Pînokyo

I. Destpêk: Muammaya Herdemî ya Kurekî Darîn

Carlo Collodi’yê bi navê Le Avventure di Pinocchio (Serpêhatiyên Pînokyoyê) berhema xwe, ji wêjeya zarokan wêdetir, weke metnekî kanonîk cihê xwe girtiye. Ev berhem di destpêkê de di navbera salên 1881 û 1883’an de di Giornale per i bambini de weke rêzeroman bi navê La storia di un burattino (Çîroka Pûkê) hatiye weşandin.¹ Di demeke kurt de bandoreke mezin li cîhanê kiriye û bûye yek ji pirtûkên herî zêde hatine wergerandin û xwendin.¹ Fîlozofê Îtalî Benedetto Croce ev berhem weke yek ji şaheserên wêjeya Îtalî nirxandiye.¹ Tevliheviya xwezayî ya metnê rê li ber şîroveyên cihêreng vekiriye ku ji çîrokeke exlaqî ya hêsan a ji bo zarokan wêdetir diçe.³ Pînokyo weke “îkonek gerdûnî û metaforek ji bo rewşa mirovahiyê” tê dîtin.¹

Rêzeromana destpêkê ¹ û niyeta Collodi ya ku çîrokê bi darvekirina Pînokyo bi dawî bike ² nîşan dide ku statuya dawî ya berhemê weke Bildungsromaneke epîk dibe ku qismî ne plankirî bûbe û li ser daxwaza xwendevanan şekil girtibe.¹ Ev yek tê wê wateyê ku kevana exlaqî û xelaskirinê ya vegotinê, ku di gelek şîroveyan de navendî ye, li şûna sêwiraneke destpêkê, pêşketineke paşê bûye. Ev yek şîroveyên ku rêwîtiyeke exlaqî ya bi tevahî ji berê ve hatî destnîşankirin dibînin, dike berpirsiyar, û li şûna wê avahiyeke vegotinê ya organîktir, dibe ku heta reaktîftir jî, pêşniyar dike. “Berhema kanonîk a wêjeya zarokan” ¹ ji çîrokeke potansiyel tarîtir û epîzodîktir derketiye holê. Her çend Pînokyo “îkonek gerdûnî” be jî ¹, kokên wê bi kûrahî di çarçoveya sosyo-dîrokî ya taybet a Toskana ya sedsala 19’an û neteweya Îtalî ya nûbûyî de ne.³ Ji ber vê yekê, dengvedana wê ya cîhanî ne ji gerdûniyeke gelemperî, lê ji vegotina wê ya bi hêz a têkoşînên mirovî (neguhdarî, xwesteka aidiyetê, veguherîn) di nav hawîrdoreke çandî ya pir taybet de derdikeve holê. Ji ber vê yekê, pêdivî ye ku gotar ji bo ku kûrahiya wê bi tevahî were nirxandin, temayên gerdûnî bi eslê dîrokî û çandî yên taybet re hevseng bike.

Gotûbêjeke akademîk a dewlemend li dora Pînokyo heye ku rexneya wêjeyî, civaknasî, derûnnasî, semîotîk û felsefeyê dihewîne. Kapasîteya wê ya ji bo piştgirîkirina şîroveyên cihêreng, ji amûreke pedagojîk bigire heta rexneyeke têkder ⁶, balkêş e. Armanca vê gotarê ew e ku nêrînên akademîk ên li ser Pînokyo di çarçoveya warên navborî de sentez bike û bi awayekî rexneyî bi wan re têkildar bibe. Bi analîzeke pirrengî ya li ser bingeha çavkaniyên akademîk, dê kûrahî û girîngiya metnê were destnîşankirin. Beşên paşîn ên gotarê dê bi kurtasî werin destnîşankirin.

II. Aliyên Wêjeyî: Avakirina Cîhana Marionetê

A. Cure û Struktura Vegotinê: Ji Çîrokeke Hêsan a Zarokan Wêdetir

Pînokyo weke romaneke fantastîk a ji bo zarokan tê kategorîzekirin ¹, lê di heman demê de hêmanên çîrçîrokê ¹⁰ û çîrokên periyan ⁴ jî dihewîne. Hin lêkolîner amaje dikin ku ew weke Bildungsroman kar dike ⁶, ku pêşketina exlaqî û derûnî ya Pînokyo dişopîne. Struktura vegotinê di eslê xwe de ji ber weşana rêzefîlmî epîzodîk bû.¹ Ev strukturek hestek serpêhatiya pîkaresk dide. Dawiya destpêkê (Pînokyo di Beşa 15’an de tê darvekirin) bi tundî bi dawiya revîzekirî û xelaskirinê re berevajî dibe, ku guherîneke girîng a vegotinê nîşan dide.² Collodi teknîkên vegotinê yên weke xîtaba rasterast ji xwendevan re ³, henek û realîzma tund tevî hêmanên fantastîk bi kar tîne. Her wiha “têkiliyên metaforîk, dualîte û mûcîzeyên nediyar” jî bi kar tîne.²

Her çend bi gelemperî weke Bildungsroman were binavkirin jî ⁶, xwezaya epîzodîk û gelek caran kaotîk a rêwîtiya Pînokyo, paşveçûnên wî yên pir caran ⁸, û destwerdanên derveyî, hema hema efsûnî (wek Periyê) kevaneke pêşketinê ya nerm û ji hundur ve ajotî ya tîpîk a cureyê dijwar dike. Dawiya tarîtir a destpêkê ² vê yekê hê bêtir tevlihev dike. Pêşketina Pînokyo kêmtir vebûneke organîk a potansiyela hundurîn e û bêtir lihevhatineke lêxistî û ji derve ve hatî şekildanîn e. Ev yek rexneyek li ser têgeha rêwîtiyeke pedagojîk a rasterast pêşniyar dike, ku dibe ku gumana Collodi bi xwe ya li ser avakirina “welatiyê Îtalî yê îdeal” nîşan bide.³ Mîheng û hevdîtinên fantastîk ên di Pînokyo de (mînak, Şanoya Mezin a Marionetan, Catchfools, Welatê Lîstokan) dikarin weke “cihên heterotopîk” werin dîtin ² – cîhanên di nav cîhanan de ku di heman demê de rast û nerast in, û rê didin lêgerîn û têkbirina nasnameyê. Veguherîn û ceribandinên Pînokyo di nav van cihan de ji bo (ji nû ve) pênasekirina wî ya dawî girîng in. Cîhana wêjeyî ya ku Collodi diafirîne ne tenê paşxaneyek e lê di pêşketina Pînokyo de karmendek çalak e, ku tê de sînorên di navbera rastî, xeyal û xwe-bûnê de bi berdewamî têne ceribandin û ji nû ve têne vesazkirin. Ev yek bi ramanên post-strukturalîst ên nasnameya ku bi rêya gotar û ezmûnê tê avakirin ve girêdayî ye.

B. Analîza Karakteran: Arketîp û Tevlihevî

Pînokyo: Ne pûkeke hêsan a neguhdar e lê karakterekî tevlihev û “dorfireh” e 8 ku bi rêya ezmûnê pêş dikeve. Ew di destpêkê de bêperwa, meraqdar, neguhdar û ji hêla kêfên demkî ve tê ajotin.1 Rêwîtiya wî rêwîtiyeke avakirina nasnameyê ye.8

Geppetto: Xeratê feqîr û xemgîn 1 ku kur dixwaze. Têkiliya wî bi Pînokyo re navendî ye, temayên afirandinê, hezkirina dêûbavî û bêhêvîbûnê dihewîne.1

Periya Şîn (La Fata Turchina): Kesayetek girîng û enigmatîk e ku ji “Keçika Bi Porê Şîn” vediguhere fîgurekî dayik/xwişk.3 Ew weke rêberek exlaqî û katalîzatorek ji bo veguherîna Pînokyo tevdigere. Sembolîzma wê dewlemend e û ji şîroveyên pirreng re vekirî ye.3

Kesayetên Piştgir (Qirika Axaftvan, Pisîk û Rûvî, Mangiafuoco, hwd.): Gelek caran alegorîk in, ceribandin, şehrezayî, gendeliya civakî yan jî otorîteya kêfî temsîl dikin. Qirika Axaftvan weke dengekî exlaqî 12, Pisîk û Rûvî weke xapînok.7

C. Temayên Wêjeyî yên Sereke

Neguhdarî û Xelaskirin: Rêwîtiya Pînokyo ji binpêkirinê ber bi lihevhatin û xelata dawî ve.3 Girîngiya guhdarî, durustî û xebata dijwar.13

Lêgerîna Mirovahiyê/Nasnameyê: Daxwaza Pînokyo ya ku bibe “kurekî rastîn” weke hêza ajoker a navendî.1 Ev yek fêrbûna dersên exlaqî û berpirsiyariya civakî dihewîne.5

Feqîrî, Birçîbûn û Jiyan: Temayeke berbelav e ku rastiyên sosyo-ekonomîk ên Îtalyaya sedsala 19’an nîşan dide.3 Agir û qazana boyaxkirî ya Geppetto.14

Rastî û Derew: Bi rêya derewên Pînokyo û pozê navdar ê ku dirêj dibe, lê di heman demê de bi rêya xwezaya xapînok a gelek karakter û rewşan jî tê lêkolînkirin.4

III. Dengvedanên Civaknasî: Pînokyo di Îtalyaya Sedsala 19’an û Ji Wê Wêdetir

A. Çarçoveya Risorgimento: Avakirina Netewe, Perwerdehî û Pergala Civakî

Pînokyo, ku piştî yekbûna Îtalyayê (1870) demek kurt hat weşandin ⁵, baldariya serdemê ya li ser afirandina “hişmendiyeke civakî û neteweyî ya yekgirtî” nîşan dide.⁵ Perwerdehî weke amûrek ji bo avakirina netewe: Çîrok girîngiyê dide xwendin û xebatê ⁶, ku bi hewldanên ji bo perwerdekirina welatiyên berpirsiyar ji bo Îtalyaya nû re hevaheng e.⁶ Perwerdehiya girseyî armanc dikir ku ji bo pîşesazîbûnê hêzeke kar a xwendî biafirîne.¹² Berxwedana destpêkê ya Pînokyo li hember dibistan û xebatê dikare weke şîroveyek li ser zehmetiyên ferzkirina nasnameyeke neteweyî û etîkeke xebatê ya nû were xwendin.⁶

Baldariya tund a li ser perwerdehî û perwerdekirina welatiyan li Îtalyaya piştî Risorgimento ⁵ “dewleteke pedagojîk” afirand. Serhildana Pînokyo ⁶ dikare weke temsîlek alegorîk a fikarên gelêrî yan jî berxwedana li hember vê ferzkirina nirx û tevgeran ji jor ve were dîtin. Rexneya çîrokê ya li ser otorîteyê ⁷ heta saziyên ku bi vê perwerdekirinê hatine erkdarkirin jî digire nav xwe. Xwezaya “têkder” a Pînokyo ⁷ şîroveyek li ser potansiyela projeyên pedagojîk ên bi vî rengî ye ku takekesiyê bifetisînin.³

B. Çîn, Feqîrî û Kar: Nîşandana Rastiyên Civakî

Nîşandana feqîriya berbelav: Rewşa dijwar a Geppetto (agirê boyaxkirî, firotina kirasê xwe ji bo pirtûka Pînokyo).¹⁴ Birçîbûn weke motîfeke domdar.³ Çîrok têkoşînên “çîna gundî ya feqîr” ³ û “burjuvaziya biçûk a Îtalî” nîşan dide.⁶ Rexneya xebatê: Her çend çîrok di dawiyê de xebatê ji bo xelaskirina Pînokyo bi nirx dike jî, hin şîrove wê weke “çîrokeke radîkal a dij-xebatê” dibînin ¹², ku Pînokyo li hember barên keda nûjen li ber xwe dide. Mirina Lampwick ji ber zêde xebatê.¹² Helwesta “dij-xebatê” ya Pînokyo ¹² di serdemeke pîşesazîbûna bilez de ¹² dikare bi gelek awayan were şîrovekirin: weke hesreta jiyaneke gundewarî ya berî pîşesaziyê ya romantîzekirî; weke nekarîna zarokane ya têgihîştina “etîka Protestan” a xebat û kêfa taloqkirî; yan jî weke redkirineke radîkaltir, hema hema anarşîk, a keda ferzkirî û avakirina civakî. Ev yek qatek din li serhildana Pînokyo zêde dike, wê bi guherînên dîrokî yên berfirehtir ên di wate û xwezaya xebatê de, û fikarên ku van guherînan afirandine, girêdide.

C. Rexneyên li ser Otorîte û Saziyan

Rexneya tund a li ser otorîteya sivîl: Sîstema dadwerî weke gendel û neheq tê nîşandan (mînak, Pînokyo ji hêla dadwerê Gorîla ve li Catchfools ji ber ku hatiye dizîn tê girtin).¹ “Di romanê de yek kesayetek otorîteya sivîl a jêhatî, dilovan yan jî hêja tune”.⁷ Mezinan bi gelemperî ne pêbawer in yan jî îstîsmarker in (Mangiafuoco, Rûvî û Pisîk). Ev têkderî bi gelemperî di adaptasyonan de tê kêmkirin.⁷

D. Bi Çavê Teoriyên Rexneyî: Xwendinên Marksîst û Femînîst

Analîza Marksîst: Baldariyê dide ser îstîsmara aborî, têkoşîna çînan (Geppetto li hember Mangiafuoco yan jî patronên Girava Kêfê), û fetîşîzma kelûpelan (Pînokyo weke kelûpeleke potansiyel).14 Çîrok îdeolojiya burjuvaziyê nîşan dide.14

Analîza Femînîst: Nîşandana karakterên jin lêkolîn dike. Di metna orîjînal de hindik fîgurên jin hene, û ya yekem a girîng (Periya Şîn weke zarok) di destpêkê de pasîf e û dimire.14 Paşê, Perî dibe bandorek şaristanî û dayikane.3 Zayenda Pisîk û Rûvî: Di orîjînala Collodi de, Rûvî (la Volpe) mê ye û bi gelemperî serdest e, lê Pisîk (il Gatto) nêr e. Wergera yekem a Îngilîzî ya Murray ev zayendan berevajî kir, Rûviyekî nêr û Pisîkeke mê nîşan da, îdeolojiyên androcentrîk û bindestiya jinan xurt kir.17 Guhertina zayendî ya Pisîk û Rûvî di wergera Îngilîzî ya Murray de 17 mînakeke sereke ye ku çawa werger ne kiryareke bêalî ye lê îdeolojîk e. Guhertinên Murray normên zayendî yên baviksalarî yên Îngilîstana Vîktoryayî nîşan didin û xurt dikin, û bi vî awayî dînamîkên zayendî yên ne-konvansiyonel ên orîjînala Collodi malî dikin. Ev yek destnîşan dike ku çawa berhemên çandî dema ku sînoran derbas dikin ji nû ve têne şekildanîn, bi gelemperî ji bo ku bi îdeolojiyên serdest ên çanda wergir re li hev bikin. “Pînokyo” ya ku di cîhana Anglosaksonî de tê zanîn, ji destpêkê ve, di polîtîkayên xwe yên zayendî de bi awayekî nazik cuda bû.

Xwendinên Post-strukturalîst: Pînokyo weke “zarokekî posthumanîst” ku “cismanîbûna wî ya nediyar” dualîteyên hêza mezin-zarok û aetonormatîvîteyê (normalkirina hêza mezinan) têk dide.18 Ev yek têgehên nasnameyê yên sabit dijwar dike.

IV. Lêgerînên Semîotîk: Deşîfrekirina Nîşanên Pînokyo

A. Sembolîzma Pûkê: Artifîs, Xweza û Bûn

Pînokyo weke burattino (marionet/pûk) rewşa xwe ya destpêkê ya kontrolkirî, sûnî û netemam nîşan dide.¹ Pûk weke metaforek ji bo avabûna mirovî û rêwîtiya ber bi bûna welatiyekî berpirsiyar ve.⁶ Darbûna wî wî bi xwezayê ve girêdide ⁹ lê di heman demê de wî ji hebûnên zindî cuda dike. Navê “Pînokyo” dibe ku ji “gûzê çamê” yan jî “dara çamê” û “çav” hatibe wergirtin.⁹ Şîroveya “zarokê posthumanîst”: Forma pûkê ya Pînokyo weke “cismanîbûneke nediyar” ku xetên di navbera mirov/ne-mirov, zindî/bêcan de tarî dike.¹⁸

B. Poz: Ji Derewê Wêdetir – Bêedebî, Rastî û Tevliheviya Semîotîk

Şîroveya gelemperî: Dema ku Pînokyo derewan dike dirêj dibe, nîşaneke fizîkî ya rasterast a xapandinê ye.¹ Ji nû ve şîroveyên akademîk: Poz berî ku Pînokyo derewa xwe ya yekem bike, hema ku Geppetto wê çêdike, dirêj dibe.³ Ev yek li şûna ku tenê encama derewan be, taybetmendiyek xwezayî pêşniyar dike. Nêrîna Agamben: Poz weke îfadeya “bêedebiya bêserûber û pîkaresk” a Pînokyo û tenê duyemîn a dek û dolabên wî.¹⁹ Derewa Pînokyo “fîzyolojîk” e. Poz weke sembola “rastiya zindî” ¹⁹, ku tê de rastiya biwêjî her gav ne çîroka tevahî ye. Şîroveya psîkoanalîtîk: Pozê ku dirêj dibe weke sembolek fallîk, bi zayendiya mêr a zaroktî û dînamîkên Oedîpal ve girêdayî ye, nemaze di dîmena bi Periyê re.¹¹ Pirrengiya şîroveyên li ser pozê Pînokyo ¹ nîşan dide ku ew weke “nîşankerek herikbar” kar dike. Wateya wê ne sabit e lê bi berdewamî ji hêla karakterên di nav çîrokê de û ji hêla şîrovekarên li derveyî wê ve ji nû ve tê danûstandin. Mezinbûna wê berî derewan ¹⁹ bêîstîqrarkera dawî ye. Poz dibe semboleke navendî ya nezelaliya metnê û berxwedana wê ya li hember girtina exlaqî yan jî sembolîk a hêsan. Ew kapasîteya çîrokê ya ji bo afirandina gelek wateyan dihewîne.

C. Periya Şîn: Wateyên Guherbar (Dayik, Xwişk, Xwedayî, Hêza Civakî)

Xuya û rola wê di seranserê çîrokê de diguhere: ji zarokek mirî, ber bi xwişkek, ber bi fîgurekî dayikane ve.³ Hêzek şaristanî, rêber û gelek caran dîsîplîner sembolîze dike.³ “Civaka rastîn, ku qaîdeyan ferz dike” temsîl dike.⁶ Şîroveyên psîkoanalîtîk: Fîgurekî dayikane di senaryoyeke Oedîpal de bi Pînokyo re.¹¹ Alegoriya Krîstolojîk: Hin rexnegirên Îtalî wê weke temsîla Meryema bakîre dibînin.³

D. Nîşanên Din ên Sereke: Dar, Heywan, Welatê Lîstokan

Dar: Madeya Pînokyo. Bi xwezayê ve girêdayî ye, lê di heman demê de bi bêcanîtî û guherbarîtiyê ve jî. Dara axaftvan a di destpêkê de 1 anîmîzmek yan jî sêhrek xwezayî nîşan dide.

Heywan: Bi gelemperî antropomorfîzekirî ne 1, ew fonksiyonên alegorîk pêk tînin, taybetmendiyên mirovî, guneh yan jî şehrezayiyê temsîl dikin. Nîşandana wan dikare nêrînên civakî yên li ser zayendê jî nîşan bide.17

Welatê Lîstokan (Paese dei Balocchi): Cihê heterotopîk 2 ku kêfa bêsînor, bêberpirsiyarî û encamên wê yên xeternak (veguherîna keran) sembolîze dike. Rexneyek li ser hedonîzma saf û îhmalkirina erk/xwendinê.1

E. Semîotîka Derew û Rastgotinê

Ji pozê wêdetir, kiryara derew û rastgotinê bi awayên tevlihev tê lêkolînkirin. Carinan derew ji bo jiyanê yan jî ji bo rêvebirina sîstemeke gendel pêwîst e.⁷ Çîrok “pêşniyar dike ku derew li hember rastgotinê ne ew qas rasterast e ku dibe ku xuya bike”.⁷ Rû û maske: Rû weke “neynika giyanê” têgehek îronîk e, ji ber ku rû dikarin derewan bikin, lê maske, di sabitbûna xwe de, dikarin bi awayekî paradoksî celebek rastiyê eşkere bikin.¹⁹

F. Sepandina Semîotîka Peirce (Îkon, Îndeks, Sembol)

Her çend di kurteçîrokan de ji bo Pînokyo bi eşkereyî nehatiye berfirehkirin jî, çarçoveya îkon (wekhevî), îndeks (girêdana rasterast/sedemî) û sembol (nîşana kêfî/konvansiyonel) ²¹ dikare were sepandin. Mînak, pozê ku dirêj dibe weke îndeksa derewekê (di têgihîştina gelemperî de) yan jî bêedebiyê (Agamben). Pînokyo bi xwe weke îkonek kurekî, lê di heman demê de sembola rewşa mirovahiyê.

Veguherîna Pînokyo ya ber bi “kurekî rastîn” ve telosê vegotinê ye. Lêbelê, nîşanên ku vê “rastiyê” nîşan didin (guhdarî, xebat, xwendin) bi xwe ji hêla civakî ve hatine çêkirin û ferzkirin.⁵ Rewşa “pûkê”, ku bi gelemperî weke neyînî tê dîtin, di heman demê de hêmanên azadî û berxwedanê jî dihewîne.¹² Dara ku ew jê hatiye çêkirin bi xwe jî xwedî zindîtiyek xwezayî ye.¹ “Rastî” di Pînokyo de ne rewşeke ontolojîk e lê rewşeke semîotîk e, ku bi lihevhatina bi komek kodên civakî yên taybet re tê bidestxistin. Ev yek dualîteyeke hêsan a di navbera pûk (nerast) û kur (rast) de ji hev dixe, û pêşniyar dike ku “rastî” performansa kodên civakî yên pejirandî ye.

Tablo 1: Analîza Semîotîk a Sembolên Sereke di Pînokyo ya Collodi de

Sembol	Wateya Serdest/Populer	Şîroveyên Semîotîk ên Akademîk/Alternatîf (bi çavkaniyan)	Analîza Peirce (Fonksiyona Potansiyel a Îkon/Îndeks/Sembol)	Fonksiyona Vegotinê/Tematîk
Pînokyo Pûk	Pûkeke neguhdar ku dixwaze bibe kur	Metafora avabûna mirovî ⁶; “zarokê posthumanîst” bi cismanîbûneke nediyar ¹⁸	Îkona kurekî; Sembola rêwîtiya ber bi mirovahiyê ve	Karaktera sereke; temsîla pêşneketinê û potansiyela veguherînê
Poz	Ji ber derewan dirêj dibe	Nîşana bêedebiya xwezayî (Agamben) ¹⁹; sembola fallîk (psîkoanalîz) ¹¹; ji destpêkê ve dirêj e ³	Îndeksa derewê (populer)/bêedebiyê (Agamben); Sembola tevliheviya exlaqî	Amûra komployê; nîşana fizîkî ya rewşa hundurîn; sembola nezelaliyê
Periya Şîn	Kesayeta baş a efsûnî ku alîkariyê dike	Dayik, xwişk, hêza xwedayî ³; temsîla civakê û qaîdeyên wê ⁶; fîgura dayikane ya Oedîpal ¹¹	Sembola rêberî, dîsîplîn, hêviyê	Katalîzatora veguherîna Pînokyo; temsîla hêzên derveyî yên ku bandorê li pêşketinê dikin
Dar (Materyalê Pînokyo)	Materyalê pûkê; bêcan	Girêdana bi xwezayê re; anîmîzma xwezayî (dara axaftvan) ¹; sembola potansiyel û guherbarîtiyê	Îkona xwezayê; Sembola eslê Pînokyo û potansiyela wî ya ji bo jiyanê	Destpêka çîrokê; bingeha hebûna Pînokyo
Welatê Lîstokan	Cihê kêf û lîstikê bê berpirsiyarî	Cihê heterotopîk ²; rexneya hedonîzmê; sembola encamên bêberpirsiyariyê	Sembola ceribandinê û azadiya derewîn	Xaleke werçerxanê di çîrokê de; nîşandana xetereyên lihevhatina bi kêfên demkî re
Heywan (mînak, Pisîk & Rûvî)	Alîkar yan jî dijminên bi taybetmendiyên mirovî	Alegoriya taybetmendiyên mirovî (xapandin, şehrezayî); nîşandana dînamîkên zayendî yên civakî (Pisîk û Rûvî di wergerê de) ¹⁷	Îkonên tevgerên mirovî; Sembolên hêzên civakî yan jî ceribandinan	Pêşxistina komployê; temsîla astengiyên exlaqî û ceribandinan

V. Lêkolînên Semantîk: Rastî, Derew û Wateya Bûna Mirov

A. Xwezaya Rastî û Xapandinê di Cîhana Pînokyo de

Vegotin cîhanekê pêşkêş dike ku tê de xapandin berbelav e (Rûvî û Pisîk, kurên xapînok ¹). Derewên Pînokyo bi xwe motîfeke navendî ne, lê çîrok di heman demê de mînakên ku tê de derew dibe ku weke pêwîst were dîtin yan jî rastî tevlihev e nîşan dide.⁷ Pînokyo derewan dike da ku ji girtîgehê derkeve, û îdîa dike ku ew sûcdar e.⁷ Cûdahiya di navbera “derewên bi lingên kurt” (bi hêsanî têne girtin) û “derewên bi pozên dirêj” (ji yên din re eşkere lê ne ji derewker re).⁹

B. “Paradoksa Pînokyo” û Bandorên Wê yên Felsefî

Paradoks: “Pozê Pînokyo tenê û tenê heke tiştê ku ew dibêje derew be dirêj dibe, û Pînokyo dibêje ‘Pozê min niha dirêj dibe’”.²² Ev varyanteke Paradoksa Derewker e û teoriyên semantîk ên rastiyê (mînak, hiyerarşiyên Tarski û Kripke) dijwar dike ji ber ku gotina “dirêj dibe” ne pêşgireke semantîk e lê behsa bûyereke fizîkî dike.²² Gotûbêja li ser formulekirina wê ji hêla Veronique Eldridge-Smith û nîqaşa felsefî ya paşê.²² Hin hewldanên ji bo “hilweşandina” paradoksê balê dikişînin ser mantiqa demkî û sedem-encamê ²⁴, û amaje dikin ku poz ji ber ku wî derew kiriye dirêj dibe, û dirêjbûn derewa destpêkê piştrast dike.

Rêwîtiya Pînokyo pêşniyar dike ku hem “rastgotin” hem jî “mirovahî” ne tenê rewşên hundurîn in lê bi awayekî performansî têne avakirin. Ew bi kirina rastiyê (di dawiyê de) dibe “rastgo”, û bi pêkanîna rol û berpirsiyariyên mirovî ⁶ dibe “mirov”. Paradoksa Pînokyo bi xwe ²² li ser aliyê xwe-referansî û performansî yê ziman dilîze. Ev yek bi ramanên post-strukturalîst ên li ser nasname û wateya ku bi rêya kiryar û gotarê têne avakirin, li şûna ku bingehîn yan jî ji berê ve hatine dayîn, hevaheng e. “Bûna mirov” kêmtir li ser cewherê û bêtir li ser pabendbûna bi senaryoyeke civakî ye.

C. Avakirina “Mirovahiyê”: Ji Pûkê ber bi Kesayetiyê ve

Vegotin ji hêla semantîkî ve “bûna mirov” (yan jî “kurekî rastîn”) bi bidestxistina hin fezîletan ve girêdide: durustî, guhdarî, kedkarî di xebat û xwendinê de, û xema kesên din (nemaze Geppetto û Periyê).¹ “Mirovahî” ne rewşeke xwezayî ye lê rewşeke bidestxistî ye, bi gelemperî bi rêya êş, fêrbûna ji xeletiyan û lihevhatina bi hêviyên civakî re. Collodi “cezayê mirov ji ber neguhdariya Xwedê, ango jiyaneke bi keda dijwar, vediguherîne pêşmercê ku mirov heq bike û mirovahiyê bi dest bixe”.⁶ Pirsa felsefî ya mirovahiya Pînokyo heta weke pûk jî, nemaze di derbarê kapasîteya wî ya ji bo hest û êşê de.²⁰ Mînakên di vegotinê de ku Pînokyo ji derewan sûd werdigire yan jî heta neçar dimîne ku derewan bike da ku cîhaneke gendel rêve bibe ⁷ (mînak, derewkirina ji bo revê ji girtîgehê) dijwariyeke semantîk a kûr ji gerdûneke exlaqî ya hêsan re derdixe holê. Heke otorîte neheq bin, gelo derewkirina ji wan re hîn jî di heman astê de binpêkirineke exlaqî ye? Çîrok bi awayekî nazik pênaseyên mutleq ên rastî û derewê dipirse, û etîkeke rewşî pêşniyar dike ku tê de wate û exlaqa gotinekê bi çarçove û dînamîkên hêzê ve girêdayî ye. Ev yek peyama pedagojîk a ku bi gelemperî ji çîrokê re tê veqetandin tevlihev dike.

VI. Kûrahiyên Derûnî: Cîhana Hundirîn a Marionetê

A. Rêwîtiya Pînokyo weke ***Bildungsroman*: Rêgehên Pêşketinê**

Çîrok weke kronîka gihîştinê, fêrbûna ji xeletiyan û pêşxistina pîvaneke exlaqî.⁶ Karaktera destpêkê ya Pînokyo: bêperwa, meraqdar, ji hêla xwestekên demkî ve ajotî, qonaxeke destpêkê ya pêşketinê temsîl dike.⁸ Rêwîtiya wî dîtina nasnameya xwe dihewîne.⁸ Sepandina qonaxên pêşketina kognîtîf a Piaget li ser mezinbûna Pînokyo.⁸ Bikaranîna Teoriya Xweya Diyalogîk ji bo analîzkirina rêgeha Pînokyo, aloziyan, dudiliyê û wate-çêkirinê.²⁵ Metafora pûk/kur aliyên erênî/neyînî yên pêşketinê nîşan dide.

B. Nêrînên Psîkoanalîtîk: Dînamîkên Freudî, Kompleksa Oedîpal û Binhiş

Modela Freudî: Xwestekên Pînokyo (id), têkoşînên wî yên bi rastiyê re (ego), û rêberî/qaîdeyên exlaqî (superego – ku ji hêla Qirik yan jî Periyê ve tê temsîlkirin).20 Kuştina Qirikê ji hêla Pînokyo ve weke redkirina superego ya nûbûyî.20

Dînamîkên Oedîpal: Têkiliya Pînokyo bi Periya Şîn re weke Oedîpal tê şîrovekirin, ku Perî weke fîgurekî dayikane ye.11 Pozê ku di hebûna wê de dirêj dibe weke sembolek fallîk/bûyereke laşî ya bi zayendiya mêr a zaroktî û fantaziya ensestî ve girêdayî ye.11 Derbasbûna ji prensîba kêfê ber bi prensîba rastiyê ve.11 Rola Geppetto: Xwesteka bûna bav, di destpêkê de Pînokyo weke “pitikek-fallûs” di çerxeke girtî de bêyî fonksiyoneke bavîtî ya rastîn diafirîne.11 Kuştina destpêkê ya Qirika Axaftvan ji hêla Pînokyo ve 20 – cismanîbûna superego – têkçûneke kûr a exlaqa hundurîn nîşan dide. Tevgera wî ya “baş” a paşê bi gelemperî ji hêla destwerdanên Periyê yan jî encamên dijwar ve tê teşwîqkirin, ku pêşniyar dike ku pîvana wî ya exlaqî ji bo piraniya çîrokê bi giranî derveyî dimîne. Ev yek fikra ku Pînokyo gihîştiye gihîştineke exlaqî ya rastîn û xweser dijwar dike. Veguherîna wî dibe ku bêtir li ser lihevhatina şertkirî be ne ku têgihîştineke etîkî ya kûr, ku rêwîtiyeke derûnî nîşan dide ku tê de superego kêmtir yekgirtî û bêtir ferzkirî ye.

Pêşketina derûnî ya Pînokyo (yan jî kêmasiya wê) bi berdewamî bi daxwazên civakî yên ku ew bibe “kurekî rast” re di aloziyê de ye.⁵ Xwestekên wî yên ji hêla id-ê ve ajotî ²⁰ bi etîka xebat/xwendinê ya Îtalyaya sedsala 19’an re li hev nakin.⁶ “Xweya Diyalogîk” ²⁵ ne tenê ji hêla dengên hundurîn ve lê ji hêla van zextên civakî yên derveyî yên bi hêz ve jî tê şekildanîn. Analîza derûnî nikare ji çarçoveya civaknasî were veqetandin. “Cîhana hundurîn” a Pînokyo qada şer e ku tê de xwestekên takekesî bi hêviyên civakî re rû bi rû dimînin, û “dermankirin” yan jî “mirovîbûna” wî ya dawî di heman demê de civakîbûneke di nav normeke çandî û dîrokî ya taybet de ye.

C. Nimûneyên Arketîpal û Binhişê Kolektîf

Motîfa jidayikbûn-mirin-vejînê dema ku Pînokyo di veguherîn û mirin/vejînên sembolîk re derbas dibe.⁶ Periya Şîn weke fîgurekî arketîpal ê rêberî, xêrxwaziya ji derve, yan jî Anima.²⁶ Rêwîtiya Pînokyo weke rûbirûbûna bi Siya re (aliyên wî yên neguhdar û xapînok).²⁶ Pûk bi xwe weke temsîlek arketîpal a xweya neçêkirî yan jî potansiyela ji bo veguherînê. Metafora pûk/kur ²⁵ ne tenê li ser derbasbûna ji rewşeke “xirab” (pûk) ber bi rewşeke “baş” (kur) ve ye. Rewşa pûkê, her çend negihîştin yan jî kêmasiya xweseriyê temsîl bike jî, di heman demê de azadiyeke diyar ji berpirsiyarî, afirînerî û heta formeke jiyanê ya yekta jî dihewîne. Rewşa “kur”, her çend tê xwestin jî, barên lihevhatin û kedê bi xwe re tîne. Pêşketin, weke ku bi rêya Pînokyo tê nîşandan, bi xwezayî dudil e. Bûna “rast” windahiyan û her weha destkeftiyan jî dihewîne. Ev nêrîna nazik ji bo psîkolojiya pêşketinê girîng e, û pêşniyar dike ku rêya ber bi gihîştinê ve ne tenê avêtina “nexwestî” ye lê danûstandineke tevlihev a aliyên cihêreng ên xwe ye.

D. Psîkolojiya Zaroktiyê: Neguhdarî, Fêrbûn û Pêşketina Exlaqî

Pînokyo taybetmendiyên gelemperî yên zaroktiyê dihewîne: meraqdarî, impulsîvîte, zehmetiya bi kêfa taloqkirî re, û fêrbûna bi rêya encamên rasterast.⁸ Çîrok pêvajoya pêşketina exlaqî lêkolîn dike, ji egosentrîzmê ber bi têgihîştina berpirsiyariya civakî û empatiyê ve diçe. Derewa di zaroktiyê de: Weke qonaxeke pêşketinê tê lêkolînkirin, carinan ji fantaziyê yan jî nekarîna rûbirûbûna bi rastiyên bêhêvîker re kok digire.⁹ Rola dramatîzasyon û lîstikê di pêşketin û fêrbûnê de.²⁵

VII. Encam: Pûka Herdem Veguherbar

A. Senteza Nêrînên Wêjeyî, Civaknasî, Semîotîk, Semantîk û Derûnî

Argumanên sereke yên ji her beşê hatin dubarekirin, û girêdana van lensên analîtîk hate tekezkirin. Pînokyo ya Collodi ji çîrokeke hêsan a zarokan wêdetir e; ew berhemeke wêjeyî ya tevlihev e ku bi kûrahî di çarçoveya xwe ya sosyo-dîrokî de ye, ji hêla wateya sembolîk ve dewlemend e, û di lêgerînên xwe yên derûnî û felsefî de kûr e.

B. Bandora Mayînde ya Pînokyo li ser Çand û Akademiyê

Hebûna wê ya domdar di çanda cîhanî de bi rêya adaptasyon, ji nû ve şîrovekirin û lêkolînên rexneyî yên bêhejmar.¹ Awayê ku têkderî û tevliheviya metna orîjînal bi gelemperî di adaptasyonên populer de têne hêsankirin yan jî guhertin.³ Girîngiya wê ya domdar ji bo têgihîştina temayên pêşketina mirovî, rexneya civakî û xwezaya rastiyê. Pirrengiya şîroveyan (çîroka exlaqî, rexneya têkder, lêkolîna doza psîkoanalîtîk, paradoksa felsefî) û guhertinên girîng ên di adaptasyonan de ³ pêşniyar dikin ku Pînokyo weke testeke Rorschach a çandî kar dike, û pêşgirêdan, fikar û îdeolojiyên şîrovekar û adaptorên xwe di dem û çandên cihêreng de nîşan dide. Pînokyoyê “rast” nediyar e; wateya wê bi berdewamî tê çêkirin û ji nû ve tê çêkirin, ku dîroka wergirtina wê bi qasî metna orîjînal bi xwe girîng dike.

C. Rêyên ji bo Lêkolîn û Şîroveyên Pêşerojê

Qadên potansiyel ji bo lêpirsîna akademîk a bêtir hatin pêşniyarkirin, mînak, xwendinên post-strukturalîst ên kûrtir, analîzên berawirdî yên bi vegotinên din ên “mirovê sûnî” re, yan jî lêkolînên bêtir baldar ên li ser wergerên taybet û bandora wan a çandî. “Pînokiyolojiya” domdar ¹¹ veguherîna domdar a pûkê di gotara akademîk de misoger dike. Di dawiyê de, aloziya bingehîn a di Pînokyo de – di navbera xwesteka pûkê ya ji bo azadiya bêsînor û pêwîstiya civakî/Periyê ya ku ew bibe hebûneke berpirsiyar – bi awayekî hêsan çareser nabe. Heta veguherîna wî ya dawî jî dikare weke teslîmiyetek yan jî yekbûneke bi zehmetî bidestxistî were xwendin. Ev nezelaliya navendî mifteya hêza wê ya mayînde ye. Ew ji dîlemayeke mirovî ya bingehîn re diaxive ku di nifşan de deng vedide: pevçûna di navbera xwesteka takekesî û daxwazên hebûna civakî de, û bi rastî tê çi wateyê ku meriv “bibe mirov”.

xebatên çavkanî

The Adventures of Pinocchio – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Adventures_of_Pinocchio
philarchive.org, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://philarchive.org/archive/NICTAO-11
December 2002 – The University of Chicago Magazine, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://magazine.uchicago.edu/0212/features/puppet.html
The Adventures of Pinocchio | Summary, Characters, & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.britannica.com/topic/The-Adventures-of-Pinocchio
Impact on Culture – The Adventures of Pinocchio, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://curr538theadventuresofpinocchio.weebly.com/impact-on-culture.html
The Adventures of Pinocchio – The Education – PhilArchive, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://philarchive.org/archive/SFETAO
O Puppet, Where Art Thou?: The Transformations of Pinocchio – Project MUSE, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://muse.jhu.edu/article/55622/summary
repository.unair.ac.id, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://repository.unair.ac.id/118034/5/6.%20BAB%20III%20ANALYSIS.pdf
Pinocchio: Reflections on telling lies, group think and the process of growing up., erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.libbynugent.com/post/pinocchio-reflections-on-telling-lies-group-think-and-the-process-of-growing-up
Genres of Pinococchio: Folktale and Fairytale – Digital Commons @ Butler University, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://digitalcommons.butler.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1047&context=the-mall
psyart.org, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://psyart.org/wp-content/uploads/2022/09/Pinocchio-Final.pdf
The Original Pinocchio Is a Radical Anti-Work Story ‹ Literary Hub, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://lithub.com/the-original-pinocchio-is-a-radical-anti-work-story/
Literary Analysis | PDF | Pinocchio – Scribd, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.scribd.com/document/679006260/Literary-Analysis
What are the Marxist and Feminist criticisms in Pinocchio? – eNotes.com, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.enotes.com/topics/carlo-collodi/questions/whats-maxism-feminist-story-pinocchio-198885
Pinocchio Goes Postmodern: Perils of a Puppet in the United States (review), erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.researchgate.net/publication/236823126_Pinocchio_Goes_Postmodern_Perils_of_a_Puppet_in_the_United_States_review
Analysis of Popular Literature through Disney film “Pinocchio” – Kompasiana.com, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.kompasiana.com/julasbitanri5436/64bb675308a8b536f7078372/analysis-of-popular-literature-through-disney-film-pinocchio
Full article: Reading gender in classics of children’s literature: the …, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0907676X.2022.2025871
http://www.euppublishing.com, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.euppublishing.com/doi/abs/10.3366/olr.2019.0279
iris.unito.it, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://iris.unito.it/retrieve/1a8b8928-e584-4811-bf3e-68f6fd1b0ccb/Massimo%20LEONE%202024%20-%20The%20Nose%20of%20Pinocchio%20-%20PDF%20editoriale.pdf
Psychology, Duality and Heterotopy in The Adventures of Pinocchio …, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.telework.ro/en/psychology-duality-and-heterotopy-in-the-adventures-of-pinocchio/
Semiotic Study Of The Animation Film Mother’s Power, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://international.aspirasi.or.id/index.php/IJMEAL/article/download/157/136
The pinocchio paradox – Peter Eldridge-Smith – PhilPapers, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://philpapers.org/rec/ELDTPP
Peter Eldridge-Smith, Pinocchio against the Semantic Hierarchies – PhilPapers, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://philpapers.org/rec/ELDPAT-10
Debunking the Pinocchio Paradox : r/logic – Reddit, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.reddit.com/r/logic/comments/1iw4rlo/debunking_the_pinocchio_paradox/
Who wants to keep me a puppet? Pinocchio’s tale as a metaphor of …, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.researchgate.net/publication/330969442_Who_wants_to_keep_me_a_puppet_Pinocchio’s_tale_as_a_metaphor_of_developmental_processes
Pinocchio and the 4 archetypes, essay by pjan – Booksie, erişim tarihi Mayıs 13, 2025, https://www.booksie.com/492843-pinocchio-and-the-4-archetypes