Komir, hestî	Amûrên Clovis, atolyeya amûran	Collins, Waters et al.
Anzick Site	Montana, DYA	~12,600	Hestiyê mirovî (Anzick-1)	Serikên Clovis, amûrên hestî, gora zarokekî	Rasmussen et al. 2014 56

**Tablo 6: Şopên Pêyên Mirovan li White Sands: Kurtasiya Delîlên Dîrokkirinê**

Metoda Dîrokkirinê	Materyalê Hatî Dîrokkirin	Rêjeya Dîroka Kalîbrkirî ya Hatî Bidestxistin (cal BP)	Gengeşî/Pirsgirêkên Destpêkê	Çareserî/Piştrastkirina Paşê	Çavkaniya Weşanê
Radyokarbona Tovên Ruppia cirrhosa	Tovên Ruppia cirrhosa	22,860 ± 320 heta 21,130 ± 250	Bandora depoya karbonê ya kevn (HWE) ku dibe sedema dîrokên pir kevn.		Bennett et al. 2021 69
Radyokarbona Polenê (Bejayî)	Polenên ji nebatên bejayî (mînak, Pinus, Picea, Artemisia)	Lihevhatî bi dîrokên tovên Ruppia re, piştgirî dide çarçoveya 23,000-21,000 cal BP.		Dîrokên polenê kêmtir di bin bandora HWE de ne, ji ber vê yekê wekî piştrastkirineke serbixwe têne dîtin.	Pigati et al. 2023 67
Dîrokkirina OSL (Optically Stimulated Luminescence)	Qûma kuartzê ji tebeqeyên şopan	Dîrokên OSL bi gelemperî bi dîrokên radyokarbonê re li hev dikin û temenek herî kêm ji bo şopan peyda dikin, piştgirî didin hebûna di dema LGM de.		Piştrastkirina serbixwe ya temenê sedimentan.	Pigati et al. 2023 67

Qebûlkirina şûnwarên Berî-Clovis û delîlên genetîkî yên ji bo koçberiyên zû û tevlihev ne tenê modela “Clovis Pêşî” hilweşandiye, lê di heman demê de pêdivî bi ji nû ve nirxandina leza adaptasyona mirovî, cihêrengiya teknolojîk, û bandora ekolojîk a niştecihên yekem ên Amerîkayê kiriye. Modela “Clovis Pêşî” pêşniyar dikir ku komek nêçîrvanên megafaunayê yên pispor bi lez li seranserê parzemînê belav bûne.⁵⁷ Lêbelê, hebûna şûnwarên Berî-Clovis ên bi teknolojiyên cihêreng, wekî Monte Verde bi parastina organîk a awarte ⁶³ û Şikeftên Paisley bi amûrên Western Stemmed Tradition ⁶⁵, û dîrokên pir zûtir ên wekî yên Şopên Pêyên White Sands ⁶⁷, vê wêneyê bi tevahî diguherîne. Ev tê wê wateyê ku dibe ku gelek komên adaptasyonî yên cuda hebûne, ku dibe ku bi rêyên cuda û di demên cuda de gihîştine Amerîkayê. Ev yek pirsên nû li ser leza belavbûna nifûsê, awayên cihêreng ên jiyanê (mînak, girêdayîbûna bi çavkaniyên peravê li hember nêçîra megafaunaya navxweyî), û bandora van komên zû li ser ekosîstemên Amerîkî derdixe holê. Ji ber vê yekê, “nepeniya” niştecihbûna Amerîkayê ji pirsek tenê “kengê” ber bi pirsên pir tevlihevtir ên “çawa, ji ku, û bi çi encaman” ve pêş ketiye. Ev yek ji bo têgihiştina ka mirov çawa li hawîrdorên nû û dijwar bi cih dibin û wan diguherînin, xwedî wateyên berfirehtir e.

5. Moai yên Rapa Nui (Girava Paskalyayê): Dêwên Şaristaniyeke Winda?

• Nasnav: Rapa Nui, ku bi navê Girava Paskalyayê jî tê nasîn, giraveke Polînezyayî ya zehf îzolekirî ye li başûrê rojhilatê Okyanûsa Pasîfîk. Ew bi peykerên xwe yên kevirî yên bîrdarî yên bi navê moai û platformên merasîmî yên bi navê ahu navdar e.² Ev şûnwar bûye sembola hem afirîneriya mirovî hem jî, bi awayekî gengeşî, ya hilweşîna ekolojîk.
• Taybetmendiyên Fizîkî û Mîmarî:

• Moai: Nêzîkî 900 heta 1000 peykerên moai li seranserê giravê hatine belgekirin.⁸⁷ Piraniya mezin a van peykeran ji tufa volkanîk a nerm a ji kanzaya sereke ya li Rano Raraku hatine çêkirin.⁸⁸ Tenê hejmareke hindik (nêzîkî 14) ji bazaltê, ku kevirê hişktir e, hatine çêkirin.⁸⁸ Pîvana moaiyan pir diguhere. Yên serdema navîn, ku serdema klasîk a çêkirina moaiyan e, bi gelemperî di navbera 3 û 6 metreyan de bilind in, lê hin ji wan digihîjin 10-12 metreyan jî.⁸⁹ Moaiya herî mezin a ku li ser ahuyekê hatiye danîn nêzîkî 10 metre bilind bûye û giraniya wê nêzîkî 82 ton bûye.⁹⁴ Moaiya herî mezin a ku hîn jî nîv-veşartî di kanzaya Rano Raraku de ye, nêzîkî 11 metre bilind e, û moaiya herî mezin a neqediyayî ya ku hîn bi kevirê kanzayê ve girêdayî ye, nêzîkî 21.6 metre dirêj e û giraniya wê ya texmînkirî 270 ton e.⁹² Gelek moai xwedî “pukao” ne, ku kumên silindrîk ên mezin in û ji skoryaya volkanîk a sor a ji kanzaya Puna Pau hatine çêkirin.⁹³ Ev pukao li ser serê moaiyên ku li ser ahuyan hatine danîn, dihatin bicihkirin. Çavên moaiyan jî piştî danîna li ser ahu dihatin temamkirin; valahiyên çavan bi koralê spî û bi bîbikên ji obsîdyen an skoryaya sor dihatin dagirtin, ku ev yek jîyana dida peykeran.⁹³
• Ahu: Zêdetirî 300 platformên megalîtîk ên bi navê ahu li seranserê giravê, bi piranî li peravên deryayê, hatine çêkirin.⁸⁷ “Ahu yên bi wêneyan” (image-ahu), ku moai li ser wan dihatin danîn, platformên çargoşe yên mezin in ku bi gelemperî dîwarê wan ê ber bi deryayê ve ji kevirên bazaltî yên birêkûpêk û bi hostayî li hev hatine, hatiye çêkirin.⁸⁷ Di serdema navîn a çêkirina ahuyan de, di nav van platforman de odeyên goran jî dihatin çêkirin, ku ev yek fonksiyona wan a goristanî nîşan dide.⁹⁴

• Dîrokçe û Kronolojî:
  Li gorî delîlên arkeolojîk û dîrokkirina radyokarbonê, niştecihbûna destpêkê ya Rapa Nui li dora sedsala 13-an P.Z. pêk hatiye.87 Avakirina ahu û moaiyan jî dibe ku demeke kurt piştî vê yekê dest pê kiribe û heta sedsala 17-an an jî destpêka sedsala 18-an P.Z., dema ku yekemîn têkiliyên bi Ewropiyan re çêbûn, berdewam kiriye.87 Mînakeke zû ya moai, Hoa Hakananai’a (ku niha li Muzeya Brîtanî ye), li dora 1200 P.Z. tê dîrokkirin.88
  Serdema lûtkeya çêkirina moaiyan li dora 1500 P.Z. bûye.88 Lêbelê, ji dora 1600 P.Z. şûnde, delîlên ji bo hilweşandina bi zanebûn a moaiyan dest pê dikin, ku ev yek bi gelemperî wekî nîşanek ji bo aloziyên civakî û guhertinên di pergalên baweriyê de tê şîrovekirin.88 Dema ku Ewropî di sala 1722-an de gihîştin giravê, gelek moai jixwe hatibûn hilweşandin. Bi pejirandina Xirîstiyantiyê di salên 1860-an de, moaiyên mayî yên ku hîn li ser piyan bûn jî hatin hilweşandin.88
• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:

• Armanca Ahu û Moai: Bi gelemperî tê bawer kirin ku ahu wekî platformên merasîmî û goristanî kar dikirin, û moai jî temsîla bav û kalên xweda-kirî (deified ancestors) bûn.⁸⁷ Danîna moaiyan li ser ahuyan, bi rûyên wan ên ku bi gelemperî ber bi hundurê giravê ve dizivirin (ji bilî Ahu Akivi), tê wê wateyê ku ew li ser civakên xwe dinêrîn û parastina manewî peyda dikirin. Lêkolînên nû yên ku modelkirina mekanî-eşkere bikar tînin, pêşniyar dikin ku cîwarbûna ahuyan bi awayekî xurt bi nêzîkbûna çavkaniyên ava şirîn, bi taybetî çemên peravê, ve girêdayî ye.⁸⁷ Ev yek destnîşan dike ku ahu dibe ku wekî nîşankerên axê yên ji bo kontrolkirina van çavkaniyên jiyanî jî kar kiribin û di avakirina civak û pêşbaziya di navbera civakan de rolek lîstibin.
• Veguhestina Moai: Yek ji nepeniyên herî mezin ên Rapa Nui ev e ku gelê Rapanui çawa karîbû van peykerên giranbiha ji kanzaya Rano Raraku derxîne, wan li seranserê giravê veguhezîne (carinan bi mesafeyên heta 18 km), û wan li ser ahuyan rake. Gelek teorî hatine pêşniyarkirin:

• Kaşkirina li ser Sêlikan: Teoriya kevneşopî pêşniyar dike ku moai li ser sêlikên darîn ên ku li ser rêyên amadekirî dihatin kaşkirin, hatine veguhestin.⁸⁹ Ev yek dê hejmareke mezin a dar û karkeran hewce bike.
• Teoriya “Rêveçûna” Moai: Li ser bingeha kevneşopiyên devkî yên Rapanui ku dibêjin moai “diçûn” cihên xwe, û li ser bingeha taybetmendiyên fizîkî yên hin moaiyên ku li ser rêyan hatine dîtin (wekî binê wan ê hinekî gilover û ber bi pêş ve çûyî), arkeologên wekî Carl Lipo û Terry Hunt pêşniyar kirine ku moai bi awayekî rast û bi karanîna werîsan dihatin “rêvebirin”.⁸⁹ Ceribandinên arkeolojiya eksperîmental ên ku ji hêla wan û yên din ve (wekî Pavel Pavel bi Thor Heyerdahl re) hatine kirin, destnîşan kirine ku ev rêbaz bi hejmareke kêm a mirovan mimkun e.⁹¹
• Hilweşîna Civakî û “Ekokujî”: Çîroka herî navdar a Rapa Nui ew e ku niştecihên wê bi zêde-bikaranîna çavkaniyên xwezayî, bi taybetî birrîna daran ji bo çandiniyê, veguhestina moaiyan, û çêkirina keştiyan, bûne sedema hilweşîna ekolojîk (“ekokujî”), ku ev yek jî bûye sedema birçîbûn, şerê navxweyî, û hilweşîna civakî berî hatina Ewropiyan.⁸⁸ Ev teorî, ku ji hêla zanyarên wekî Jared Diamond ve hatiye populerîzekirin, Rapa Nui wekî mînakek hişyarker ji bo mirovahiya îroyîn pêşkêş dike. Lêbelê, di van salên dawî de, ev vegotina “ekokujiyê” bi awayekî xurt ji hêla gelek arkeolog û zanyaran ve hatiye rexne kirin û dijber kirin.⁹⁶ Delîlên nû yên ji analîzên genetîkî yên DNAya kevnar, lêkolînên li ser baxçeyên kevirî (lithic mulch gardens) yên sofîstîke, û ji nû ve nirxandina tomarên arkeolojîk û dîrokî pêşniyar dikin ku:

• Nifûsa Rapa Nui dibe ku ji ya ku berê dihat texmînkirin piçûktir bûbe û heta dema têkiliya Ewropî bi awayekî domdar mezin bûbe, bêyî ku delîlek ji bo “qeyranek genetîkî” ya ku nîşana hilweşînek mezin a nifûsê ye, hebe.⁹⁸
• Gelê Rapanui di adaptasyona li hawîrdora xwe ya dijwar de pir jêhatî bûne, teknîkên çandiniyê yên domdar ên wekî baxçeyên kevirî pêş xistine da ku axê biparêzin û berhemdariyê zêde bikin.⁹⁶
• Hilweşîna daristanan dibe ku ji berhevkirina bandorên mirovî û belkî jî ji ber bandora mişkên Polînezyayî (Rattus exulans) ku bi niştecihên yekem re hatine, pêk hatibe, lê ev yek ne hewce ye ku bûbe sedema hilweşînek civakî ya tam.⁸⁷
• Bandora nexweşiyên ku ji hêla Ewropiyan ve hatine anîn û êrîşên koletiyê di sedsala 19-an de dibe ku ji bo kêmbûna nifûsê û aloziyên civakî yên ku di tomarên dîrokî de têne dîtin, faktorek pir girîngtir bûbe.⁹⁸
• Nivîsara Rongorongo: Rapa Nui di heman demê de bi nivîsara xwe ya enigmatîk a bi navê Rongorongo jî tê nasîn, ku li ser tabloyên darîn hatiye nivîsandin.⁹⁴ Ev yek ji hindik pergalên nivîsandinê yên serbixwe yên li cîhanê ye ku heta îro nehatiye deşîfrekirin. Hewldanên ji bo deşîfrekirinê bi kêmbûna tekstên mayî, nebûna tekstek duzimanî (wekî Kevirê Rosetta), û windabûna zanîna kevneşopî ya li ser xwendina wê re rû bi rû mane.¹⁰³ Heger Rongorongo bi rastî pergaleke nivîsandinê be û ne tenê pergaleke mnemoteknîkî be, ew ê têgihiştina me ya li ser pêşketinên çandî yên li Polînezyayê kûrtir bike.
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:

• Arkeolojiya Eksperîmental: Ceribandinên ji bo ji nû ve avakirina teknîkên veguhestina moaiyan berdewam dikin û têgihiştinên girîng li ser jêhatîbûn û organîzasyona gelê Rapanui peyda dikin.⁹¹
• Analîzên DNAya Kevnar: Ji bo lêkolînkirina koka gelê Rapanui, têkiliyên wan bi komên din ên Polînezyayî û Amerîkaya Başûr re, û ji bo ceribandina hîpotezên li ser hilweşîna nifûsê hatine bikaranîn.⁹⁸
• Remote Sensing û GIS: Ji bo nexşekirin û analîzkirina belavbûna ahu, moai, û taybetmendiyên din ên arkeolojîk, û ji bo têgihiştina têkiliyên wan ên mekanî bi çavkaniyên xwezayî re hatine bikaranîn.⁸⁷
• Analîzên Îzotopî: Ji bo lêkolînkirina parêz û tevgera gelê Rapanui kevnar têne bikaranîn.
• Statîstîkên Şûnwarê:
  Tablo 7: Statîstîkên Moai yên Rapa Nui

Taybetmendî	Hejmar/Pîvan	Çavkanî
Hejmara Giştî ya Moaiyan (texmînî)	~900–1000	87
Materyalê Sereke	Tufa Volkanîk (ji Rano Raraku)	88
Hejmara Moaiyên Bazaltî	14	88
Bilindahiya Navînî ya Moaiyên Serdema Navîn	3–6 metre	94
Moaiya Herî Mezin a Li Ser Ahuyê	~10 metre bilind, ~82 ton	94
Moaiya Herî Mezin a Neqediyayî (li kanzayê)	~21.6 metre dirêj, ~270 ton (texmînî)	92
Hejmara Ahuyan	300+	87
Hejmara Pukao yên Hatine Dîtin	100+	93
Materyalê Pukao	Skoryaya Sor (ji Puna Pau)	93
Pîvana Pukao	Heta 2.5 metre tîrêj û bilindahî	93

Vebijarka “ekokujiyê” ya li Rapa Nui, ku demek dirêj wekî çîrokek hişyarker ji bo cîhana nûjen dihat pêşkêş kirin, niha bi awayekî cidî ji hêla delîlên nû ve tê pirsîn. Li şûna wêneyek hêsan a civakek ku xwe hilweşandiye, wêneyek tevlihevtir derdikeve holê ku tê de gelê Rapanui wekî mirovên jêhatî û adapteyî têne dîtin ku bi sedsalan di hawîrdorek dijwar de jiyane.⁹⁶ Dibe ku hilweşîna dawî ya civaka wan ne ji ber têkçûnên navxweyî, lê ji ber bandorên wêranker ên têkiliya bi cîhana derve re (nexweşî, koletî) bûbe. Ev yek ne tenê têgihiştina me ya li ser Rapa Nui diguherîne, lê di heman demê de me neçar dike ku em li ser vegotinên hêsan ên “hilweşîna” şaristaniyan bi awayekî rexneyîtir bifikirin û rola faktorên derve û ajansa mirovî di van pêvajoyan de ji nû ve binirxînin.

6. Stonehenge: Çerxa Kevirî ya Enîgmatîk

• Nasnav: Stonehenge yek ji şûnwarên pêşdîrokî yên herî navdar û enigmatîk ên cîhanê ye, ku li Deşta Salisbury li Wiltshire, Îngilîstanê, cih digire.¹⁰⁵ Ew ji çend qonaxên avakirinê pêk tê ku bi hezar salan dom kirine.
• Taybetmendiyên Fizîkî û Mîmarî:
  Stonehenge ji du celebên sereke yên keviran pêk tê: kevirên mezin ên sarsen û kevirên piçûktir ên “bluestones” (kevirên şîn).106

• Kevirên Sarsen: Ev kevirên mezin ên ji silcrete (celebek kevirê qûmê yê zexm) ne. Kevirê herî mezin, Kevirê Heel (Heel Stone), nêzîkî 30 ton giran e, û kevirên sarsen ên di çerxa derve û trîlîthonên navendî de bi navînî 25 ton giran in.¹⁰⁷ Lêkolînên jeokîmyayî yên dawî destnîşan kirine ku piraniya van kevirên sarsen ji West Woods li Marlborough Downs, nêzîkî 20 mîl (32 km) dûrî Stonehenge, hatine anîn.¹⁰⁷ Mîmariya sarsen teknîkên pêşketî yên kevirbirrînê nîşan dide, di nav de girêdanên mortise-û-tenon û ziman-û-hêlîn (tongue and groove), ku bi gelemperî di karê dar de têne dîtin.¹⁰⁷
• Bluestones: Ev kevirên piçûktir (bi gelemperî 2-5 ton) ji cûrbecûr kevirên volkanîk û sedimenter pêk tên (bi piranî dolerît, rîolît, û tufa volkanîk).¹⁰⁷ Ew ji Girên Preseli li başûrê rojavayê Walesê, zêdetirî 150 mîl (250 km) dûrî Stonehenge, hatine anîn.¹⁰⁷ Kevirê Altarê (Altar Stone), ku celebek kevirê qûmê ye, li gorî lêkolînên nû (2024) ji bakurê rojhilatê Skotlandê hatiye, ne ji Walesê wekî ku berê dihat fikirîn.¹⁰⁵ Şûnwar bi xwe ji çend hêmanên sereke pêk tê ku di qonaxên cihêreng de hatine çêkirin:
• Erdkariya Henge ya Destpêkê (nêzîkî 3000 B.Z.): Xendekek girover û du bendên axê ku qadeke bi qasî 100 metre tîrêj dorpêç dikin. Di nav bendê de 56 çalên (Aubrey Holes) hebûn ku dibe ku stûnên darîn an kevirî tê de bisekiniyan.¹⁰⁶
• Sazkirinên Kevirî (ji nêzîkî 2500 B.Z. şûnde): Çerxa derve ya ji kevirên sarsen ên rast û bi lintelên horizontî li ser wan; pênc trîlîthonên sarsen ên mezin (du kevirên rast bi yek lintel li ser) ku di şeklê nalbendê de li navendê hatine rêzkirin; û sazkirinên cihêreng ên bluestone di navbera û li hundurê van hêmanên sarsen de.¹⁰⁷
• Avenue (Rêç): Rêçeke axê ya ku Stonehenge bi Çemê Avon ve girêdide, li dora 2300-2200 B.Z. hatiye çêkirin.¹⁰⁶
• Dîrokçe û Kronolojî:
  Avakirina Stonehenge di gelek qonaxan de pêk hatiye, ku ji serdema Neolîtîka Dereng heta Serdema Bronzê ya Destpêkê dom kiriye.
  Tablo 8: Qonaxên Sereke yên Avakirina Stonehenge, Dîrok, û Taybetmendî

Qonax	Dîroka Texmînkirî (B.Z.)	Taybetmendiyên Sereke	Çavkanî
Çalakiya Yekemîn (Mesolîtîk)	8500–7000	Çalên ji bo stûnên çamê (mîna totem pole) li bakurê rojavayê şûnwarê.	106
Bîrdariyên Yekemîn (Neolîtîka Destpêkê)	~3500	Dorpêça bi rêç li Robin Hood’s Ball, du bîrdariyên cursus, long barrows.	106
Stonehenge 1 (Henge ya Destpêkê)	~3000	Xendek û bendên axê yên girover, 56 Çalên Aubrey (dibe ku stûnên darîn an bluestone tê de bûn). Wekî goristanek şewitandinê hatiye bikaranîn. Dibe ku bluestone di vê demê de gihîştibin.	106
Stonehenge 2 (Sazkirina Kevirên Yekemîn)	~2500	Anîna zêdetirî 80 kevirên sarsen ji Marlborough Downs. Sazkirina çerxa sarsen a derve û trîlîthonên navendî. Bluestone di navbera wan de di şeklê du kevanan de hatine danîn.	106
Hatina Çanda Beaker	~2400	Gorên takekesî yên bi potên Beaker li nêzî Stonehenge (mînak, Gorê Kevanvanê Amesbury).	110
Stonehenge 3 (Guhertina Keviran û Avenue)	~2300–2200	Ji nû ve rêzkirina bluestone yên navendî ji bo çêkirina çerxek û ovalek hundurîn. Çêkirina Avenue ya axê ku Stonehenge bi Çemê Avon ve girêdide.	106
Serdema Bronzê: Barrow û Xêzkirin	2100–1500	Çêkirina bi sedan gorên gundî (barrows) li perestgeha Stonehenge. Du rêzên çalan li dora çerxa sarsen (dibe ku ji bo ji nû ve rêzkirinek neqediyayî).	106
Xêzkirinên Serdema Bronzê	1750–1500	Zêdetirî 100 xêzkirinên serikên biviran û çend xencer li ser çar kevirên sarsen.	106

• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:
  Armanca rastîn a Stonehenge yek ji nepeniyên herî mayînde yên arkeolojiyê ye. Gelek teorî hatine pêşniyarkirin:

• Salnameya Rojê/Çavdêrîxaneya Astronomîkî: Rêzkirina sereke ya Stonehenge bi hilatina rojê ya di solstîsa havînê de û avabûna rojê ya di solstîsa zivistanê de ye.¹⁰⁵ Ev yek pêşniyar dike ku ew ji bo şopandina çerxên rojê û dibe ku ji bo armancên salnameyî hatiye bikaranîn. Gerald Hawkins di salên 1960-an de îdîa kir ku Stonehenge dikare ji bo pêşbînîkirina girtinan jî were bikaranîn, lê ev teorî bi gelemperî ji hêla civaka arkeolojîk ve bi rexneyî hatiye pêşwazîkirin.¹¹² Lêkolînên nûtir ên Timothy Darvill pêşniyar dikin ku hejmara kevirên di çerxa sarsen de (30) û taybetmendiyên din dibe ku bi salnameyeke rojê ya 365.25-rojî re têkildar bin, ku dibe ku di bin bandora salnameyên Misrê yên kevnar de be.¹¹¹ Lêbelê, ev şîrove jî ji hêla arkeoastronomên din ve tê nîqaş kirin.¹¹¹
• Cihê Definkirinê/Kulta Bav û Kalan: Vedîtina bermahiyên mirovî yên şewitandî (kremasyon) di Çalên Aubrey û li deverên din ên şûnwarê de, ku ji dora 3000 B.Z. heta 2500 B.Z. têne dîrokkirin, destnîşan dike ku Stonehenge di qonaxên xwe yên destpêkê de wekî goristanek girîng kar kiriye.¹⁰⁵ Dibe ku ew ji bo rêzgirtina li bav û kalên girîng an jî elîtên civakî bûbe.
• Cihê Şîfayê: Hin teorî pêşniyar dikin ku Stonehenge dibe ku cîhek hecê ji bo nexweşan bûbe, ku mirov ji bo şîfayê diçûn wir.¹⁰⁵ Ev teorî beşekî bi baweriya ku kevirên bluestone xwedî taybetmendiyên şîfayê yên taybet bûn, û bi delîlên birîn û nexweşiyan di hin bermahiyên mirovî yên ku li nêzî Stonehenge hatine dîtin, ve girêdayî ye.
• Navenda Merasîmî ya Perestgehê: Delîlên her ku diçe zêde dibin destnîşan dikin ku Stonehenge ne bîrdariyek îzolekirî bû, lê belê navenda perestgeheke merasîmî ya pir berfirehtir bû.¹⁰⁵ Şûnwarên girîng ên wekî Durrington Walls (hengeyeke mezin û niştecihbûnek Neolîtîk a li nêzî Çemê Avon), Woodhenge, û Avenue beşek ji vê perestgeha kompleks bûn. Tê pêşniyarkirin ku Durrington Walls, ku bi avahiyên darîn û delîlên ziyafetên mezin ve girêdayî ye, dibe ku “cihê zindiyan” bûbe, dema ku Stonehenge, bi kevirên xwe yên mayînde û girêdana bi definkirinê re, “cihê miriyan” an jî bav û kalan temsîl dikir.¹⁰⁶ Avenue dibe ku wekî rêyek merasîmî di navbera van şûnwaran û Çemê Avon de kar kiribe.
• Sembola Yekîtî û Hêzê: Veguhestina kevirên sarsen ên giran ji Marlborough Downs û, ya hê balkêştir, kevirên bluestone ji Walesê, û her weha kevirê Altarê ji Skotlandê, hewldanek komunal a pir mezin hewce dike.¹⁰⁵ Hin lêkolîner, wekî Mike Parker Pearson, pêşniyar dikin ku ev hewildan nîşana yekîtiya di navbera komên cihêreng ên li seranserê Brîtanyayê de bûye, û Stonehenge wekî sembolek ji bo vê yekîtiyê û dibe ku wekî navendek ji bo kombûnên mezin ên civakî û olî kar kiriye.¹⁰⁵
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:

• Lêkolînên Jeofîzîkî (Radara Zemînî, Magnetometrî): Ji bo nexşekirina taybetmendiyên veşartî yên di bin erdê de li Stonehenge û perestgeha derdora wê, bêyî ku hewcedarî bi kolandinê hebe, hatine bikaranîn.¹⁰⁵ Van lêkolînan gelek bîrdariyên nû û taybetmendiyên berê nenas eşkere kirine, di nav de rêzek ji heta 90 kevirên rawestayî yên li binê Durrington Walls.¹¹⁵
• Skanerên Laserê yên 3D: Ji bo çêkirina modelên dîjîtal ên pir hûrgilî yên keviran hatine bikaranîn, ku rê dide analîzkirina teknîkên kevirbirrînê û xêzkirinên li ser rûyê keviran.¹⁰⁵
• Analîzên Îzotopî û Jeokîmyayî: Ji bo destnîşankirina jêdera erdnîgarî ya kevirên sarsen û bluestone, û her weha ji bo lêkolînkirina jêder û tevgera mirov û ajalên ku li Stonehenge û derdora wê hatine definkirin, hatine bikaranîn.¹⁰⁵ Ev yek têgihiştina me ya li ser torên pêwendiyê û tevgera mirovan di serdema Neolîtîk û Bronzê de kûr kiriye.

Stonehenge ne tenê wekî bîrdariyek îzolekirî, lê belê wekî beşek bingehîn ji perestgeheke merasîmî ya zindî û pêşveçûyî ku bi hezar salan ji hêla nifşên cihêreng ve hatiye bikaranîn û guhertin, derdikeve pêş. Tevliheviya şûnwarê û perestgeha derdora wê, ligel delîlên ji bo veguhestina kevirên ji dûr û dirêj, nîşan dide ku ew ji bo civakên Neolîtîk û Serdema Bronzê xwedî girîngiyeke civakî, olî û dibe ku siyasî ya pir mezin bûye. Lêkolînên berdewam, bi taybetî yên ku teknolojiyên nûjen bikar tînin, berdewam dikin ku têgihiştinên nû li ser vê şûnwarê enigmatîk peyda bikin û şîroveyên kevneşopî dijber bikin.

7. Şaristaniya Geliyê Îndusê (ŞGI): Enîgmayên Şaristaniyeke Xwendewar

Şaristaniya Geliyê Îndusê (ŞGI), ku wekî Şaristaniya Harappan jî tê nasîn, yek ji kevintirîn şaristaniyên bajarî yên cîhanê bû, ku li dora 2600 B.Z. heta 1900 B.Z. li deverên ku îro bakurê rojavayê Hindistanê û Pakistanê dihewîne, geş bû.¹¹⁶ Tevî ku gelek şûnwarên wê hatine kolandin û gelek berhem hatine dîtin, gelek aliyên vê şaristaniyê, bi taybetî nivîsara wê ya ku nehatiye deşîfrekirin û sedemên hilweşîna wê, wekî nepenî dimînin.

7.1. Nivîsara Geliyê Îndusê ya Nayê Deşîfrekirin

• Nasnav: Nivîsara Geliyê Îndusê pergalek sembolan e ku ji hêla ŞGI ve hatiye bikaranîn û heta roja îro bi tevahî nehatiye deşîfrekirin, ku ev yek wê dike yek ji kêşeyên herî mezin ên di warê nivîsarên kevnar de.¹²⁰
• Taybetmendiyên Fizîkî:

• Nivîsar bi gelemperî li ser mohrên piçûk ên ji kevirê steatîtê (soapstone) hatine çêkirin, tê dîtin. Her weha li ser tabletên axê yên pijiyayî, potan, û berhemên din ên ji hestî, fîlan, û sifirê jî hatiye dîtin.¹¹⁸
• Nêzîkî 400-600 sembolên cihêreng hatine nasîn, her çend hin lêkolîner hejmareke kêmtir a sembolên bingehîn pêşniyar dikin.¹²²
• Nivîs bi gelemperî pir kurt in, bi navînî 5 sembol li ser her mohrê.¹²⁰ Nivîsara herî dirêj a ku hatiye dîtin nêzîkî 26 sembolan dihewîne.
• Rêgeza nivîsandinê bi gelemperî ji rastê ber bi çepê ve ye, lê di hin rewşan de (wekî nivîsên dirêjtir) dibe ku boustrophedonîk be (rêzek ji rastê ber bi çepê, rêza din ji çepê ber bi rastê).¹⁰³

• Dîrokçe û Kronolojî: Nivîsar di serdema gihîştî ya ŞGI de (nêzîkî 2600-1900 B.Z.) hatiye bikaranîn.
• Şîroveyên Akademîk û Nîqaş:

• Hewldanên Deşîfrekirinê: Gelek hewldan ji bo deşîfrekirina nivîsarê hatine kirin, lê heta niha tu yek ji wan bi tevahî serkeftî nebûye û ji hêla civaka zanistî ve bi berfirehî nehatiye pejirandin.¹²⁰ Zanyarên navdar ên ku li ser nivîsarê xebitîne Iravatham Mahadevan û Asko Parpola ne.¹²³
• Astengiyên li Pêşiya Deşîfrekirinê: Astengiyên sereke ev in: kurtbûna nivîsan, nebûna tekstek duzimanî (wekî Kevirê Rosetta), û nediyariya zimanê bingehîn ê nivîsarê.¹²⁰
• Teoriyên li ser Zimanê Bingehîn: Teoriyên sereke pêşniyar dikin ku zimanê bingehîn dibe ku girêdayî malbata zimanên Dravîdî be (ku îro bi piranî li başûrê Hindistanê tê axaftin) an jî malbata zimanên Hindo-Aryayî be.¹²⁰ Hin teoriyên din jî zimanên Munda an jî zimanek îzolekirî pêşniyar dikin.
• Cewherê Nivîsarê: Nîqaş heye ka gelo nivîsara Îndusê pergaleke nivîsandinê ya tam logografîk (her sembol peyvekê temsîl dike), sîlabîk (her sembol kîteyekê temsîl dike), an jî logo-sîlabîk e.¹²² Ji ber ku piraniya nivîsan li ser mohran in, tê texmînkirin ku ew navên kesan, sernavan, an jî agahiyên bazirganî dihewînin, ne ku tekstên wêjeyî an olî yên dirêj.¹²⁰
• Teknolojiyên Nûjen û Lêkolînên Dawî:
• Analîzên Komputerî û AI: Di van salên dawî de, metodên statîstîkî û hesabkerî, di nav de fêrbûna makîneyê (machine learning) û AI, ji bo analîzkirina qalibên di nivîsarê de, nasîna rêzikên sembolan, û ceribandina hîpotezên li ser struktura gramatîkî hatine bikaranîn.¹²¹ Van metodan hin qalibên rêzimanî yên potansiyel eşkere kirine lê hîn negihîştine deşîfrekirineke tam.

Nivîsara Geliyê Îndusê ya ku heta îro nehatiye deşîfrekirin, yek ji astengiyên herî mezin e di têgihiştina tam a vê şaristaniya kevnar de. Heya

xebatên wergirtî

1. Death by Theory: A Tale of Mystery and Archaeological Theory – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/270899892_Death_by_Theory_A_Tale_of_Mystery_and_Archaeological_Theory
2. Archaeological Mysteries Paper – Benjamin P Carter, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://benjaminpcarter.com/teaching/archaeology-and-prehistory/archaeological-mysteries-paper/
3. Three Basic Principles of Archaeological Research – Hall of Maat, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.hallofmaat.com/methodological/three-basic-principles-of-archaeological-research/
4. Göbekli Tepe: A Neolithic Site in Southeastern Anatolia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/285774423_Gobekli_Tepe_A_Neolithic_Site_in_Southeastern_Anatolia
5. Göbekli Tepe – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/1572/
6. Göbekli Tepe: The Mysterious Site Older Than Stonehenge, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.history.com/articles/gobekli-tepe
7. What is the actual scholarly consensus on Göbekli Tepe? : r/AskHistorians – Reddit, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.reddit.com/r/AskHistorians/comments/7ylhgj/what_is_the_actual_scholarly_consensus_on_g%C3%B6bekli/
8. The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/role-of-cult-and-feasting-in-the-emergence-of-neolithic-communities-new-evidence-from-gobekli-tepe-southeastern-turkey/A1AA4FB20657599F859860D94CCD090E
9. The Göbekli Tepe Ruins and the Origins of Neolithic Religion – Biblical Archaeology Society, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.biblicalarchaeology.org/daily/ancient-cultures/ancient-near-eastern-world/the-gobekli-tepe-ruins-and-the-origins-of-neolithic-religion/
10. Göbekli Tepe – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6bekli_Tepe
11. Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbekli Tepe. State of Research and New Data., erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/257961716_Establishing_a_Radiocarbon_Sequence_for_Gobekli_Tepe_State_of_Research_and_New_Data
12. Geometry and Architectural Planning at Göbekli Tepe, Turkey …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/cambridge-archaeological-journal/article/geometry-and-architectural-planning-at-gobekli-tepe-turkey/2CBAF416E33AFE6496B73710A2F42FF9
13. (PDF) Radiocarbon dating the first temples of mankind. Comments …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/258182967_Radiocarbon_dating_the_first_temples_of_mankind_Comments_on_14C-Dates_from_Gobekli_Tepe
14. Features – Last Stand of the Hunter-Gatherers? – Archaeology …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://archaeology.org/issues/may-june-2021/features/turkey-gobekli-tepe-hunter-gatherers/
15. (PDF) The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/235799794_The_role_of_cult_and_feasting_in_the_emergence_of_Neolithic_communities_New_evidence_from_Gobekli_Tepe_south-eastern_Turkey
16. (PDF) Rituals and Feasting as Incentives for Cooperative Action at …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/338767056_Rituals_and_Feasting_as_Incentives_for_Cooperative_Action_at_Early_Neolithic_Gobekli_Tepe
17. Archaeoacoustic Analysis in Enclosure D at Göbekli Tepe in South Anatolia, Turkey – SB Research Group, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://sbresearchgroup.eu/Immagini/Archaeoacoustic%20Analysis%20in%20Enclosure%20D%20at%20G%C3%B6bekli%20Tepe%20in%20South%20Anatolia.pdf
18. Over twenty-five years of research at Göbekli Tepe! – DAI Blogs, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.dainst.blog/the-tepe-telegrams/2023/01/16/over-twenty-five-years-of-research-at-gobekli-tepe/
19. Nazca Lines (archaeological site), Peru | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/social-sciences-and-humanities/nazca-lines-archaeological-site-peru
20. Nazca lines – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Nazca_lines
21. Nazca Lines Peru Guide: Tours, Hiking, Maps, Buildings, Facts, and History, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.evolutiontreksperu.com/peru/tourist-attraction/nazca-lines/
22. Unraveling the Secrets of the Nazca Lines: Your Step-by-Step Guide – Peru Explorer, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.peru-explorer.com/unraveling-the-secrets-of-the-nazca-lines-your-step-by-step-guide.htm
23. 10 Unsolved Ancient Mysteries | HISTORY – History.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.history.com/articles/unsolved-ancient-mysteries
24. Nazca Line Discoveries in Peru Suggest the Mysterious Geoglyphs …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.history.com/news/nazca-lines-peru-ai
25. The enigmatic Nazca Lines: The mysterious geoglyphs of Peru – History Skills, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.historyskills.com/classroom/ancient-history/nazca-lines/
26. Nazca culture – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Nazca_culture
27. How the Nazca Lines were made | Blog Machu Travel Peru, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.machutravelperu.com/blog/how-were-the-nazca-lines-made
28. Discover the Mystery of Peru’s Nazca Lines, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.peru-explorer.com/discover-the-mystery-of-perus-nazca-lines.htm
29. Nazca Lines Theories: The Mystery of The Geoglyphs, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.nazcalinestour.com/nazca-lines-theories/
30. Solving the Nazca Lines’ Ancient Archeological Mystery – YouTube, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=EILw-mKefew
31. AI-accelerated Nazca survey nearly doubles the number of known …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.yamagata-u.ac.jp/en/information/info/20240924/
32. (PDF) AI-accelerated Nazca survey nearly doubles the number of …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/384268230_AI-accelerated_Nazca_survey_nearly_doubles_the_number_of_known_figurative_geoglyphs_and_sheds_light_on_their_purpose
33. signals in the sand: 3-d recording and visualization of the nasca geoglyphs, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.isprs.org/proceedings/xxxiii/congress/part5/53_XXXIII-part5.pdf
34. Aerial Archaeology: How Aerial Work Aviation Unearths History From Above – AvBuyer.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.avbuyer.com/articles/special-missions-aircraft/aerial-archaeology-how-aerial-work-aviation-unearths-history-from-above-113898
35. Unlocking the Hidden Secrets of the Nazca Lines: Ancient Mysteries Revealed, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.irancharter.ir/en/attractions/unlocking-the-hidden-secrets-of-the-nazca-lines-ancient-mysteries-revealed/
36. Gis In Archaeology: Application & Benefits | Vaia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.vaia.com/en-us/explanations/anthropology/archaeology-and-anthropology/gis-in-archaeology/
37. 8 Intriguing Archaeology Discoveries of 2024 – History.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.history.com/articles/archaeology-discoveries-2024
38. How we’re about to solve the world’s greatest archaeological puzzle, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.sciencefocus.com/planet-earth/how-were-about-to-solve-the-worlds-greatest-archaeological-puzzle
39. Artificial Intelligence Solves One of Archaeology’s Greatest Puzzles – The Daily Galaxy, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dailygalaxy.com/2025/04/artificial-intelligence-archaeology-puzzle/
40. isaw.nyu.edu, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://isaw.nyu.edu/research/antikythera-mechanism#:~:text=The%20Antikythera%20Mechanism%20was%20a,Greco%2DRoman%20ship%20that%20sank
41. Antikythera mechanism | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/physics/antikythera-mechanism
42. The Antikythera mechanism – DPMA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.dpma.de/english/our_office/publications/milestones/computerpioneers/antikytera-mechanisms/index.html
43. The Antikythera Mechanism – Communications of the ACM, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cacm.acm.org/research/the-antikythera-mechanism/
44. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Antikythera_mechanism#:~:text=It%20is%20the%20oldest%20known,of%20the%20ancient%20Olympic%20Games.
45. Antikythera mechanism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Antikythera_mechanism
46. Antikythera Mechanism’s Mysteries – The Roman Empire, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://roman-empire.net/discoveries/antikythera-mechanisms-mysteries
47. Decoding the Antikythera Mechanism: Investigation of an Ancient Astronomical Calculator, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.antikythera-mechanism.gr/system/files/0608_Nature.pdf
48. The Antikythera Mechanism: Decoding an astonishing 2nd century BCE astronomical computer – MPIFR Bonn, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mpifr-bonn.mpg.de/announcements/2017/1
49. Project #01: Antikythera Mechanism | infoclio.ch, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.infoclio.ch/en/project-01-antikythera-mechanism
50. The Earliest Surviving Analog Computer: the Antikythera Mechanism – History of Information, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=120
51. Antikythera Mechanism – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.worldhistory.org/Antikythera_Mechanism/
52. How the Secrets of an Ancient Greek ‘Computer’ Were Revealed – History.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.history.com/articles/antikythera-mechanism-ancient-computer-secrets
53. The oldest known computer is a mechanism designed to calculate the location of the sun, moon, and planets., erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.asme.org/wwwasmeorg/media/resourcefiles/engineeringtopics/technologysociety/0918_mem_fea_antikythera-mechanism.pdf
54. Mathematical aspects of the Antikythera Mechanism – Freie Universität Berlin, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://dynamics.mi.fu-berlin.de/preprints/TsigkrosBachelorarbeit%202015-02-04.pdf
55. Turns Out, This Ancient Analog Computer Didn’t Function Very Well, New Study Finds, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://news.artnet.com/art-world/antikythera-mechanism-function-study-2633024
56. Study Confirms First Americans Came Before Clovis – Texas A&M Today, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://stories.tamu.edu/news/2015/07/21/study-confirms-first-americans-came-before-clovis/
57. New Perspectives on the Clovis vs. Pre-Clovis Controversy …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/american-antiquity/article/new-perspectives-on-the-clovis-vs-preclovis-controversy/75945D9A5FC7C240747B7698A22A6B09
58. Pre-Clovis in the Americas Conference Smithsonian Institution Washington, D.C., erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.prehistorics.org/pre-clovis-in-the-americas-conference-smithsonian-institution-washington-d-c/
59. The Case against Clovis – College of Liberal Arts, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://liberalarts.tamu.edu/wp-content/uploads/sites/14/2019/08/vol22_num4.pdf
60. Ancient Tools: Searching for the First Americans – S.C. Sea Grant Consortium, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.scseagrant.org/ancient-tools-searching-for-the-first-americans/
61. 1 Radiocarbon dates from Initial Colonization Period sites. – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Radiocarbon-dates-from-Initial-Colonization-Period-sites_tbl1_268149509
62. Peopling of North America – SMU, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.smu.edu/~/media/site/dedman/departments/anthropology/pdf/meltzer/qus_2004_peopling_of_north_america.ashx
63. Monte Verde II: an assessment of new radiocarbon dates and their …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/monte-verde-ii-an-assessment-of-new-radiocarbon-dates-and-their-sedimentological-context/CF19BDBDE1ECE700EE59C7BF7CF502FF
64. Monte Verde – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Monte_Verde
65. Paisley Caves – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Paisley_Caves
66. Paisley Caves – The Oregon Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.oregonencyclopedia.org/articles/paisley_caves/
67. Ancient human footprints at White Sands National Park / Events at …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://events.berkeley.edu/geog/event/232235-ancient-human-footprints-at-white-sands-national-park
68. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/White_Sands_footprints
69. Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/354794286_Evidence_of_humans_in_North_America_during_the_Last_Glacial_Maximum
70. Data release for Independent age estimates resolve the controversy of ancient human footprints at White Sands – USGS.gov, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.usgs.gov/data/data-release-independent-age-estimates-resolve-controversy-ancient-human-footprints-white
71. Do the ancient human footprints at White Sands date back to the last ice age?, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.popsci.com/science/white-sands-human-footprints-new-analysis/
72. Independent age estimates resolve the controversy of ancient human footprints at White Sands | U.S. Geological Survey – USGS.gov, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.usgs.gov/publications/independent-age-estimates-resolve-controversy-ancient-human-footprints-white-sands
73. The age of Clovis—13,050 to 12,750 cal yr B.P – PMC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7577710/
74. (PDF) Ancientness of New Mexico Human Footprints Confirmed – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/379750541_Ancientness_of_New_Mexico_Human_Footprints_Confirmed/download
75. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https://www.science.org/doi/10.1126/science.adh5007
76. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https://www.researchgate.net/publication/379750541_Ancientness_of_New_Mexico_Human_Footprints_Confirmed
77. Pre-Clovis Sites: First Colonists of the Americas – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.thoughtco.com/pre-clovis-sites-americas-173079
78. The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, the Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://werc.ucsc.edu/Estes/Estes%20Publications/Erlandsonetal.CoastalIslarch.pdf
79. New data suggests a timeline for arrival of the first Americans – University of Oregon, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://news.uoregon.edu/content/new-data-suggests-timeline-arrival-first-americans
80. A genomic view of the peopling of the Americas – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5161672/
81. reich.hms.harvard.edu, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://reich.hms.harvard.edu/sites/reich.hms.harvard.edu/files/inline-files/SkoglundReich2016_Americas_0.pdf
82. Solutrean hypothesis – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Solutrean_hypothesis
83. Ancient DNA – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_DNA
84. Dating – Process of Archaeology | UW-La Crosse, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.uwlax.edu/mvac/process-of-archaeology/lab-analysis/dating/
85. Luminescence Dating in Archaeology – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.thoughtco.com/luminescence-dating-cosmic-method-171538
86. Fossilized Footprints – White Sands National Park (U.S. National Park Service), erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.nps.gov/whsa/learn/nature/fossilized-footprints.htm
87. Rapa Nui (Easter Island) monument (ahu) locations explained by …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6328247/
88. Rapa Nui (Easter Island) Moai (article) | Khan Academy, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.khanacademy.org/humanities/ap-art-history/pacific-apah/polynesia-apah/a/easter-island-moai
89. Understanding Easter Island Theories | Andean Trails, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.andeantrails.co.uk/blog/easter-island-theories/
90. Easter Island (Rapa Nui)—Rano Raraku – World Monuments Fund, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.wmf.org/projects/easter-island-rapa-nui-rano-raraku
91. NOVA | How Ancient Easter Island statues “walked” | Season 51 …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.pbs.org/video/how-ancient-easter-island-statues-walked-lz6y8g/
92. Rano Raraku – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Rano_Raraku
93. The Easter Island Statues: How the Moai Were Made – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.thoughtco.com/making-the-moai-of-easter-island-170750
94. Easter Island – Moai, Rapa Nui, Statues – Britannica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.britannica.com/place/Easter-Island/Archaeology
95. NOVA Online | Secrets of Easter Island | Your Theories – PBS, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.pbs.org/wgbh/nova/easter/move/theories.html
96. Study challenges popular idea that Easter Islanders committed ‘ecocide’, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://news.arizona.edu/news/study-challenges-popular-idea-easter-islanders-committed-ecocide
97. Moving Moai rapidly with only a few people (experimental archaeology) – Ploud Video France, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://video.ploud.fr/w/ascaNkbD5gQBUNgCTk6Z5P
98. Easter Island Mystery Debunked: New Study Disputes “Ecocide” Theory and Island’s Supposed Dark Past – The Debrief, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://thedebrief.org/easter-island-mystery-debunked-new-study-disputes-ecocide-theory-and-islands-supposed-dark-past/
99. NEW EVIDENCE FROM HANGA HO’ONU, RAPA NUI (EASTER ISLAND) – eVols, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://evols.library.manoa.hawaii.edu/bitstreams/02e69cb2-dfc4-4963-9c3f-8d17b344ece9/download
100. Scientists Challenge Popular Easter Island ‘Ecological Suicide …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.newsweek.com/scientists-challenge-popular-easter-island-ecological-suicide-theory-1952126
101. DNA Evidence Shows Ecocide Theory of Easter Island Is False …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ancient-origins.net/news-history-archaeology/rapa-nui-dna-0021417
102. Revisiting Rapa Nui (Easter Island) ”Ecocide”1 – ScholarSpace, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/bitstream/10125/22778/1/vol63n4-601-616.pdf
103. Rongorongo – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Rongorongo
104. Decipherment of rongorongo – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Decipherment_of_rongorongo
105. Stonehenge Mystery: Origins, Purpose and Recent Findings, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.stonehenge-london-tours.com/stonehenge-mystery/
106. History of Stonehenge | English Heritage, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history-and-stories/history/
107. Building Stonehenge | English Heritage, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history-and-stories/building-stonehenge/
108. Earliest Movement of Sarsen Into the Stonehenge Landscape: New Insights from Geochemical and Visibility Analysis of the Cuckoo Stone and Tor Stone | Proceedings of the Prehistoric Society – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/proceedings-of-the-prehistoric-society/article/earliest-movement-of-sarsen-into-the-stonehenge-landscape-new-insights-from-geochemical-and-visibility-analysis-of-the-cuckoo-stone-and-tor-stone/C7C6D363A6E59D0BBF5C3158077ABB24
109. Quarrying Of Stonehenge Bluestones Dated To 3000 BC | University …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.southampton.ac.uk/news/2019/03/stonehenge-bluestones.page
110. A timeline of Stonehenge | English Heritage, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history-and-stories/timeline/
111. Archaeoastronomy and the alleged ‘Stonehenge calendar’ | Antiquity | Cambridge Core, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/archaeoastronomy-and-the-alleged-stonehenge-calendar/9C48576CAF5B1DBCEED2A0F5F868F34E
112. Archaeoastronomy and Stonehenge – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Archaeoastronomy_and_Stonehenge
113. From the Archive: Historical interpretations of Stonehenge in the Media, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://britishonlinearchives.com/posts/category/articles/684/from-the-archive-historical-interpretations-of-stonehenge-in-the-media
114. Durrington Walls Henge, Stonehenge Landscape – National Trust Heritage Records Online, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://heritagerecords.nationaltrust.org.uk/HBSMR/MonRecord.aspx?uid=MNA140546
115. Durrington Walls super-henge – The “Stonehenge Hidden …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://lbi-archpro.org/cs/stonehenge/durringtonwalls.html
116. 10 Mysterious Discoveries That Still Puzzle Archaeologists – Listverse, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://listverse.com/2017/02/13/10-mysterious-discoveries-that-still-puzzle-archaeologists/
117. http://www.historyjournal.net, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.historyjournal.net/article/45/2-2-20-488.pdf
118. Indus River Valley civilizations (article) – Khan Academy, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.khanacademy.org/humanities/world-history/world-history-beginnings/ancient-india/a/the-indus-river-valley-civilizations
119. Indus civilization | History, Location, Map, Artifacts, Language, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.britannica.com/topic/Indus-civilization
120. Indus Valley: A million-dollar challenge to crack the script of early …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bbc.com/news/articles/c70q44zn18wo
121. 4,000-year-old Indus script enigma waiting to be decoded: Will AI unlock the ancient mystery? | – The Times of India, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://timesofindia.indiatimes.com/science/4000-year-old-indus-script-enigma-waiting-to-be-decoded-will-ai-unlock-the-ancient-mystery/articleshow/118124829.cms
122. Cracking the Code of the Indus Valley Civilization: A Computational Approach to Lost Knowledge – Preprints.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.preprints.org/manuscript/202502.0699/v1
123. A Markov model of the Indus script – PMC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2721819/
124. Archaeology: The Key Concepts, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://arqueologiaeprehistoria.com/wp-content/uploads/2013/07/renfrewbahn-eds-archaeology-the-key-concepts.pdf