Beş I: Destpêk

• Pênaseya Giştî ya Paçamamayê û Girîngiya Wê di Çarçoveya Andê de

Paçamama, ku di nav gelên xwecihî yên çiyayên Andê yên Amerîkaya Başûr de, bi taybetî di nav civakên Quechua û Aymara de, wekî “Dayika Erdê” tê nasîn, xwedawendeke navendî û pîroz e.¹ Ev têgeh ji du peyvên Quechua pêk tê: “Pacha” ku tê wateya erd, dinya, gerdûn, an jî dem, û “Mama” ku tê wateya dayik.² Ji ber vê yekê, Paçamama ne tenê rûyê erdê yê fizîkî, lê di heman demê de têgeheke kozmolojîk a berfirehtir jî îfade dike ku dem û fezayê di nav xwe de dihewîne.⁶ Paçamama di serî de wekî sembola berhemdariyê, pirbûnê, û têkiliya kûr û jiyanî ya di navbera mirovahiyê û cîhana xwezayî de tê dîtin.² Ew parêzvana mirovan e û çavkaniyên bingehîn ên jiyanê ji wan re peyda dike.¹

Lêbelê, têgihiştina Paçamamayê ji pênaseyeke hêsan a “Dayika Erdê” wêdetir diçe. Ew ne tenê xwedawendek e ku tê perestin, lê di heman demê de “Erd bi xwe ye”; ew axa konkret e ku tov lê şîn dibin, mirov li ser dijîn û debara xwe pê dikin.⁴ Ev dualîteya xwedawend-cih ji bo têgihiştina kûr a têkiliya gelên Andê bi hawîrdora xwe re xwedî girîngiyeke bingehîn e. Gelên Andê Paçamamayê hem wekî hêzeke xwedayî ya ku jiyanê dide û diparêze diperizin ⁴, hem jî wekî axa ku çavkaniya jiyan û debara wan e rêz digirin.² Ev ne tenê perestiyeke razber e; ew di pratîkên rojane yên çandiniyê, rêzgirtina ji bo çavkaniyên xwezayî, û rîtuelên ku ji bo xurtkirina vê têkiliyê têne kirin de xwe dide der. Ji ber vê yekê, têkiliya bi Paçamamayê re hem xwedî aliyekî giyanî yê kûr e, hem jî bi awayekî materyalî bandorê li ser awayê jiyana rojane û exlaqa jîngehê ya van civakan dike.

• Armanc û Berfirehiya Gotarê

Armanca sereke ya vê raporê ew e ku analîzeke akademîk, pir-dîsîplînî û kûr a têgeha Paçamamayê li Perûyê pêşkêş bike. Ev lêkolîn dê hewl bide ku rehên dîrokî yên Paçamamayê, îfadeyên wê yên çandî, girîngiya wê ya siyasî-civakî, û temsîlên wê di huner û wêjeyê de bi awayekî berfireh vekole. Rapor dê li ser warên jêrîn raweste: dîrok û mîtolojî, dimensiyonên çandî û rîtuelî, çarçoveya erdnîgarî û ekolojîk, qada siyasî û tevgerên civakî, wêje, huner û sînema, û herwiha perspektîfên civaknasî û derûnnasiyê.

• Metodolojiya Lêkolînê (Bikaranîna Çavkaniyên Akademîk)

Ev rapor bi temamî pişta xwe dide çavkaniyên akademîk. Di amadekirina wê de, gotarên ji kovarên zanistî yên bi peer-review, pirtûkên akademîk, tezên doktorayê, û lêkolînên din ên zanistî hatine bikaranîn. Bi zanetî ji çavkaniyên ne-akademîk ên wekî rojnameyên rojane, malperên înternetê yên amator, û blogên şexsî dûr hatiye sekinandin, da ku bingeheke zanistî û pêbawer ji bo analîzan were misogerkirin.

Beş II: Paçamama di Dîrok û Mîtolojiyê de

• Kokên Berî-Inka û Serdema Inkayan: Perestiya Xwezayê û Xwedawendên Destpêkê

Perestiya Paçamamayê ne tenê bi Împaratoriya Inkayan re dest pê dike; kokên wê digihîjin çandên berî-Inkayan ên li herêma Andê.² Delîlên arkeolojîk nîşan didin ku perestiya erdê û hêzên xwezayê di nav van civakên kevnar de xwedî cihekî girîng bûye.⁴ Paçamama, wekî xwedawenda erd û berhemdariyê, hê beriya ku Inkayan împaratoriya xwe ya mezin ava bikin, di nav gelên herêmê de dihat nasîn û perestin.

Bi pêşketina Împaratoriya Inkayan re, ku di sedsala 12-an de li Perûyê dest pê kir û heta sedsala 16-an berdewam kir ¹, Paçamama bû beşek yekbûyî ya pantheona wan a olî.¹ Inkayan, ku bi xwe gelek xwedawend diperizîn ¹, Paçamamayê wekî xwedawendeke girîng a ku bi erd, çandinî û zayînê ve girêdayî ye, qebûl kirin. Ji ber ku çandinî bingeha aboriya Inkayan bû, rola Paçamamayê di misogerkirina berhemên pir û başbûna gel de pir krîtîk dihat dîtin.²

Tevî ku Împaratoriya Inkayan xwedî oleke navendîkirî bû ku tê de Intî (Xwedayê Rojê) di serê pantheonê de cih digirt ¹, perestiya Paçamamayê, ku xwedawendeke kevnar a erdê bû, bi hêz ma û di nav sîstema baweriya Inkayan de hate asîmîlekirin. Ev yek nîşan dide ku Inkayan girîngiya baweriyên xwecihî yên berê, yên ku di nav gelên bindest de kûr kok dabûn, nas dikirin û wan bi awayekî stratejîk dixistin nav pantheona xwe ya fermî. Împaratoriya Inkayan li ser erdnîgariyeke berfireh û gelek komên etnîkî yên bi baweriyên cihêreng ava bûbû.¹ Ji bo misogerkirina yekîtî û kontrola siyasî, wan pergaleke olî ya navendî bi Intî re li jor damezrandin.¹ Lêbelê, ji bo ku îstiqrara împaratoriyê xurt bikin û berxwedana çandî ya gelên bindest kêm bikin, baweriyên kûr ên wekî perestiya Paçamamayê nehatin tinekirin, lê belê hatin adaptekirin û tevlîkirin.² Ev yek ne tenê toleranseke olî bû, lê di heman demê de stratejiyeke siyasî û çandî ya biaqilane bû ku alîkariya Inkayan dikir ku desthilatdariya xwe li seranserê împaratoriyê biparêzin.

• Paçamama di Pantheona Inkayan de: Têkiliya bi Intî, Vîrakoça û Apûyan re

Di nav pantheona tevlihev a Inkayan de, Paçamama xwedî cihekî taybet bû û bi xwedawendên din re di têkiliyên cihêreng de bû. Hin çavkanî Paçamamayê wekî hevjîna Paçakamac (xwedayê hewayê) û dayika Intî (xwedayê rojê) û Killa (xwedawenda heyvê) binav dikin.¹⁰ Lêbelê, çavkaniyên din, wekî ⁹ û ⁸, têkiliyên cuda nîşan didin; Intî wekî mêrê Mama Killa tê dîtin, û Paçamama carinan wekî xwedawendeke serbixwe an jî di têkiliyeke dualî ya temamker de bi Intî re tê pêşkêş kirin. Vîrakoça wekî xwedayê afirîner ê seretayî yê ku ji avên Gola Titicaca derketiye û dinya, roj, heyv û mirovahî afirandiye, dihat nasîn.¹ Paçamama di nav xwedawendên herî girîng de li kêleka Intî û Vîrakoça cih digirt.

Apû, ku giyanên çiyayên mezin û pîroz in, di kozmolojiya Andê de roleke girîng dilîzin û bi Paçamamayê re di têkiliyeke nêzîk de ne.⁴ Ew bi gelemperî wekî mêrên kal ên bi ponçoyên kevneşopî li xwe kirine têne teswîr kirin û wekî parêzvanên herêmî û alîkarên Paçamamayê di karên taybetî de têne dîtin.⁴ Çiya bi xwe wekî cihên pîroz (Wak’a) û rûniştgehên van giyanên hêzdar dihatin hesibandin.⁴

Hiyerarşî û têkiliyên di navbera xwedawendên Andê de ne her gav statîk bûn û dibe ku li gorî herêmên erdnîgarî û serdemên dîrokî yên cihêreng guhertin nîşan bidana. Têkiliya Paçamamayê bi xwedawendên din re, nemaze bi Intî re, ne her gav wekî têkiliyeke bindestiyê dihat dîtin, lê zêdetir wekî îfadeya dualîteyeke temamker (complementary duality) dihat şîrove kirin.⁶ Ev prensîba dualîteyê, ku tê de hêmanên dijber (wekî mê-nêr, erd-esman, şev-roj) ne wekî dijminên hev, lê wekî hêzên ku hev temam dikin û hevsengiya kozmîk diparêzin têne dîtin, yek ji stûnên bingehîn ên kozmolojiya Andê ye. Paçamama, wekî prensîba mê û erdî, bi Intî, wekî prensîba nêr û esmanî/rojî, re vê hevsengiya temamker pêk dianî.⁸ Apû jî, wekî giyanên çiyayan ku bi gelemperî xwedî taybetmendiyên nêr in, bi Paçamamayê re di nav vê tevna têkiliyên dualî û temamker de cih digirtin.⁴ Ji ber vê yekê, pantheona Andê ne tenê hiyerarşiyeke sade ya xwedayan bû, lê belê pergaleke tevlihev a têkiliyên dualî û temamker bû ku armanca wê parastina hevsengiya gerdûnî bû.

• Mîtolojî, Çîrokên Afirandinê û Taybetmendiyên Paçamamayê

Paçamama di mîtolojiya Andê de xwedî gelek taybetmendî û rolên cihêreng e. Ew wekî xwedawenda zayînê, çandin û berhevkirinê tê nasîn.³ Di heman demê de, ew sembola çiyayan e û wekî sedema erdhejan tê dîtin.³ Paçamama xwedî hêzeke afirîner a serbixwe ye ku jiyanê li ser rûyê erdê dom dike û dikare wê bistîne jî.³ Li gorî baweriya Quechua, çar prensîbên kozmolojîk ên bingehîn – Av, Erd, Roj, û Heyv – Paçamamayê wekî koka xwe ya sereke îdîa dikin, ku ev yek girîngiya wê ya bingehîn di avaniya gerdûnê de nîşan dide.³

Teswîrên Paçamamayê di çanda devkî û hunerî de cihêreng in. Ew carinan wekî jineke pîr a biçûk ku di bin erdê an jî di nav çiyayan de dijî, kincên kevneşopî yên Andê (ji hiriyê herî baş ê vîkunyayê) li xwe dike û bi domdarî hiriyê dirêse, tê xeyal kirin.⁴ Di demên dawî de, teswîrên Paçamamayê wekî jineke ciwan, bedew û hêzdar di serdema xwe ya herî baş de jî zêde bûne.⁴ Di hunerê de, ew bi gelemperî wekî jineke gihîştî ku berhemên çandiniyê yên wekî kartol an pelên kokayê hildigire, tê nîşandan.³ Li gorî baweriya xwecihî, Paçamama ne tenê dayika mirovahiyê ye, lê di heman demê de dayika çiyayan, Cêwiyan (Roj û Heyv), ajalên kedîkirî, û hemû dexil û danan e.⁴

Paçamama xwedî kesayetiyeke dualî ye. Ew dikare xwedawendeke dilovan, comerd û lihevkirinê be, ku jiyan û debara mirovan misoger dike.³ Lêbelê, heke mirov bêrêziyê li erdê bikin, zirarê bidin ajalan, an jî nebatan îhmal bikin, Paçamama dikare hêrs bibe û nerazîbûna xwe bi riya karesatên xwezayî yên wekî erdhej, lerz û şimitîna axê nîşan bide.⁴ Ev taybetmendî nîşan dide ku têkiliya bi Paçamamayê re li ser bingeha rêzgirtin û berpirsiyariyê ye.

• Serdema Kolonyal: Têkbirina Baweriyên Xwecihî û Senkretîzma bi Meryema Pîroz re

Bi hatina dagirkerên Spanî di sedsala 16-an de û ferzkirina ola Katolîk, perestiya Paçamamayê û baweriyên din ên xwecihî ketin bin gefeke mezin.¹ Mîsyonerên Spanî hewl dan ku “heresiyên” xwecihî bi tundî tepeser bikin û hemû sembol û pratîkên olî yên xwecihî ji holê rakin.⁴ Lêbelê, baweriya bi Paçamamayê, ku bi sedsalan di nav gelên Andê de kûr kok dabû, bi tevahî ji holê ranebû. Belkû, ew bi riya pêvajoyeke tevlihev a senkretîzmê, nemaze bi fîgura Meryema Pîroz a Xiristiyaniyê re, sax ma û veguherî.¹

Meryema Pîroz, ji ber taybetmendiyên xwe yên wekî dayiktî, dilovanî û parêzvanî, ji bo gelên xwecihî bû fîgurek ku dikaribû bi hêsanî bi Paçamamayê re were têkildarkirin.¹⁵ Hin kahînên kolonyal jî dibe ku bi zanetî ev dişibîn bikar anîbin da ku pêvajoya Xiristiyankirinê hêsantir bikin, bi taybetî bi tekezkirina li ser rola Meryemê wekî dayik û sembola zayînê.¹⁶ Hunerên dîtbarî yên serdema kolonyal, nemaze berhemên Dibistana Cuzco, vê senkretîzmê bi awayekî berbiçav nîşan didin. Di gelek tabloyan de, Meryema Pîroz bi kincên fireh û konîk ên ku dişibin çiyayan (sembola Paçamamayê û Apûyan) tê teswîr kirin.¹⁵ Herwiha, hêmanên xwezayî yên wekî kulîlk, çûk û heyv, ku di kozmolojiya Andê de girîng in, di van berhemên hunerî de bi awayekî sembolîk hatine bikaranîn.¹⁸

Ev pêvajoya senkretîzmê ne tenê asîmîlasyoneke pasîf a baweriyên xwecihî di nav ola serdest de bû, lê di heman demê de dikare wekî stratejiyeke berxwedana çandî ya jîr were dîtin.¹⁵ Bi veşartina baweriyên xwe yên kevnar di bin perdeya sembol û fîgurên Katolîk de, gelên xwecihî karîn bi dizî an jî nîv-veşartî perestiya Paçamamayê û kevneşopiyên xwe yên olî bidomînin. Bi vî rengî, Meryema Pîroz ji bo wan bû pirek ku du kevneşopiyên olî yên cihêreng bi hev ve girêdide, û rê da ku estetîka xwecihî û têgihiştinên kozmolojîk ên Andê di nav çarçoveya huner û ola serdestan de bijîn û berdewam bikin. Ji ber vê yekê, têkiliya di navbera Paçamama û Meryema Pîroz de ne tenê ji ber dişibîna fonksiyonên wan bû, lê di heman demê de encama hewldanên gelên xwecihî bû ji bo parastina nasnameya xwe ya çandî û giyanî li hemberî zextên kolonyal.

• Berdewamî û Veguhertina Perestiya Paçamamayê Heta Roja Îro

Perestiya Paçamamayê, tevî hemû guhertin û zextên dîrokî, heta roja îro di nav civakên Andê yên Perûyê û welatên din ên herêmê de berdewam dike.¹ Ev perestî pir caran bi bawerî û pratîkên Katolîk re bi awayekî têkel û senkretîk dijî.¹ Rîtuel û diyariyên ji bo Paçamamayê, nemaze di demsalên çandinî û berhevkirinê de, hîn jî bi rêkûpêk têne kirin.

Di sedsala 21-an de, bi zêdebûna hişmendiya li ser pirsgirêkên jîngehê û girîngiya parastina xwezayê, Paçamama ji bo gelek gelên xwecihî yên Amerîkaya Başûr bûye semboleke girîng a têkoşîna ji bo dadmendiya jîngehê û mafên xwezayê.³ Ew bawer dikin ku gelek pirsgirêkên ekolojîk ên îroyîn ji ber wê yekê derdikevin ku mirov ji hewcedariya xwe zêdetir ji xwezayê distînin û bi vî awayî bêrêziyê li Paçamamayê dikin.³

Lêbelê, ev berdewamiya baweriyê bê rexne û nîqaş nîne. Hin kesayet û saziyên olî yên kevneperest, wekî hin derdorên Dêra Katolîk, carinan beşdarbûna di merasîmên Paçamamayê de wekî îbadeteke pûtperestî dibînin û rexne dikin. Mînak, Papa Francis ji ber beşdarbûna wî di merasîmeke ku Paçamama pîroz dikir de rastî rexneyan hatibû.¹ Ev yek nîşan dide ku têkiliya di navbera baweriyên xwecihî û saziyên olî yên serdest de hîn jî mijareke tevlihev û carinan bi nakokî ye.

Beş III: Dimensiyonên Çandî û Rituelî yên Paçamamayê

• Kozmovîzyona Andê: Têgihiştina Cîhanê, Dem û Zeman

Kozmovîzyona Andê, ku bingeha têgihiştina Paçamamayê pêk tîne, pergaleke tevlihev û kûr a bawerî û têgihiştinan e li ser avaniya gerdûnê, dem, feza û têkiliya mirovan bi van hêmanan re. Li gorî vê kozmovîzyonê, gerdûn bi gelemperî li ser sê astên hebûnê yên bi hev ve girêdayî tê dabeş kirin: Hanaq Pacha (cîhana jorîn, esmanî, warê xwedayên esmanî û giyanên bav û kalan), Kay Pacha (cîhana navîn, erdî, warê mirovan, ajalan, nebatan û Paçamamayê), û Ukhu Pacha (cîhana jêrîn, hundirîn, warê miriyan û hêzên bin erdê).²⁰ Paçamama bi awayekî sereke bi Kay Pacha re têkildar e, lê bandora wê li ser her sê cîhanan jî heye.

Peyva “Pacha” bi xwe di zimanê Quechua de xwedî wateyeke pir-qatî ye; ew ne tenê “erd” an “dinya”ya fizîkî, lê di heman demê de “dem”, “feza” û “gerdûn” bi giştî îfade dike.⁵ Ev têgihiştineke yekbûyî ya dem-feza ye ku tê de dem û mekan ji hev nayên veqetandin. Ji ber vê yekê, Paçamama ne tenê Dayika Erdê ye, lê di heman demê de Dayika Dem û Fezayê ye jî.

Yek ji prensîbên herî bingehîn ên kozmovîzyona Andê dualîte û temamkerî ye.⁶ Li gorî vê têgihiştinê, hemû hêmanên gerdûnê xwedî cotên dijber lê temamker in (mînak, mê-nêr, roj-şev, germ-sar, jor-jêr). Ev dualîte ne wekî dijminatiya di navbera du hêzan de, lê wekî bingeha hevsengî û ahenga kozmîk tê dîtin. Têkiliya di navbera van hêzên dualî de bi prensîba Ayni (reciprocity, danûstandina dualî) tê birêvebirin.⁶ Ayni ne tenê di têkiliyên di navbera mirovan de, lê di heman demê de di têkiliya di navbera mirovan û xwezayê (Paçamama, Apû), û di navbera mirovan û cîhana giyanî de jî bingehîn e.

Girîng e ku were zanîn ku kozmovîzyona Andê ne tenê pergaleke razber a baweriyan e, lê belê “awayekî têgihiştin û têkiliya bi rastiyê re ye”.²¹ Ew ne komeke têgeh û baweriyan e ku bi hêsanî bi peyvan were vegotin, lê zêdetir jêhatîbûneke ku bi ezmûn, rîtuel û jiyana rojane tê bidestxistin û dijîn. Ev tê wê wateyê ku têkiliya bi Paçamamayê re ne statîk e, lê dînamîk, kesane û bi kûrahî ezmûnî ye. Zanîna Andî ne tenê entelektuel e, lê di heman demê de laşî, hestyarî û giyanî ye. Têkiliya bi Paçamamayê re bi riya hestan, bi beşdarbûna di rîtuelan de, û bi jiyana li gorî prensîbên Ayni û rêzgirtina ji xwezayê re tê çêkirin û xurt kirin.

• Rituel û Merasîmên Paçamamayê: Armanc, Cureyên Diyariyan (Despacho, Challa) û Demên Pîroz (Tebax)

Rituel û merasîmên ku ji Paçamamayê re têne pêşkêş kirin, beşeke navendî ya jiyana giyanî û çandî ya gelên Andê ne. Armanca sereke ya van rîtuelan ew e ku spasiya Paçamamayê were kirin ji bo hemû bexş û bereketên ku ew dide (wek xwarin, av, jiyan), bereket û parastin ji bo pêşerojê were xwestin, û ya herî girîng, hevsengiya di navbera mirov û xwezayê de, ku li ser bingeha prensîba Ayni (reciprocity) ava dibe, were domandin û nûkirin.² Bi pêşkêşkirina diyariyan, mirov bi awayekî sembolîk tiştê ku ji Paçamamayê standine vedigerînin û bi vî awayî têkiliya xwe ya bi wê re xurt dikin.

Cureyên diyariyên ku di van merasîman de têne bikaranîn, ku bi gelemperî wekî “pagos” (dayin) an “despachos” (şandinî) têne binavkirin, pir cihêreng in û her yek xwedî wateyeke sembolîk a taybet e. Di nav diyariyên herî berbelav de ev hene: pelên koka, ku wekî hêmaneke pîroz têne dîtin û ji bo çêkirina girêdaneke giyanî bi Paçamamayê re têne bikaranîn; xwarinên bingehîn ên Andê yên wekî genim, kartol, û quinoa, ku sembola pirbûn û berhemdariya erdê ne; vexwarinên kevneşopî yên wekî chicha (vexwarineke bi tirşkirina genim tê çêkirin) û şerab, ku wekî diyariyeke şil ji erdê re têne rijandin; bixûr û giyayên bîhnxweş ên wekî muña û wiracoya, ku ji bo paqijkirina cihê merasîmê û gihandina niyeta beşdaran ji Paçamamayê re têne şewitandin; şîranî û şekir, ku şîrîniya jiyanê û daxwaza başbûnê ji bo civakê sembolîze dikin; û mînyaturên tiştên ku mirov dixwazin bi dest bixin (wek xanî, otomobîl, an ajal), ku daxwazên kesane yên ji bo serfirazî û parastinê temsîl dikin.¹

Challa rîtueleke din a girîng e ku di jiyana rojane de tê kirin. Ew tê wateya rijandina piçek ji vexwarinê (bi gelemperî chicha an alkol) li erdê berî vexwarinê, wekî rêzgirtin û spasiyek ji Paçamamayê re.³ Ev pratîkeke hêsan lê kûr e ku têkiliya domdar a mirovan bi erdê re nîşan dide.

Demên herî pîroz ji bo pêşkêşkirina diyariyan ji Paçamamayê re bi gelemperî bi çerxa çandiniyê ve girêdayî ne. Meha Tebaxê, ku li Andên başûr meha herî sar a zivistanê ye û hema berî destpêkirina demsala çandiniyê ye, wekî meha Paçamamayê tê nasîn.¹ Di vê mehê de, tê bawer kirin ku erd “devê xwe vedike” da ku diyariyên mirovan qebûl bike û ji bo sala nû ya çandiniyê bereketê bide.² Ji ber vê yekê, li seranserê Tebaxê, bi taybetî di yekê Tebaxê de, merasîmên mezin û diyariyên berfireh ji Paçamamayê re têne pêşkêş kirin.

Awayê pêkanîna rîtuela despacho bi gelemperî ji hêla şamanek an rêberekî giyanî yê civakê ve tê birêvebirin. Pêşî, diyarî bi baldarî têne amadekirin û li ser cawê merasîmê têne rêzkirin. Dûv re, şaman bi zimanê Quechua an Aymara duayan dixwîne, spasiya Paçamamayê dike û ji bo parastin û bereketê daxwazan dike. Vexwarin têne pêşkêş kirin û beşek ji wan li erdê tê rijandin. Di dawiyê de, despacho yan di nav axê de tê veşartin, yan jî di nav agirekî pîroz de tê şewitandin, wekî sembola vegerandina enerjiyê ji erdê re.²

Tablo 1: Cureyên Diyariyên Sereke yên ji bo Paçamamayê û Wateyên Wan ên Sembolîk

Navê Diyariyê	Wateya Sembolîk	Çavkanî (Mînak)
Pelên Koka	Girêdana giyanî, rêzgirtin, spasdarî	2
Xwarin (Genim, Kartol)	Pirbûn, berhemdariya ku Paçamama dide	2
Vexwarin (Chicha, Şerab)	Pîrozbahî, diyariya şil ji xwedawendê re	1
Bixûr/Giyayên Bîhnxweş	Paqijkirina mekanê, gihandina niyetan ji Paçamamayê re	2
Şîranî/Şekir	Şîrîniya jiyanê, daxwaza başbûnê	2
Mînyaturên Tiştan	Daxwazên kesane yên ji bo serfirazî û parastinê (xanî, otomobîl, hwd.)	2
Hirî/Llama Fetuses	Zayîn, parastina ajalan (li gorî niyeta diyariyê)	10
Kulîlkên Zer	Sembola pîrozkirina Paçamamayê (bi taybetî li Cuscosê di meha Tebaxê de)	13

• Rola Şaman (P’akko, Altomisayoq) û Rêberên Giyanî di Civakên Andê de

Şaman, ku di nav civakên Andê de bi navên cihêreng ên wekî P’akko ²³, Altomisayoq ¹³, Yatiri, an Chamaq’ani ¹² têne nasîn, di jiyana giyanî û çandî ya van civakan de xwedî roleke navendî û pir-alî ne. Ew wekî navbeynkarên sereke di navbera cîhana mirovan û cîhana giyanî de, nemaze di navbera civakê û Paçamamayê (û herwiha Apûyan) de, kar dikin.² Berpirsiyariya sereke ya şamanan amadekirina diyariyan (despachos) û birêvebirina merasîmên pîroz e ku ji bo rêzgirtin, spasdarî û xwestina bereketê ji Paçamamayê re têne kirin.²

Van rêberên giyanî xwedî zanîneke kûr û kevneşopî ne li ser rîtuelan, wateya sembolîk a pelên koka, û hêmanên din ên ku di diyariyan de têne bikaranîn.¹³ Ew ne tenê teknîkên rîtuelê dizanin, lê di heman demê de têgihiştineke kûr a kozmovîzyona Andê û têkiliyên di navbera hêzên cihêreng ên xwezayî û giyanî de jî hene. Ji bilî birêvebirina merasîman, şamanên Andê bi gelemperî xwedî şiyan û berpirsiyariyên din jî ne. Ew dikarin nexweşiyan bi karanîna giyayên derman ên kevneşopî derman bikin, bi riya xwendina pelên koka an jî rêbazên din pêşbîniyan bikin, û ji bo teşhîskirina pirsgirêkên civakî an kesane şêwirmendiyê bikin.¹³

Rola şaman ne tenê bi rîtuelan re sînordar e; ew di heman demê de parêzvanên zanîna kevneşopî, çîrokên mîtolojîk, û nirxên çandî yên civakên xwe ne. Ew di domandina hevsengiya civakî, çareserkirina nakokiyan, û rêberiya giyanî ya endamên civakê de roleke girîng dilîzin. Di civakên ku tê de têkiliya bi xwezayê re bingehîn e, şaman wekî pisporên vê têkiliyê têne dîtin û ji bo domandina ahenga di navbera mirov û hawîrdorê de krîtîk in. Zanîn û pratîkên wan bi gelemperî bi riya perwerdehiyeke dirêj û ezmûneke kûr têne bidestxistin, û ew di nav civakên xwe de xwedî rêz û statuyeke bilind in.

• Paçamama di Jiyana Rojane de: Ji Çandiniyê Heta Têkiliyên Civakî

Bandora Paçamamayê di jiyana rojane ya gelên Andê de ji çarçoveya rîtuelên fermî wêdetir diçe û hema hema di her aliyê jiyanê de xwe dide der. Paçamama ne tenê xwedawendeke ku di demên diyarkirî de tê perestin, lê sembola girêdana kûr, domdar û rêzdar e ku divê mirov bi cîhana xwezayî re biparêze.² Ev têgihiştin bingeha exlaqeke jîngehê ya taybet pêk tîne ku tê de mirov xwe ne wekî serwerê xwezayê, lê wekî beşek ji wê dibîne.

Di warê çandiniyê de, ku stûna sereke ya aboriya kevneşopî ya Andê ye, baweriya bi Paçamamayê bandoreke rasterast li ser pratîkan dike. Berî destpêkirina çandinî û piştî berhevkirina dexlûdan, bi gelemperî ji Paçamamayê re diyarî têne pêşkêş kirin û spasiya wê tê kirin ji bo berhemên ku daye.³ Ev rîtuel ne tenê ji bo xwestina bereketê ne, lê di heman demê de îfadeya rêzgirtin û têgihiştina girêdayîbûna mirovan bi erdê re ne.

Têkiliya bi Paçamamayê re di heman demê de hevgirtina civakî û nirxên civakî yên bingehîn ên wekî Ayni (reciprocity, danûstandina dualî) xurt dike.⁶ Prensîba Ayni ne tenê di têkiliya bi Paçamamayê re (dayin û standina bi erdê re), lê di heman demê de di têkiliyên di navbera endamên civakê de jî xwe dide der. Hevkarî, alîkariya hevbeş di karên çandiniyê de (wek minka), û parvekirina çavkaniyan, hemû îfadeyên vê nirxa bingehîn in ku bi baweriya bi Paçamamayê re bi awayekî kûr ve girêdayî ne.

Di civînên civakî, pîrozbahî û şahiyan de jî, rêzgirtina ji Paçamamayê re bi gelemperî bi awayekî sembolîk tê nîşandan. Wekî ku berê hate gotin, pratîka challa, ango rijandina piçek ji vexwarinê li erdê berî vexwarinê, yek ji van îfadeyên rojane yên rêzgirtinê ye.¹⁰ Ev nîşan dide ku Paçamama ne tenê di demên krîtîk ên çerxa çandiniyê de, lê di her kêliya jiyanê de di hiş û dilê gelên Andê de zindî ye.

Beş IV: Paçamama di Çarçoveya Erdnîgarî û Ekolojiyê de

• Erdnîgariya Pîroz a Andê: Geliyê Pîroz, Çiyayên Apû û Têkiliya Wan bi Paçamamayê re

Erdnîgariya çiyayî ya Andê ji bo gelên xwecihî ne tenê paşxaneyeke fizîkî ye ji bo jiyanê, lê qadeke pîroz e ku bi hebûna Paçamamayê û giyanên din ên xwezayî (wek Apûyan) tijî ye. Li gorî baweriya kevneşopî ya Andê, çiyayên bilind ên bi berf, lûtkeyên herî bilind, û volkan wekî cihên pîroz û hêzdar têne hesibandin. Tê bawer kirin ku mirov bi eslê xwe ji hundurê cihê Paçamamayê, ku bi van çiyayan ve girêdayî ye, derketine, û ev yek têkiliya kûr a di navbera mirovan û van taybetmendiyên erdnîgarî de nîşan dide.⁴

Cihên perestiya Paçamamayê dikarin gelek şeklan bigirin. Ev dikarin bibin formasyonên kevirî yên xwezayî yên bêhempa, çiyayên taybetî, kevirên mezin ên bi wateyên sembolîk, an jî apachetas – ku komên keviran in ku ji hêla mirovan ve li ser rê û derbasgehên çiyayî wekî diyariyek ji giyanên çiyayan re hatine çêkirin.⁴ Her yek ji van cihan wekî Wak’a (cihekî pîroz) tê dîtin û tê bawer kirin ku xwedî K’ama (enerjiyeke giyanî ya taybet) ye.¹²

Geliyê Pîroz (Valle Sagrado de los Incas), ku di navbera paytexta kevnar a Inkayan, Cusco, û bajarê Machu Picchu de dirêj dibe, mînakeke berbiçav a vê erdnîgariya pîroz e.²⁴ Ev gelî ji ber taybetmendiyên xwe yên erdnîgarî yên yekta, axa xwe ya berhemdar, û girêdanên xwe yên giyanî yên xurt bi xwedawendên parêzger re ji mêj ve wekî cihekî pîroz tê dîtin. Inkayan ev gelî wekî navendeke girîng a çandinî, çandî û giyanî dihesibandin û gelek ji avahiyên xwe yên herî girîng li vir ava kiribûn.²⁴

Apû (ku li hin herêman wekî Achachila, Wamani, an Mallku jî têne nasîn) giyanên çiyayên mezin û bi hêz in ku wekî parêzvanên herêmî û navbeynkarên di navbera mirovan û Paçamamayê de têne dîtin.⁴ Her Apûyek xwedî kesayetî û berpirsiyariyên xwe yên taybet e û ji hêla civakên herêmî ve bi rêzdarî tê perestin. Têkiliya di navbera Apûyan û Paçamamayê de beşek ji tevna tevlihev a kozmolojiya Andê ye ku tê de hemû hêmanên xwezayê bi hev ve girêdayî ne û xwedî wateyeke giyanî ne.

Ev têgihiştina erdnîgariyê wekî qadeke pîroz û zindî bandoreke kûr li ser awayê ku gelên Andê bi hawîrdora xwe re têkilî datînin dike. Parastina çiyayan, avkaniyan, û cihên din ên xwezayî ne tenê ji bo domandina jiyana materyalî pêwîst e, lê di heman demê de erkekî giyanî ye ji bo domandina hevsengiya bi Paçamamayê û Apûyan re. Ji ber vê yekê, her destwerdanek li vê erdnîgariyê, wekî projeyên madenê an jî binesaziyê, dikare wekî binpêkirineke pîroziyê were dîtin û bibe sedema berxwedaneke xurt ji hêla civakên xwecihî ve.

• Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî (TEK): Rêbazên Çandiniyê, Parastina Cihêrengiya Biyolojîk (Mînak: Parka Potatoyê)

Paçamama, wekî xwedawenda erd û berhemdariyê, hemû çalakiyên ku bi çandiniya Andê ve girêdayî ne birêve dibe û çavdêriyê li wan dike.⁴ Gelên Quechua û civakên din ên Andê xwedî Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî (TEK) ya pir dewlemend û kûr in, ku bi sedsalan e bi riya ezmûn û çavdêriya nifş-bi-nifş hatiye pêşxistin. Ev zanîn bingeha pergalên çandiniyê yên domdar û cihêreng pêk tîne ku bi şert û mercên dijwar ên hawîrdora çiyayî ya Andê re adapte bûne. Gelên Quechua, ku mîrasgirên zanîna çandiniyê ya pêşketî ya Inkayan in, di kedîkirin û çandina gelek cureyên dexlan de, nemaze kartol û genim, pispor bûne.²⁶

Yek ji mînakên herî berbiçav ên TEK-a Andê, pergalên avdanê yên mezin û tevlihev in ku ji hêla gundiyên Quechua ve hatine çêkirin da ku ava çemên ku ji bilindahiyan diherikin ber bi zeviyên li newalan ve bibin.²⁶ Van pergalan ne tenê jêhatîbûneke endezyariyê ya bilind nîşan didin, lê di heman demê de têgihiştineke kûr a hîdrolojî û rêveberiya avê jî îfade dikin.

Înîsiyatîfa Pachamama Raymi mînakeke din a girîng a bikaranîna TEK-ê ji bo nûjeniya çandiniyê û rêveberiya domdar a çavkaniyên xwezayî ye.²⁷ Ev pergal, ku di salên 1980-an de li herêma Cusco ya Perûyê dest pê kir, li ser bingeha pêşbaziyên di navbera cotkaran de, rîtuelên kevneşopî yên ji bo rêzgirtina Paçamamayê, û perwerdehiya cotkar-bi-cotkar (farmer-to-farmer training) ava bûye. Di vê pergalê de, cotkarên kevneşopî yên pispor (wekî Unu Kamayoq, pisporên teknîkên avdanê yên gravîteyê yên berî-Inkayan) zanîn û ezmûnên xwe bi cotkarên din re parve dikin. Pachamama Raymi li Perûyê di baştirkirina teknîkên avdana zeviyan, zêdekirina berheman, û rêveberiya çavkaniyên xwezayî de gelek serkeftin bi dest xistiye û tewra li parzemînên din jî (wek Bangladeşê) hatiye adaptekirin.²⁷

Parka Potatoyê (Parque de la Papa), ku li Geliyê Pîroz a nêzîkî Cusco ye, mînakeke din a berbiçav a parastina cihêrengiya biyolojîk û TEK-ê ye.²⁴ Ev park, ku ji hêla şeş civakên xwecihî yên Quechua ve tê birêvebirin, zêdetirî 1,300 cureyên kartolên xwecihî diparêze û di heman demê de zanîna kevneşopî ya bi çandinî, bikaranîn û parastina van cureyan ve girêdayî jî zindî dihêle. Parka Potatoyê ne tenê navendeke parastina genetîk e, lê di heman demê de modelek e ji bo pêşxistina aboriyên herêmî yên domdar ên ku li ser bingeha TEK û rêzgirtina ji Paçamamayê re ava dibin.

Tablo 2: Mînakên Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî (TEK) û Bandora Wan li Perûyê

Mînaka TEK	Terîf û Prensîbên Bingehîn	Bandora li ser Çandinî/Jîngehê	Çavkanî (Mînak)
Pergalên Avdanê yên Kevneşopî	Teknîkên avdanê yên gravîteyê, kanalên ji kevir û axê çêkirî, rêveberiya komunal a avê.	Bikaranîna avê ya bibandor, kêmkirina erozyonê, domandina berhemdariya axê.	26
Pachamama Raymi	Pergaleke nûjeniyê ya li ser bingeha pêşbazî, rîtuelên Paçamamayê, û perwerdehiya cotkar-bi-cotkar ji bo baştirkirina pratîkên çandiniyê û rêveberiya çavkaniyan.	Zêdekirina berhemên çandiniyê, baştirkirina ewlehiya xwarinê, rêveberiya domdar a ax û avê, xurtkirina kapasîteya cotkaran.	27
Parka Potatoyê (Parque de la Papa)	Parastina in-situ ya cihêrengiya genetîk a kartolên xwecihî ji hêla civakên Quechua ve, li ser bingeha TEK û kozmovîzyona Andê.	Parastina bi sedan cureyên kartolan, domandina zanîna kevneşopî, pêşxistina aboriyên herêmî yên domdar, xurtkirina ewlehiya xwarinê.	24
Cihêrengkirina Dexlan û Çandiniya Terrasî	Çandina gelek cureyên dexlan li gorî bilindahî û mîkroklîmayên cihê, bikaranîna terrasên çandiniyê ji bo kêmkirina erozyonê û zêdekirina rûbera çandiniyê.	Zêdekirina berxwedêriya li hemberî guherînên avhewayê û nexweşiyan, parastina cihêrengiya biyolojîk, bikaranîna domdar a axê.	24
Salnameyên Biyokulturî	Bikaranîna nîşaneyên xwezayî (wek tevgera stêrkan, reftarên ajalan, kulîlkvedana nebatan) ji bo destnîşankirina demên çandinî, berhevkirin û rîtuelan.	Adaptasyona pratîkên çandiniyê bi çerxên xwezayî re, kêmkirina rîskan, domandina hevsengiya ekolojîk.	6

• Paçamama û Têkoşîna li Dijî Guherîna Avhewayê: Stratejiyên Adaptasyonê

Têkoşîna li dijî guherîna avhewayê û bandorên wê yên neyînî li herêma Andê, ku yek ji herêmên herî hestiyar ên cîhanê ye li hemberî van guhertinan, bi awayekî kûr bi têgihiştin û rêzgirtina ji Paçamamayê re ve girêdayî ye. Ji bo gelên xwecihî yên Andê, guherîna avhewayê ne tenê pirsgirêkeke teknîkî an zanistî ye, lê di heman demê de nîşaneke têkçûna hevsengiya di navbera mirovan û Paçamamayê de ye. Ji ber vê yekê, stratejiyên adaptasyonê yên ku li ser bingeha zanîna ekolojîk a kevneşopî (TEK) û rêzgirtina ji Paçamamayê re ava dibin, xwedî girîngiyeke taybet in.

Lêkolîn nîşan didin ku jinên xwecihî, ku bi gelemperî wekî “parêzvanên Paçamamayê” têne dîtin, di pêşxistin û pêkanîna van stratejiyên adaptasyonê de roleke navendî dilîzin.²⁹ Ji ber ku ew bi kevneşopî berpirsiyarê rêveberiya tov, parastina cihêrengiya biyolojîk, û ewlehiya xwarinê ya malbatê ne, jin xwedî zanîn û ezmûneke kûr in ku ji bo adaptasyona li hemberî şert û mercên avhewayê yên guhertî krîtîk e. Serweriya wan a li ser ax û çavkaniyên xwezayî ji bo pêkanîna adaptasyonên dadmend û bibandor ên guherîna avhewayê li Perûyê wekî pêdiviyeke bingehîn tê dîtin.²⁹

Bernameyên wekî Bernameya Adaptasyona Guherîna Avhewayê – PACCPeru (Programa de Adaptación al Cambio Climático) piştgiriyê didin pratîkên ku armanc dikin ekosîstem û çavkaniyên xwezayî bi awayekî domdar birêve bibin, da ku berhemdariya avê baştir bibe û debara jiyana civakên gundewarî were parastin.³² Balkêş e ku tedbîrên ku di qonaxa yekem a vê bernameyê de hatine pêşve xistin, bi riya pêşbaziyên cotkaran ên ku bi hevkariya komeleya sivîl Pachamama Raymi hatine organîzekirin, hatine bicîhanîn.³² Ev yek careke din girîngiya TEK û rêxistinbûna civakî ya kevneşopî di stratejiyên adaptasyonê yên hemdem de tekez dike.

Parastina Paçamamayê û zanîna kevneşopî ya pê ve girêdayî, wekî stratejiyên bingehîn ên adaptasyona li dijî guherîna avhewayê têne dîtin. Guherîna avhewayê bandoreke rasterast li ser jîngeh û debara jiyana gelên Andê dike, ku bi hezaran sal in bi awayekî hevseng bi vê jîngehê re jiyane.³² Paçamama bingeha vê têkiliya hevseng û rêzdar e.² Jinên xwecihî, wekî parêzvanên Paçamamayê û hilgirên TEK, di pêşxistina çareseriyên afirîner û domdar de ji bo adaptasyona li hemberî guherîna avhewayê roleke sereke dilîzin.²⁹ Ji ber vê yekê, her hewldanek ji bo çareserkirina pirsgirêkên avhewayê li herêma Andê divê rêzê li van têkiliyên kûr ên çandî û giyanî bigire, zanîna xwecihî tevlî bike, û piştgiriyê bide rola jinan di van pêvajoyan de.

Beş V: Paçamama di Qada Siyasî û Tevgerên Civakî de

• Konsepta “Buen Vivir” (Sumak Kawsay) û Mafên Xwezayê (Paçamama) di Destûran de

Konsepta “Buen Vivir” (Jiyana Baş), ku ji têgeha Quechua Sumak Kawsay (li Ekvadorê) an Suma Qamaña (li Bolîvyayê) derketiye, felsefeyek û polîtîkayeke pêşketinê ya alternatîf e ku di van salên dawî de li Amerîkaya Latînî, nemaze li welatên Andê, balê kişandiye ser xwe.³⁴ Buen Vivir li ser bingeha “jiyana di nav hevsengiyê de di nav civakan de, bi xwe re, û ya herî girîng, bi xwezayê re (Paçamama)” ava dibe.³⁴ Ev têgihiştin dijberiyeke radîkal e li hemberî modelên pêşketinê yên rojavayî yên ku bi gelemperî li ser mezinbûna aborî ya bêsînor û îstismarkirina çavkaniyên xwezayî hûr dibin.

Buen Vivir, ku bi giranî ji kozmovîzyon û zanîna xwecihî ya Andê sûd werdigire, pêşniyarên polîtîkayê yên eko-navendî pêşkêş dike.³⁴ Ew ne tenê li ser başbûna materyalî, lê li ser başbûna giyanî, civakî û ekolojîk jî radiweste. Di vê çarçoveyê de, xwezayê (Paçamama) ne wekî çavkaniyeke bêcan a ji bo îstismarkirinê, lê wekî heyîneke zindî ya xwedî maf tê dîtin.

Ev têgihiştin di destûrên bingehîn ên hin welatên Andê de jî cih girtiye. Destûra Bingehîn a Ekvadorê ya sala 2008-an yekemîn destûra cîhanê bû ku bi awayekî fermî mafên xwezayê (Paçamama) nas kir û Sumak Kawsay wekî yek ji armancên sereke yên dewletê destnîşan kir.³⁵ Destûra Bingehîn a Bolîvyayê ya sala 2009-an jî bi heman rengî mafên Dayika Erdê nas kir û prensîbên Buen Vivir pejirand.³⁶ Van guhertinên destûrî encama têkoşîneke dirêj a tevgerên civakî yên xwecihî û hevalbendên wan bûn.

Naskirina destûrî ya mafên Paçamamayê ne tenê guhertineke yasayî ya sembolîk e; ew îfadeya veguherîneke kûr a ontolojîk e ku tê de têkiliya di navbera mirov û xwezayê de ji nû ve tê pênase kirin. Di vê perspektîfê de, xwezayê êdî ne tenê wekî milk an çavkaniyek di xizmeta mirovan de tê dîtin, lê belê wekî subjektek xwedî mafên xwe yên cewherî (wek mafê jiyanê, mafê nûbûnê, mafê herikînê ji bo çeman, hwd.) tê qebûl kirin. Ev yek bandoreke kûr li ser polîtîkayên jîngehê, rêveberiya çavkaniyên xwezayî, û modelên pêşketinê dike. Kozmovîzyonên xwecihî yên wekî Sumak Kawsay, ku rêzgirtina ji Paçamamayê re di navenda xwe de digirin ³⁴, bi riya tevgerên civakî û siyasî yên xwecihî ³⁶ ketin rojeva siyasî. Encamên vê yekê, wek naskirina mafên xwezayê di destûrên Ekvador û Bolîvyayê de ³⁵, dijberiyeke radîkal e li hemberî nêrînên antropo-navendî yên ku di piraniya pergalên yasayî yên rojavayî de serdest in. Ev pêşketin dikarin bibin modelek ji bo welatên din û bibin sedema guhertinên bingehîn di awayê birêvebirina jîngehê û çavkaniyên xwezayî de li seranserê cîhanê. Her çend Perû bi heman rengî mafên xwezayê di destûra xwe de bi cih nekiribe jî, ev têgeh û nîqaş bandorê li ser tevgerên civakî û polîtîkayên jîngehê li welêt dikin.

• Tevgerên Xwecihî û Parastina Mafan: Rola Hilaria Supa Huamán

Tevgerên xwecihî li Perûyê û li seranserê herêma Andê di parastina mafên xwe yên çandî, axî û siyasî de, û herwiha di parastina Paçamamayê de, roleke dîrokî û berdewam dilîzin. Yek ji kesayetiyên girîng ên vê têkoşînê Hilaria Supa Huamán e, siyasetmedar, aktîvîsta mafên mirovan a Perûyî, û endama çalak a gelek rêxistinên jinên xwecihî yên li Perûyê û cîhanê.³⁷

Hilaria Supa Huamán, ku bi xwe ji civakeke Quechua tê, bi awayekî çalak li dijî binpêkirina mafên gelên xwecihî, krîza avhewayê ya heyî, û ji bo vejandin û xurtkirina çand û zimanên Runa (Quechua) têdikoşe.³⁷ Ew bi taybetî tekez dike ku girîng e ku kesên ne ji çanda Andê, di nav de akademîsyen û lêkolîner, li ser kozmovîzyon, etîk, siyaset, nebat û dermanên kevneşopî yên Runa fêr bibin. Lêbelê, ew hişyar dike ku ev fêrbûn divê ne tenê ji bo zanîna akademîk an jî ji bo bidestxistina qezencê be, lê divê wekî navgînek ji bo jiyana kolektîf û çareserkirina pirsgirêkên hevbeş ên mirovahiyê were dîtin.³⁷

Yek ji gavên herî sembolîk ên Hilaria Supa Huamán ew bû ku dema wekî parlamenter hate hilbijartin, sûnda xwe di Kongreya Perûyê de bi zimanê xwe yê zikmakî, Quechua, xwar. Ev yekem car bû di dîroka Perûyê de ku parlamenterek bi zimanekî xwecihî sûnd dixwar û bûyereke girîng bû ji bo naskirina ziman û çandên xwecihî di qada siyasî ya welêt de.³⁷

Aktîvîzma kesayetên wekî Hilaria Supa Huamán nîşan dide ku têkoşîna ji bo parastina Paçamamayê û têkoşîna ji bo mafên gelên xwecihî du rûyên heman pereyî ne û bi awayekî kûr bi hev ve girêdayî ne. Parastina jîngehê ji bo gelên xwecihî ne tenê mijareke ekolojîk e, lê di heman demê de mijareke mafên mirovan, nasnameya çandî, serweriya axê, û dadmendiya civakî ye. Têkoşîna wê ya ji bo bikaranîn û pêşxistina zimanê Quechua jî beşek ji vê hewldana berfireh a ji bo vejandina çandî û xurtkirina nasnameya xwecihî ye. Ev tevger ne tenê li dijî polîtîkayên ku zirarê didin jîngehê û civakên xwecihî derdikevin, lê di heman demê de ji bo avakirina modelekê pêşketinê ya alternatîf a ku li ser bingeha rêzgirtina ji Paçamamayê û nirxên xwecihî ava dibe, têdikoşin.

• Pevçûnên li ser Çavkaniyên Xwezayî (Maden): Parastina Paçamamayê li Hemberî Pîşesaziya Derxistinê

Aboriya Perûyê, mîna gelek welatên din ên Amerîkaya Latînî, bi awayekî girîng bi hinardekirina çavkaniyên xwezayî, nemaze madenan û hîdrokarbonan, ve girêdayî ye.³⁸ Ev modela pêşketinê ya li ser bingeha derxistinê (extractivism) pir caran dibe sedema pevçûnên civakî û jîngehî yên tund, nemaze li herêmên ku civakên xwecihî û gundî lê dijîn û debara xwe ji ax û çavkaniyên xwezayî dikin.

Civakên xwecihî û gundî li Perûyê bi awayekî zêde li dijî projeyên mezin ên madenê û operasyonên din ên derxistinê derdikevin, ji ber ku ew van çalakiyan wekî gefek li ser axa xwe, çavkaniyên avê, tenduristiya xwe, û awayê jiyana xwe ya kevneşopî dibînin.³⁸ Ji bo van civakan, parastina ax û avê ne tenê mijareke aborî ye, lê di heman demê de parastina Paçamamayê ye, ku bingeha nasnameya wan a çandî û giyanî pêk tîne.

Polîtîkayên dewleta Perûyê, tevî ku carinan behsa “tevlêbûna civakî” an “diyalogê” dikin, di pratîkê de bi gelemperî berjewendiyên pargîdaniyên mezin ên madenê yên neteweyî û navneteweyî diparêzin.³⁸ Ev yek dibe sedem ku dewlet û civakên herêmî pir caran bikevin nav pevçûnên rasterast, ku carinan bi tundî û binpêkirina mafên mirovan jî encam didin. “Siyaseta Paçamamayê”, ku li ser parastina Dayika Erdê û jiyana hevseng a bi xwezayê re ava dibe, bi awayekî eşkere bi “siyaseta derxistinê” ya ku ji hêla dewlet û sermayeyê ve tê meşandin, dikeve nakokiyê.³⁹

Ji ber kêmbûna daneyên îstatîstîkî yên berfireh di çavkaniyên berdest de li ser van pevçûnan, dijwar e ku meriv tabloyek hejmarî ya teqez pêşkêş bike. Lêbelê, raporên rêxistinên mafên mirovan û jîngehê bi berdewamî behsa zêdebûna van pevçûnan li herêmên cihêreng ên Perûyê dikin. Sedemên sereke yên van pevçûnan bi gelemperî qirêjiya av û axê ji ber çalakiyên madenê, windakirina axa çandiniyê, nebûna şêwirdariyeke rastîn bi civakên herêmî re berî destpêkirina projeyan, û parvekirina ne-adil a qezencên aborî ne. Ev pevçûn aliyê pratîkî û pir caran trajîk ê nakokiya di navbera modela pêşketina li ser bingeha derxistinê û parastina Paçamamayê û mafên civakên xwecihî de radixin ber çavan. Ji bo têgihiştineke kûrtir a vê mijarê, pêdivî bi lêkolînên zeviyê yên berfirehtir û analîzên daneyên ji çavkaniyên serbixwe heye.

Beş VI: Paçamama di Wêje, Huner û Sînemayê de

• Wêneguhêziya Paçamamayê di Wêjeya Perûyî de: Analîza Berhemên José María Arguedas

José María Arguedas (1911-1969), yek ji nivîskarên herî girîng û bibandor ên Perûyê, di berhemên xwe de bi awayekî kûr û hestiyar kozmovîzyona Andê, têkiliya gelên xwecihî bi Paçamamayê re, û pevçûna di navbera çanda Andî û çanda rojavayî ya serdest de vedikole.⁴⁰ Romana wî ya herî navdar, “Los Ríos Profundos” (Çemên Kûr), mînakeke berbiçav a vê yekê ye.

Di “Los Ríos Profundos” de, Arguedas bi riya karakterê sereke, Ernesto, ku xortekî di navbera du çandan de (xwecihî û Spanî) mezin dibe, xwendevanan dibe nav cîhana hundirîn a Andê. Ew sembolên xwezayî yên wekî çiya, çem, û kevir bikar tîne da ku têkiliya giyanî ya kûr a mirovan bi Paçamamayê re îfade bike. Têgehên Quechua yên wekî ilia (ronahiya heyvê, prensîba mê ya kozmîk) û yllu (muzîka baskên piçûk, prensîba nêr a kozmîk) û sembola pir û çemê Pachachaca (“Pira Cîhanê”) ji bo vegotina hevsengî û dualîteya temamker a di kozmolojiya Andê de têne bikaranîn.⁴⁰ Ji bo Arguedas, Paçamama ne tenê hêzeke xwezayî ya pasîf e, lê bingeha nasnameya çandî, giyanî û hestyarî ya gelên Andê ye.⁴¹

Arguedas, ku bi xwe hem bi zimanê Spanî hem jî bi zimanê Quechua dizanibû û di nav her du çandan de jiyabû, di berhemên xwe de zimanekî taybet diafirîne ku tê de hevoksazî û hestiyariya Quechua di nav zimanê Spanî de tê hûnandin. Bi vî awayî, ew hewl dide ku “cîhana hundirîn” û awayê têgihiştina Andê ji xwendevanên berfirehtir re ragihîne. Wêjeya wî wekî pirekê di navbera du cîhanên çandî yên ku pir caran di nav pevçûnê de ne, kar dike. Bi vegotina çîrokên ku tê de Paçamama û kozmovîzyona Andê navendî ne, ew ne tenê çandeke marjînalîzekirî û pir caran çewt têgihiştî dide nasîn, lê di heman demê de rexneyeke tûj li ser civaka serdest a Perûyê, bêedaletiya civakî, û nijadperestiya ku gelên xwecihî pê re rû bi rû dimînin, dike.

• Paçamama di Helbesta Kevneşopî ya Andê (Harawi) û Helbesta Hemdem de

Paçamama û têkiliya bi xwezayê re di helbesta Andê de, hem di formên kevneşopî hem jî di yên hemdem de, xwedî cihekî navendî ye. Harawi, ku formeke helbestî û stranbêjî ya kevnar a xwecihî ya Andê ye, pir caran ji bo îfadekirina hestên kûr ên li ser evîn, xemgînî, û nemaze têkiliya mirovan a bi cîhana xwezayî û Paçamamayê re tê bikaranîn.⁴² Di Harawiyan de, hêmanên xwezayê yên wekî çiya, çem, stêrk, ajal û nebat ne tenê wekî paşxaneyekê, lê wekî beşdarên çalak ên jiyan û hestên mirovan têne teswîr kirin.

Helbestvanên Andê yên hemdem jî vê kevneşopiyê didomînin û di berhemên xwe de bi awayên nû û afirîner wêneyên zindî yên xwezayê û Paçamamayê bikar tînin. Mînak, helbestvanên Perûyî yên wekî Washington Córdova Huamán û Odi Gonzales di helbestên xwe de bi zimanekî dewlemend û sembolîk têkiliya kûr a çanda xwe ya bi erd û kozmosê re vedibêjin.⁴² Lêkolînera Mary Stone jî di nivîsên xwe de balê dikişîne ser rola Paçamamayê wekî bingeha têkoşîna azadiyê û îlhamê ji bo huner û muzîka giyanî ya zindî li civakên derdora Gola Titicaca li Perû û Bolîvyayê.⁴³

Her çend helbestvanekî mezin ê Perûyî yê wekî César Vallejo rasterast û bi nav behsa Paçamamayê neke jî, di helbestên wî yên destpêkê de, nemaze di berhema “Los Heraldos Negros” (Qasidên Reş) de, têkoşîneke kûr a di navbera perwerdehiya wî ya Katolîk û ezmûna wî ya cîhanê û lêgerîna wî ya ji bo wateyê de tê dîtin.⁴⁴ Ev lêgerîna ji bo wateyê li derveyî çarçoveyên olî yên serdest û carinan hesta biyanîbûnê ya ku di helbestên wî de xuya dike, dikare bi awayekî nerasterast wekî îfadeya hewcedariya bi girêdana bi kokên kûrtir, dibe ku bi giyanîtiya erdê û mîrata xwecihî re, were şîrove kirin.

• Nûneratiya Paçamamayê di Sînemaya Perûyî de: Fîlma Anîmasyon “Pachamama” (2018) û Berhemên Derhênerên wek Claudia Llosa

Di salên dawî de, sînemaya Perûyî û Amerîkaya Latînî bi giştî dest pê kiriye ku bêtir bala xwe bide ser çîrok û perspektîfên xwecihî, û Paçamama jî wekî temayek an hêmanek di hin ji van berheman de derketiye pêş.

Fîlma anîmasyon a Franco-Perûyî “Pachamama” (2018), ku ji hêla Juan Antin ve hatiye derhêner kirin, çîroka Tepulpaï, xortekî ji gundekî piçûk ê Andê di serdema berî-kolonyal de, vedibêje ku xeyala wî ew e ku bibe şamanekî hêzdar.⁴⁵ Fîlm bi awayekî rengîn û balkêş temayên wekî kevneşopiyên Andê, rêzgirtina ji Paçamamayê re, têkiliya bi xwezayê re, û herwiha rûbirûbûna bi Împaratoriya Inkayan û paşê bi dagirkerên Spanî re vedikole. Fîlm ji hêla dîtbarî ve, bi şêwazek anîmasyonê ya ku ji hunera Inkayan û tekstîlên Andê îlham girtiye, gelek pesn wergirtiye.⁴⁷ Her çend hin rexnegiran diyar kiribin ku çîrok û karakterên fîlmê bi qasî anîmasyona wê ya dîtbarî xurt nînin ⁴⁸, fîlm bi giştî wekî hewldaneke girîng ji bo danasîna çand û kozmolojiya Andê ji temaşevanên ciwan û navneteweyî re tê dîtin.

Derhênera Perûyî ya navdar Claudia Llosa, di fîlmên xwe yên wekî “La Teta Asustada” (Şîrê Tirsê – 2009), ku Xelata Hirçê Zêrîn li Festîvala Fîlman a Berlînê wergirt, her çend rasterast û bi nav behsa Paçamamayê neke jî, bi awayekî kûr û sembolîk li ser temayên laşîtiyê, trawmayê, û girêdana jinên xwecihî yên Andê bi xwezayê û mîrata xwe ya çandî re radiweste.⁴⁹ Di “La Teta Asustada” de, laşê karakterê sereke, Fausta, dibe cihê ku trawmayên tundûtûjiya siyasî ya Perûyê (nemaze tundûtûjiya li dijî jinên xwecihî) lê dimînin û bi riya “şîrê tirsê” ji nifşekî derbasî nifşê din dibin. Têkiliya Fausta ya bi hêmanên xwezayî re, wekî çandina kartolekê di vajînaya xwe de wekî sembola parastinê, û stranên wê yên bi zimanê Quechua, girêdana wê ya bi erd û çanda xwe re nîşan dide, her çend ev girêdan bi êş û tirsê be jî.⁴⁹

Fîlma مستند “Hija de la Laguna” (Keça Gôlê – 2015), ku ji hêla Ernesto Cabellos ve hatiye derhêner kirin, çîroka Nélida, jineke cotkar a Andî vedibêje ku bi giyanên avê û çiyayan re diaxive û têdikoşe da ku goleke ku ew wekî dayika xwe dibîne ji projeyeke madenê ya ku tehdîd li ser wê dike biparêze.⁵¹ Ev fîlm bi awayekî rasterast têkiliya kûr a gelên xwecihî bi Paçamamayê (erd û av) re û têkoşîna wan a ji bo parastina jîngehê û mafên xwe li hemberî îstismarkirina çavkaniyan nîşan dide. Fîlmên bi vî rengî ne tenê çîrokan vedibêjin, lê di heman demê de dikarin bibin amûrên girîng ji bo vegerandina zanînê, rexnekirina kolonyalîzmê û neokolonyalîzmê, û xurtkirina nasname û têkoşîna gelên xwecihî. Bikaranîna zimanên xwecihî, nîşandana rîtuel û baweriyên kevneşopî, û dayîna deng ji perspektîfên xwecihî re, dikare ji bo temaşevanên xwecihî û ne-xwecihî bibe ezmûneke perwerdeyî, hişyarker û hêzdar. Ji ber vê yekê, sînema ji bilî ku tenê şêweyek hunerî be, dikare bibe platformek ji bo diyaloga çandî, rexneya civakî, û aktîvîzma siyasî.

• Paçamama di Hunerên Dîtbarî yên Kolonyal û Hemdem de: Senkretîzm û Îfadeyên Nû

Paçamama û têgihiştinên kozmolojîk ên Andê di hunerên dîtbarî yên Perûyê de, hem di serdema kolonyal de hem jî di serdema hemdem de, bi awayên cihêreng hatine temsîl kirin.

Di serdema kolonyal de, nemaze di nav hunermendên Dibistana Cuzco (Escuela Cusqueña) de, ku di sedsalên 17-an û 18-an de geş bû, senkretîzmeke balkêş di navbera îkonografiya Xiristiyanî û hêmanên kozmolojiya Andê de pêk hat.¹⁵ Hunermendên xwecihî û mestîzo, ku piraniya wan nenas in, di teswîrên Meryema Pîroz û pîrozên din ên Xiristiyanî de bi awayekî veşartî an jî eşkere sembol û taybetmendiyên ku bi Paçamamayê û xwedawendên din ên mê yên Andê (wek Mama Quilla, xwedawenda heyvê) ve girêdayî ne, bi cih kirin. Mînaka herî berbiçav a vê yekê teswîra Meryema Pîroz e ku bi kincekî fireh û konîk ê ku dişibe çiyayekî (sembola Apûyan û Paçamamayê) hatiye xemilandin.¹⁷ Herwiha, bikaranîna kulîlk, çûk, heyv, û xemlên zêrîn ên ku dişibin tekstîlên Inkayan (wek tocapu) di van tabloyan de, îşaret bi berdewamiya bawerî û estetîka xwecihî di bin serweriya kolonyal de dike. Ev senkretîzm ne tenê hewldanek ji bo lihevanîna du sîstemên baweriyê yên cihêreng bû, lê di heman demê de dikare wekî şêweyek berxwedana çandî ya pasîf jî were şîrove kirin, ku tê de hunermendên xwecihî nasname û baweriyên xwe di nav formên hunerî yên ku ji hêla dêr û desthilatdarên Spanî ve hatine ferz kirin de diparêzin.

Di hunera hemdem a Perûyê de, Paçamama û têkiliya bi erdê re bi awayên nû û cihêreng têne şîrove kirin, pir caran di çarçoveya fikarên ekolojîk, bîranîna dîrokî, û nasnameya çandî de. Mînak, bîrdariya navdar “El Ojo que Llora” (Çavê ku Digirî) li Lîmayê, ku ji bo bîranîna qurbaniyên tundûtûjiya siyasî ya li Perûyê di navbera salên 1980 û 2000 de hatiye çêkirin, kevirekî mezin ê ji çiyayê pîroz ê Ausangate (yek ji Apûyên herî girîng ên Andê) dihewîne, ku Paçamamayê temsîl dike.⁵² Ev bikaranîna sembolîk a erdnîgariya pîroz di çarçoveya bîranîna trawmayeke neteweyî de girîngiya berdewam a Paçamamayê di têgihiştina kolektîf de nîşan dide.

Pêşangeha hunerî ya bi navê “Plastic Pachamama”, ku hunermendên ji welatên cihêreng ên Amerîkaya Latînî (di nav de berhemeke hunermendekî Perûyî yê sedsala 18-an) tîne cem hev, li ser lihevketin û têkiliya di navbera mîrata xwecihî (Paçamama) û civaka bajarî ya rojavayîkirî ya hemdem de radiweste.⁵³ Ev pêşangeh û berhemên hunerî yên bi vî rengî nîşan didin ku Paçamama ne tenê têgeheke dîrokî ye, lê di nîqaşên hemdem ên li ser nasname, çand, jîngeh û pêşerojê de jî xwedî wateyeke zindî û aktuel e.

Herwiha, di tekstîlên kevneşopî yên Andê de, ku bi xwe formeke hunerî ya pir pêşketî û watedar in, têkiliya bi Paçamamayê re bi awayekî kûr tê îfade kirin. Li gorî hin lêkolîneran, Inkayan ji Paçamamayê re digotin “kincê dirêj ê ku li erdê diherike”, û di vê têgihiştinê de, erd û qumaş wekî yek û bi bingehîn xwedî cewhereke mê dihatin dîtin.⁵⁴ Qumaş, nemaze qumaşên herî biqîmet ên wekî qumpi, bi prensîba mê, zayînê, û hêza afirîner a Paçamamayê ve girêdayî dihatin hesibandin.

Beş VII: Perspektîfên Civaknasî û Derûnnasî li ser Paçamamayê

• Paçamama wek Hêmana Hevgirtina Civakî: Konsepta Ayllu û Nasnameya Kolektîf

Di civakên Andê de, Paçamama ne tenê têgeheke giyanî ya kesane ye, lê di heman demê de hêmaneke bingehîn e ku hevgirtina civakî xurt dike û nasnameya kolektîf şekil dide. Konsepta Ayllu, ku yekîneya bingehîn a rêxistinbûna civakî ya kevneşopî li Andê ye, bi awayekî kûr bi têgihiştina Paçamamayê ve girêdayî ye.⁶ Ayllu ne tenê komeke mirovan e ku bi girêdanên xwînê an zewacê bi hev ve girêdayî ne, lê di heman demê de civateke xwezayî ye ku ax, çavkaniyên avê, û hemû hêmanên din ên hawîrdorê di nav xwe de dihewîne. Têkiliyên di nav Ayllu de û di navbera Ayllu û Paçamamayê de li ser bingeha prensîbên dualîteya temamker û Ayni (reciprocity) ava dibin.⁶

Baweriya hevbeş a bi Paçamamayê re û beşdarbûna kolektîf di rîtuel û merasîmên ku ji wê re têne pêşkêş kirin de, girêdanên civakî di nav endamên Ayllu de xurt dike û hestek aidiyet û nasnameya kolektîf diafirîne.⁶ Van rîtuelan ne tenê ji bo têkiliya bi cîhana giyanî re ne, lê di heman demê de firsend in ji bo ku endamên civakê werin cem hev, nirx û baweriyên xwe yên hevbeş dubare bikin, û hevkariya xwe ya ji bo karên kolektîf (wek çandinî, avakirina kanalan, hwd.) organîze bikin. Lêkolîn nîşan didin ku vejandina rîtuelên Paçamamayê di demên guhertinên civakî de dikare bibe amûrek girîng ji bo ji nû ve entegrekirina komên cihêreng di nav civakan de û xurtkirina hevgirtina civakî.⁵⁶

Paçamama ne tenê wekî têgeheke giyanî, lê di heman demê de wekî çarçoveyeke exlaqî û civakî kar dike ku têkiliyên di nav civakê de û di navbera civak û xwezayê de birêkûpêk dike. Konsepta Ayni, ku di rîtuelên Paçamamayê de ewqas navendî ye, di hemû astên têkiliyên civakî de jî xwe dide der. Ayllu li ser bingeha hevkariya kolektîf, alîkariya hevbeş, û parvekirina berpirsiyariyan ava dibe.⁶ Rîtuelên Paçamamayê van nirxan xurt dikin û girîngiya Ayni ji bo domandina jiyana civakî û hevsengiya bi xwezayê re tekez dikin.¹³ Ji ber vê yekê, perestiya Paçamamayê û prensîbên pê ve girêdayî ji bo domandina avaniya civakî ya kevneşopî û nirxên civakî yên bingehîn ên civakên Andê xwedî roleke krîtîk in.

• Rolên Zayendî û Paçamama: Jin wek Parêzvanên Erdê û Hilgirên Zanîna Kevneşopî

Di kozmovîzyona Andê de, têkiliyeke taybet û kûr di navbera jinan û Paçamamayê de heye. Bi kevneşopî, di civakên Andê de, jin bi gelemperî bi erdê (Paçamama) û hêmanên wê yên zayîn û xwedîker ve têkildar bûne, dema ku mêr bêtir bi esmanan, rojê (Intî) û çiyayan (Apû) ve hatine girêdan.⁵⁷ Ev ne tê wateya bindestiyeke jinan, lê belê îfadeya dualîteyeke temamker e ku tê de her du zayend xwedî rol û berpirsiyariyên xwe yên taybet û bi qîmet in.

Jinên cotkar di çandiniya Andê de, ku bingeha jiyan û debara civakan e, roleke navendî û krîtîk dilîzin. Ew bi taybetî di rêveberiya tov, parastina cihêrengiya biyolojîk a dexlan, û hilberandin û amadekirina xwarinê de xwedî zanîn û berpirsiyariyeke mezin in.³³ Di têgihiştina Andê de, Paçamama û gelek hêmanên din ên xwezayî yên ku jiyanê didin (wek av, heyv, û nebatên bingehîn ên xwarinê) wekî mê û dayik têne têgihiştin.³³ Ev yek rola jinan wekî xwedîker û parêzvanên jiyanê xurtir dike.

Di serdema hemdem de, bi zêdebûna gefên li ser jîngehê û çavkaniyên xwezayî (wek guherîna avhewayê, projeyên madenê, û berfirehbûna çandiniya pîşesazî), jinên xwecihî li Perûyê û li seranserê herêma Andê derketine pêş wekî “parêzvanên Paçamamayê”.²⁹ Ew di têkoşîna ji bo parastina axa xwe, çavkaniyên avê, û cihêrengiya biyolojîk de, û herwiha di parastina zanîna ekolojîk a kevneşopî de, roleke sereke dilîzin. Têkiliya wan a kûr û rojane bi erdê re û berpirsiyariya wan a ji bo dabînkirina debara malbatên xwe, wan dike aktorên bingehîn di tevgerên jîngehê û têkoşîna ji bo dadmendiya avhewayê de.

Têkiliya di navbera jin, Paçamama û zanîna kevneşopî de ne tenê sembolîk e; ew di heman demê de bingeha berxwedana li dijî sîstemên baviksalarî, kolonyal û neokolonyal e. Bi parastina Paçamamayê, jinên xwecihî di heman demê de serweriya xwe ya li ser laşê xwe, zanîna xwe, çanda xwe û civakên xwe diparêzin. Têkoşîna ji bo Paçamamayê bi awayekî kûr bi têkoşîna ji bo mafên jinan û dadmendiya zayendî ve girêdayî ye, nemaze di çarçoveya civakên xwecihî de ku pir caran ji hêla sîstemên baviksalarî yên derve û polîtîkayên pêşketinê yên ku cudakariyê dikin ve hatine marjînalîzekirin.

• Veguhestina Zanînê ya Navbera Nifşan û Berdewamiya Çandî

Zanîna li ser Paçamamayê, kozmovîzyona Andê, rîtuelên pê ve girêdayî, û pratîkên çandiniyê yên kevneşopî bi giranî bi riya veguhestina devkî û bi tevlêbûna çalak di jiyana rojane û merasîman de ji nifşekî derbasî nifşê din dibe.²⁸ Çîrokên mîtolojîk, stranên kevneşopî (harawi), û rîtuelên komunal navgînên girîng ên vê veguhestina zanînê ne.²⁶ Zarok ji temenekî biçûk ve bi çavdêrîkirin û beşdarbûna di karên mezinan û merasîmên civakê de van zanîn û nirxan fêr dibin.

Tevî bandora modernîzasyonê û pergalên perwerdehiya fermî yên ku carinan zanîna xwecihî paşguh dikin an jî qîmetê nadinê, veguhestina zanîna kevneşopî di gelek civakên Andê de berdewam dike. Wekî ku lêkolîn nîşan didin, tevî ku zarokên xwecihî diçin dibistanên fermî, ew piştî dibistanê û di dema betlaneyan de bi dêûbav û endamên din ên civakê re di çalakiyên çandiniyê, lênêrîna ajalan, û amadekariyên ji bo merasîman de dixebitin, û bi vî awayî zanîn û jêhatîbûnên kevneşopî fêr dibin.²⁸ Ev pêvajoya fêrbûna nefermî û ezmûnî ji bo domandina nasnameya çandî û berdewamiya zanîna ekolojîk a kevneşopî pir girîng e.

Lêbelê, ev pêvajoya veguhestinê bê astengî nîne. Guhertinên aborî, koçberiya ji gundan ber bi bajaran, bandora medyaya girseyî, û carinan jî polîtîkayên perwerdehiyê yên ku ziman û çandên xwecihî têra xwe piştgirî nakin, dikarin bibin gef li ser domdariya vê zanînê. Ji ber vê yekê, hewldanên ji bo parastin û vejandina zimanên xwecihî, belgekirina zanîna kevneşopî, û piştgirîkirina rêbazên perwerdehiyê yên ku TEK-ê tevlî mufredatê dikin, ji bo paşeroja çandên Andê û têkiliya wan a bi Paçamamayê re xwedî girîngiyeke jiyanî ne.

• Bandora Têkiliya bi Paçamamayê re li ser Tenduristiya Derûnî û Başbûna Hestyarî

Ji perspektîfa derûnnasiyê, nemaze derûnnasiya ku hestiyar e ji bo çarçoveyên çandî yên cihêreng, têkiliya bi Paçamamayê re dikare bandoreke erênî û girîng li ser tenduristiya derûnî û başbûna hestyarî ya kesan û civakan bike.⁵⁹ Di kozmovîzyona Andê de, mirov û xwezayê ne ji hev veqetandî ne; belkû, ew beşên yek pergaleke zindî û bi hev ve girêdayî ne. Ji ber vê yekê, hevsengiya bi xwezayê re (Paçamama) ji bo hevsengiya hundirîn û başbûna derûnî bingehîn tê dîtin.

Lêkolînên li ser terapiyên ku hêmanên xwezayî û sembolîzma erdê bikar tînin, wekî terapiya Sandplay (Lîstika Qûmê), nîşan didin ku têkiliya bi sembolên Dayika Erdê re dikare ji bo başbûna hestyarî û pêşxistina xwe-hişmendiyê bibe alîkar.⁵⁹ Di terapiya Sandplay de, qûm bi xwe wekî xwedî taybetmendiyên Erdê, di nav de taybetmendiyên Dayikê an Zikmakê (womb), tê dîtin. Têkiliya fizîkî û sembolîk a bi qûmê re dikare ji bo kesan, nemaze zarok û mezinên ku trawma jiyane, bibe ezmûneke kûr û başker. Ew dikare “cihekî azad û parastî” biafirîne ji bo îfadekirina hestên ku bi peyvan nayên gotin û ji bo gihîştina astên kûrtir ên hişmendiyê.⁵⁹

Meditasyon û rîtuelên ku rasterast têkiliyê bi Paçamamayê re çêdikin, wekî rûniştina li ser erdê û hestkirina bi hebûna wê ya xwedîker, an jî pêşkêşkirina fikar û pirsgirêkan ji wê re, dikarin bibin alîkar ku mirov hestek aramî, piştgirî û girêdanê bibînin.⁶⁰ Paçamama wekî dayikeke ku bi hezkirin û comerdî xwedî dike tê dîtin, û ev têgihiştin dikare bibe çavkaniyeke hêz û aramiyê ji bo kesan, nemaze di demên dijwar de.

Ji perspektîfa derûnnasiya Andê, ku hîn jî wekî qadeke lêkolînê ya nûjen pêş dikeve, tenduristiya derûnî ne tenê nebûna nexweşiyên klînîkî ye, lê di heman demê de jiyana di nav hevsengî û ahengê de bi civak, xwezayê (Paçamama), û kozmosê re ye. Ji ber vê yekê, rîtuel, pratîkên civakî, û têkiliyên ku vê hevsengiyê xurt dikin û diparêzin, ji bo başbûna derûnî û hestyarî ya kesan û civakê bi giştî bingehîn in. Windakirina vê girêdanê an jî têkçûna vê hevsengiyê dikare bibe sedema pirsgirêkên derûnî û civakî. Ji ber vê yekê, parastin û vejandina têkiliya bi Paçamamayê re ne tenê ji bo jîngehê, lê ji bo tenduristiya giyanî û derûnî ya gelên Andê jî girîng e.

Beş VIII: Rewşa Heyî ya Baweriya bi Paçamamayê û Daneyên Îstatîstîkî

• Belavbûn û Girîngiya Baweriya bi Paçamamayê di Civaka Perûyî ya Hemdem de (Analîza li ser bingeha lêkolînên berdest)

Nirxandina belavbûn û girîngiya baweriya bi Paçamamayê re di civaka Perûyî ya hemdem de karekî tevlihev e, ji ber ku daneyên îstatîstîkî yên neteweyî yên berfireh û nûjen kêm in. Lêbelê, lêkolînên kalîtatîf û anketên herêmî hin têgihiştinan pêşkêş dikin.

Lêkolînek ku li gundê cotkaran ê Coporaque, li herêma Cusco ya Perûyê hatiye kirin, nîşan dide ku tevî bandorên globalîzmê û zêdebûna girîngiya aborî di çandiniyê de, piraniya bawerî û pratîkên kevneşopî yên ku bi Paçamamayê ve girêdayî ne, hatine parastin û ji hêla cotkarên herêmî ve hîn jî ji bo serkeftina çandiniyê ya hemdem girîng têne dîtin.⁶¹ Herwiha, li herêmên din ên Andê jî, wek derdora Gola Titicaca, baweriya bi Paçamamayê û rêzgirtina ji wê re berdewam dike, û ev yek bandorê li ser pratîkên çandiniyê û amadebûna civakan ji bo beşdarbûna di projeyên restorasyona jîngehê de dike.⁵⁶ Di sedsala 21-an de, bi zêdebûna fikarên li ser krîza ekolojîk a gerdûnî, gelek gelên xwecihî li Amerîkaya Başûr, di nav de Perû, fikar û têkoşînên xwe yên jîngehê li ser bingeha van baweriyên kevnar û têkiliya xwe ya bi Paçamamayê re ava dikin.³

Lêbelê, belavbûn û xurtiya baweriya bi Paçamamayê re ne yekreng e û li gorî faktorên cihêreng ên wekî herêma erdnîgarî (gundewarî li hemberî bajarî), temenê kesan, asta perwerdehiyê, û asta bandora modernîzasyon û globalîzmê diguhere. Dema ku li hin deverên gundewarî û di nav civakên xwecihî yên ku kevneşopiyên xwe bi xurtî diparêzin de ev bawerî bi hêz dimîne, li deverên din, nemaze li bajarên mezin û di nav nifşên ciwan ên ku bêtir di bin bandora çanda global de ne, dibe ku qels bibe an jî veguhere formên nû yên giyanîtiyê an jî têkiliya bi xwezayê re. Wek mînak, lêkolîna li derdora Gola Titicaca ⁵⁶ behsa bandora neyînî ya mîsyoneriya Evangelîk li ser van baweriyan dike, dema ku çavkaniyeke din ³ behsa pêşketina pratîkeke “New Age” ya perestiya Paçamamayê di nav beşên spî û mestîzo yên civakên Andê de dike. Ev yek nîşan dide ku rewşa heyî ya baweriya bi Paçamamayê re tevlihev e: ji aliyekî ve domdarî, vejandin û ji nû ve şîrovekirin heye, lê ji aliyê din ve gef, guhertin û carinan jî windabûn heye.

• Bandora Modernîzasyon, Globalîzm û Tevgerên Olî yên Nû li ser Perestiya Paçamamayê

Pêvajoyên modernîzasyon û globalîzmê, ligel belavbûna tevgerên olî yên nû, bandorên kûr û carinan nakok li ser perestiya Paçamamayê û baweriyên xwecihî yên din li Perûyê kirine. Ji aliyekî ve, zêdebûna bêbaweriya bi sîstemên nirxên kevneşopî di nav hin beşên nifşên ciwan de û koçberiya ber bi bajaran ve dikare bibe sedema qelsbûna girêdanên bi pratîkên çandî yên kevneşopî re û bandorê li ser parastina cihên pîroz û zanîna ekolojîk a kevneşopî bike.⁵⁶

Ji aliyê din ve, zêdebûna çalakiya mîsyoneriyê, nemaze ji hêla komên Protestanên Evangelîk ve, ku pir caran nêrîneke neyînî li hemberî tiştê ku ew wekî “perestiya xwezayê” an “pûtperestî” dibînin heye, gefekê li ser domdariya perestiya Paçamamayê çêdike.⁵⁶ Hin ji van koman bi awayekî çalak dixebitin ku endamên civakên xwecihî ji baweriyên wan ên kevnar dûr bixin, û ev yek carinan dibe sedem ku hin kes dev ji teknîkên çandiniyê yên herêmî yên ku li ser bingeha rêzgirtina ji Paçamamayê û rîtuelên pê ve girêdayî ne, berdin.

Lêbelê, balkêş e ku ji dawiya sedsala 20-an ve, celebek nû ya eleqeyê bi Paçamamayê re di nav beşên bajarî, perwerdekirî, û carinan jî ne-xwecihî yên civakê de, di nav de gelên spî û mestîzo yên Andê, derketiye holê.³ Ev eleqe pir caran di çarçoveya tevgerên “New Age” an jî giyanîtiyên alternatîf de cih digire û Paçamamayê wekî sembola Dayika Erdê, hişmendiya ekolojîk, û girêdana bi xwezayê re şîrove dike. Her çend ev şîroveyên nû carinan ji têgihiştinên kevneşopî yên xwecihî cuda bin jî, ew nîşan didin ku Paçamama wekî têgehek xwedî hêzek sembolîk a berfireh e ku dikare ji hêla komên cihêreng ve ji nû ve were watedarkirin û pejirandin.

• (Ger hebe) Pêşkêşkirina Daneyên Îstatîstîkî yên ji Saziyên Fermî yên Perûyê (INEI, Wezareta Çandê) derbarê baweriyên xwecihî.

Di nav çavkaniyên ku ji bo vê raporê hatine bikaranîn de, daneyên îstatîstîkî yên berfireh û fermî ji saziyên neteweyî yên Perûyê yên wekî Enstîtuya Neteweyî ya Statîstîk û Înformatîkê (INEI) an Wezareta Çandê derbarê rêjeya belavbûna baweriya bi Paçamamayê an jî beşdarbûna di rîtuelên pê ve girêdayî de, bi awayekî rasterast peyda nebûn. Hin çavkanî rêjeyên serkeftinê yên projeyên taybet ên ku bi Paçamamayê ve girêdayî ne nîşan didin ⁶³, an jî behsa anketên herêmî yên piçûk dikin.⁵⁶ Herwiha, raporek li ser NGO Pachamama Raymi ⁶² encamên anketan pêşkêş dike ku nîşan didin rêxistin nirxa civakî, mirovî û ekolojîk a civakên ku piştgiriyê dide wan baştir dike.

Ji ber kêmbûna daneyên hejmarî yên fermî û neteweyî di çavkaniyên berdest de, dijwar e ku meriv tabloyek îstatîstîkî ya teqez li ser belavbûna baweriyan li seranserê Perûyê pêşkêş bike. Pîvandina “baweriyê” bi xwe karekî dijwar e û encamên îstatîstîkî dibe ku bi tevahî rastiya tevlihev a bawerî û pratîkên giyanî nîşan nedin. Ji bo têgihiştineke berfirehtir a rewşa hejmarî, pêdivî bi lêkolînên zeviyê yên nûjen û berfirehtir, an jî gihîştina daneyên ne-gelemperî yên ji saziyên neteweyî heye. Ji ber vê yekê, analîza li ser rewşa heyî zêdetir li ser bingeha lêkolînên kalîtatîf, anketên herêmî yên berdest, û nîşaneyên nerasterast ên belavbûn û girîngiya baweriyan tê kirin.

Beş IX: Encam û Pêşniyar

• Kurteya Xalên Sereke û Encamên Giştî yên Lêkolînê

Vê lêkolîna berfireh û pir-alî ronahî xist ser têgeha Paçamamayê li Perûyê, û girîngiya wê ya kûr di warên dîrokî, çandî, siyasî, ekolojîk, hunerî, civakî û derûnnasî de nirxand. Hat dîtin ku Paçamama ne tenê xwedawendeke kevnar a erd û berhemdariyê ye, lê di heman demê de têgeheke kozmolojîk a navendî ye ku têkiliya di navbera mirovan, xwezayê û gerdûnê de şekil dide. Ji kokên wê yên berî-Inkayan bigire heta senkretîzma wê ya bi Meryema Pîroz re di serdema kolonyal de, û ji nû ve watedarkirina wê di çarçoveya tevgerên jîngehê û mafên xwecihî yên hemdem de, Paçamama xwedî dîrokeke domdarî û veguhertinê ye. Rîtuel û merasîmên pê ve girêdayî, nemaze di meha Tebaxê de, hîn jî di nav gelek civakên Andê de bi awayekî zindî têne kirin û ji bo domandina hevsengiya bi xwezayê re û xurtkirina hevgirtina civakî girîng in. Zanîna ekolojîk a kevneşopî (TEK) ya ku bi Paçamamayê ve girêdayî ye, ji bo çandiniya domdar û adaptasyona li dijî guherîna avhewayê xwedî potansiyeleke mezin e. Di qada siyasî de, têgehên wekî “Buen Vivir” (Sumak Kawsay), ku ji kozmovîzyona Paçamamayê îlham digirin, bûne bingehek ji bo nîqaşên li ser mafên xwezayê û modelên pêşketinê yên alternatîf. Di wêje, huner û sînemayê de, Paçamama wekî çavkaniyeke îlhamê û semboleke nasnameya çandî û berxwedanê kar dike. Ji perspektîfa civaknasî û derûnnasiyê ve, têkiliya bi Paçamamayê re ji bo hevgirtina civakî, rolên zayendî, veguhestina zanînê ya navbera nifşan, û başbûna hestyarî û derûnî girîng e. Tevî bandorên modernîzasyon, globalîzm û tevgerên olî yên nû, baweriya bi Paçamamayê li gelek deveran berdewam dike, her çend carinan bi awayên guhertî û ji nû ve şîrovekirî be jî.

• Girîngiya Berdewam a Paçamamayê ji bo Çand, Civak û Jîngeha Perûyê

Paçamama ji bo çand, civak û jîngeha Perûyê xwedî girîngiyeke berdewam û pir-alî ye. Ew wekî bingehek ji bo parastina nasnameya xwecihî û mîrata çandî ya dewlemend a herêma Andê kar dike. Têkiliya kûr û rêzdar a bi Paçamamayê re, ku di kozmovîzyona Andê de navendî ye, modelekê ji bo jiyaneke domdar û hevseng a bi jîngehê re pêşkêş dike, ku di serdema krîza ekolojîk a gerdûnî de ji her demê bêtir aktuel e. Paçamama û prensîbên pê ve girêdayî (wek Ayni û Sumak Kawsay) dikarin bibin îlham ji bo pêşxistina modelên pêşketinê yên ku ne tenê li ser mezinbûna aborî, lê li ser başbûna civakî, dadmendiya jîngehê, û parastina cihêrengiya biyolojîk û çandî hûr dibin. Rola Paçamamayê di xurtkirina hevgirtina civakî, piştgirîkirina rolên zayendî yên wekhev û bi qîmet, û domandina zanîna ekolojîk a kevneşopî, wê dike hêmaneke girîng ji bo paşeroja domdar a Perûyê.

• Pêşniyar ji bo Lêkolînên Akademîk ên Pêşerojê û Hewldanên Parastina Çandî

Ji bo têgihiştineke kûrtir û berfirehtir a Paçamamayê û girîngiya wê, pêşniyarên jêrîn dikarin werin kirin:

1. Lêkolînên Zeviyê yên Berfireh: Pêdivî bi lêkolînên zeviyê yên nûjen û berfirehtir heye ji bo berhevkirina daneyên îstatîstîkî yên li ser belavbûn û pratîkên heyî yên baweriya bi Paçamamayê re li herêmên cihêreng ên Perûyê, û herwiha ji bo nirxandina bandora faktorên civakî-aborî û çandî li ser van baweriyan.
2. Lêkolînên li ser Guherîna Avhewayê: Pêwîst e ku lêkolînên kûrtir li ser bandora guherîna avhewayê li ser pratîkên çandiniyê yên kevneşopî yên ku bi Paçamamayê ve girêdayî ne, û herwiha li ser stratejiyên adaptasyonê yên ku ji hêla civakên xwecihî ve têne pêşxistin, werin kirin.
3. Parastin û Vejandina TEK û Zimanên Xwecihî: Girîng e ku piştgirî ji hewldanên ji bo parastin, belgekirin, û vejandina zanîna ekolojîk a kevneşopî (TEK) û zimanên xwecihî (wek Quechua û Aymara), ku navgînên sereke yên veguhestina kozmovîzyona Paçamamayê ne, were dayîn.
4. Tevlîkirina Kozmovîzyonên Xwecihî di Polîtîkayan de: Pêşniyar tê kirin ku kozmovîzyonên xwecihî û prensîbên wekî Buen Vivir û mafên xwezayê bi awayekî watedartir di polîtîkayên neteweyî yên jîngehê, rêveberiya çavkaniyên xwezayî, û pêşketina domdar de werin tevlî kirin.
5. Piştgiriya ji Huner û Medyaya Xwecihî re: Piştgirîkirina hunermend, nivîskar, û sînemagerên xwecihî yên ku di berhemên xwe de Paçamamayê û kozmovîzyona Andê vedikolin, dikare ji bo hişyarkirina civakê û xurtkirina nasnameya çandî bibe alîkar.
6. Diyaloga Navbera Çandan: Pêşxistina diyalogeke rêzdar û wekhev di navbera zanîna xwecihî û zanîna zanistî ya rojavayî de ji bo dîtina çareseriyên domdar ji pirsgirêkên hevbeş re girîng e.

Bi kurtasî, Paçamama ne tenê mîrateyeke dîrokî ye, lê di heman demê de çavkaniyeke zindî ya zanîn, giyanîtî, û îlhamê ye ji bo avakirina pêşerojeke dadmendtir û domdartir li Perûyê û li cîhanê.

xebatên wergirtî

1. Pachamama | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/social-sciences-and-humanities/pachamama
2. Pachamama: Myths, meaning, rituals and its cultural importance | TreXperience, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://trexperienceperu.com/blog/pachamama-myths-meaning-rituals-and-its-cultural-importance
3. Pachamama – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pachamama
4. Pachamama, Mother Earth – The MIDORI Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.aeonkankyozaidan.or.jp/midoripress2020/en/topics/fromwinners/5416/index.html
5. Pachamama Month in Peru: Traditions and Rituals in August – Peru Grand Travel, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://perugrandtravel.com/blog/cusco/august-month-of-pachamama-in-peru
6. Spirituality and the Pachamama in the Andean Aymara Worldview, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/301975616_Spirituality_and_the_Pachamama_in_the_Andean_Aymara_Worldview
7. Pachamama, the Dragon and the Blessed Virgin | Fr. Dwight Longenecker, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dwightlongenecker.com/pachamama-the-dragon-and-the-blessed-virgin/
8. Pachamama Meaning In Andean Culture – Journey Machu Picchu Travel Agency, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.journeymachupicchu.com/pachamama-meaning/
9. The Most Powerful Deities of the Andean Cosmovision – Inca Medicine School, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://incamedicineschool.com/blog/the-most-powerful-deities-of-the-andean-cosmovision/
10. Ayni: Ceremony to the Pachamama – Enigma Blog, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.enigmaperu.com/blog/ayni-ceremony-to-the-pachamama/
11. (PDF) Sacred Mountains in the Highlands of the South-Central Andes, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/232668548_Sacred_Mountains_in_the_Highlands_of_the_South-Central_Andes
12. escholarship.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://escholarship.org/content/qt5gw086wp/qt5gw086wp_noSplash_b547f8f8bab1e1b0dc5272442e69b9cf.pdf?t=q2aluu
13. PACHAMAMA – Ceremonies, Offerings, and rituals | Peru travel guide, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.salkantaytrekking.com/blog/pachamama-ceremonies-offerings-rituals/
14. Pachamama – Peru’s Ancient Traditions – Luxury Peru Travel | Ker & Downey, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://kerdowney.com/blog/the-power-of-pachamama-experiencing-peru-s-ancient-traditions/
15. Mother of the Mountains: the Virgin Mary as a Bridge from Inka Past …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://etd.library.emory.edu/downloads/ms35t896t?locale=en
16. Colonial Developments and Outcome: The Changing Concept of …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dedenbachsalazar.de/?page_id=65
17. Our Lady of Cocharcas and the Cuzco School of Painting (article …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.khanacademy.org/humanities/art-americas/new-spain/viceroyalty-peru/a/our-lady-of-cocharcas-and-the-cuzco-school-of-painting
18. The Virgin of the Andes: Art and Ritual in Colonial Cuzco – Duke University Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://read.dukeupress.edu/hahr/article/76/4/790/145568/The-Virgin-of-the-Andes-Art-and-Ritual-in-Colonial
19. The Pope, the Amazon, and Pachamama | FRANCIS X. CLOONEY, S.J. – Harvard University, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://francisclooney.hsites.harvard.edu/blog/pope-amazon-and-pachamama
20. Andean Cosmology | Blog – Inca Medicine School, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://incamedicineschool.com/blog/andean-cosmology/
21. An Introduction to the Andean Cosmovision. Dr. Oakley E. Gordon – Salka Wind, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://salkawind.com/blog/wp-content/uploads/2020/05/Episode_1_Introduction.pdf
22. The Traditional Offering Ceremony of the Andes: How to Maintain …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ancient-origins.net/premium-preview/andean-offering-ceremony-0020608
23. Indigenous Shamanism Peru: Sacred Healing Traditions, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.peru-explorer.com/indigenous-shamanism-peru-sacred-healing-traditions.htm
24. Peru’s Sacred Valley: Regenerative Travel to Support Community and Pachamama, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.globalfamilytravels.com/post/peru-sacred-valley-regenerative-travel-to-support-community-pachamama
25. Cultural Encounters in Peru’s Sacred Valley: A Case Study, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.peru-explorer.com/authentic-cultural-encounters-in-perus-sacred-valley-a-case-study.htm
26. bibliotekanauki.pl, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://bibliotekanauki.pl/articles/626238.pdf
27. View of Building small-scale farmers learning networks …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.km4djournal.org/index.php/km4dj/article/view/108/168
28. http://www.iied.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.iied.org/sites/default/files/pdfs/2021-08/20371G.pdf
29. Indigenous women are the “guardians of Pachamama”: Territorial sovereignty is indispensable for just climate change adaptations in Peru – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/386304847_Indigenous_women_are_the_guardians_of_Pachamama_Territorial_sovereignty_is_indispensable_for_just_climate_change_adaptations_in_Peru?_tp=eyJjb250ZXh0Ijp7InBhZ2UiOiJzY2llbnRpZmljQ29udHJpYnV0aW9ucyIsInByZXZpb3VzUGFnZSI6bnVsbCwic3ViUGFnZSI6bnVsbH19
30. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https://www.researchgate.net/publication/386304847_Indigenous_women_are_the_guardians_of_Pachamama_Territorial_sovereignty_is_indispensable_for_just_climate_change_adaptations_in_Peru
31. iwgia.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://iwgia.org/images/publications/new-publications/Indigenous_Women_and_Climate_Change_IWGIA.pdf
32. Lessons on climate change from the Andes, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cdn.www.gob.pe/uploads/document/file/374132/Yachaykusun-Versi%C3%B3n-Ingl%C3%A9s.compressed_compressed.pdf
33. cgspace.cgiar.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cgspace.cgiar.org/bitstreams/0d4e645f-97f4-443d-be83-a243663aaac2/download
34. Buenvivir – The Politics of Living Well – Western CEDAR, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cedar.wwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1538&context=wwu_honors
35. Community work, love and the Indigenous worldview of buen vivir in …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ro.ecu.edu.au/cgi/viewcontent.cgi?article=10544&context=ecuworkspost2013
36. Rights of Pachamama: The emergence of an earth jurisprudence in …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/304711066_Rights_of_Pachamama_The_emergence_of_an_earth_jurisprudence_in_the_Americas
37. For a More Just Future: A conversation with Hilaria Supa Huamán …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://clals.sas.upenn.edu/events/more-just-future-conversation-hilaria-supa-huam%C3%A1n-indigenous-rights-care-pachamama
38. Mining in Peru: Indigenous and Peasant Communities vs. The State …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://digitalcommons.fiu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1037&context=classracecorporatepower
39. The Politics of Pachamama: Natural Resource Extraction vs …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://bendangl.com/bolivia/the-politics-of-pachamama-natural-resource-extraction-vs-indigenous-rights-and-the-environment-in-latin-america/
40. An Understanding of Deep Rivers through an Analysis of Three of its …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://digitalcommons.kennesaw.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1135&context=jgi
41. Deep Rivers | Encyclopedia.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.encyclopedia.com/arts/culture-magazines/deep-rivers
42. Harawi Spotlight: Poetry and Voice – Interconnecting Worlds: Weaving Community Narratives, Andean Histories & the Library’s Collections, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://guides.loc.gov/weaving-community-narratives-andean-histories-library-collections/harawi
43. The Andean Mother Pachamama: A Mothering Community Paradigm, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pes.hds.harvard.edu/publications/andean-mother-pachamama-mothering-community-paradigm
44. Born on a Day When God Was Ill | The Poetry Foundation, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.poetryfoundation.org/articles/1659492/born-on-a-day-when-god-was-ill
45. Pachamama Movie Guide Questions & Activities in English | Peruvian Netflix Film – TPT, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.teacherspayteachers.com/Product/Pachamama-Movie-Guide-Questions-Activities-in-English-Peruvian-Netflix-Film-7327472
46. Pachamama movie – TPT, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.teacherspayteachers.com/browse?search=pachamama%20movie
47. Pachamama (2018) – IMDb, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.imdb.com/title/tt5541002/
48. Pachamama – \*\*\*½ – Netflix Original Movies Reviewed, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://netflixoriginalmoviesreviewed.wordpress.com/2019/06/25/pachamama-%C2%BD/
49. La leche y la sangre, el cuerpo y el espíritu: significaciones de lo …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://revistas.javeriana.edu.co/index.php/signoypensamiento/article/view/32434/25335
50. Migration and Reconfiguration of the Socio- Economic and Cultural Landscape in Contemporary Peru, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.apsu.edu/polifonia/volume_7/2017-7-phillips.pdf
51. Muñoz-Díaz, Javier; Ibacache, Kathia, and Gómez, Leila. (2024 …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://www.scielo.org.pe/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S2413-26592024000200050&lng=es&nrm=iso
52. Memory Making in Contemporary Peru: El Santuario de La Hoyada …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://clacs.berkeley.edu/brlas2022/memory-making-contemporary-peru-el-santuario-de-la-hoyada
53. Plastic Pachamama | RAM galleri, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ramgalleri.no/plastic-pachamama
54. The Best of the Best: Qumpi (Highest-Status Textiles) in Ancient …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://threads-of-time.carlos.emory.edu/exhibits/show/essays/bestofthebest
55. escholarship.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://escholarship.org/content/qt9vm130b2/qt9vm130b2_noSplash_de9d2f57e69bcbb9eca84998af2f3f96.pdf?t=prk1yf
56. The revitalization of rituals dedicated to Pachamama (Earth’s mother …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/figure/The-revitalization-of-rituals-dedicated-to-Pachamama-Earths-mother-was-an-important_fig2_232667013
57. Maternal Health in the Andes | Oxford Research Encyclopedia of Latin American History, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://oxfordre.com/latinamericanhistory/display/10.1093/acrefore/9780199366439.001.0001/acrefore-9780199366439-e-3?mediaType=Article
58. Mother Tongue, Father Tongue, Place Tongue: Twenty-First-Century …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/721974
59. Juliette Ttofa, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.juliettettofa.com/pacha-mama
60. http://www.salkawind.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.salkawind.com/Writings/WSSA.pdf
61. Student Research | Student Research | Dickinson College, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.dickinson.edu/info/20056/center_for_global_study_and_engagement/2312/student_research
62. Developing a standardised method to assess development-project performance in Cusco, Peru – Pachamama Raymi, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pachamamaraymi.org/docs/developing-a-standardised-method-to-assess-development-project-performance-in-cusco-peru.pdf
63. Northern Peru: agroforestry to revive the Pachamama – Reforest’Action, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.reforestaction.com/en/magazine/northern-peru-agroforestry-revive-pachamama