Şaristaniya Sumeriyan: Vekolîneke Akademîk a Pir-Dîsîplînî

Pêşgotin

Şaristaniya Sumeriyan, ku li başûrê Mezopotamyayê, di navbera çemên Dîcle û Feratê de geş bû, di dîroka mirovahiyê de xwedî cihekî yekta û bingehîn e. Bi gelemperî wekî “dergûşa şaristaniyê” tê binavkirin, Sumeriyan di gelek waran de, ji nivîs û bajarvaniyê bigire heta qanûn, teknolojî û wêjeyê, destkeftiyên bêhempa pêk anîn. Van destkeftiyan ne tenê bandoreke kûr li ser şaristaniyên paşerojê yên Mezopotamyayê kirin, lê di heman demê de bingehek ji bo pêşketina gelek aliyên şaristaniya cîhanî jî danîn. Girîngiya Sumeriyan di wê yekê de ye ku ew yekem civaka mirovahiyê bûn ku bi awayekî berfireh û sîstematîk gelek ji wan taybetmendiyên ku em îro wekî bingehên şaristaniyê dihesibînin, pêş xistin.

Ev gotar dê bi nêzîkatiyeke pir-dîsîplînî li şaristaniya Sumeriyan binêre. Armanc ew e ku bi yekkirina perspektîfên dîrokî, wêjeyî, civaknasî, semiyotîk, semantîk, derûnnasî, û vegotina dîtbarî (ku wek şîroveya “sînemagerî” ya daxwaza bikarhêner tê fêmkirin), têgihiştineke holîstîk û kûr ji vê şaristaniya kevnar re pêşkêş bike. Bi analîzkirina van aliyên cihêreng, em ê hewl bidin ku tevliheviya çanda Sumerî û mîrasa wê ya mayînde ronî bikin.

Teza bingehîn a vê gotarê ew e ku aliyên cihêreng ên çanda Sumerî – di nav de wêje, pêkhateya civakî, pergalên baweriyê, huner, û ziman – bi awayekî organîk û kûr bi hev ve girêdayî bûn. Van hêmanan bi hev re pergalek çandî ya tevlihev, dînamîk û bibandor ava dikirin, ku ne tenê jiyana Sumeriyan bi xwe şekil da, lê di heman demê de bandoreke mayînde û berfireh li ser pêşketina dîroka mirovahiyê jî hişt. Fêmkirina van têkiliyên navxweyî ji bo têgihiştina rastîn a cewher û girîngiya şaristaniya Sumerî krîtîk e.

Beşa I: Çarçoveya Dîrokî û Şaristanî ya Sumer

Dîroka Sumeriyan serdemeke dirêj û gelek pêşketinên girîng dihewîne. Ji bo têgihiştineke baş a vê şaristaniyê, pêwîst e ku em pêşî li kronolojî, erdnîgarî, rêxistina siyasî û bajar-dewletên wê yên sereke binêrin.

• Kronolojî û Serdemên Sereke:
  Dîroka şaristaniya Sumerî bi gelemperî li çend serdemên sereke tê dabeş kirin, ku her yek ji wan bi taybetmendî û pêşketinên xwe yên xweser tê nasîn:

• Serdema Ubeyd (nêz. 5000-4100 B.Z.): Ev serdem bi pêşketina gundên çandiniyê yên daîmî, destpêka bikaranîna avdaniyê, û xuyabûna hin formên destpêkê yên mîmariya perestgehan tê naskirin. Her çend ne bi tevahî Sumerî be jî, ew bingeha çandî û teknolojîk ji bo pêşketinên paşerojê yên Sumerî amade kir.
• Serdema Urûk (nêz. 4100-2900 B.Z.): Ev serdem wekî serdema “şoreşa bajarî” tê zanîn. Bajarên mezin derketin holê, nivîs (di forma xwe ya destpêkê de, pîktografîk) hate îcadkirin, û mîmariya bîrdarî (mîna Perestgeha Spî li Urûkê) pêş ket. Zêdebûna nifûsê û pisporiya kar bû sedema pêkhatina civakên tevlihevtir.
• Serdema Xanedaniyên Destpêkê (nêz. 2900-2350 B.Z.): Di vê serdemê de, bajar-dewletên Sumerî yên serbixwe (wekî Ur, Urûk, Lagaş, Kiş, Erîdû) wek yekeyên siyasî yên sereke derketin pêş. Pêşbazî û pevçûn di navbera van bajar-dewletan de ji bo çavkanî û serweriyê gelemperî bûn. Di heman demê de, wêje û huner geş bûn, û pergalên keyaniyê bi awayekî zelaltir hatin damezrandin.
• Împaratoriya Akadiyan (nêz. 2334-2154 B.Z.): Her çend Akadî Semîtî bûn û ne Sumerî, Sargonê Akadî û neviyên wî Sumer xistin bin desthilatdariya xwe û yekemîn împaratoriya mezin a herêmê ava kirin. Ev serdem bandoreke mezin li çand û rêveberiya Sumerî kir û bû sedema têkiliyeke xurt di navbera çandên Sumerî û Akadî de.
• Ronesansa Sumerî/Xanedaniya Sêyemîn a Ur (nêz. 2112-2004 B.Z.): Piştî hilweşîna Împaratoriya Akadiyan û serdemeke desthilatdariya Gutiyan, Sumeriyan di bin Xanedaniya Sêyemîn a Ur de serdemeke nû ya geşbûn û yekitiyê jiyan kirin. Keyên wekî Ur-Nammu û Şulgî navendparêziyeke xurt ava kirin, kodên qanûnî yên yekem hatin nivîsandin (Koda Ur-Nammu), û zîgûratên mezin (wek Zîgûrata Urê) hatin avakirin. Ev serdem wekî “Ronesansa Sumerî” tê binavkirin ji ber vejîna çand û zimanê Sumerî “.

• Rêxistina Erdnîgarî û Siyasî:
  Sumer li başûrê Mezopotamyayê, di navbera her du çemên Dîcle û Feratê de, cih digirt. Ev herêma alûvyalî, ku wekî “Heyva Biadan” jî tê zanîn, xwedî axeke pir berhemdar bû lê di heman demê de bi kêmasiya hin çavkaniyên xwezayî yên wekî kevir, metal û dar re rû bi rû bû. Ev taybetmendiyên erdnîgarî bandoreke mezin li ser pêşketina şaristaniya Sumerî kirin. Berhemdariya axê, bi saya pergalên avdaniyê yên pêşketî, bû sedema hilberîneke zêde ya çandiniyê, ku ev yek jî piştgirî da nifûseke mezin û derketina bajaran. Lêbelê, pêdiviya bi birêvebirina pergalên avdaniyê û parastina li dijî lehiyên çeman û êrîşên derve, hevkariya komunal û derketina desthilatdariyên navendî teşwîq kir.
  Sîstema siyasî ya serdest li Sumerê sîstema bajar-dewletan bû. Her bajar-dewletek (mînak, Ur, Urûk, Lagaş, Kiş, Erîdû) wek yekeyek siyasî ya serbixwe kar dikir, bi xwedayê/xwedawenda xwe ya parêzger, rêveberiya xwe, artêşa xwe, û pergalên xwe yên aborî. Di serê her bajar-dewletekê de, fîgurek desthilatdar hebû. Di serdemên destpêkê de, dibe ku ev kes En (mîr-kahîn) bûye, ku hem erkên olî û hem jî yên laîk bi rê ve dibir. Paşê, sernavên Ensî (rêveber an walî) û Lugal (bi wateya “mirovê mezin” an key) derketin holê, ku nîşana zêdebûna hêza laîk û pêşketina têgeha keyaniyê didin.
  Têkiliya diyalektîkî di navbera erdnîgarî û rêxistina siyasî de balkêş e. Ji aliyekî ve, erdnîgariya Mezopotamyaya jêrîn, bi pêdiviya xwe ya bi hevkariya komunal ji bo avdanî û kontrolkirina avê, derketina navendên bajarî yên organîze û desthilatdariyên navendî (bajar-dewlet) hêsan kir. Ji aliyê din ve, hebûna gelek navendên bajarî yên potansiyel ên xweser, ji ber ku herêmên çandinî yên berdar dikarin li gelek deveran pêş bikevin, bû sedema pergalek siyasî ya bi piranî perçebûyî ya bajar-dewletan. Van bajar-dewletan pir caran ji bo çavkanî û serweriyê di pêşbaziyê de bûn. Ji ber vê yekê, erdnîgarî hem hevkariyê (û bi vî rengî bajarvaniyê) teşwîq kir û hem jî (bi kêmanî di destpêkê de) yekîtîyeke siyasî ya mayînde asteng kir.
  Dîroka Sumerî nîşan dide ku serdemên yekbûnê, wek di dema Împaratoriya Akadiyan an Xanedaniya Sêyemîn a Ur de, bi gelemperî piştî an di dema krîzên derveyî (mînak, gefên ji gelên cîran) an krîzên navxweyî (mînak, pevçûnên giran di navbera bajar-dewletan de) rû didin. Mînak, Sargonê Akadî Sumeriyan di bin desthilatdariya xwe de yek kir, dibe ku wekî bersivek ji bêîstîqrara ku ji ber pevçûnên navxweyî yên Sumerî derketibû. Xanedaniya Sêyemîn a Ur piştî hilweşîna desthilatdariya Gutiyan derket holê. Ev yek pêşniyar dike ku her çend meyla xwezayî ber bi xweseriya bajar-dewletan ve bû jî, zextên giran dikarin bibin sedema derketina hêzên yekbûyî yên demkî wekî mekanîzmayek ji bo birêvebirina krîzê û vegerandina aramiyê.
• Bajar-dewletên Girîng û Bandora Wan:
  Çend bajar-dewletên Sumerî di warê siyasî, çandî û aborî de roleke taybetî lîstin:

• Urûk (Warka îroyîn): Yek ji kevintirîn û mezintirîn bajarên cîhanê tê hesibandin. Urûk bi keyê xwe yê efsanewî/dîrokî Gîlgamêş û bi îcada nivîsê (nêzîkî 3200 B.Z.) ve tê girêdan. Avahiyên bîrdarî yên wekî Perestgeha Spî û Perestgeha Eanna (ji bo xwedawenda Înanayê) girîngiya wê ya olî û siyasî nîşan didin “.
• Ur (Tell el-Muqayyar îroyîn): Navendeke girîng a siyasî û olî, nemaze di dema Xanedaniya Sêyemîn a Ur de. Zîgûrata mezin a Urê, ku ji bo xwedayê heyvê Nana (an Sîn) hatibû avakirin, yek ji baştirîn mînakên mîmariya Sumerî ye. Goristanên Keyaniyê yên Urê, yên ku ji Serdema Xanedaniyên Destpêkê mane, dewlemendiyeke mezin a zêr û hunerên destan eşkere kirine.
• Lagaş (Tell al-Hiba îroyîn): Bajar-dewleteke hêzdar ku bi taybetî bi nivîsarên xwe yên dîrokî û reformên Urûkagîna (Uruinimgina) tê nasîn, ku hewl da gendeliyê kêm bike û mafên welatiyên asayî biparêze. Stêla Guran a Eannatum, ku serkeftineke leşkerî ya Lagaşê li dijî Umayê nîşan dide, yek ji girîngtirîn berhemên hunerî yên Sumerî ye.
• Erîdû (Tell Abu Shahrain îroyîn): Li gorî kevneşopiya Sumerî, Erîdû kevintirîn bajarê cîhanê bû û navenda sereke ya perestina xwedayê şehrezayî û avê, Enkî, bû. Lêkolînên arkeolojîk rêzeke dirêj a perestgehan li Erîdûyê eşkere kirine, ku ji Serdema Ubeyd heta serdemên paşîn didomin.
• Kiş (Tell al-Uhaymir îroyîn): Bajar-dewleteke girîng ku di kevneşopiya Sumerî de wekî yekem bajarê ku piştî Tofanê keyanî lê hatîye damezrandin, tê hesibandin. Kiş di Serdema Xanedaniyên Destpêkê de roleke siyasî ya girîng lîst.

Tablo 1: Kronolojiya Xanedaniyên Sumerî û Bûyerên Sereke

Serdem	Dîrokên Texmînî	Xanedaniyên/Hêzên Girîng	Keyên/Rêveberên Navdar	Bûyerên/Pêşketinên Sereke
Serdema Ubeyd	5000-4100 B.Z.	Çandên herêmî	–	Destpêka çandinî û avdaniyê, gundên daîmî
Serdema Urûk	4100-2900 B.Z.	Bajarê Urûkê	– (Keyên efsanewî yên wekî Enmerkar)	Şoreşa bajarî, îcada nivîsê (pîktografîk), mîmariya bîrdarî
Serdema Xanedaniyên Destpêkê	2900-2350 B.Z.	Xanedaniya I a Ur, Lagaş, Kiş	Gîlgamêş (efsanewî/dîrokî), Mesanepada (Ur), Eannatum (Lagaş)	Pêşketina bajar-dewletan, şerên navxweyî, Goristanên Keyaniyê yên Urê, Stêla Guran
Împaratoriya Akadiyan	2334-2154 B.Z.	Xanedaniya Akadiyan	Sargonê Akadî, Naram-Sîn	Yekemîn împaratoriya Mezopotamyayê, bandora çanda Akadî li ser Sumerê
Serdema Gutiyan	2154-2112 B.Z.	Desthilatdariya Gutiyan	–	Serdemeke bêîstîqrar û perçebûnê
Xanedaniya Sêyemîn a Ur (Ronesansa Sumerî)	2112-2004 B.Z.	Xanedaniya III a Ur	Ur-Nammu, Şulgî	Yekbûna Sumer û Akadê, Koda Ur-Nammu, avakirina zîgûratên mezin (mînak, Zîgûrata Urê)

Ev tablo çarçoveyeke demî ya zelal peyda dike û têgihiştina rêza dîrokî ya bûyer û pêşketinên ku di vê gotarê de têne nîqaş kirin, hêsantir dike.

Beşa II: Wêjeya Sumerî: Mîraseke Nivîskî ya Dewlemend

Wêjeya Sumerî yek ji kevintirîn û dewlemendtirîn wêjeyên cîhanê ye. Bi saya îcada nivîsa bizmarî, Sumeriyan karîn mît, destan, stran, metelok û gelek cureyên din ên edebî tomar bikin. Ev berhem ne tenê agahiyên girîng li ser dîrok, ol û civaka Sumerî didin, lê di heman demê de kûrahiyeke felsefî û mirovî ya berbiçav jî nîşan didin.

• Pêşketina Nivîsa Bizmarî û Çanda Nivîskariyê:
  Nivîsa Sumerî, ku wekî nivîsa bizmarî (cuneiform) tê nasîn, di destpêkê de (nêzîkî 3200 B.Z. li Urûkê) wekî pergaleke pîktografîk derket holê. Nîşanên destpêkê wêneyên stîlîzekirî yên tiştan an jî têgehan bûn û bi giranî ji bo tomarkirina hesabên îdarî û aborî dihatin bikaranîn “. Bi demê re, ev nîşan hêsantir bûn û şeklê bizmaran (ji ber bikaranîna qamîşekî bi serê sêgoşe ku li ser tabletên gilî yên şil dihat pêlkirin) wergirtin. Ya girîngtir, pergal ji logografîk (her nîşanek peyvek an têgehek) ber bi pergaleke tevlihevtir ve çû ku tê de nîşan dikaribûn hem nirxên logografîk û hem jî nirxên fonetîk (temsîlkirina dengan an kîteyan) hebin. Ev pêşketin îmkan da ku zimanê axaftinê bi awayekî rasttir û berfirehtir were tomarkirin.
  Çanda nivîskariyê li Sumerê bi giranî bi saziyeke bi navê Edubba (bi wateya “mala tabletan” an dibistana nivîskaran) ve girêdayî bû. Di destpêkê de, dibe ku Edubba ji bo perwerdekirina nivîskarên ku dê di rêveberiya perestgehê û qesrê de bixebitin hatibe damezrandin. Lêbelê, bi demê re, Edubba bû navendên girîng ên perwerdehiyê, lêkolînê, û parastin û veguhestina çandî. Kurîkuluma Edubbayê pir berfireh bû û tê de fêrbûna lîsteyên leksîkal (lîsteyên peyvan, navên xwedayan, heywanan, tiştan, hwd.), matematîk, metelok, stranên pesindariyê, û kopîkirina berhemên wêjeyî yên klasîk hebû “. Xwendekarên Edubbayê, ku bi gelemperî ji malbatên dewlemend û bi bandor dihatin, piştî qedandina perwerdehiya xwe ya dirêj û dijwar, dibûn beşek ji elîta xwenda ya civakê û di rêveberî, ol, û aboriyê de rolên girîng dilîstin.
• Mît, Destan û Hozanên Sereke:
  Wêjeya Sumerî gelek berhemên girîng û bi bandor dihewîne. Di nav wan de yên herî navdar ev in:

• Destana Gîlgamêş: Her çend guhertoya herî naskirî ya Destana Gîlgamêş bi zimanê Akadî be jî, gelek çîrok û beşên wê ji guhertoyên Sumerî yên berê hatine wergirtin. Van çîrokên Sumerî li ser lehengiya Gîlgamêş, keyê Urûkê, hevaltiya wî bi Enkîdû re, û lêgerîna wî ya ji bo nemiriyê disekinin. Temayên wekî mirovahî, mirin, hevaltî, û têkiliya di navbera mirovan û xwedayan de bi awayekî kûr têne vekolîn “.
• Mîta Enkî û Nînhursag: Ev mît çîroka afirandina bihuşteke xwedayî (Dilmun) û rola xwedayê şehrezayî Enkî û xwedawenda dayik Nînhursag vedibêje. Ew herwiha li ser mijarên wekî berhemdarî, nexweşî, û saxkirinê disekine.
• Daketina Înanayê بۆ Jêrzemînê: Ev mîteke girîng çîroka xwedawenda evîn û şer, Înanayê, vedibêje ku biryar dide biçe cîhana jêrîn (Kur) da ku serweriya xwe li wir jî ragihîne. Lêbelê, ew ji hêla xwişka xwe û keybanûya jêrzemînê, Ereşkîgal, ve tê girtin û kuştin. Bi saya şehrezayiya Enkî û fedakariya yên din, Înan ji mirinê vedigere, lê divê kesek li şûna wê di jêrzemînê de bimîne. Ev mît bi temayên jiyan, mirin, vejîn, û fedakariyê ve girêdayî ye û dibe ku bi çerxên xwezayê re jî têkildar be.
• Stranên Şulgî: Şulgî, keyê Xanedaniya Sêyemîn a Ur, mijara gelek stranên pesindariyê bû. Van stranan ne tenê pesnê hêz, şehrezayî, û dadperweriya key didin, lê di heman demê de wî wekî parêzgerê çand û olê û wekî kesayetek xwedayî jî nîşan didin. Ev stran ji bo rewakirina desthilatdariya keyaniyê û xurtkirina îdeolojiya dewletê dihatin bikaranîn “.
• Metelok û Gotinên Pêşiyan: Sumeriyan gelek metelok û gotinên pêşiyan berhev kirine ku şehrezayiya pratîk, nirxên civakî, û têgihiştina wan a ji jiyanê nîşan didin. Ev berhevok ji bo perwerdehiya di Edubbayê de jî dihatin bikaranîn.
• Temayên Wêjeyî û Nirxên Çandî:
  Wêjeya Sumerî gelek temayên dubarekirî û girîng vedikole ku nirx, bawerî, û fikarên civaka Sumerî nîşan didin:

• Têkiliya di navbera mirovan û xwedayan de: Ev temayeke navendî ye. Mirov ji bo xizmetkirina xwedayan hatine afirandin û divê bi rêya ayîn û qurbanan dilê wan xweş bikin. Xweda dikarin hem xêrxwaz û hem jî kaprîsî û tolhildêr bin.
• Jiyan û mirin: Pirsa mirinê û qedera mirovan piştî mirinê di gelek berheman de, nemaze di Destana Gîlgamêş de, tê nîqaş kirin. Nemirî ji bo mirovan nîne, û jiyana piştî mirinê bi gelemperî wekî cîhaneke tarî û xemgîn tê teswîr kirin.
• Lehengî û keyanî: Lehengên wekî Gîlgamêş û keyên wekî Şulgî wekî mînakên îdeal ên mêranî, hêz, û rêveberiya baş têne pêşkêş kirin. Keyanî wekî saziyeke xwedayî tê dîtin ku ji bo parastina rêz û edaletê li ser rûyê erdê pêwîst e.
• Edalet, rêz û kaos: Sumeriyan girîngiyeke mezin didan rêz û rêkûpêkiyê (hem di kozmosê de û hem jî di civakê de) û ji kaos û bêserûberiyê ditirsiyan. Qanûn û edalet ji bo parastina vê rêzê girîng bûn.
• Girîngiya bajar û şaristaniyê: Bajar wekî navenda jiyana şaristanî, çand, û perestinê dihat dîtin. Ew li hember çol û barbariyê diparast. Avakirina dîwarên bajêr û perestgehên mezin wekî karên girîng ên keyan dihatin hesibandin.

Wêjeya Sumerî, nemaze mît û stranên keyaniyê, ne tenê ji bo vegotina çîrokan an jî tomarkirina bûyeran bû. Ew di heman demê de wekî amûreke xurt a rêkûpêkkirina civakî û îdeolojîk jî kar dikir. Mîtên afirandinê, ji bo nimûne, bi gelemperî rêza kozmîk û cihê xwedayan, mirovan, û hêmanên din ên cîhanê diyar dikirin. Ev vegotinên kozmolojîk hiyerarşiyên civakî û siyasî yên li ser rûyê erdê jî rewa dikirin, ji ber ku ew wan wekî beşek ji plansaziyeke xwedayî nîşan didan. Stranên ku pesnê keyan didan û wan bi xwedayan ve girê didan (S_ROYALHYMNS_004), desthilatdariya keyaniyê xurt dikirin û îtaeta ji key re teşwîq dikirin. Perwerdehiya di Edubbayê de (S_EDUBBA_002) piştrast dikir ku elîta nivîskar û rêveberan bi van vegotinên îdeolojîk têr bûne û wan ji nifşên nû re veguhestine. Bi vî awayî, wêje ji bo çêkirina lihevhatineke çandî û piştgirîkirina avahiyên desthilatdariyê roleke bingehîn dilîst.Temayeke din a girîng ku di wêjeya Sumerî de, bi taybetî di Destana Gîlgamêş (S_GILGAMESH_003) de, derdikeve pêş, pevçûna di navbera “xwezayî” û “şaristanî” de ye. Cîhana şaristanî, ku bi bajar, civak, rêzikname, û çandê tê temsîl kirin, li hember cîhana xwezayî an hov, ku bi Enkîdûyê berî şaristanîbûnê, daristan, û heywanên kovî tê temsîl kirin, radiweste. Veguherîna Enkîdû ji mirovekî xwezayî bo mirovekî şaristanî bi rêya têkiliya bi jinekê (Şamhat) re û jiyana li bajêr, û paşê hevaltiya wî bi Gîlgamêşê keyê bajêr re, sembola entegrasyona (û dibe ku bindestkirina) hêmanên xwezayî di nav pergala şaristanî de ye. Ev tema dibe ku fikar û tengezariyên civakeke ku nû ji qonaxên berî-bajarvaniyê derbasî jiyaneke bajarî ya tevlihev û organîze bûye, nîşan bide. Ew dikare tirsa ji kaosa derveyî sînorên bajêr, lê herwiha nostaljiyek an jî rêzgirtinek ji bo hêza xweriskî û azadiya xwezayê jî dihewîne. Ev pevçûn ne tenê li ser asta civakî (bajar li hember çolê) ye, lê dibe ku li ser asta derûnnasî ya takekesî jî be, ku têkoşîna di navbera hêmanên “hov” an jî bêkontrol ên sifatê mirovî û hewldanên ji bo xwe-kontrol, dîsîplîn, û lihevhatina bi normên civakî re nîşan dide.

Beşa III: Avaniya Civakî û Jiyana Sumeriyan

Civaka Sumerî xwedî avaniyeke hiyerarşîk û tevlihev bû. Ol, aborî û sîstema hiqûqê bi awayekî kûr bi hev ve girêdayî bûn û jiyana rojane ya Sumeriyan şekil didan.

• Qatên Civakî û Rêveberî:
  Civaka Sumerî bi awayekî eşkere li qatan dabeşkirî bû. Di serê hiyerarşiyê de key (Lugal) û malbata wî cih digirtin. Li pey wan kahînên payebilind, karmendên dewletê, û serleşker dihatin. Nivîskar (dub-sar) ji ber jêhatîbûna xwe ya di xwendin û nivîsandinê de xwedî statuyeke taybet bûn û di rêveberî û aboriyê de rolên girîng dilîstin. Esnafên pispor (hesinkar, zêrker, peykersaz, hwd.) û bazirgan jî beşeke girîng a civaka bajarî pêk dianîn. Piraniya nifûsê ji cotkar, şivan û karkerên ku li ser erdên perestgehan, qesran an jî xwediyên erdên mezin dixebitîn, pêk dihat. Di binê hiyerarşiyê de xulam an kole hebûn. Xulamî dikaribû ji ber deyn, şer (girtiyên şer) an jî ji dayikbûnê be. Kodên qanûnî yên Sumerî, mîna Koda Ur-Nammu, cudahiyên di navbera statûyên civakî de diyar dikirin û ji bo sûcên li dijî kesên ji qatên cuda cezayên cuda destnîşan dikirin “.
  Du saziyên sereke yên ku di jiyana Sumeriyan de roleke navendî dilîstin perestgeh (É, bi wateya “mal”) û qesr (É.GAL, bi wateya “mala mezin”) bûn. Perestgeh ne tenê navendên olî bûn, lê di heman demê de xwediyê erdên berfireh, keriyên heywanan, û kargehên esnafiyê bûn. Ew di komkirin, hilanîn, û ji nû ve belavkirina berhemên çandiniyê û tiştên din de roleke girîng dilîstin. Qesr navenda hêza siyasî û leşkerî bû, lê di heman demê de xwediyê çavkaniyên aborî yên girîng jî bû.
• Aborî, Ol û Sîstema Hiqûqê:
  Aboriya Sumerî bi giranî li ser çandiniyê (genim, ceh, xurme, sebze) û ajaldariyê (pez, bizin, dewar) ava bûbû. Pergalên avdaniyê yên pêşketî ji bo bidestxistina berhemeke zêde krîtîk bûn. Ji bilî çandiniyê, bazirganiya dûr û dirêj jî roleke girîng di aboriya Sumerî de lîst. Sumeriyan ji ber kêmbûna çavkaniyên xwezayî yên wekî metal (sifir, tin, zêr, zîv), kevirên hêja (wek lapis lazuli), û dar, neçar bûn ku van materyalan ji herêmên dûr ên wekî Dilmun (Behreyna îroyîn), Magan (Omana îroyîn), û Meluhha (Geliyê Îndusê) bikirin. Di berdêla van de, wan genim, tekstîl, û berhemên esnafiyê yên din hinarde dikirin.
  Ola Sumerî polîteîstîk bû, ango baweriya wan bi gelek xwedayan hebû. Panteona Sumerî pir berfireh bû û tê de xwedayên sereke yên wekî An (xwedayê ezmanan û serokê panteonê), Enlîl (xwedayê hewa, bahoz û erdê), Enkî (xwedayê avê, şehrezayî û hunerê), Nînhursag (xwedawenda dayik û axê), Înan (xwedawenda evîn, şer û berhemdariyê), Utu (xwedayê rojê û edaletê), û Nana (xwedayê heyvê) hebûn. Her bajar-dewletek xwedayê/xwedawenda xwe ya parêzger hebû. Sumeriyan bawer dikir ku mirov ji bo xizmetkirina xwedayan hatine afirandin û divê bi rêya ayîn, qurban, û duayan dilê wan xweş bikin da ku ji xezeba wan dûr bikevin û bereket û bextewariyê bistînin. Perestgeh navendên sereke yên perestinê bûn û kahînan di pêkanîna ayînan de roleke navbeynkar dilîstin.
  Sumeriyan di warê hiqûqê de jî pêşketinên girîng bi dest xistin. Ew yekem şaristanî bûn ku kodên qanûnî yên nivîskî amade kirin. Koda Ur-Nammu (nêzîkî 2100 B.Z.), ku ji hêla keyê Urê Ur-Nammu ve hatibû derxistin, kevintirîn koda qanûnî ya naskirî ye. Paşê, Koda Lîpît-Îştar (nêzîkî 1930 B.Z.) jî hate amadekirin. Van kodan hewl didan ku edaletê pêk bînin, mafên milkiyetê biparêzin, û têkiliyên civakî û aborî rêkûpêk bikin. Gelek ji van qanûnan li ser prensîba cezayê diravî (li şûna tolhildana fîzîkî) ji bo gelek sûcan ava bûbûn û hewl didan ku komên lawaz ên civakê (wek jinebî û sêwiyan) biparêzin.
• Jiyana Rojane û Kevneşopî:
  Malbat yekeya bingehîn a civaka Sumerî bû. Zewac bi gelemperî ji hêla malbatan ve dihat organîzekirin û bi peymaneke zewacê dihat fermîkirin. Mêr serokê malbatê bû, lê jin jî xwedî hin mafan bûn, wek mafê milkiyetê û beşdarbûna di bazirganiyê de. Perwerde bi giranî ji bo kurên malbatên dewlemend bû ku dixwestin bibin nivîskar. Zarokên din bi gelemperî pîşeya bav û kalên xwe dişopandin.
  Xwarina Sumeriyan bi giranî ji nanê ceh û genim, bîra, şîr, penîr, masî, û sebze û fêkiyan (wek pîvaz, sîr, xiyar, xurme, hêjîr) pêk dihat. Cil û bergên wan bi gelemperî ji hirî an ketan dihatin çêkirin. Mêran bi gelemperî etekên kurt (kaunakes) li xwe dikirin, û jinan jî kincên dirêj. Xanî bi gelemperî ji kerpîçên ku di tavê de hatine ziwa kirin, dihatin avakirin û li dora hewşeke navendî rêz dibûn.
  Sumeriyan ji huner, muzîk û şahiyê hez dikirin. Muzîk di ayînên olî û şahiyên qesrê de roleke girîng dilîst. Amûrên muzîkê yên wekî lîr, harp, û def dihatin bikaranîn. Lîstikên panelê û werzîşên wekî gulaş û boks jî populer bûn.
  Pêwendiya di navbera perestgeh û qesrê de yek ji stûnên sereke yên civaka Sumerî bû. Di serdemên destpêkê yên dîroka Sumerî de, perestgeh dibe ku ne tenê navenda olî lê herwiha navenda sereke ya hêza aborî û siyasî jî bûye. Rêveberên destpêkê, wek En, bi gelemperî hem erkên kahîntiyê û hem jî yên rêveberiyê bi cih dianîn. Bi demê re, nemaze di Serdema Xanedaniyên Destpêkê de, hêza laîk a qesrê zêde bû û keyanî wekî saziyeke cihê û bihêztir derket holê. Lêbelê, perestgeh hîn jî xwediyê erdên berfireh, çavkaniyên aborî yên girîng, û bandoreke mezin a çandî û îdeolojîk ma . Qesr ji bo rewakirina desthilatdariya xwe hewceyê piştgiriya îdeolojîk a perestgehê bû; key bi gelemperî wekî nûnerê xwedayan li ser rûyê erdê û parêzgerê perestgehan dihat dîtin. Ji aliyê din ve, perestgeh ji bo parastina fîzîkî û piştgiriya aborî (mînak, di projeyên avakirinê de) hewceyê qesrê bû. Ji ber vê yekê, têkiliyek sembiotîk, carinan bi hevrikiyê lê bi gelemperî bi hevkariyê, di navbera van her du saziyên hêzdar de hebû, ku ev yek bingeha aramiya civakî û aborî ya Sumerê pêk dianî.
  Kodên qanûnî yên Sumerî yên destpêkê, wek Koda Ur-Nammu (S_SOCIAL_005), ne tenê ji bo pêkanîna edaleteke razber hatibûn amadekirin. Armanceke sereke ya van qanûnan kêmkirina pevçûnên navxweyî û parastina aramiya civakî bû. Bikaranîna cezayên diravî ji bo gelek sûcan, li şûna prensîba “çav bi çav” (lex talionis) ku di kodên paşerojê yên Mezopotamyayê de (wek Koda Hammurabî) berfirehtir e, dikare wekî hewldanek ji bo pêşîgirtina li tolhildanên xwînî yên ku dikarin civakê têk bidin, were dîtin. Herwiha, bendên ku komên lawaz ên civakê (wek jinebî, sêwî, û feqîran) diparastin, ne tenê ji ber dilovaniyê bûn, lê dibe ku ji bo pêşîgirtina li bêaramî û nerazîbûna civakî ya ku dikare ji bêedaletiya berfireh derkeve, hatibin danîn. Ji ber vê yekê, qanûn di serî de wekî mekanîzmayek pragmatîk ji bo birêvebirina civakeke bajarî ya tevlihev û misogerkirina domdariya wê kar dikir.
  Tablo 2: Panteona Sereke ya Sumerî û Berpirsiyariyên Wan

Navê Xweda/Xweda-jin	Navê Alternatîf	Berpirsiyarî/Domên Sereke	Sembolên Sereke	Navenda Perestinê ya Girîng
An	Anu (Akadî)	Xwedayê ezmanan, serokê panteonê	Taca bi qiloç, stêrk	Urûk
Enlîl	Ellil (Akadî)	Xwedayê hewa, bahoz, erdê, û qederê	Taca bi qiloç	Nîppur
Enkî	Ea (Akadî)	Xwedayê avên şîrîn (Abzu), şehrezayî, efsûn, û hunerê	Bizina-masî, herikîna av	Erîdû
Nînhursag	Nîntu, Nînmakh	Xwedawenda dayik, ax, û berhemdariyê	Sembola Omega ( uterus?)	Kiş, Adab
Înan	Iştar (Akadî)	Xwedawenda evîn, zayendîtî, şer, û berhemdariyê (Venus)	Stêrka heşt-tîrêjî, şêr	Urûk
Utu	Şamaş (Akadî)	Xwedayê rojê, edalet, û pêxemberiyê	Tîrêja rojê, dîska rojê	Larsa, Sîppar
Nana	Sîn (Akadî)	Xwedayê heyvê, dem, û şehrezayiyê	Heyva hîlal	Ur
Ereşkîgal		Xwedawenda jêrzemînê (Kur)	–	Kutha
Nîngîrsu	Nînurta	Xwedayê şer, çandinî, û nêçîrê (bi taybetî parêzgerê Lagaşê)	Çûka şêr-serî (Anzu)	Lagaş (Girsu)

Fêmkirina panteona Sumerî ji bo têgihiştina cîhanbîniya wan, wêje, huner û pratîkên civakî krîtîk e, ji ber ku gelek mît û ayîn li dora van xwedayan dizivirin.

Beşa IV: Huner, Vegotina Dîtbarî û Mîrasa Îkonografîk

Hunera Sumerî ne tenê ji bo bedewiyê bû, lê di heman demê de navgîneke girîng a ragihandina bawerî, hêz, û vegotinên çandî bû. Bikaranîna sembol û dîmenên rêzimanî di hunera Sumerî de dikare wekî celebeke destpêkê ya “vegotina dîtbarî ya rêzimanî” were şîrove kirin, ku ev yek bersivekê dide aliyê “sînemagerî” yê pirsa lêkolînê.

• Taybetmendiyên Hunera Sumerî:
  Hunera Sumerî di gelek forman de xwe nîşan dide:

• Peyker: Peykerên Sumerî bi gelemperî ji kevir (wek dîyorît an alabaster) an jî ji metal (wek bronz) dihatin çêkirin. Fîgurên perestvanan, ku bi çavên mezin û destên li ber sîngê girêdayî têne teswîr kirin, ji bo ku bi berdewamî li ber xwedayan dua bikin, di perestgehan de dihatin danîn. Stêlên serfiraziyê, wek Stêla Guran, bûyerên dîrokî an serkeftinên keyan bi awayekî hûrgilî nîşan didin.
• Mohrên Sîlîndirîk: Ev mohrên biçûk ên ji kevirên hişk (wek lapis lazuli, hematît, an kalsedon) hatine çêkirin, yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên hunera Mezopotamyayê ne. Li ser rûyê wan dîmenên mîtolojîk, ayînî, an jî jiyana rojane bi awayekî neqişandî hatine kolan. Dema ku li ser gilê şil dihatin gêr kirin, ew dîmenek an çîrokekê bi awayekî dubarekirî û rêzimanî diafirandin. Mohrên sîlîndirîk ji bo nîşankirina xwedaniyê, erêkirina belgeyan, û wekî amulet dihatin bikaranîn.
• Kakilên Xemilandî: Sumeriyan hunera xemilandina tiştan bi kakilên ji kevirên rengîn, sedef, û metalên hêja pêş xistin. Mînaka herî navdar Standarda Urê ye, ku qutiyeke darîn a xemilandî ye û li ser du panelên wê yên sereke dîmenên “Şer” û “Aştiyê” bi kakilên lapis lazuli, sedef, û kevirê sor hatine çêkirin “. Ev berhem bi awayekî zindî aliyên cihêreng ên jiyana Sumerî nîşan dide.
• Zêrkerî: Zêrkerên Sumerî di hilberîna zêrên hêja yên ji zêr, zîv, û kevirên giranbiha de pir jêhatî bûn. Berhemên ku di Goristanên Keyaniyê yên Urê de hatine dîtin, wek serê gayê zêrîn ê li ser lîrekê, tac, guhar, û gerdane, asta bilind a hunera zêrkeriyê ya Sumerî nîşan didin. Materyalên ku di hunera Sumerî de dihatin bikaranîn bi gelemperî ji herêmên derve dihatin îtxalkirin, ku ev yek girîngiya bazirganiya dûr û dirêj ji bo Sumeriyan nîşan dide. Teknîkên hunerî yên wekî neqişandin, kolandin, û kakilkirin bi hostatiyeke mezin dihatin bikaranîn.
• Hêmanên Vegotinê di Hunerên Dîtbarî de:
  Gelek berhemên hunerî yên Sumerî ne tenê dîmenên statîk bûn, lê di heman demê de hêmanên vegotinê yên xurt jî dihewandin. Ev yek bi taybetî di mohrên sîlîndirîk û stêlên bîrdarî de eşkere ye.

• Mohrên Sîlîndirîk: Wekî ku li jor hate gotin, mohrên sîlîndirîk dema ku dihatin gêr kirin, dîmenek an frîzeke domdar diafirandin. Ev frîz bi gelemperî çîrokekê vedibêje, wek têkoşîna di navbera lehengekî û heywanên kovî de, dîmenek ji ayîneke olî, an jî pêşkêşkirina qurbanan ji xwedayekî re. Rêzkirina fîguran û kiryarên wan bi gelemperî rêzikeke demî an jî têkiliyeke sedem-encam nîşan dide, ku ev yek bingeha vegotina çîrokî ye.
• Stêlên Bîrdarî: Stêlên wekî Stêla Guran a Eannatumê Lagaşî bi awayekî eşkere bûyerên dîrokî vedibêjin. Li ser vê stêlê, Eannatum serkeftina xwe ya li dijî bajar-dewleta Umayê bi rêzeke dîmenan nîşan dide: xwedayê parêzger Nîngîrsu dijminan di toreke mezin de digire, leşkerên Lagaşê di formasyoneke falanks de pêşve diçin, û Eannatum bi xwe serkêşiya artêşa xwe dike. Bikaranîna tomarên cihêreng (registers) ji bo veqetandina beşên cuda yên çîrokê û rêzkirina dîmenan bi awayekî kronolojîk an tematîk, teknîkeke vegotinê ya pêşketî nîşan dide. Bikaranîna sembol û îkonografiyê jî ji bo ragihandina wateyên tevlihev di hunera Sumerî de pir girîng bû. Mînak, taca bi qiloç sembola xwedatiyê bû, stêrka heşt-tîrêjî Înanayê temsîl dikir, û heyva hîlal Nana temsîl dikir. Ev sembolan ji temaşevanên wê demê re wateyên kûr û nas radigihandin.
• Şop û Bandora Motîfên Sumerî di Serdemên Paşîn û Medyaya Nûjen de:
  Hunera Sumerî bandoreke mezin li ser şaristaniyên paşerojê yên Mezopotamyayê, wek Akadiyan, Babîliyan, û Asûriyan, kir. Gelek motîf, şêwaz, û teknîkên hunerî yên Sumerî ji hêla van çandan ve hatin wergirtin û pêşxistin. Mînak, mohrên sîlîndirîk heta dawiya şaristaniya Mezopotamyayê di bikaranînê de man. Şêwaza teswîrkirina fîguran, bikaranîna tomaran di vegotina dîtbarî de, û îkonografiya xwedayan û keyan di hunera Akadiyan, Babîliyan û Asûriyan de berdewam kir “.
  Dema ku em behsa “sînemageriyê” dikin, divê em ji anakronîzmê dûr bikevin. Lêbelê, heke em “sînemagerî” wekî vegotina dîtbarî ya rêzimanî û afirandina bandoreke dîtbarî ya dînamîk şîrove bikin, hingê em dikarin bibêjin ku hin hêmanên vê yekê di hunera Sumerî de, nemaze di mohrên sîlîndirîk û frîzên vegotinî de, hebûn. Bandora rasterast a motîfên Sumerî li ser medyaya dîtbarî ya hevdem kêm e û bi gelemperî bi awayekî neyekser û şîrovekirî ye. Lêbelê, lêkolîna van formên destpêkê yên vegotina dîtbarî dikare têgihiştina me ji pêşketina dîrokî ya ragihandina dîtbarî kûrtir bike.
  Mohrên sîlîndirîk, bi taybetî, dikarin wekî celebeke “fîlmên mînyaturî” yên cîhana kevnar werin hesibandin. Dema ku ev mohrên biçûk li ser gilê şil dihatin gêr kirin, ew ne tenê mohrekê, lê dîmenek an çîrokekê bi awayekî dubarekirî û rêzimanî diafirandin. Ev vegotina dîmenkî ya domdar, ku bi gêrkirina mohrê “dimeşe” û dikare li ser rûberekî fireh were dubarekirin, prensîbeke bingehîn a vegotina rêzimanî ya dîtbarî nîşan dide “. Her çend teknolojî, armanc, û çarçoveya çandî bi tevahî ji sînemaya nûjen cihê bin jî, ev mohr ne tenê ji bo nîşankirina xwedaniyê an erêkirina belgeyan dihatin bikaranîn. Ew herwiha wekî navgînên ragihandina vegotinên çandî, mîtolojîk, û civakî yên tevlihev bi awayekî dîtbarî, dînamîk, û bi hêsanî dubarekirî kar dikirin.
  Wekî din, girîng e ku em fêm bikin ku hunera Sumerî, nemaze berhemên mezin û bîrdarî, ne tenê ji bo armancên estetîk dihatin afirandin. Ew bi gelemperî wekî daxuyaniyên hêz û îdeolojiyê kar dikirin. Gelek ji van berheman, wek stêlên serfiraziyê, peykerên mezin ên keyan, û avahiyên bîrdarî yên perestgehan, ji hêla keyan an jî saziyên olî ve dihatin komîsyon kirin û armanceke propagandîstîk a eşkere hebû. Mînak, Stêla Guran (“ an mînakeke stêlekê) ne tenê serfiraziya leşkerî ya Eannatumê Lagaşî tomar dike, lê di heman demê de hêza bajar-dewleta wî nîşan dide, desthilatdariya wî rewa dike, û dijminan ditirsîne. Peykerên perestvanan ên ku di perestgehan de dihatin danîn, ne tenê dilsoziya takekesî ya kesê ku peyker daye çêkirin nîşan didin, lê herwiha girîngiya perestgehê û pergala olî ya ku ew temsîl dike jî xurt dikin. Ji ber vê yekê, hilberîn, pêşandan, û naveroka hunerê bi awayekî kûr bi îfadekirin, parastin, û xurtkirina avahiyên hêzê û îdeolojiyên serdest ve girêdayî bû. Ev yek ji nirxandina hunerê tenê li ser bingeha pîvanên estetîk wêdetir diçe û fonksiyona wê ya civakî û siyasî derdixe pêş.

Beşa V: Analîzên Semiyotîk û Semantîk di Çanda Sumerî de

Semiyotîk (zanista nîşanan) û semantîk (zanista wateyê) du amûrên girîng in ji bo fêmkirina ka Sumeriyan çawa cîhana xwe têgihîştine, wate lê bar kirine, û ev wate bi rêya pergalên sembolîk û zimanî ragihandine.

• Nîşan, Sembol û Wateyên Wan di Çarçoveya Sumerî de:
  Çanda Sumerî dewlemend bû bi nîşan û sembolên ku di huner, wêje, û ayînên olî de bi awayekî berfireh dihatin bikaranîn. Van sembolan ne tenê tiştên konkret temsîl dikirin, lê di heman demê de wateyên çandî, olî, û civakî yên kûr jî radigihandin. Fêmkirina van sembolan ji bo têgihiştina cîhanbîniya Sumeriyan krîtîk e.
  Mînakên hin sembolên girîng ên Sumerî ev in:

• Taca bi qiloç: Ev sembola herî girîng a xwedatiyê bû. Hejmara qiloçan dikaribû pileya xwedayê di panteonê de nîşan bide.
• Stêrka heşt-tîrêjî: Sembola sereke ya xwedawenda Înanayê (û paşê Iştara Akadî) bû, ku bi gerstêrka Venusê ve girêdayî bû.
• Heyva hîlal: Sembola xwedayê heyvê Nana (Sîn) bû.
• Dîska rojê ya bi bask: Sembola xwedayê rojê Utu (Şamaş) bû, ku edalet û ronahiyê temsîl dikir.
• Mar: Sembolek tevlihev bû ku dikaribû hem hêzên jiyanê û saxkirinê (wek di sembola Nîngîşzîda de, ku du marên li dora darekê pêçandî ne) û hem jî hêzên cîhana jêrîn temsîl bike.
• Av: Sembola paqijî, jiyan, û şehrezayiyê bû, û bi taybetî bi xwedayê Enkî ve girêdayî bû. Lêkolînên li ser îkonografiya xwedayên Sumerî û sembolên wan (“) nîşan didin ku ev pergaleke sembolîk a baş-pêşketî bû ku ji Sumeriyan re dibû alîkar ku cîhana xwe ya xwezayî û serxwezayî birêxistin bikin û fêm bikin. Van sembolan ne tenê di hunerên dîtbarî de, lê di metnên wêjeyî û ayînî de jî dihatin bikaranîn, û bi vî awayî çarçoveyeke wateyê ya hevgirtî diafirandin.
• Zimanê Sumerî: Avahî û Girîngiya Wî di Fêmkirina Cîhanbîniyê de:
  Zimanê Sumerî yek ji zimanên herî kevnar ên nivîskî ye û ji bo têgihiştina cîhanbîniya Sumeriyan xwedî girîngiyeke mezin e. Taybetmendiyên sereke yên zimanê Sumerî ev in:

• Zimanekî îzole: Heta niha, ti têkiliyeke genetîkî ya îsbatkirî di navbera Sumerî û malbatên zimanên din ên naskirî de nehatiye dîtin. Ev yek wê dike zimanekî îzole.
• Zimanekî aglutînatîf: Sumerî zimanekî aglutînatîf e, ango peyv bi lêkirina morfemên (yekeyên wateyê yên herî biçûk) li kokeke peyvê têne çêkirin. Her morfem bi gelemperî yek fonksiyoneke rêzimanî ya taybet pêk tîne. Ev yek berevajî zimanên fleksiyonel (wek zimanên Hind-Ewropî) ye, ku tê de yek morfem dikare çend fonksiyonên rêzimanî bi hev re pêk bîne.
• Ergatîvî: Sumerî di hin waran de taybetmendiyên ergatîvî nîşan dide, ango kirdeya lêkera negerguhêz û biresera lêkera gerguhêz bi heman awayî têne nîşankirin, lê kirdeya lêkera gerguhêz bi awayekî cuda tê nîşankirin.

Avahiya zimanê Sumerî dibe ku bandor li ser awayê ku Sumeriyan cîhan kategorîze dikir û têgihên razber îfade dikirin, kiribe. Mînak, bikaranîna berfireh a determînatîfan (nîşanên bêdeng ên ku kategoriya semantîk a peyvekê diyar dikin, wek DINGIR ji bo xwedayan, LU ji bo mirovan, GIŞ ji bo tiştên darîn) di nivîsa bizmarî de, nîşan dide ku Sumeriyan girîngiyeke mezin didan kategorîzekirina tişt û têgehan “. Lêkolîna peyvsazî û hevoksaziya Sumerî dikare têgihiştinên kûr li ser awayê ramana wan û avakirina têgihên wan peyda bike.

• Têkiliya di navbera Ziman, Nivîs û Ramana Sembolîk de:
  Pêşketina nivîsê li Sumerê ne tenê bûyereke teknolojîk bû, lê di heman demê de bandoreke kûr li ser pêşketina ramana razber û kapasîteya tomarkirin û veguhestina agahiyên tevlihev jî kir. Veguherîna ji pîktogramên ku tiştên konkret temsîl dikirin, ber bi nîşanên bizmarî yên ku dikaribûn hem têgehên razber û hem jî dengên zimanê axaftinê temsîl bikin, şoreşeke rewşenbîrî bû.
  Nivîsê îmkan da ku Sumeriyan:

• Agahiyên îdarî û aborî bi awayekî sîstematîk tomar bikin û birêve bibin.
• Qanûn û biryarnameyan bi awayekî daîmî tomar bikin û ragihînin.
• Berhemên wêjeyî, mît, û zanîna olî ji nifşên nû re veguhezînin.
• Lîsteyên leksîkal, matematîkî, û astronomîk amade bikin û zanistê pêş bixin. Bi rêya ziman û nivîsê, Sumeriyan “cîhaneke wateyê” ava kirin ku tê de têgihiştina xwe ya ji kozmosê, civakê, û cihê mirovahiyê di nav van de îfade dikirin. Têkiliya diyalektîkî ya di navbera zimanê axaftinê û pergala nivîsê de (ku her yek bandor li ya din dikir) bû sedema pêşketineke berbiçav di ramana sembolîk û kapasîteya mirovahiyê ya ji bo afirandina pergalên çandî yên tevlihev.

Nivîsa bizmarî bi xwe dikare wekî pergaleke semiyotîk a pir-qatî were fêmkirin. Wekî ku berê hate destnîşankirin, ew di destpêkê de bi giranî logografîk bû, ku tê de her nîşanek peyvek an têgehek temsîl dikir (S_CUNEIFORM_001). Lêbelê, bi demê re, pergal bi awayekî berçav pêş ket û hêmanên fonetîk (nîşanên ku nirxên dengî an kîteyî temsîl dikin) jî wergirtin. Ev yek îmkan da ku peyvên ku bi hêsanî bi logograman nayên temsîl kirin (wek navên taybet an peyvên biyanî) an jî hêmanên rêzimanî bêne nivîsandin. Ya balkêştir ev e ku gelek nîşanên bizmarî dikaribûn hem wekî logogram (bi wateyek taybet) hem jî wekî fonogram (bi nirxek dengî ya taybet) bêne bikaranîn. Wekî din, kategoriyeke sêyemîn a nîşanan, ku wekî determînatîf têne zanîn, derket holê. Ev nîşanên bêdeng bûn ku berî an piştî peyvekê dihatin nivîsandin da ku kategoriya semantîk a wê peyvê diyar bikin (mînak, nîşana DINGIR berî navên xwedayan, GIŠ berî navên tiştên darîn, LU₂ berî navên pîşeyan an mirovan dihat bikaranîn) “. Ev pir-fonksiyonelî ya nîşanan nîşan dide ku nivîsa bizmarî ne tenê pergalek ji bo tomarkirina zimanê axaftinê bû, lê herwiha pergalek semiyotîk a tevlihev û sofîstîke bû ku tê de nîşanan dikaribûn di astên cuda yên wateyê de (wateya rasterast a logografîk, wateya dengî ya fonetîk, û wateya kategorîk a determînatîf) kar bikin. Ev yek kûrahiyek û nermbûneke berbiçav dide pergalê û şiyana wê ya ji bo ragihandina wateyên tevlihev zêde dike.Aliyekî din ê girîng ê analîza semantîk di çanda Sumerî de, lêkolîna wateya navan e, nemaze navên xwedayî û keyanî. Di cîhanbîniya Sumerî de, nav ne tenê etîketek an navekî keyfî bû; ew bi awayekî kûr bi cewher, taybetmendî, û qedera kes an tiştê navlêkirî ve girêdayî dihat dîtin. Gelek navên Sumerî, bi taybetî navên xwedayan û keyan, bi wate ne û bi gelemperî cewher, taybetmendiyên sereke, an jî îdîayên hêzê yên kesê navlêkirî îfade dikin. Mînak, navê keyê navdar Şulgî dikare wekî “ciwanê/lehengê hêja” an “hevalê dilsoz” were wergerandin. Navên xwedayan bi gelemperî domên an taybetmendiyên wan ên sereke nîşan didin; bo nimûne, Nîntinuga tê wateya “Xatûna ku miriyan sax dike” (xwedawenda saxkirinê), û Enlîl wek “Xudanê Bayê” an “Xudanê Fermana Esmanî” hatiye şîrovekirin. Analîzek etîmolojîk û semantîk a van navan (“) dikare têgihiştinên girîng li ser nirxên çandî, baweriyên olî, û îdeolojiya keyaniyê peyda bike. Mînak, navên keyanî yên ku hêmanên xwedayî dihewînin an jî pesnê hêz û edaleta key didin, ji bo rewakirina desthilatdariya key û xurtkirina wêneya wî ya di çavê gel de dihatin bikaranîn. Ji ber vê yekê, lêkolîna semantîka navan ne tenê mijareke zimannasî ye, lê di heman demê de rêyeke girîng e ji bo têgihiştina kûrtir a cîhanbîniya Sumerî.

Beşa VI: Nêrînên Derûnnasî li ser Cîhanbîniya Sumeriyan

Her çend sepandina kategoriyên derûnnasiya nûjen li ser şaristaniyeke kevnar a wekî Sumerê bi xwe re hin zehmetî û xetereyên anakronîzmê tîne jî, em dikarin bi baldarî û bi bingeheke tekstuel û arkeolojîk a zexm, hewl bidin ku hin têgihiştinan li ser cîhanbîniya derûnî ya Sumeriyan bi dest bixin. Ev beş dê li ser têgihîştina Sumeriyan ji xwe, hestên wan, û bandora mîtolojî û ayînan li ser derûniya civakê bisekine.

• Têgihîştina Sumeriyan ji Xwe, Hest û Baweriyan (wekî ku ji nivîs/artefaktan têne derxistin):
  Tekstên Sumerî, nemaze wêje, dua, û nivîsarên efsûnî, hin agahiyan li ser têgihîştina Sumeriyan ji kesayetî, giyan, û qederê didin. Sumeriyan bawer dikirin ku mirov ji çend hêmanan pêk tê, di nav de zi (hêza jiyanê an giyanê zindî) û lillu (ku carinan wekî “ruh” an “saye” tê wergerandin û dibe ku bi giyanê kesê mirî re têkildar be). Qeder (namtar) ji hêla xwedayan ve, nemaze ji hêla Enlîl ve, dihat destnîşankirin û mirov bi gelemperî li hember wê bêhêz bûn.
  Hestên mirovan di wêjeya Sumerî de bi awayekî zelal têne îfade kirin. Tirsa ji xwedayan, tirsa ji mirinê (wek ku di xemgîniya Gîlgamêş de ji bo Enkîdû û tirsa wî ya ji qedera xwe de tê dîtin), şahî (di stranên serfiraziyê an cejnan de), xemgînî (di stranên şînê de), hêrs, û evîn hemû di tekstên Sumerî de cih digirin. Duayên Sumerî bi gelemperî lavayên ji bo dilovanî, parastin, û bextewariyê ne, û tirsa ji xezeba xwedayan di wan de eşkere ye “. Ev yek nîşan dide ku Sumeriyan xwedî jiyaneke hestyarî ya dewlemend û tevlihev bûn.
• Bandora Mîtolojî û Ayînan li ser Derûniya Civakê:
  Mîtolojî û ayînên olî di jiyana Sumeriyan de roleke navendî dilîstin û bandoreke mezin li ser derûniya civakê dikirin. Mîtên afirandinê û çîrokên li ser xwedayan û kiryarên wan çarçoveyek ji bo fêmkirina cîhanê, eslê mirovahiyê, û cihê mirovan di kozmosê de peyda dikirin. Van mîtan bersiva pirsên bingehîn ên li ser jiyan û mirinê didan û ji mirovan re dibûn alîkar ku wateyê di cîhaneke ku bi gelemperî nediyar û xeternak xuya dikir de bibînin.
  Ayînên komunal, wek cejnên salane yên ji bo xwedayên sereke (mînak, cejna Akîtû ya Sersalê), di xurtkirina hevgirtina civakî û birêvebirina fikarên kolektîf de roleke girîng dilîstin. Van ayînan derfet didan ku civak bi hev re beşdarî çalakiyên olî bibe, dilsoziya xwe ji xwedayan re nîşan bide, û ji bo bereket û parastinê dua bike. Mînak, ayînên ku bi çandinî û berhemdariya axê ve girêdayî bûn, ji bo kêmkirina fikarên li ser kêmbûna xwarinê û lehiyan dihatin kirin “. Bi pêkanîna van ayînan, Sumeriyan hest dikirin ku ew dikarin bi awayekî çalak bandorê li qedera xwe bikin û têkiliyeke erênî bi hêzên serxwezayî re deynin.
• Nêzîkatiyên Şîrovekirinê yên Psîko-Dîrokî (bi hişyarî û hûrbûna akademîk):
  Dema ku em nêzîkatiyên psîko-dîrokî bikar tînin, divê em pir baldar bin ku kategorî û têgihên derûnnasiya nûjen bi awayekî nekrîtîk û anakronîstîk li ser çanda Sumerî nesepînin. Lêbelê, em dikarin hin temayên dubarekirî yên di çanda Sumerî de wekî nîşaneyên hin aliyên derûniya kolektîf a wan şîrove bikin.
  Mînak, têkiliya bi xwedayên ku bi gelemperî wekî kaprîsî, hêzdar, û carinan jî tolhildêr têne teswîr kirin, dibe ku hestek bêewlehî û girêdayîbûnê di nav Sumeriyan de çandibe. Pêdiviya bi berdewamî bi xêrkirina xwedayan û tirsa ji xezeba wan dibe ku bûbe sedema pêşketina mekanîzmayên derûnî yên wekî îtaet, teslîmiyet, û girîngîdana zêde bi rêz û rêziknameyê.
  Ji aliyê din ve, girîngiya ku Sumeriyan didan avakirina bajaran, dîwaran, û pergalên avdaniyê yên mezin, û herwiha hewldanên wan ji bo afirandina rêz û rêkûpêkiyê di civakê de bi rêya qanûn û rêveberiyê, dibe ku wekî bersivek ji hestên bêhêziyê li hember hêzên xwezayê (lehi, hişkesalî, nexweşî) û kaosa potansiyel a cîhana derve were dîtin. Bi afirandina cîhaneke şaristanî ya organîze, Sumeriyan hewl didan ku hawîrdoreke ewletir û pêşbînîkirîtir ji xwe re biafirînin.
  Têgihîştina “tirsa xwedayî” di çanda Sumerî de ne tenê wekî hestek neyînî, lê herwiha wekî mekanîzmayeke kontrola civakî û çavkaniyeke wateyê jî dikare were şîrovekirin. Wêje û tekstên olî yên Sumerî bi gelemperî xwedayan wekî hêzên kaprîsî û hêzdar nîşan didin ku dikarin hem xêrê û hem jî bela û bobelatan bînin ser mirovan. Ev têgihîştin dibe ku “tirsa xwedayî” di nav mirovan de çandibe, ku ew hest bi pabendbûna bi ayîn û normên civakî yên ku ji hêla xwedayan ve hatine destnîşankirin (an jî ji hêla kahînan ve wisa hatine şîrove kirin) dikir. Duayên Sumerî yên ku tê de lava ji xwedayekî tê kirin ji bo dûrxistina xezeba wî an jî ji bo bexşandina gunehan (“), vê dînamîkê baş nîşan didin. Ev tirs dikaribû wekî amûreke kontrola civakî kar bike, ji ber ku ew mirovan teşwîq dikir ku li gorî rêzikên civakî û olî tevbigerin da ku ji cezayê xwedayî dûr bikevin. Lêbelê, ji aliyekî din ve, ev têkilî bi xwedayan re, her çend bi tirsê dagirtî be jî, ji jiyanê re wate û armanc dida. Bûyerên xwezayî û civakî ne wekî tesadufên bêwate, lê wekî encama îradeya xwedayî dihatin dîtin. Ev yek, her çend carinan dijwar be jî, ji kaoseke bêwate û bêarmanc çêtir bû, ji ber ku ew îmkan dida ku mirov bi rêya ayîn û duayan hewl bidin ku bandorê li vê îradeya xwedayî bikin. Ji ber vê yekê, “tirsa xwedayî” hem wekî amûreke kontrola civakî û hem jî wekî mekanîzmayek ji bo peydakirina wateyê di cîhaneke nediyar de kar dikir.
  Lêgerîna nemiriyê di Destana Gîlgamêş de (S_GILGAMESH_003) jî ji perspektîfeke derûnnasî ve pir balkêş e. Ev destan bi awayekî berfireh li ser tirsa Gîlgamêş ji mirinê û lêgerîna wî ya bêhêvî ji bo nemiriyê disekine, nemaze piştî mirina trajîk a hevalê wî yê nêzîk Enkîdû. Mirina Enkîdû ji Gîlgamêş re dibe sedema krîzeke kesayetî ya kûr; ew bi rastiya mirina xwe re rû bi rû dimîne û ev yek wî dixe nav tirs û bêhêvîtiyeke mezin. Ev ne tenê çîrokek serpêhatî ye, lê vekolîneke kûr a li ser rewşa mirovî, sînorên mirovahiyê, û wateya jiyanê ye dema ku mirin wekî qedereke neçar li pêşiya her kesî radiweste. Dema ku Gîlgamêş di lêgerîna xwe ya ji bo nemiriya fîzîkî de têk diçe û fêr dibe ku nemirî ji bo mirovan nîne, ew vedigere bajarê xwe Urûkê. Li wir, ew li dîwarên mezin ên bajêr dinêre û fêm dike ku her çend nemiriya takekesî ne mimkun be jî, mirov dikare bi rêya karên mezin û destkeftiyên şaristaniyê mîrasekê li pey xwe bihêle. Ev dîwar, ku sembola şaristanî, parastin, û ked û xebata mirovan e, ji bo Gîlgamêş dibe celebek “nemirî” ya kolektîf û mîrasî. Ev veguherîn di têgihiştina Gîlgamêş de dibe ku nîşan bide ku di çanda Sumerî de (an jî bi kêmanî di nav elîtên wêjeyî û rewşenbîrî yên wê de) ramînek kûr li ser kesayetî, wateya jiyana takekesî, û têkiliya di navbera takekes û civakê de hebûye. Ew ji tenê qebûlkirina pasîf a qederê wêdetir diçe û ber bi lêpirsîneke felsefî û hetta existenziyalîst ve diçe, ku ev yek ji bo şaristaniyeke ewqas kevnar pir berbiçav e.

Beşa VII: Encam û Nirxandin

Lêkolîna şaristaniya Sumeriyan, bi rêya nêzîkatiyeke pir-dîsîplînî, wêneyekî tevlihev û dewlemend ê yek ji kevintirîn û bibandortirîn şaristaniyên cîhanê pêşkêş dike. Ji destkeftiyên wan ên di warê dîrok, wêje, avaniya civakî, huner, ziman, û têgihiştina cîhanê de, em dikarin gelek encamên girîng derxînin.

• Kurteya Encamên Sereke yên Lêkolînê:
  Vekolîna me nîşan da ku şaristaniya Sumerî li ser bingeheke erdnîgarî ya taybet (Mezopotamyaya jêrîn) û di çarçoveyeke dîrokî ya dirêj de (ji Serdema Ubeyd heta hilweşîna Xanedaniya Sêyemîn a Ur) geş bû. Sîstema bajar-dewletan, bi pêşbaziya xwe ya domdar û serdemên yekbûnê yên demkî, taybetmendiyeke sereke ya rêxistina siyasî ya Sumerî bû. Îcada nivîsa bizmarî şoreşeke çandî bû ku rê li ber pêşketina wêjeyeke dewlemend, rêveberiyeke tevlihev, û tomarkirina zanînê vekir. Wêjeya Sumerî, bi mît, destan, û stranên xwe, ne tenê nirx û baweriyên çandî nîşan dide, lê di heman demê de wekî amûreke îdeolojîk û rêkûpêkkirina civakî jî kar dikir.
  Avaniya civakî ya Sumerî hiyerarşîk bû û li ser têkiliyên tevlihev ên di navbera qesr, perestgeh, û komên cihêreng ên civakî de ava bûbû. Aboriya wan bi giranî li ser çandinî û bazirganiyê bû, û ola polîteîstîk di her aliyê jiyana wan de roleke navendî dilîst. Pêşketina kodên qanûnî yên destpêkê nîşana hewldanên wan ji bo afirandina edalet û rêkûpêkiyê di civakê de ye. Hunera Sumerî, nemaze mohrên sîlîndirîk û stêlên bîrdarî, ne tenê bedewî û jêhatîbûna hunerî nîşan dide, lê di heman demê de vegotinên dîtbarî yên tevlihev û daxuyaniyên hêz û îdeolojiyê jî dihewîne. Analîzên semiyotîk û semantîk ronahiyê dixin ser pergalên nîşanan û wateyên ku Sumeriyan ji bo fêmkirin û ragihandina cîhanbîniya xwe bikar anîne. Zimanê Sumerî û nivîsa bizmarî bi xwe pergalên sembolîk ên pir-qatî bûn. Di dawiyê de, nêrînên derûnnasî, her çend bi hişyarî bêne bikaranîn jî, dikarin têgihiştinên li ser hest, bawerî, û fikarên Sumeriyan peyda bikin, wek ku di têgihîştina wan a ji xwedayan û lêgerîna Gîlgamêş ji bo nemiriyê de tê dîtin.
  Ya girîng, ev aliyên cihêreng ne ji hev cuda bûn; ew bi awayekî kûr bi hev ve girêdayî bûn û bi hev re tevna çanda Sumerî ya dînamîk û bibandor pêk dianîn. Mînak, wêje û huner ji bo piştgirîkirina avahiyên siyasî û olî dihatin bikaranîn; ziman û nivîs ji bo birêvebirina aborî û tomarkirina qanûnan krîtîk bûn; û baweriyên olî bandor li ser her aliyê jiyana civakî û takekesî dikirin.
• Girîngiya Navdîsîplînî ya Lêkolîna Şaristaniya Sumerî:
  Lêkolîna şaristaniya Sumerî bi awayekî eşkere girîngiya nêzîkatiyeke navdîsîplînî nîşan dide. Tenê bi yekkirina perspektîfên cihêreng ên wekî dîrok, arkeolojî, zimannasî, wêje, civaknasî, û antropolojiyê em dikarin têgihiştineke dewlemendtir, kûrtir, û rastirtir ji şaristaniyeke ewqas kevnar û tevlihev re peyda bikin. Her dîsîplîn amûr û metodolojiyên xwe yên taybet tîne û ronahiyê dixe ser aliyekî cuda yê mijarê. Dema ku ev perspektîf bi hev re têne nirxandin, ew wêneyekî holîstîk û pir-alî diafirînin ku ji berhevoka beşên xwe wêdetir e.
  Wekî din, lêkolîna Sumeriyan ji bo fêmkirina bingehên gelek aliyên şaristaniya mirovahiyê ya îro jî pir girîng e. Bajarvanî, nivîs, qanûn, dewlet, pergalên aborî yên organîze, wêjeya nivîskî, û gelek têgih û pratîkên din ên ku îro ji me re asayî xuya dikin, kokên xwe yên kûr di nav destkeftiyên Sumeriyan de ne. Ji ber vê yekê, fêmkirina Sumeriyan ne tenê ji bo dîroknasan an arkeologan, lê ji bo her kesê ku dixwaze li ser esl û pêşketina şaristaniya mirovahiyê fêr bibe, girîng e.
• Pêşniyar ji bo Lêkolînên Pêşerojê / Têgihiştinên Dawî û Rêyên Potansiyel ji bo Lêkolînên Zanyarî yên Zêdetir:
  Her çend di warê Sumerolojiyê de gelek lêkolînên hêja hatine kirin jî, hîn gelek pirsên bêbersiv û qadên ku hewceyê lêkolînên kûrtir in hene. Di nav van de:

• Jiyana rojane ya mirovên asayî: Her çend em gelek tiştan li ser key, kahîn, û elîtan dizanin jî, agahiyên me li ser jiyana rojane, bawerî, û fikarên cotkar, esnaf, û jinên asayî yên Sumerî hîn jî kêm in. Lêkolînên arkeolojîk ên nû û analîzên hûrgilî yên tekstên îdarî û qanûnî dikarin di vî warî de bibin alîkar.
• Têkiliyên di navbera bajar-dewletan de: Her çend em dizanin ku di navbera bajar-dewletan de pêşbazî û şer hebûn, hûrguliyên têkiliyên dîplomatîk, bazirganî, û çandî yên di navbera wan de hewceyê lêkolînên zêdetir in.
• Zimanê Sumerî: Her çend gelek pêşketin di fêmkirina zimanê Sumerî de hatine kirin jî, hîn gelek aliyên rêziman, peyvsazî, û semantîka wî hene ku bi tevahî nehatine ronîkirin. Lêkolînên zimannasî yên berawirdî û komputerî dikarin di vî warî de bibin alîkar.
• Bandora guherînên klîmayê: Lêkolînên paleo-klîmatolojîk dikarin têgihiştina me ji bandora guherînên klîmayê (wek hişkesalî an lehiyan) li ser pêşketin û hilweşîna şaristaniya Sumerî kûrtir bikin. Mîrasa Sumeriyan ji bo cîhana îro jî girîng e. Ew ne tenê bingeha gelek aliyên şaristaniya me danîne, lê di heman demê de nîşanî me didin ku mirovahî ji demên kevnar ve bi pirsên bingehîn ên li ser jiyan, mirin, edalet, û wateyê re rû bi rû maye. Lêkolîna Sumeriyan bi bîr dixe ku şaristanî pêvajoyeke dirêj û tevlihev e û ku em îro li ser milên dêwên rabirdûyê radiwestin. Bi berdewamkirina lêkolîn û fêmkirina van şaristaniyên kevnar, em ne tenê rabirdûya xwe, lê di heman demê de xwe û pêşeroja xwe jî baştir fêm dikin.