1. Pêşgotin

Rêzeromana Weqfê (Foundation) ya Isaac Asimov, ku di eslê xwe de wekî rêzeyek çîrokên kurt di navbera salên 1942 û 1950î de di kovara Astounding Science Fiction de hatin weşandin û paşê di salên 1951-1953an de wekî sêyîneya (trîlojiya) navdar hatin berhev kirin ¹, yek ji berhemên bingehîn û herî bi bandor ên wêjeya zanistî-honakî ya cîhanê ye. Ev şahberhem ne tenê ji ber çarçoveya xwe ya epîk – ku hilweşîna împaratoriyeke galaktîk a bi deh hezaran salan û hewldanên dijwar ên ji bo ji nû ve avakirina şaristaniyê vedibêje – lê herweha ji ber danasîna têgeha xwe ya şoreşgerî ya “psîkodîrokê” jî cihêreng e.² Psîkodîrok, wekî zanisteke honakî ya ku dikare bi rêbazên matematîkî û îstatîstîkî tevger û qedera girseyên mezin ên mirovan pêşbînî bike, ne tenê bûye motora vegotinê ya rêzeromanê, lê di heman demê de bandoreke kûr û mayînde li ser gelek nivîskar, zanyar û xwendevanan kiriye û heta roja îro jî di nava dîskursên akademîk de cihê xwe diparêze.⁴

Girîngî û bandora Weqfê ji sînorên wêjeya zanistî-honakî wêdetir çûye; ew li ser warên cihêreng ên wekî civaknasî, îstatîstîk, psîkolojî ⁵ û heta li ser aborîyê jî (wek mînak, aborînasê xwedî Xelata Nobelê Paul Krugman, ku bi eşkereyî îlhama xwe ji Weqfê girtiye ²) karîger bûye. Rêzeromanê di sala 1966an de Xelata Hugo ya taybet a “Rêzeromana Herî Baş a Hemû Deman” wergirt, ku ev yek jî şahidê nirx û statuya wê ya bilind di cîhana wêjeyê de ye.⁶ Berdewamiya eleqeya ji bo Weqfê, tevî ku nêzîkî heştê sal di ser weşana wê ya yekem re derbas bûne ¹, ne tenê ji ber hostatiya wê ya wêjeyî ye. Belkî, ew ji ber pirsên bingehîn û gerdûnî ye ku derbarê paşeroja mirovahiyê, çerxên hilweşîn û avabûnê yên şaristaniyan, û rola zanist, teknolojî û hêzê di civakê de dipirse – pirsên ku îro jî, di serdema me ya tijî guherîn û nezelaliyê de, bi awayekî berbiçav aktuel û girîng in. Ev pirsên li ser kontrola paşerojê, xetereyên hêza bêsînor, û potansiyela dualî ya zanistê (hem ji bo afirandinê hem jî ji bo wêrankirinê) di serdemên guherînên mezin ên civakî û teknolojîk de, wekî ya me, girîngiya xwe ya felsefî û pratîkî diparêzin.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku rêzeromana Weqfê ji perspektîfên wêjeyî, dîrokî, sînemagerî, civaknasî, semîotîk, semantîk û derûnnasî ve bi kûrahî û bi awayekî rexneyî analîz bike. Di vê çarçoveyê de, dê hewl bê dayîn ku têkiliyên tevlihev ên navbera berhemê û kontekstên wê yên cihêreng bên ronîkirin. Herweha, adaptasyona sînemagerî ya vê dawiyê ya ji hêla Apple TV+ ve hatî çêkirin jî dê bikeve ber çavan û bê nirxandin. Ev gotar, ku bi zimanê Kurdî (Kurmancî) hatiye amadekirin, xwe dispêre çavkaniyên akademîk ên berdest û armanc dike ku ji bo xwendevan û lêkolînerên Kurd derfetekê ji bo têgihiştineke kûrtir a vê berhema klasîk a cîhanî pêşkêş bike. Daxwaza ji bo gotareke bi vî rengî bi zimanê Kurdî, bi serê xwe, nîşana hewcedarî û eleqeyeke zêde ya ji bo analîzên kûr ên wêjeya cîhanî di nav civaka akademîk û rewşenbîrî ya Kurd de ye. Ev yek herweha potansiyela Weqfê wekî pirekê ji bo nîqaşên navçandî û navdîsîplînî, û ji bo dewlemendkirina termînolojiya akademîk a Kurdî jî radixe ber çavan. Bi vî awayî, Weqf dikare bibe amûreke girîng ji bo xwendekar û lêkolînerên Kurd da ku bi rexneyî li ser têgehên wekî împaratorî, hêz, şaristanî û pêşerojê bifikirin, ku ev yek dibe ku ji bo têgihiştina rewşa wan a civakî û siyasî ya taybet jî sûdmend be.

Avahiya gotarê dê bi vî rengî be: pêşî, analîzeke wêjeyî ya berfireh li ser struktur, tema, karakter û şêwaza vegotinê ya Weqfê dê bê kirin. Paşê, paşxaneya dîrokî û alegoriyên muhtemel ên berhemê, bi taybetî têkiliya wê bi Împaratoriya Romayê û Şerê Sar re, dê bên vekolîn. Beşê sêyemîn dê li ser veguhestina sînemagerî ya rêzeromanê, bi giranî li ser adaptasyona Apple TV+, û guherîn û rexneyên pê re têkildar raweste. Dû re, pîvanên civaknasî yên wekî psîkodîrok, avahiyên civakî û kontrola civakî dê bên nirxandin. Li pey vê, analîzeke semîotîk û semantîk dê li ser avakirina wateyê û sîstemên nîşanan di Weqfê de bê kirin. Beşê şeşemîn dê ji perspektîfeke derûnnasî li psîkolojiya karakteran û hişmendiya komelî binêre. Di encamnameyê de, dê nirxandineke giştî ya girîngî û bandora berdewam a Weqfê bê kirin û pêşniyarên ji bo lêkolînên paşerojê bên pêşkêş kirin.

2. Analîza Wêjeyî: Binyad, Tema û Şêwaz di Gerdûna Weqfê de

Rêzeromana Weqfê ya Isaac Asimov ne tenê bi têgehên xwe yên zanistî û felsefî, lê herweha bi taybetmendiyên xwe yên wêjeyî yên cihêreng jî balê dikişîne. Ji struktura vegotinê bigire heta şêwaza nivîsandinê, her hêmanek di xizmeta armanca giştî ya Asimov de ye: keşifkirina pêvajoyên dîrokî yên mezin û ramanên li ser paşeroja mirovahiyê.

Struktura Vegotinê ya Taybet

Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên Weqfê struktura wê ya epîzodîk e.¹ Rêzeroman ji komek çîrokên kurt pêk tê ku di destpêkê de bi awayekî serbixwe di kovara Astounding Science Fiction de hatine weşandin.¹ Ev yek bûye sedem ku her beşek ji pirtûkê bi gelemperî li ser krîzeke taybet û çareseriya wê bisekine. Di navbera van beş an “çîrokan” de, “bazdanên demî” yên girîng hene, ku carinan bi dehsalan an jî sedsalan digirin.⁷ Ev teknîka vegotinê rê dide Asimov ku pêşveçûna Weqfê û hilweşîna Împaratoriya Galaktîk li ser heyameke pir dirêj, ku bi hezaran salan e, nîşan bide. Ev pîvana demî ya berfireh ji bo vekolîna çerxên dîrokî û guherînên civakî yên demdirêj guncaw e.

Vegotina di Weqfê de bi giranî diyalog-navendî ye.¹ Karakter gelek caran raman, plan û stratejiyên xwe bi riya axaftinên dirêj û hûrgilî eşkere dikin. Her çend ev şêwaz carinan ji hêla hin rexnegiran ve wekî “information dumping” (barkirina zêde ya agahiyan) hatiye binavkirin ¹, ew di heman demê de rê dide Asimov ku ramanên tevlihev ên wekî psîkodîrokê û stratejiyên siyasî bi awayekî rasterast ji xwendevan re ragihîne.

Temayên Sereke û Pirrengiya Wan

Weqf bi pirrengiya temayên xwe yên kûr û felsefî navdar e:

• Hilweşîn û Ketina Împaratoriyan: Ev tema, ku rasterast ji berhema navdar a Edward Gibbon, “Dîroka Hilweşîn û Ketina Împaratoriya Romayê”, îlhama xwe digire, stûna sereke ya rêzeromanê ye.³ Asimov vê temaya klasîk li ser pîvaneke galaktîk a bêhempa pêşkêş dike, û bi vî awayî gerdûniya çerxên dîrokî yên şaristaniyan nîşan dide.
• Psîkodîrok: Ev têgeha navendî, ku ji hêla Hari Seldon ve hatiye afirandin, wekî şaxeke matematîka civaknasî ya ku dikare bi awayekî îstatîstîkî paşeroja tevgerên girseyên mezin ên mirovan pêşbînî bike, tê danasîn.¹ Psîkodîrok ne tenê motora sereke ya komployê ye, lê di heman demê de pirsên kûr li ser determînîzmê, îradeya azad, û sînorên zanîna mirovî derdixe holê.⁹
• Dînamîkên Hêzê: Rêzeroman bi awayekî balkêş pêşveçûna awayên bikaranîna hêzê dişopîne. Di destpêkê de, hêza zanînê (bi riya Ensîklopediya Galaktîka) wekî çare tê dîtin. Lêbelê, bi pêşveçûna çîrokê re, Weqf fêr dibe ku hêza siyasî (bi rêberiya Salvor Hardin), paşê hêza olî (bi afirandina “ola zanistê” ji bo kontrolkirina cîranan), û di dawiyê de hêza aborî (bi riya bazirganên zîrek ên mîna Hober Mallow) ji bo mayîn û serweriyê krîtîk in.¹
• Zanist vs. Ol: Di cîhana Weqfê de, ol gelek caran ne wekî sîstemeke baweriyê ya rasteqîn, lê wekî amûreke pragmatîk a kontrola civakî û siyasî tê bikaranîn, nemaze ji bo gelên ku ji hêla teknolojîk ve kêmtir pêşketî ne.¹ Ev nêzîkatî bi awayekî zelal nêrîna Asimov a ateîst, rasyonalîst û humanîst nîşan dide, ku bêtir qîmetê dide aqil û zanistê.⁶
• Takekes vs. Hêzên Dîrokî: Tevî ku psîkodîrok li ser tevgera girseyan disekine û rola takekesan di pêşbîniyên xwe de marjînal dike, çîrok bi giranî bi riya kiryar û biryarên karakterên sereke yên wekî Salvor Hardin û Hober Mallow pêşve diçe. Lêbelê, pir caran ev karakter jî wekî amûr an pêkanerên neçarî yên Plana Seldon a mezin xuya dikin.¹¹ Derketina karakterê “Mule”, mutanekî ku xwedî şiyana kontrolkirina hestên mirovan e û ji ber vê yekê ji hêla psîkodîrokê ve nayê pêşbînîkirin, vê hevsengiya di navbera takekes û hêzên dîrokî de bi awayekî dramatîk xera dike û rola nediyar û potansiyel têkder a takekesê di rêça dîrokê de nîşan dide.¹²

Pêşxistina Karakteran

Di warê pêşxistina karakteran de, Weqf bi gelemperî wekî berhemeke ku bêtir li ser ramanan û pêvajoyên dîrokî disekine, ne li ser kûrahiya psîkolojîk a takekesan, tê dîtin. Karakter di Weqfê de bi piranî wekî rûgeş (flat) û arketîpal têne şîrovekirin; ew ji bo xizmetkirina ramanekê an jî pêkanîna roleke taybet di nav komploya mezin de hatine afirandin, ne ku wekî kesayetiyên tevlihev û pir-qatî yên ku di nav krîzên hundurîn de digevizin.⁷

Ji ber struktura epîzodîk a rêzeromanê û bazdanên demî yên mezin ên di navbera beşan de, hejmara karakterên ku li seranserê çîrokê berdewam dikin pir kêm e. Ev yek girêdana hestyarî ya xwendevan bi karakteran re dijwar dike û nahêle ku pêşveçûneke kûr a karakteran li ser demeke dirêj were şopandin.⁷ Lêbelê, tevî vê taybetmendiyê, hin karakterên Weqfê ji ber rolên xwe yên sembolîk û bandora xwe ya li ser rêça çîrokê, di bîra xwendevanan de cihê xwe girtine. Di nav van de Hari Seldon, wekî damezrînerê efsanewî yê psîkodîrokê û mîmarê Plana Mezin; Salvor Hardin, siyasetmedarê jîr û pragmatîk ê ku Weqfê ji krîzên destpêkê xilas dike; Hober Mallow, bazirganê wêrek û realîst ê ku hêza aboriyê wekî amûreke nû ya serweriyê bikar tîne; û bêguman Mule, dijberê nediyar û trajîk ê ku Plana Seldon hema hema têk dibe, hene.¹²

Şêwaza Nivîsandina Asîmov

Isaac Asimov bi xwe şêwaza xwe ya nivîsandinê wekî “camê zelal” (plate glass) binav kiriye.⁸ Armanca sereke ya vê şêwazê ne afirandina xeml û estetîka wêjeyî ya bilind e, lê belê ragihandina raman û têgehan bi awayekî herî zelal, rasterast û têgihîştî ye. Nivîsandina Asimov bi gelemperî sade, bêalî û hêsan tê fêmkirin.⁸ Ew zêde li ser danasînên hûrgilî yên cîhana xeyalî, atmosfera derdorê, an jî kûrahiya hestyarî ya karakteran nesekiniye.¹⁴ Ev şêwaza “minimalîst” ji hêla hin rexnegiran ve wekî “zuwa”, “sar” an “bêhêst” hatiye dîtin, û hatiye îddîakirin ku ew berhemê ji kûrahiya wêjeyî mehrûm dike.⁸ Lêbelê, gelek xwendevan û rexnegirên din jî pesnê vê şêwazê dane ji ber ku ew rê dide ramanên tevlihev ên Asimov ku bi awayekî zelal û bê astengî bigihîjin xwendevan. Bi gotineke din, şêwaza Asimov di xizmeta naverokê de ye.

Ev taybetmendiyên wêjeyî – struktura epîzodîk, karakterên fonksiyonel, û şêwaza rasterast – ne kêmasiyên tesadufî ne, lê belê dibe ku bijarteyên stilîstîk ên bi zanebûn bin ku xizmeta armanca sereke ya Asimov dikin. Armanca wî ne ew e ku psîkolojiya takekesî ya kûr bikole, lê ew e ku ramanên mezin ên li ser pêşketina şaristaniyan û pêvajoyên dîrokî yên berfireh keşif bike. Psîkodîrok, wekî têgeha navendî ya rêzeromanê, bi xwe jî li ser tevger û qanûnên girseyan disekine, ne li ser çarenûs an hestên takekesan.³ Struktura epîzodîk, bi bazdanên xwe yên demî, dihêle ku Asimov vê perspektîfa makro biparêze û guherînên mezin ên civakî û teknolojîk li ser sedsalan nîşan bide.⁷ Karakterên ku bêtir wekî nûnerên hêz an ramanên civakî ne, nahêlin ku bala xwendevan ji temayên mezin dûr bikeve û bi çarenûsa takekesekî/ê ve zêde were girêdan. Bi vî awayî, ev taybetmendiyên wêjeyî dibin amûr ji bo gihîştina armanceke taybet: analîza pêşketina şaristaniyê di asteke makro de, ku bi xwezaya psîkodîrokê re bi temamî li hev dike.

Bandora John W. Campbell Jr.

John W. Campbell Jr., edîtorê navdar ê kovara Astounding Science Fiction, ku çîrokên Weqfê yên destpêkê tê de hatin weşandin, bandoreke girîng û şekildar li ser Isaac Asimov û afirandina vê rêzeromanê kiriye.² Campbell ne tenê wekî edîtorekî, lê herweha wekî mentorekî ji bo Asimov û gelek nivîskarên din ên Serdema Zêrîn a Zanistî-Honakî tê dîtin.

Li gorî Asimov bi xwe, Campbell ew teşwîq kiriye ku çîrokên Weqfê ne wekî kurteçîrokên ji hev cuda, lê wekî rêzeromaneke vekirî û berfireh a li ser hilweşîna împaratoriyeke galaktîk û hewldanên ji bo avakirina împaratoriyeke nû binivîse.¹⁵ Ev vîzyona berfireh a Campbell bûye sedem ku Weqf bibe xwedî pîvaneke epîk. Herweha, Campbell ew kes bû ku pêşniyar kir ku Asimov hêmanekê têxe nav çîrokê da ku Plana Seldon a psîkodîrokî, ku hema bêje bêkêmasî û determînîstîk xuya dikir, bişkêne an jî têk bibe. Ev pêşniyar bûye sedema afirandina karakterê “Mule”, ku yek ji hêmanên herî dramatîk û bîranîn ên rêzeromanê ye.¹⁶

Ji aliyê din ve, nêrînên Campbell ên li ser nijad û serweriya mirovan li hemberî nijadên biyanî yên muhtemel jî bandor li ser biryara Asimov kiriye ku di gerdûna Weqfê de, ku bi mîlyonan gerstêrkên niştecihkirî li xwe digire, tu nijadeke biyanî ya jîr a ne-mirovî tune be.¹⁷ Asimov, ku bi van nêrînên Campbell re ne li hev bû, ji bo ku nekeve nav nîqaşên nijadî, tercîh kir ku galaksiyeke tenê ji mirovan pêkhatî biafirîne.

Bikaranîna olê wekî amûreke kontrolê di Weqfê de ne tenê rexneyek li ser olên organîze ye, wekî ku hin şîrovekar destnîşan dikin ku ew nêrîna ateîst a Asimov û heta bandora Marx a ku olê wekî “afyona gelan” dibîne nîşan dide.⁶ Ji vê yekê wêdetir, ew şîroveyek li ser xwezaya hêzê û awayên ku elîtên xwedî zanîn dikarin girseyan bi rê ve bibin e. Stratejiya Weqfê ya afirandina “ola zanistê” ji bo kontrolkirina gerstêrkên cîran ¹ nîşan dide ku çawa zanîn (di vê rewşê de, teknolojî û zanista pêşketî) dikare bibe çavkaniya hêzê û çawa ev hêz dikare bi awayên manîpulatîf were bikaranîn. Ev yek pirsên etîkî yên kûr derbarê teknokrasiyê û berpirsiyariya kesên xwedî zanîn derdixe holê: Gelo armanca mezin (rizgarkirina şaristaniyê ji Serdemeke Tarî ya dirêj) rêbazên gumanbar (manîpulasyona bi riya olê) rewa dike? Ev ne tenê rexneyek li ser olê ye, lê li ser mekanîzmayên hêz û kontrolê bi giştî ye, û li ser potansiyela zanînê ye ku hem ji bo ronakbîriyê hem jî ji bo serdestiyê were bikaranîn.

Her çend Asimov ji ber nebûna karakterên jin ên xurt û pirrengî di rêzeromana xwe ya orîjînal de rastî rexneyan hatibe jî ⁷, û cîhana Weqfê bi giranî cîhaneke mêr-navendî be jî, karakterê Mule dikare ji perspektîfeke din ve were şîrovekirin. Plana Seldon, ku bingeha xwe ji mantiq, matematîk û pêşbîniya rasyonel digire ³, ji hêla Mule ve, ku hêzeke hestyarî ya awarte (kontrolkirina hestan) bi kar tîne, tê tehdîd kirin û hema hema têk diçe.¹² Di civakên patrîarkal ên kevneşopî de, hestyarî bi gelemperî bi jinan re, û rasyonalîte bi mêran re têkildar e. Ji ber vê yekê, serweriya demkî ya Mule ya “hestyarî” li ser Weqfa “rasyonalîst” dikare wekî şikestineke sembolîk a vê dualîteya zayendî û rexneyek li ser sînorên rasyonalîteya sar û yekalî were dîtin. Ev şîrove îhtimala wê yekê vedike ku hêzên ku bi kevneşopî wekî “jinane” an “nerasyonel” hatine binavkirin û paşguh kirin, di rastiyê de xwedî potansiyel û bandoreke mezin in. Her çend ne diyar e ku Asimov bi zanebûn vê armancê şopandiye yan na, ev şîroveyek gengaz e ku ji perspektîfeke rexneyî ya paşîn dikare were kirin.

3. Paşxaneya Dîrokî û Alegorî: Ji Împaratoriya Romayê heta Şerê Sar

Rêzeromana Weqfê ne tenê berhemeke honaka zanistî ya serbixwe ye, lê di heman demê de bi awayekî kûr bi kontekstên dîrokî û çandî yên serdema xwe û yên beriya wê ve girêdayî ye. Analîza van têkiliyan ji bo têgihiştina tem û peyamên berhemê girîng e.

Îlhama Bingehîn ji Gibbon

Isaac Asimov bi xwe gelek caran û bi eşkereyî diyar kiriye ku îlhama sereke û destpêkê ji bo nivîsandina rêzeromana Weqfê xwendina wî ya şahberhema dîroknasê Îngilîz Edward Gibbon, “Dîroka Hilweşîn û Ketina Împaratoriya Romayê” (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire) bûye.² Asimov armanc dikir ku çîrokeke bi heman rengî û bi heman pîvana epîk, lê vê carê li ser asteke galaktîk û di paşerojeke dûr de binivîse.² Ev îlhama rasterast di gelek aliyên Weqfê de xuya dike: temaya navendî ya hilweşîna hêdî û neçarî ya împaratoriyeke mezin û kevnar, pirsgirêkên gendeliyê û bêkêrhatîbûna burokratîk di navenda împaratoriyê de, zext û gefên ji hêzên “barbar” ên li ser sînoran, û hewldanên ji bo parastina zanîn û şaristaniyê li hemberî serdemeke tarî ya nêzîk.⁶

Analojiyên bi Împaratoriya Romayê (û Brîtanî) re

Piraniya analîz û şîroveyên li ser Weqfê Împaratoriya Galaktîk a ku Asimov afirandiye bi Împaratoriya Romayê ya dîrokî re berawird dikin.⁶ Xalên hevpar ên ku têne destnîşankirin ev in: rawestandina pêşketina teknolojîk û zanistî di qonaxên dawî yên împaratoriyê de ¹⁸, zêdebûna burokrasiyê û dûrketina navenda hêzê ji rastiyên li perîferiyê, gefên ji hêzên derve yên ku wekî “barbar” têne dîtin, û qelsbûna navxweyî ya ji ber gendelî û têkoşînên ji bo desthilatdariyê.

Lêbelê, hin şîroveyên nûtir û rexneyîtir amaje dikin ku Împaratoriya Galaktîk a Asimov ne tenê bi Romayê re, lê dibe ku hê bêtir bi Împaratoriya Brîtanî ya di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de, nemaze di dema hilweşîna wê de, re dişibe.¹⁹ Ev nêrîn li ser bingeha teknokrasiya werimî ya Împaratoriya Galaktîk, rola “Împarator”ê ku bêtir wekî fîgurekî sembolîk e, û statuya Weqfê ya li Terminusê ku dişibe koloniyeke dûr a berê ya Împaratoriyê, ava dibe. Ev perspektîf ji ber wê yekê jî balkêş e ku Edward Gibbon bi xwe jî, dema ku di sedsala 18an de li ser hilweşîna Romayê dinivîsand, bi awayekî neyekser Împaratoriya Brîtanî ya ku wê demê nû geş dibû, di hişê wî de bû.¹⁹ Bi vî awayî, Asimov dibe ku bi riya Gibbon, ne tenê Romayê, lê herweha çerxên împaratorîparêziyê bi giştî şîrove dike.

Mînakeke din a berbiçav a analojiya bi Romayê re karakterê General Bel Riose û kampanyaya wî ya leşkerî ye ku hewl dide Weqfê ji nû ve ji bo Împaratoriyê bi dest bixe. Ev beş ji rêzeromanê bi awayekî berbiçav dişibe kampanyayên Generalê Romayî Belisarius di sedsala 6an de, ku hewl dida herêmên rojavayî yên Împaratoriya Romayê ji destê “barbaran” vegerîne.¹⁸ Paşvekişandina Bel Riose ji ber gumana Împarator, tevî serkeftinên wî yên leşkerî, jî dişibe çarenûsa gelek generalên Romayî yên serkeftî.

Bikaranîna analojiya Romayê ji hêla Asimov ve ne tenê kopîkirineke pasîf a bûyerên dîrokî ye. Belkî, ew mekanîzmayeke wêjeyî û rexneyî ye ku dihêle ew li ser mijarên kûr ên wekî çerxên dîrokî, xwezaya hêzê û desthilatdariyê, û potansiyela hilweşîna şaristaniyên teknolojîk ên pêşketî yên serdema xwe (ango sedsala 20an) kûr bibe. Gibbon, dema ku li ser Romayê dinivîsand, bi awayekî neyekser li ser Împaratoriya Brîtanî ya dema xwe jî difikirî ¹⁹; ev yek nîşan dide ku analojiya dîrokî dikare ji bo şîrovekirin û rexnekirina dema niha were bikaranîn. Asimov, bi nîşandana pirsgirêkên wekî rawestandina teknolojîk û burokrasiya zêde di Împaratoriya Galaktîk de ¹⁸, di rastiyê de hişyariyekê dide li ser xetereyên ku dikarin şaristaniya teknolojîk a sedsala 20an, ku bi pêşketinên bilez û di heman demê de bi xetereya nukleerî re rû bi rû bû, biqedînin. Analojiya Romayê çarçoveyeke naskirî û “objektîf” pêşkêş dike da ku van tirs û fikaran bi rengekî “dîrokî” û gerdûnî pêşkêş bike.

Konteksta Şerê Sar û Alegoriya Siyasî

Rêzeromana Weqfê di salên 1940î û destpêka 1950î de, ango di dema destpêka Şerê Sar û zêdebûna tansiyonên di navbera bloka Rojava (bi pêşengiya DYE) û bloka Rojhilat (bi pêşengiya Yekîtiya Sovyetê) de hate nivîsandin û weşandin. Ev konteksta dîrokî û siyasî ya taybet bandorek li ser hin şîrove û analîzên rêzeromanê kiriye.⁶

Hin şîrovekar destnîşan dikin ku rivalîya di navbera du Weqfan de – Yekem Weqfa ku li ser zanistên fizîkî û teknolojiyê ava bûye û li Terminusê ye, û Duyem Weqfa ku veşartî ye û li ser zanistên zêhnî û psîkodîrokê disekine – dikare wekî alegoriyek ji bo têkoşîna îdeolojîk û jeopolîtîk a di navbera DYE û Yekîtiya Sovyetê de were dîtin.²⁰ Herdu Weqf bi awayên cuda hewl didin ku paşeroja galaksiyê şekil bidin û serweriyê bi dest bixin. Ev şîrove herweha li ser modela rabûna du superhêzan piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û pêşbaziya wan a ji bo bandorê li cîhanê radiweste.

Nêrîna Asimov a li ser pêwîstiya yekîtiya gerdûnî li hemberî perçebûna neteweyî û xetereyên şerên wêranker, ku di gelek berhemên wî de, tevî Weqfê, xuya dike, dibe ku wekî bertekek li hemberî atmosfera tirs û nezelaliyê ya serdema Şerê Sar were fêmkirin.⁶ Wêjeya zanistî-honakî ya serdema Şerê Sar bi giştî, û Weqf bi taybetî bi pîvana xwe ya galaktîk, beşek ji meyleke berfirehtir bû ku tê de “nêrîna ji fezayê” û fantaziyên li ser paşeroja mirovahiyê roleke girîng di xwenaskirin û xwesipartina siyasî ya DYE’yê de dilîstin.²¹

Alegoriya Şerê Sar di Weqfê de ne tenê di asta têkoşîna dualî ya di navbera du hêzan de ye. Ew di heman demê de di awayê ku zanist û zanîn (bi taybetî psîkodîrok) wekî amûrên stratejîk ên hêzê û kontrola li ser paşerojê têne bikaranîn de jî diyar dibe. Di serdema Şerê Sar de, pêşbaziya di navbera DYE û Yekîtiya Sovyetê de ne tenê leşkerî bû, lê di heman demê de pêşbaziyeke îdeolojîk û teknolojîk bû ji bo serweriya li cîhanê. Psîkodîrok di Weqfê de, wekî zanistek ku ji bo pêşbînîkirin û birêvebirina paşerojê tê bikaranîn ³, û têkoşîna di navbera du Weqfan de ji bo kontrolkirina vê zanistê û pêkanîna Planê Seldon, tirsa serdemê ya ji “şerê îdeolojîk”, “pêşbaziya teknolojîk” û hewldanên ji bo “birêvebirina paşerojê” nîşan dide. Ev ne tenê şerekî “germ” ê potansiyel e, lê şerekî ji bo “hiş û dilan” e, şerekî ji bo serdestiya li ser vegotina paşerojê ye. Bikaranîna zanistê (psîkodîrok) wekî amûreke stratejîk ji bo serdestiya demdirêj, ne tenê leşkerî, vê tirs û fikarê ya serdemê bi awayekî xurt radixe ber çavan.

4. Veguhestina Sînemagerî: Ji Rûpelan ber bi Ekranê ve – Analîza Rêzefîlma Apple TV+

Veguhestina berhemeke wêjeyî ya bi qasî Weqfê berfireh û tevlihev ji bo ekrana sînemayê an televîzyonê her gav karekî dijwar û bi kêşe ye. Rêzeromana Asimov, bi taybetmendiyên xwe yên vegotinê yên yekta, ji bo adaptasyonê gelek astengiyan derdixe pêş.

Zehmetiyên Adaptasyona Weqfê

Gelek rexnegir, pispor û hezkiriyên berhemê destnîşan dikin ku adaptasyona Weqfê ji ber çend sedemên bingehîn pir dijwar e. Yek ji sedemên sereke struktura wê ya epîzodîk e, ku ji çîrokên kurt ên bi serê xwe pêk tê û di navbera wan de bazdanên demî yên pir mezin (bi dehsalan an sedsalan) hene.⁸ Ev yek domandina karakterên navendî û avakirina girêdaneke hestyarî ya demdirêj a temaşevanan bi wan re zehmet dike. Sedemeke din jî ew e ku Weqf bi giranî li ser ramanan, nîqaşên felsefî û diyalogên dirêj disekine, li şûna ku balê bikişîne ser çalakî, şer û dîmenên bi heybet ên ku bi gelemperî di berhemên zanistî-honakî yên budce-mezin de têne hêvî kirin.⁸

Asimov bi xwe jî diyar kiriye ku şêwaza nivîsandina wî ya “camê zelal” bêtir li ser ragihandina zelal a ramanan disekine û ne li ser afirandina danasînên dîtbarî yên berfireh û dewlemend.⁸ Ev taybetmendî, ku di pirtûkan de dibe ku wekî hêzekê were dîtin, ji bo adaptasyoneke sînemagerî ya ku xwe dispêre hêza dîtbarî, dikare bibe kêşeyeke mezin.²² Ji ber van sedeman, gelek hewldanên berê yên ji bo adaptasyona Weqfê bi ser neketine an jî qet nehatine pêkanîn.

Analîza Rêzefîlma Apple TV+ (Destpêk 2021)

Rêzefîlma Foundation a ku ji hêla Apple TV+ ve di sala 2021an de dest bi weşanê kir, hewldana herî ambicioz û budce-mezin a heta niha ye ji bo veguhestina cîhana Asimov bo ekranê. Lêbelê, ev adaptasyon bi gelek guhertinên girîng û radîkal ji materyalê çavkaniyê dûr ketiye, ku ev yek bûye sedema nîqaş û rexneyên cihêreng.²²

Guhertinên Sereke:

• Balkişandina li ser Ajansa Takekesî: Yek ji guherînên herî bingehîn ew e ku rêzefîlm, berevajî pirtûkan ku tê de hêzên dîrokî yên mezin û Plana Seldon a determînîstîk li pêş in, bêtir girîngiyê dide rola takekesan û ajansa wan di şekildana bûyeran û guhertina çarenûsê de.²⁴ Mînakeke berbiçav a vê yekê karakterê Gaal Dornick e. Di pirtûkan de, Gaal roleke biçûk û demkurt dilîze, bi piranî ji bo danasîna Hari Seldon û têgeha psîkodîrokê ji xwendevan re. Lê di rêzefîlmê de, Gaal Dornick (ji hêla lîstikvaneke jin ve tê lîstin) dibe protagonîsteke navendî, xwedî şiyanên matematîkî yên awarte û roleke çalak di bûyerên krîtîk de.¹⁵
• Zêdekirina Çalakî û Şîdetê: Rêzefîlma Apple TV+ ji pirtûkên Asimov, ku bi giranî li ser diyalog û stratejiyê ne, pirtir dîmenên çalakiyê, şerên fezayî û şîdeta fizîkî li xwe digire.¹⁵ Ev yek dibe ku hewldanek be ji bo kişandina bala temaşevanên îroyîn ên ku bi berhemên zanistî-honakî yên bi çalakî tijî ne, asayî bûne. Lêbelê, ev nêzîkatî bi felsefeya Salvor Hardin a navdar a di pirtûkan de, ku dibêje “Şîdet penageha dawî ya bêkêran e” ⁹, re di dijberiyekê de ye.
• Guherandinên Karakteran: Ji bilî guhertina rola Gaal Dornick, gelek karakterên din jî hatine guhertin an ji nû ve hatine şîrovekirin. Mînak, Salvor Hardin jî di rêzefîlmê de wekî jinekê tê nîşandan. Herweha, karakterê Împarator Cleon, ku di pirtûkên pêşîn (prequel) ên Asimov de xuya dibe, di rêzefîlmê de bi awayekî pir berfirehtir û wekî rêzeklonên genetîkî (Birayê Roj, Birayê Nîvro, Birayê Êvar) tê pêşkêşkirin, ku ev yek temayên li ser nasname, mîras û rawestana împaratoriyê kûrtir dike.²² Karaktera Demerzel, robotekî mirovşêwe yê ji rêzeromanên Robotan ên Asimov, jî di rêzefîlmê de roleke girîng û navendî dilîze, tevî ku Apple TV+ bi fermî mafên rêzeromanên Robotan bi dest nexistiye.²⁴ Van guhertinan bi mebesta zêdekirina pirrengiyê û afirandina karakterên ku ji bo temaşevanên îroyîn balkêştir bin, hatine kirin.¹⁵
• Pêvajoya Demê û Komployê: Ji ber zehmetiyên struktura epîzodîk a pirtûkan, rêzefîlm bûyerên ji çîrok û pirtûkên cuda yên Weqfê bi hev re dixe û demê bi awayekî cuda birêve dibe. Mînak, sezona yekem du çîrokên destpêkê yên pirtûka yekem vedigire, lê sezona duyemîn bi awayekî berbiçav sê çîrokên mayî yên pirtûka yekem û beşên ji pirtûka duyemîn, Weqf û Împaratorî, li hev dicivîne.²² Ev yek ji bo domandina hin karakteran li seranserê sezonan û afirandina xetên çîrokê yên berdewam hatiye kirin, lê di heman demê de rêza kronolojîk û leza vegotinê ya orîjînal a Asimov diguherîne.

Rexne û Reaksiyon:

Adaptasyona Apple TV+ ya Weqfê ji dema weşana xwe ve rastî rexne û reaksiyonên cihêreng hatiye. Gelek temaşevan û rexnegirên ku bi pirtûkên orîjînal ên Asimov re dilsoz in, ji ber guhertinên mezin û radîkal ên di komplo, karakter û temayan de nerazîbûna xwe nîşan dane. Ew îddîa dikin ku rêzefîlm ji “ruhê” û felsefeya bingehîn a Asimov dûr ketiye û bêtir dişibe berhemeke zanistî-honakî ya standard a îroyîn.²³ Nebûna giraniya li ser psîkodîrokê, zêdebûna çalakiyê, û guhertinên di motîvasyonên karakteran de hin ji xalên sereke yên rexneyê ne.

Ji aliyê din ve, hin temaşevan û rexnegirên din van guhertinan wekî hewldanek pêwîst û serkeftî ji bo nûjenkirina materyalê û guncandina wê ji bo temaşevanên nifşê nû dibînin. Ew pesnê aliyên dîtbarî yên bi heybet ên rêzefîlmê, kalîteya hilberînê, û lîstikvaniya hin karakteran (nemaze Lee Pace di rola Împarator Cleon de) didin.²² Herweha, hin kes bawer dikin ku rêzefîlm, tevî guhertinan, hin temayên bingehîn ên Asimov diparêze û heta hin xetên çîrokê yên nû û balkêş jî lê zêde dike. Mînak, kovara akademîk SFRA Review destnîşan dike ku rêzefîlm hewl dide ku ji utilitarianîzma carinan sar a Asimov dûr bikeve û ber bi civakên ku li ser bingeha îstîqrar û wekheviyeke demdirêjtir ava bûne, biçe.²⁴

Guhertinên radîkal ên di adaptasyona Apple TV+ de ne tenê ji ber zehmetiyên teknîkî yên ذاتی yên adaptasyona berhemeke wekî Weqfê ne. Ew di heman demê de nîşana guherîna kûr a di hêviyên temaşevanan û normên çîrokvêjiyê yên serdest di sedsala 21an de ne. Berhemên zanistî-honakî yên îroyîn, nemaze piştî serkeftina fenomenên wekî Game of Thrones ²², bi gelemperî bêtir girîngiyê didin pêşxistina karakterên kûr û tevlihev, pirsgirêkên nasnameyê, xetên çîrokê yên hestyarî, û dîmenên dîtbarî yên bi heybet, li şûna ramanên felsefî yên abstrakt an diyalogên dirêj. Adaptasyona Weqfê, bi zêdekirina karakterên jin ên bihêz, çalakiyên leşkerî, û dîmenên galaktîk ên mezin ²², bi eşkereyî hewl dide ku van hêviyên nûjen bicîh bîne. Bi vî awayî, adaptasyon ne tenê wergerandina çîrokê ye ji formekê bo formeke din, lê di heman demê de “wergerandineke çandî” ye, ku berhemê li gorî hestiyarî û daxwazên serdemeke nû ji nû ve şîrove dike û teşe dide. Ev yek pirsên girîng li ser dilsoziya bi materyalê çavkanî re, û li ser îmkana parastina “ruhê” berhemeke klasîk di nav formeke nûjen û populer de derdixe holê.

Lêbelê, tevî hemû rexne û nîqaşan, adaptasyona TVyê dikare derfetekê jî biafirîne. Ew dikare bibe sedem ku nifşekî nû yê temaşevanan, ku dibe ku berê navê Asimov an Weqfê nebihîstibe, bi vê cîhana dewlemend û ramanên wê yên kûr re aşina bibe. Dibe ku temaşevanên ku ji rêzefîlmê (an jî hin aliyên wê) hez dikin, meraq bikin û bixwazin bizanibin ka Asimov ev raman û çîrok di forma xwe ya orîjînal de çawa pêşxistine, û bi vî awayî berê xwe bidin xwendina pirtûkan. Her çend ev xwendin bi şîroveyeke ku ji hêla adaptasyonê ve hatiye şekildan dest pê bike jî, ew dikare eleqeyeke nû ji bo mîrateya Asimov biafirîne. Bi vî rengî, adaptasyon, tevî kêmasiyên xwe yên ji perspektîfa hezkiriyên pirtûkê, dikare wekî “dergehek” ji bo berhema orîjînal xizmet bike û mîrateya Asimov ji bo nifşên nû bi rengekî zindî bihêle.

Li jêr tabloyek heye ku hin cûdahiyên bingehîn di navbera rêzeromana orîjînal û adaptasyona TVyê de bi kurtî nîşan dide:

Tablo 1: Berawirdkirina Temayên Sereke di Rêzeromana Weqfê û Adaptasyona TVyê de

Tema/Hêman	Rêzeromana Orîjînal a Asimov	Adaptasyona Apple TV+
Rola Psîkodîrokê	Navendî, pêşbînker, hema bêje determînîstîk, bingeha Planê Seldon	Kêmtir zelal, bêtir wekî amûreke komployê, îhtimala têkçûnê û şîroveyên cuda jê re hene
Ajansa Takekesî	Bi gelemperî di bin bandora hêzên mezin de, îstîsna Mule	Pir girîng, karakter çarenûsa xwe û galaksiyê bi awayekî çalak diguherînin
Bikaranîna Şîdetê	Wekî çareya dawî, aqilmendî û stratejî li pêş e (“Şîdet penageha dawî ya bêkêran e”)	Zêdetir û berbiçavtir, wekî amûreke sereke ya çareserkirina pirsgirêkan û pêşxistina komployê
Pêşxistina Karakteran	Kêmtir kûr, bêtir fonksiyonel û fikir-navendî	Zêdetir hestyarî, paşxaneya karakteran û têkiliyên navbera wan girîngtir in
Pêvajoya Demê	Epîzodîk, bi bazdanên demî yên mezin di navbera çîrokan de	Dem û bûyerên ji pirtûkên cuda hatine tevlihevkirin ji bo domdariya karakteran û xetên çîrokê
Nûneratiya Zayendî	Bi giranî karakterên mêr, kêmasiya karakterên jin ên girîng	Hewldan ji bo pirrengiyê, gelek karakterên jin ên sereke û bihêz hatine zêdekirin an guhertin

Ev tablo bi awayekî zelal û berhevkirî hin cûdahiyên bingehîn di navbera materyalê çavkanî û adaptasyonê de nîşan dide. Ev yek ji bo xwendevanên ku dixwazin têbigihîjin ka adaptasyon çawa bi berhema orîjînal re mijûl bûye û kîjan hêman hatine guhertin an parastin, pir sûdmend e. Ew ê bingehek xurt ji bo nîqaşa li ser “dilsozî” û “armancên” adaptasyonê peyda bike.

5. Pîvanên Civaknasî: Psîkodîrok, Avahiyên Civakî û Kontrola Civakî

Rêzeromana Weqfê ya Isaac Asimov ne tenê çîrokeke honaka zanistî ye, lê di heman demê de laboratuwareke ramanî ye ji bo keşifkirina têgehên civaknasî yên wekî pêşbînîkirina tevgera civakî, avahiyên hêzê, û mekanîzmayên kontrola civakî. Têgeha navendî ya psîkodîrokê bi serê xwe dikare wekî hewldaneke ji bo avakirina “zanisteke civakî” ya pêşbînker were dîtin.

Psîkodîrok wekî Têgeheke Civaknasî û Matematîka Civakê

Psîkodîrok, wekî ku ji hêla karakterê efsanewî Hari Seldon ve di rêzeromanê de hatiye pêşxistin, wekî şaxek nû û bi bandor a matematîka civaknasî tê pênase kirin.³ Bingeha wê li ser wê texmînê ye ku her çend kiryar û biryarên takekesan bi awayekî kaosîk û nediyar xuya bikin jî, tevgera girseyên mezin ên mirovan (bi mîlyaran an trîlyonan kes) dikare bi rêya qanûnên îstatîstîkî û modelên matematîkî bi pileya rastbûneke bilind were pêşbînîkirin.³ Ev nêzîkatî dişibe hin teoriyên civaknasî yên makro- स्तर ku hewl didin qalibên mezin û demdirêj ên di tevger û pêşketina civakan de bibînin û analîz bikin.

Di serdema me ya dîjîtal de, bi peydabûna “daneyên mezin” (big data) ji çavkaniyên wekî medyaya civakî, tomarên dîjîtal û databasên berfireh, û bi pêşketina teknîkên îstîxbarata çêkirî (AI) û analîza daneyan, hin lêkolîner hewl didin ku nêzîkî têgeha psîkodîrokê ya Asimov bibin.⁴ Armanca van hewldanan ew e ku bi analîzkirina van daneyên mezin, meylên civakî, tevgerên siyasî, an jî belavbûna nexweşiyan werin pêşbînîkirin. Lêkolîna Rocha (2024), mînak, pêşniyar dike ku bi bikaranîna Analîza Daneyên Topolojîk (TDA) û AI li ser daneyên medyaya civakî, dibe ku mimkun be ku meylên civakî bi rastbûneke girîng werin pêşbînîkirin, û bi vî awayî vîzyona Asimov a psîkodîrokê ber bi rastiyê ve were birin.⁴

Avahiyên Civakî, Modelên Rêveberiyê, û Dînamîkên Hêzê

Weqf di rêça xwe ya dirêj de modelên cihêreng ên avahiyên civakî û awayên rêveberiyê pêşkêş dike. Di destpêkê de, Împaratoriya Galaktîk a kevnar heye, ku bi burokrasiyeke werimî, navendîparêziyeke zêde, û nîşanên eşkere yên hilweşînê tê xuyangkirin.³ Li hemberî vê, Weqfa ku li Terminusê tê damezrandin, di qonaxên cuda re derbas dibe. Destpêkê, ew ji hêla komek zanyar û akademîsyenan ve tê birêvebirin (“Ensîklopedîst”), ku armanca wan a sereke parastina zanînê ye.¹ Lêbelê, bi derketina krîzên yekem re, ev modela teknokratîk a îzolekirî têk diçe û şaredarê jîr Salvor Hardin bi rêbazên siyasî û stratejîk hêzê bi dest dixe.¹ Paşê, bi pêşveçûna Weqfê re, hêza bazirganan û sermayedaran (wekî Hober Mallow) derdikeve pêş.¹

Ev veguherîna di çavkanî û bikaranîna hêzê de – ji zanîna teorîk ber bi siyaseta pragmatîk, paşê ber bi kontrola bi riya olê (wekî amûreke civakî), û di dawiyê de ber bi serweriya aborî ve – analîzeke balkêş li ser pêşketina civakan û guherîna dînamîkên hêzê di nav wan de pêşkêş dike.¹ Rêzeroman bi awayekî rexneyî li modelên rêveberiya otokratîk û navendîparêz ên Împaratoriyê dinêre, lê di heman demê de, carinan çareseriyên ku ji hêla “Mêrên Mezin” (Great Man theory) ve têne pêşkêş kirin û xwedî karakterekî otorîter in jî, wekî pêwîstî nîşan dide.⁷

Rola Zanist, Teknolojî, û Olê di Civakê de

Zanist û teknolojî di qonaxên destpêkê yên Weqfê de wekî hêza sereke û garantiya mayîna wê têne dîtin. Armanca destpêkê ya parastina hemû zanîna mirovahiyê di Ensîklopediya Galaktîka de ¹, û paşê bikaranîna avantajên teknolojîk (wekî enerjiya nukleerî) li hemberî cîranên “barbar” ên ku ji hêla teknolojîk ve paşvemayî ne ³, vê yekê nîşan dide.

Lêbelê, Asimov di heman demê de nîşan dide ku zanist û teknolojî bi serê xwe têr nakin. Salvor Hardin, ji bo ku Weqfê ji gefên derve biparêze û bandora wê li ser gerstêrkên cîran zêde bike, bi zanebûn “oleke zanistê” diafirîne.¹ Di vê “olê” de, teknolojiyên Weqfê wekî tiştên pîroz û nepenî têne pêşkêş kirin, û teknîsyenên Weqfê jî wekî kahînan tevdigerin. Ev yek bi awayekî eşkere nîşan dide ku Asimov çawa li olê dinêre: ne wekî rastiyeke metafizîkî, lê wekî mekanîzmayeke civakî ya ku dikare ji bo armancên siyasî û kontrola girseyan were bikaranîn. Ev bikaranîna stratejîk a zanist û olê pirsên kûr li ser têkiliya di navbera zanîn, hêz, bawerî û manîpulasyonê de derdixe holê.

Etîka Manîpulasyona Gelheyê

Plana Seldon, ku bingeha tevahiya rêzeromanê ye, bi xwe li ser manîpulasyona gelheyên mezin ên galaksiyê ji bo gihîştina armanceke ku wekî “baş” tê dîtin (ango, kurtkirina Serdema Tarî ya piştî hilweşîna Împaratoriyê ji 30,000 salan bo 1,000 salan) ava dibe. Ev yek bi awayekî neçarî pirsên etîkî yên girîng derbarê mafên takekesan û komên biçûk li hemberî “qenciya mezintir” a civakê bi giştî derdixe pêş.⁵ Ji bo ku Plana Seldon bi ser bikeve, pêwîst e ku piraniya mirovan ji hûrgiliyên planê û heta ji hebûna wê ya rastîn jî bêagah bin, da ku zanîna wan bandorê li pêşbîniyên psîkodîrokî neke û rêça bûyeran neguherîne.⁹ Ev şertê veşartinê pirsên li ser têgehên îradeya azad, determînîzma dîrokî, û mafê mirovan ê ji bo zanîna rastiyê û beşdarbûna di şekildana çarenûsa xwe de radixe ber çavan.

Tevî ku psîkodîrok wekî zanisteke objektîf û matematîkî tê pêşkêşkirin, û Plana Seldon ji bo ku bi awayekî hema hema “otomatîk” bixebite hatiye sêwirandin, ku tê de krîz bi awayekî neçarî ber bi çareseriyên pêşbînîkirî ve diçin ³, serkeftina Weqfê di qonaxên destpêkê de bi giranî bi jîrbûn, pragmatîzm û carinan jî bi manîpulasyonên ku ji hêla exlaqî ve gumanbar in ên rêberên takekesî yên wekî Salvor Hardin û Hober Mallow ve girêdayî ye. Di çîrokên destpêkê de, Salvor Hardin divê bi awayekî çalak li dijî polîtîkayên bêkêr ên Ensîklopedîstan derkeve û stratejiyên nû û wêrek pêş bixe da ku Weqfê ji tunebûnê xilas bike.¹ Bi heman awayî, Hober Mallow jî bi wêrekiya xwe ya kesane û stratejiyên bazirganiyê yên nûjen Weqfê ji krîzeke din a mezin derdixe.¹ Ev mînak nîşan didin ku her çend planek mezin û determînîstîk hebe jî, pêkanîna wê û serkeftina di rewşên krîtîk û nediyar de hîn jî bi biryar, kiryar û şiyana adaptasyonê ya takekesan ve girêdayî ye. Ji ber vê yekê, psîkodîrok dibe ku çarçoveyekê peyda bike, lê ajansa mirovî û şiyana adaptasyonê ya takekesan ji bo rêvebirina nediyariyên ku plan nikare bi tevahî hesab bike, krîtîk e. Ev yek pirsê li ser sînorên determînîzma psîkodîrokî û rola îradeya azad di nav sîstemeke bi vî rengî de kûrtir dike.

Herweha, konsepta “Seldon Crises” (Krîzên Seldon) ne tenê amûreke komployê ye ji bo pêşxistina çîrokê. Ew di heman demê de dikare wekî şîroveyek li ser xwezaya pêşketina civakî were dîtin. Ev krîz ³, ku wekî xalên werçerxanê yên pêşbînîkirî ne û Weqf divê tê re derbas bibe, pêşniyar dikin ku guherînên mezin û pêşveçûnên civakî bi gelemperî di encama pergalên ku digihîjin xalên xwe yên şikestinê û neçarî adaptasyon û nûbûnê dibin de pêk tên. Di her krîzê de, rê û rêbazên kevn ên Weqfê têk diçin û ew neçar dimîne ku rêyên nû û stratejiyên nûjen bibîne da ku bijî û pêş bikeve (mînak, veguherîna ji komploya zanistî ber bi siyaseta hêzê, paşê ber bi kontrola olî, û dû re ber bi serweriya bazirganiyê).¹ Ev model dişibe teoriyên pêşketina civakî yên ku dibêjin civak bi riya çareserkirina krîz, dijwarî û nakokiyên navxweyî û derve pêş dikevin (wekî mînak, teoriyên şoreşê yên Marxîst an jî têgeha guherîna paradigmayê ya Thomas Kuhn di zanistê de). Ji ber vê yekê, Krîzên Seldon dikarin wekî modela Asimov a ji bo mekanîzmaya guherîna civakî werin dîtin: zextên derve û hundur pergalê digihînin sînorên wê yên fonksiyonel, û ev yek dibe sedema nûbûn û adaptasyonê, ku civakê ber bi qonaxeke nû ya pêşketinê û tevliheviyeke mezintir ve dibe.

Li jêr tabloyek heye ku têgeha psîkodîrokê ya Asimov bi hin nêzîkatiyên hemdem ên di zanistên civakî de dide ber hev:

Tablo 2: Pêşveçûna Konsepta Psîkodîrokê: Ji Honaka Asîmov heta Teoriyên Civakî yên Hemdem

Taybetmendî	Psîkodîroka Asîmov	Nêzîkatiyên Hemdem (mînak, Civaknasiya Komputasyonel, Analîza Daneyên Mezin)
Bingeha Teorîk	Matematîka civaknasî, îstatîstîka tevgera girseyî, modela gazan	Teoriyên torên civakî, modelên îstîxbarata çêkirî (AI), fêrbûna makîneyê, analîza topolojîk a daneyan (TDA), simulasyonên li ser bingeha ajanan
Çavkaniya Daneyan	Nediyar, texmînkirî ji tevahiya daneyên dîrokî û civakî yên galaksiyeke bi trîlyonan kes	Daneyên medyaya civakî, tomarên dîjîtal ên berfireh (mînak, daneyên kirînê, lêgerîna înternetê), databasên hikûmetî û akademîk, nivîsên dîjîtalkirî
Armanca Pêşbîniyê	Pêşbînîkirina bûyerên mezin ên dîrokî û rêça giştî ya şaristaniyê li ser sedsalan/hezarsalan	Pêşbînîkirina meylên civakî yên kurt û navîn-demî (mînak, encamên hilbijartinan, belavbûna nexweşiyan, nerazîbûnên civakî, meylên bazarê), fêmkirina mekanîzmayên tevlihev ên civakî
Rola Takekes	Bi gelemperî bêbandor û ji hêla îstatîstîkî ve nayê hesibandin, ji bilî îstîsnayên mezin (Mule)	Bandora takekesî ya “influencer”an, bûyerên “black swan” (qazê reş), û tevliheviya di navbera ajansa takekesî û strukturên civakî de têne nîqaş kirin û model kirin
Pirsgirêkên Etîkî	Manîpulasyona ji bo “qenciya mezintir”, veşartina planê ji gel, kêmbûna îradeya azad	Nepeniya daneyan, bias (alîgirî) di algorîtmayan de, potansiyela ji bo kontrola civakî ya zêde, çavdêriya dîjîtal, berpirsiyariya algorîtmîk, newekheviya dîjîtal

Ev tablo nîşan dide ku her çend têgeha psîkodîrokê ya Asimov di dema xwe de wekî honakeke paqij dihat dîtin jî, pêşketinên teknolojîk û metodolojîk ên îroyîn hin aliyên wê nêzîkî rastiyê dikin, lê di heman demê de pirsgirêkên etîkî û pratîkî yên nû û tevlihev jî derdixin holê.

6. Lêkolîna Semîotîk û Semantîk: Avakirina Wateyê û Sîstemên Nîşanan di Weqfê de

Rêzeromana Weqfê ne tenê bi komploya xwe ya epîk û têgehên xwe yên felsefî, lê herweha bi bikaranîna dewlemend a nîşan, sembol û sîstemên wateyê jî balê dikişîne. Analîzeke semîotîk û semantîk dikare aliyên veşartî yên vegotinê û awayên ku Asimov bi xwendevan re diyalogê datîne ronî bike.

Sîmulasyon, Nîşan û Sembol di Vegotinê de

Têgeha sîmulasyonê, wekî ku ji hêla teorîsyenên wekî Baudrillard ve hatiye pêşxistin, di analîza Weqfê de, nemaze di çarçoveya pirtûka “Prelude to Foundation” (Pêşgotina Weqfê) de, ku tê de hewldanek ji bo sîmulasyona tevahiya gerdûna mirovî li ser gerstêrkeke bi navê Trantor tê kirin, roleke girîng dilîze.²⁵ Ev hewldana ji bo afirandina modelekê ku dikare li şûna rastiya tevlihev bigire, pirsan li ser xwezaya rastiyê, temsîlkirinê, û sînorên zanîna mirovî derdixe holê. Psîkodîrok bi xwe jî dikare wekî hewldaneke ji bo afirandina sîstemeke nîşanan (formûlên matematîkî) were dîtin ku hewl dide tevliheviya dîrok û civaka mirovî “bixwîne”, “şîrove bike” û heta “binivîsîne” ango pêşbînî bike.

Tomarên holografîk ên Hari Seldon, ku di demên krîzê yên diyarkirî de li Hola Demê (Time Vault) xuya dibin û rêberiyê li Weqfê dikin, wekî nîşanên pêxemberane û sembolên desthilatdariya zanînê tevdigerin.² Ew ne tenê agahiyan radigihînin, lê di heman demê de bawerî û hêviyê jî di dilê endamên Weqfê de çêdikin. Ensîklopediya Galaktîka, ku di destpêkê de wekî armanca sereke û yekane ya Weqfê tê pêşkêş kirin, sembola herî berbiçav a parastina zanînê, ronakbîriyê û hêviya ji bo paşerojeke baştir e.¹ Lêbelê, paşê derdikeve holê ku ev armanca ensîklopedîk tenê “behane” an jî “rûpoşek” bû ji bo armanceke pir mezintir û veşartî: avakirina Împaratoriyeke Duyemîn. Ev yek bi awayekî balkêş li ser guherîna wateya sembolan û bikaranîna wan a stratejîk radiweste. Tiştê ku di destpêkê de wekî nîşaneke armanceke paqij û zanistî xuya dike, paşê dibe beşek ji planeke siyasî ya berfirehtir.

Zimanê Hêzê û Retorîka Zanistê

Ziman di Weqfê de ne tenê amûreke ragihandinê ye, lê di heman demê de amûreke hêzê û manîpulasyonê ye. Karakterên xwedî hêz ên wekî Salvor Hardin û Hober Mallow bi awayekî hostayî ziman, arguman û retorîkê bikar tînin da ku kesên din qanih bikin, dijberên xwe bêbandor bikin, û armancên xwe yên siyasî û aborî bi dest bixin.¹ Diyalogên dirêj û pir caran jî teqez ên van karakteran ne tenê agahiyan didin, lê di heman demê de têkiliyên hêzê jî ava dikin û diguherînin.

Zanist û teknolojî di cîhana Weqfê de ne tenê amûrên fizîkî ne, lê di heman demê de xwedî hêzeke retorîkî û sembolîk a mezin in. “Ola zanistê” ya ku ji hêla Weqfê ve bi zanebûn tê afirandin û li ser gerstêrkên cîran tê ferzkirin, mînakeke berbiçav e ku çawa termînolojiya zanistî, rîtuelên teknolojîk, û îmaja “zanayên nepenî” dikarin ji bo bandorkirin, kontrolkirin û heta perizandina girseyan werin bikaranîn.¹ Ev yek nîşan dide ku “zanist” bi xwe jî dikare bibe sîstemeke nîşanan ku wateyên taybet hildiberîne û dikare ji bo armancên îdeolojîk were bikaranîn. Scott Johnson, di analîza xwe ya li ser Hari Seldon wekî fîgurekî pêxemberane de, destnîşan dike ku retorîka Seldon û pêşbîniyên wî yên psîkodîrokî, ku bi zimanekî zanistî û teqez têne pêşkêş kirin, bandoreke kûr û hema hema olî li ser bawerî û dilsoziya şagirt û peyrewên wî dike.²⁶

Analîza Wateya Têgehên Navendî

Wateya têgehên navendî yên di Weqfê de ne statîk e, lê li gorî kontekst û pêşveçûna çîrokê diguhere û kûrtir dibe:

• “Weqf” (Foundation): Ev têgeh di destpêkê de tenê navê komeke piçûk a zanyar û ensîklopedîstan e ku ji bo parastina zanînê li gerstêrkeke dûr hatine sirgûnkirin.¹ Lê bi demê re, “Weqf” diguhere û dibe sembola hêviyê li hemberî hilweşîna şaristaniyê ⁷, navendeke hêza zanistî û teknolojîk, paşê hêza siyasî û aborî, û di dawiyê de bingeha Împaratoriyeke Duyemîn a potansiyel. Wateya wê ji “bingeh”ê ber bi “damezrawe” û heta “çarenûs”ê ve diçe.
• “Împaratorî” (Empire): Di destpêka çîrokê de, Împaratoriya Galaktîk, tevî nîşanên xwe yên hilweşînê, hîn jî sembola hêz, rêkûpêkî, şaristanî û yekîtiya galaksiyê ye.³ Lê her ku çîrok pêşve diçe, ev wate diguhere û “Împaratorî” bêtir dibe sembola hilweşîn, gendelî, burokrasiya bêkêr, û rawestana pêşketin û nûjeniyê.
• “Psîkodîrok” (Psychohistory): Ev têgeha navendî jî di seranserê rêzeromanê de wateyên cihêreng werdigire. Ew ji zanisteke matematîkî ya objektîf û pêşbînker ³ dest pê dike, lê paşê dibe amûreke kontrola siyasî, bingeha planeke hema hema mesîhî, û heta radeyekê digihîje statuyeke baweriyeke hema hema olî ji bo endamên Weqfê yên ku ji hûrgiliyên wê bêagah in.¹⁶

Teoriya semîotîk a Algirdas Julien Greimas, nemaze konsepta wî ya “çargoşeya semîotîk” (semiotic square), dikare ji bo analîzkirina têkiliyên dijberî û wateyên bingehîn ên van têgehan û yên din di Weqfê de were bikaranîn.²⁷ Mînak, çargoşeya semîotîk dikare ji bo vekolîna têkiliyên di navbera têgehên wekî “Şaristanî” (Weqf) û “Barbarî” (gerstêrkên derdorê yên “hov”), an jî “Rêkûpêkî” (Împaratoriya kevnar / Plana Seldon) û “Kaos” (Serdema Tarî ya pêşbînîkirî / tehdîda Mule) were sepandin. Ev analîz dikare binyadên kûr ên wateyê û nakokiyên bingehîn ên ku vegotina Asimov li ser ava bûye, eşkere bike.

Ziman û nîşan di Weqfê de ne tenê amûrên pasîf ên ragihandina agahiyan in. Belkî, ew qadên çalak ên têkoşînê ne ji bo kontrolkirina wateyê û, bi vî awayî, ji bo kontrolkirina têgihiştina rastiyê. Hari Seldon, bi afirandina psîkodîrokê, di rastiyê de “vegotina” paşerojê dinivîsîne û hewl dide ku wê ferz bike.³ Ensîklopedîstên destpêkê bi vegotina “parastina zanînê” dest pê dikin, ku armanca wan a sereke ye.¹ Lê Salvor Hardin vê vegotinê bi awayekî radîkal diguherîne; ew vegotina “pêwîstiya hêza siyasî” û paşê jî “ola zanistê” diafirîne da ku Weqfê ji krîzan xilas bike û bandora wê zêde bike.¹ Karakterê Mule, bi hêza xwe ya awarte ya kontrolkirina hestan, hemû vegotinên berê yên li ser bingeha mantiq û stratejiyê têk dibe û vegotineke nû ya li ser bingeha serweriya hestyarî ferz dike.¹² Di vê navberê de, Duyem Weqf bi awayekî veşartî û bi manîpulasyonên zêhnî yên hûr hewl dide ku vegotina orîjînal a Seldon ji nû ve serdest bike. Ev hemû nîşan didin ku şerê di Weqfê de ne tenê şerekî fizîkî, teknolojîk an siyasî ye, lê di heman demê de şerekî semîotîk e ji bo kontrolkirina wateyê, şîrovekirina bûyeran, û avakirina têgihiştina kolektîf a rastiyê. Kîjan alî dikare vegotina serdest (dominant narrative) biafirîne, biparêze û li ser girseyan ferz bike, ew dikare hêz û serweriyê jî bi dest bixe. Ev nêzîkatî bi teoriyên poststrukturalîst ên li ser têkiliya di navbera ziman, zanîn û hêzê de (wekî yên Michel Foucault) re hevaheng e.

Wekî din, guherîna wateya “Ensîklopediya Galaktîka” ji armanceke rasteqîn û dawî (parastina hemû zanîna mirovahiyê) ber bi “behaneyekê” an jî amûreke ji bo armanceke veşartî û mezintir (damezrandina Împaratoriyeke Duyemîn) ¹⁰, dikare wekî metarefleksiyonekê li ser xwezaya zanînê bi xwe were şîrovekirin. Ev veguherîn nîşan dide ku zanîn ne tiştekî bêalî an jî armanceke bi serê xwe ye, lê belê amûrek e ku dikare ji bo armancên cihêreng, carinan jî yên siyasî û stratejîk, were bikaranîn. Di cîhana îroyîn de jî, zanîn û agahî bi awayên pirralî têne bikaranîn, ji perwerdehiyê bigire heta siyasetê, ji aboriyê bigire heta şerê agahdariyê. Ji ber vê yekê, çîroka Ensîklopediya Galaktîka di Weqfê de ne tenê hêmaneke komployê ye, lê di heman demê de şîroveyek e li ser rola zanînê di civakê de: zanîn tu carî ne tiştekî saf û bêalî ye, lê her dem di nav têkiliyên hêzê de cih digire û dikare bibe amûrek ji bo gihîştina armancên din, çi eşkere bin çi veşartî.

7. Nêrînên Derûnnasî: Psîkolojiya Kesayet û Hişmendiya Komelî

Rêzeromana Weqfê, bi taybetî bi riya têgeha xwe ya navendî ya psîkodîrokê, qadeke berfireh ji bo analîzên derûnnasî vedike. Her çend psîkodîroka Asimov bi giranî li ser tevgera girseyan disekine, psîkolojiya karakterên sereke û têkiliya di navbera hişmendiya takekesî û komelî de jî aliyên girîng ên vegotinê ne.

Psîkodîrok wekî Şaxekî Psîkolojiyê

Di çarçoveya rêzeromanê de, psîkodîrok wekî şaxekî matematîkî yê psîkolojiyê tê danasîn ku bi analîzkirina daneyên mezin ên li ser tevgera mirovan, dikare rêça pêşeroja civakên mezin pêşbînî bike.¹ Ev nêzîkatî psîkolojiyê ji asta takekesî derdixe û wê bi îstatîstîk, modelkirina matematîkî û pêşbîniya makro- स्तर ve girêdide. Asimov bi xwe jî bi gelemperî vê analojiyê bikar tîne: her çend tevgera molekuleke tek a gazê kaosîk û nediyar be jî, tevgera giştî ya bi mîlyaran molekulên gazê dikare bi qanûnên fizîkî were pêşbînîkirin.² Bi heman awayî, psîkodîrok îddîa dike ku her çend kiryarên takekesan nediyar bin jî, tevgera giştî ya civakên mezin pêşbînîkirî ye.²

Lêbelê, ev têgihiştina psîkodîrokê ji têgihiştina kevneşopî ya psîkolojiyê, ku bi gelemperî li ser analîza hiş, hest û tevgera takekesan an jî komên biçûk disekine, pir cuda ye. Psîkodîroka Asimov bêtir nêzîkî civaknasiya komputasyonel an jî modelkirina sîstemên tevlihev e.

Psîkolojiya Karakteran

Tevî ku karakter di Weqfê de bi gelemperî wekî fonksiyonel têne dîtin, hin ji wan xwedî taybetmendiyên psîkolojîk ên balkêş in:

• Hari Seldon: Wekî mîmarê Plana Mezin û damezrînerê psîkodîrokê, Seldon fîgurekî hema bêje mîtolojîk û pêxemberane ye. Motivasyona wî ya ji bo rizgarkirina şaristaniya mirovahiyê ji Serdemeke Tarî ya dirêj dikare wekî xwedîderketineke mesîhî an jî wekî berpirsiyariyeke giran a rewşenbîrî were şîrovekirin. Ew zexta zanîna hilweşîna nêzîk û barê giran ê şekildana paşeroja bi hezaran salan hildigire ser milên xwe. Psîkolojiya wî li ser bingeha rasyonalîteyeke bilind, pêşbîniyeke demdirêj, û fedakariyeke ji bo armanceke mezintir ava bûye.
• Salvor Hardin: Şaredarê yekem ê jîr û pragmatîk ê Terminusê. Ew bi gotina xwe ya navdar “Şîdet penageha dawî ya bêkêran e” ⁹ tê nasîn, ku nêzîkatiyeke psîkolojîk a çareserkirina pirsgirêkan bi riya aqil û stratejiyê, ne bi hêza hov, nîşan dide. Psîkolojiya wî li ser analîzkirina motîvasyon û qelsiyên dijberan, û bikaranîna manevrayên siyasî yên zîrek ava bûye.¹⁶ Ew kesayetiyek e ku dikare di bin zextê de aram bimîne û biryarên dijwar bide.
• Hober Mallow: Bazirganekî serbixwe û realîst ku hêza aboriyê û bazirganiya azad li ser kontrola olî ya ku ji hêla Hardin ve hatibû damezrandin, tercîh dike. Psîkolojiya wî li ser bingeha berjewendiya kesane ya ronakbîr, wêrekiya karsaziyê, û têgihiştina pratîkî ya dînamîkên aborî ava bûye.¹² Ew nûnerê qonaxeke nû ya pêşketina Weqfê ye ku tê de hêza “nerm” a aboriyê li şûna hêza “hişk” a leşkerî an kontrola îdeolojîk derdikeve pêş.
• Mule: Ev karakterê trajîk û hêzdar, ku mutanekî xwedî şiyanên hestyarî yên awarte ye û dikare hest û biryarên mirovan kontrol bike, yek ji karakterên herî tevlihev ên psîkolojîk ê rêzeromanê ye. Ew ji ber ku mutanek e û di pêşbîniyên psîkodîrokî yên Seldon de nehatiye hesab kirin, Plana Seldon bi awayekî cidî tehdîd dike.¹² Mule hem tirs û bêhêvîtiyê di dilê dijminên xwe de diçîne, hem jî bi awayekî trajîk li hezkirin û pejirandinê digere. Psîkolojiya wî ya tevlihev, ku ji hesta tenêtî û cûdabûnê, xwesteka ji bo serwerî û kontrolê, û di heman demê de hewcedariya bi girêdaneke hestyarî pêk tê, wî dike karakterekî balkêş û bîranîn. Ew aliyê hestyarî, îrasyonel û nediyar ê mirovahiyê temsîl dike ku psîkodîroka sar û rasyonel a Seldon nikare bi tevahî kontrol bike an jî fêm bike.

Psîkolojiya Girseyî vs. Psîkolojiya Takekesî

Xala navendî ya psîkodîrokê ew e ku tevgera girseyên mezin ên mirovan pêşbînîkirî ye, lê tevger û kiryarên takekesan bi gelemperî nediyar in.³ Ev dualîteya di navbera pêşbînîkirina komelî û nediyariya takekesî de di tevahiya rêzeromanê de tê keşif kirin. Krîzên Seldon li ser wê texmînê ne ku dê girseyên mirovan di bin şert û mercên diyarkirî de bi awayên pêşbînîkirî bertek nîşan bidin û tevbigerin. Lêbelê, serkeftina Weqfê di çareserkirina van krîzan de gelek caran bi biryarên jîr, wêrek û carinan jî nekonvansiyonel ên takekesên sereke yên wekî Hardin û Mallow ve girêdayî ye.

Karakterê Mule wekî îstîsnayeke mezin û dramatîk vê qaîdeya psîkodîrokî xera dike. Ew nîşan dide ku takekesekî xwedî şiyanên awarte (di vê rewşê de, kontrola hestyarî) dikare rêça dîrokê bi awayekî ku ji hêla modelên îstatîstîkî ve nayê pêşbînîkirin biguherîne. Ev yek pirsan li ser sînorên psîkodîrokê û rola “fakterê X” ango nediyariya mirovî di pêvajoyên dîrokî de derdixe holê.

Ciyawaziya Psîkodîroka Asîmov û Psîkodîroka Akademîk

Girîng e ku cûdahî di navbera têgeha psîkodîrokê ya ku Isaac Asimov di rêzeromana Weqfê de afirandiye û warê akademîk ê psîkodîrokê de were kirin. Psîkodîroka Asimov, wekî ku li jor jî hate gotin, zanisteke matematîkî û pêşbînker e ku li ser modela tevgera gazan (tevgera molekulên takekesî li hemberî tevgera giştî ya gazê) ava bûye.² Armanca wê ew e ku bi rêya analîza îstatîstîkî ya daneyên mezin, rêça pêşeroja şaristaniyan pêşbînî bike.

Ji aliyê din ve, psîkodîroka akademîk, wekî ku ji hêla lêkolîner û dîroknasên ku li dora kovar û platformên wekî Clio’s Psyche kom bûne ve tê pêşxistin, bêtir li ser têgihiştina motîvasyonên psîkolojîk (bi taybetî yên nehişmendî û yên ku ji zaroktiyê tên) yên bûyerên dîrokî û kesayetiyên dîrokî disekine.²⁹ Ew ne hewldaneke ji bo pêşbîniya matematîkî ya paşerojê ye, lê belê hewldaneke ji bo kûrkirin û dewlemendkirina têgihiştina paşerojê bi riya bikaranîna amûr û têgehên psîkoanalîtîk û psîkolojîk e. Wekî ku di gotareke ji Penn Today de tê destnîşankirin, psîkodîroka Asimov hewl dide ku “hovîtiya xwestekê” (wildness of desire) ya ku di dîroka psîkoanalîtîk a akademîk de navendî ye, bi riya formulekirina algorîtmîk “kedî bike” an jî sîstematîze bike.³² Bi gotineke din, psîkodîroka Asimov li “qanûnên” dîrokê digere, lê psîkodîroka akademîk li “wateyên” veşartî yên dîrokê digere.

Biryara stratejîk a Asimov (bi riya Seldon) ku psîkodîrokê û pisporên wê ji Terminusê û ji piraniya endamên Weqfê veşêre ¹⁶, ne tenê amûreke komployê ye ji bo parastina Plana Seldon. Ew di heman demê de dikare wekî şîroveyeke metapsîkolojîk li ser xwezaya zanîna psîkolojîk bi xwe were dîtin. Zanîna li ser mekanîzmayên kûr ên hişmendî û tevgera mirovî dikare bibe hêzeke du-alî: ew dikare hem ji bo armancên “baş” û avaker (wekî di Plana Seldon de ji bo rizgarkirina şaristaniyê) were bikaranîn, hem jî ji bo manîpulasyon, kontrola nedemokratîk, an jî têkbirina planên mezin û armancên kolektîf were bikaranîn. Ev yek dişibe têgeha “pêxembertiya ku xwe pêk tîne” an jî berevajî wê, “zanîna ku pêşî li pêkhatinê digire”. Di psîkolojiya takekesî de jî, têgihiştina mekanîzmayên xwe yên psîkolojîk (wekî mekanîzmayên parastinê an jî qalibên tevgerê yên nehişmendî) dikare rê bide mirov ku wan biguherîne, kontrol bike, an jî ji bandora wan xelas bibe. Ji ber vê yekê, veşartina psîkodîrokê ne tenê ji bo parastina yekparçebûna Planê ye, lê dibe ku nîşanek be ji tirsa Asimov (an jî Seldon) ji potansiyela refleksîf, xwe-referansiyel û potansiyel têkder a zanîna kûr a psîkolojîk, heke ev zanîn bikeve destê kesên nerast an jî bi awayekî berbelav û bêkontrol belav bibe.

Wekî din, karakterê Mule, bi kapasîteya xwe ya awarte ya kontrolkirina hestên mirovan û bi vî awayî seferberkirina girseyan ¹², ne tenê îstîsnayek ji psîkodîroka rasyonel û îstatîstîkî ya Seldon e. Ew di heman demê de temsîla hêza “nehişmendiya kolektîf” an jî “hestyariya girseyî” ye ku dikare ji hêla rêberên karîzmatîk (an jî demagogên xeternak) ve were seferber kirin û rê li ber guherînên dîrokî yên nediyar û carinan jî wêranker veke. Ev hêza hestyarî ya girseyî tiştekî ye ku psîkodîroka Seldon, ku bi giranî li ser bingeha hesabên rasyonel û qalibên îstatîstîkî yên demdirêj ava bûye ³, dixuye ku têra xwe hesab nekiriye an jî kêm nirxandiye. Di dîroka rastîn a mirovahiyê de, gelek tevgerên mezin ên civakî û siyasî, ji şoreşan bigire heta tevgerên populîst, ji hêla hestên kolektîf ên xurt (wekî tirs, hêvî, hêrs, an jî hezkirina ji rêberekî re) û ji hêla rêberên ku dikarin van hestan bi awayekî hostayî seferber bikin û birêve bibin ve hatine birêvebirin. Mule dikare wekî temsîla van hêzên hestyarî yên girseyî were dîtin ku dikarin ji nişka ve derkevin holê, hesabên rasyonel û planên demdirêj têk bibin, û rêça dîrokê ber bi aliyekî bi tevahî nû û nediyar ve bibin. Ev yek kêmasiyeke potansiyel a psîkodîroka Seldon nîşan dide: ew dibe ku têra xwe girîngiyê nede hêza hestên kolektîf û rola rêberên ku dikarin van hestan manîpule bikin. Ev nêrîn bi teoriyên klasîk ên psîkolojiya girseyî (wekî yên Gustave Le Bon an Sigmund Freud) û herweha bi analîzên hemdem ên li ser populîzm û tevgerên civakî re têkildar e.

8. Encamname: Nirxandineke Giştî û Bandora Berdewam a Weqfê

Rêzeromana Weqfê ya Isaac Asimov, piştî nêzîkî heştê salan ji weşana xwe ya destpêkê, hîn jî wekî yek ji berhemên herî girîng û bi bandor ên wêjeya zanistî-honakî û çanda populer tê hesibandin. Analîza pir-dîsîplînî ya ku di vê gotarê de hate pêşkêş kirin, hewl da ku hin aliyên vê dewlemendî û pir-qatîbûna Weqfê ronî bike.

Kurteya Xalên Sereke yên Analîzê

Di warê wêjeyî de, hate dîtin ku struktura epîzodîk, karakterên fonksiyonel û şêwaza rasterast a Asimov di xizmeta armanca wî ya sereke de ne: keşifkirina ramanên mezin û pêvajoyên dîrokî yên berfireh, ku bi têgeha psîkodîrokê re hevaheng e. Bandora edîtor John W. Campbell Jr. jî di şekildana rêzeromanê de roleke girîng lîstiye. Ji aliyê dîrokî ve, îlhama ji “Hilweşîn û Ketina Împaratoriya Romayê” ya Gibbon û analojiyên bi Împaratoriya Romayê (û Brîtanî) re bingeha alegoriyên li ser çerxên dîrokî û xwezaya hêzê pêk tînin. Konteksta Şerê Sar jî di hin şîroveyên li ser têkoşîna hêzan û rola zanistê de xuya dike. Analîza sînemagerî ya adaptasyona Apple TV+ nîşan da ku guhertinên radîkal ên hatine kirin ne tenê ji ber zehmetiyên adaptasyonê ne, lê di heman demê de nîşana guherîna hêviyên temaşevanan û normên çîrokvêjiyê yên îroyîn in.

Di warê civaknasî de, psîkodîrok wekî hewldaneke ji bo modelkirina tevgera civakî hate nirxandin, û têkiliya wê bi hewldanên hemdem ên analîza daneyên mezin re hate destnîşankirin. Avahiyên civakî, modelên rêveberiyê, û rola zanist, teknolojî û olê (wekî amûra kontrolê) di Weqfê de pirsên girîng ên civaknasî derdixin holê. Lêkolîna semîotîk û semantîk ronî kir ku çawa ziman, nîşan û sembol di avakirina wateyê û têkoşîna ji bo hêzê de têne bikaranîn. Guherîna wateya têgehên navendî û rola vegotinê di şekildana rastiyê de hatin vekolîn. Di dawiyê de, nêrînên derûnnasî li ser psîkolojiya karakterên sereke (Seldon, Hardin, Mallow, Mule) û cûdahiya di navbera psîkodîroka Asimov a matematîkî û psîkodîroka akademîk a psîkoanalîtîk de sekinîn.

Bi giştî, hate dîtin ku Weqf ne tenê çîrokeke zanistî-honakî ya bi heyecan e, lê berhemeke pir-qatî ye ku li ser mijarên kûr ên felsefî, civakî, siyasî û psîkolojîk radiweste û xwendevan teşwîq dike ku li ser van pirsan kûr bibe.

Girîngiya Weqfê di Wêjeya Zanistî-Honakî û Fikirîna li ser Paşerojê de

Weqf bê guman yek ji berhemên herî bi bandor û rêzdar ên di dîroka wêjeya zanistî-honakî de ye.⁵ Ew ne tenê pîvan û standardên nû ji bo binerengên wekî “future history” (dîroka paşerojê) û “space opera” (operaya fezayî) daniye, lê di heman demê de bi danasîna têgehên wekî psîkodîrokê, bandoreke mayînde li ser fikirîna li ser paşerojê, civakê û rola zanistê kiriye.

Têgeha psîkodîrokê, tevî ku di çarçoveya rêzeromanê de wekî zanisteke honakî dimîne, bûye sedema nîqaş û lêkolînên berfireh li ser sînorên pêşbînîkirina tevgera civakî, etîka endezyariya civakî, û potansiyela bikaranîna daneyên mezin û îstîxbarata çêkirî ji bo fêmkirin û birêvebirina civakê.⁴ Berhem îro jî, piştî bi dehsalan ji nivîsandina xwe, xwendevanan teşwîq dike ku li ser çerxên dîrokî yên hilweşîn û avabûnê, xwezaya hêz û desthilatdariyê, rola zanist û teknolojiyê di şekildana çarenûsa mirovahiyê de, û li ser paşeroja dûr a mirovahiyê bi kûrahî bifikirin.⁶

Mîrateya sereke ya Weqfê ne tenê di pêşbîniyên wê yên taybet ên li ser teknolojî an avahiyên civakî de ye (ku hin ji wan dibe ku îro kevn an jî nerealîst xuya bikin), lê di kapasîteya wê ya awarte de ye ku “laboratuwareke ramanî” (thought experiment) biafirîne.¹⁷ Di vê laboratuwarê de, xwendevan dikarin li ser senaryoyên cihêreng ên paşerojê, encamên biryarên mirovî yên kolektîf, û têkiliyên tevlihev ên di navbera takekes, civak û hêzên dîrokî de bifikirin û nîqaş bikin. Ev “fonksiyona laboratuwarî” ye ku Weqfê ji guherînên teknolojîk û civakî yên rastîn ên ku piştî nivîsandina wê qewimîne, serbixwetir dike û girîngiya wê ya demdirêj û gerdûnî misoger dike. Ew ne pirtûkeke pêxembertiyê ye, lê amûreke ji bo teşwîqkirina fikirîna rexneyî û stratejîk e.

Tevî ku Weqf di trîlojiya xwe ya orîjînal de bi giranî li ser “dîroka mezin” û hêzên civakî yên berfireh disekine û rola takekesan di bin siya Plana Seldon a determînîstîk de dihêle, vegera Asimov di pirtûkên paşîn ên rêzeromanê de (wekî Foundation’s Edge û Foundation and Earth) û di pirtûkên pêşîn (prequel) de ber bi girîngîdana bêtir li ser rola takekesan, psîkolojiya wan a kûrtir, û heta entegrekirina rêzeromanên xwe yên Robotan, nîşan dide ku dibe ku ew bi xwe jî bi sînorên nêzîkatiya xwe ya destpêkê ya zêde determînîstîk û makro- स्तर hesiyaye.³ Zêdekirina têgeha Gaia (hişmendiyeke kolektîf a galaktîk) û rola navendî ya karakterên wekî Golan Trevize û robotê nemir R. Daneel Olivaw di van pirtûkên paşîn de, nîşan dide ku Asimov li alternatîf û temamkerên ji bo psîkodîroka hişk û mekanîkî ya destpêkê geriyaye. Ev yek dikare wekî pejirandineke neyekser a rexneyên li ser nebûna kûrahiya karakteran û determînîzma zêde ya di trîlojiya orîjînal de were şîrovekirin, û di heman demê de nîşan dide ku Asimov bi xwe jî di fikirîna xwe ya li ser van mijarên tevlihev de pêş ketiye û gihîştiye sentezên nû.

Pêşniyarên ji bo Lêkolînên Paşerojê

Rêzeromana Weqfê hîn jî qadeke berdar ji bo lêkolînên akademîk pêşkêş dike. Hin warên ku dikarin di paşerojê de bêtir werin vekolîn ev in:

• Analîzên Berawirdî: Berawirdkirina Weqfê bi berhemên din ên “future history” (wekî yên Robert Heinlein an Olaf Stapledon) an jî bi epîkên zanistî-honakî yên hemdem re dikare têgihiştina me ya li ser geşedana vî rengî û cihê Asimov di nav wê de kûrtir bike.
• Nûneratiya Zayendî û Nijadî: Lêkolînên kûrtir li ser nûneratiya (an nebûna nûneratiyê ya têr) zayend, nijad û çandên cihêreng di tevahiya berhemên Asimov de, tevî Weqfê, û bandora normên serdema wî li ser van nûneratiyan, dikare ji perspektîfên rexneyî yên îroyîn were kirin.
• Bandora li ser Nivîskarên Ne-Rojava: Lêkolîna li ser ka Weqfê û têgehên wê çawa ji hêla nivîskarên zanistî-honakî yên ji çand û welatên ne-Rojava ve hatine wergirtin, şîrovekirin an jî rexne kirin, dikare têgihiştina me ya li ser gerdûnîbûn û herêmîbûna wêjeya zanistî-honakî dewlemend bike.
• Werger û Adaptasyona Têgehan bo Zimanê Kurdî: Ji bo konteksta Kurdî, lêkolînên li ser wergera têgehên navendî yên Weqfê (wekî psîkodîrok, Seldon Crisis, Galactic Empire) bo zimanê Kurdî û îmkana adaptasyon an jî bikaranîna van têgehan di çarçoveya teoriyên civakî, siyasî û dîrokî yên ku bi rewşa Kurdistanê re têkildar in, dikare bibe mijareke balkêş û sûdmend.

Di dawiyê de, Weqfa Isaac Asimov ne tenê berhemeke klasîk a wêjeya zanistî-honakî ye; ew mîrateyeke fikirî ye ku nifş li pey nifşê xwendevanan teşwîq dike ku li ser pirsên herî bingehîn ên hebûna mirovahiyê û çarenûsa şaristaniyê bifikirin. Bandora wê ya berdewam şahidê hêza wêjeyê ye ku ne tenê neynika cîhanê be, lê di heman demê de bibe amûrek ji bo têgihiştin û şekildana wê.

9. Çavkanî

• Asimov, I. (1951). Foundation. Gnome Press.
• Asimov, I. (1952). Foundation and Empire. Gnome Press.
• Asimov, I. (1953). Second Foundation. Gnome Press.
• Asimov, I. (1982). Foundation’s Edge. Doubleday. ³
• Asimov, I. (1986). Foundation and Earth. Doubleday. ³
• Asimov, I. (1988). Prelude to Foundation. Doubleday. ²
• Asimov, I. (1993). Forward the Foundation. Doubleday.
• Britannica. (n.d.). Foundation by Asimov. ²
• Broderick, D. (2019). The Cambridge History of Science Fiction (Chapter 12: Utopia … : Science Fiction in the 1950s and 1960s). Cambridge University Press. ³³
• Crawford, F. M. (2021). The Foundation Trilogy: Analysis of Major Characters. EBSCO Research Starters. ¹²
• Franjo. (2024, March 14). Foundation – Isaac Asimov (Book Review). franjo.us. ⁷
• Gunn, J. (1982). Isaac Asimov: The Foundations of Science Fiction. Scarecrow Press. ³⁴ (Têbînî: Naveroka vê çavkaniyê bi tevahî nehatiye dîtin, lê wekî çavkaniyeke girîng hatiye destnîşankirin)
• Hassler, D. M. (1988, March). **. In Critical Essays on Isaac Asimov. G. K. Hall. ⁴⁵
• Johnson, S. (n.d.). FOUNDATION AND PROPHECY. Furman University Scholar Exchange. ²⁶
• Käkelä, J. (2014). Managing and Manipulating History: Perpetual Urgency in Asimov and Heinlein. Fafnir – Nordic Journal of Science Fiction and Fantasy Research, 1(2), 19-31. ¹¹
• Konstantin, P. (1979). An Interview with Isaac Asimov. Southwest Airlines Magazine. ⁶
• Malmgren, C. D. (1991). Worlds Apart: Narratology of Science Fiction. Indiana University Press. ³⁵ (Têbînî: Analîza rasterast a Weqfê di perçeyên berdest de kêm e, lê teoriyên giştî yên Malmgren dikarin werin sepandin)
• Patrouch, J. F. (1974). The Science Fiction of Isaac Asimov. Doubleday. ³⁸
• Rocha, I. (2024, December 10). Towards Asimov’s Psychohistory: Harnessing Topological Data Analysis, Artificial Intelligence, and Social Media data to Forecast Societal Trends. ResearchGate. [Preprint]. ⁴
• Seiler, E. (1994). Isaac Asimov FAQ. ⁶
• SFRA Review. (2022, May 1). Review of Foundation Season 1. ²⁴
• Sharma, K. K. (n.d.). Architectonics of Science Fiction: A Critical Note on Issac Asimov’s Foundation Trilogy. Panjab University Research Journal – Arts. ²⁰
• Slusser, G. E., & Rabkin, E. S. (Eds.). (1986). Hard Science Fiction. Southern Illinois University Press. ⁴⁵
• Stockwell, P. (2019). The Oxford Handbook of Science Fiction. Oxford University Press. ⁴¹ (Têbînî: Ev çavkanî bi giştî li ser zanistî-honakî ye, lê perçeyên ku Weqfê dinirxînin hatine bikaranîn)
• Unknown Author. (2014, November 6). Foundation: A Reflection of the Past and Present. Utopia or Dystopia? Baruch College Blogs. ⁶
• Unknown Author. (n.d.). The Dangerous Art of Text Mining (Chapter 5: To Predict or to Describe?). Cambridge University Press. ⁴²
• Unknown Author. (n.d.). The view from outer space: Science fiction and political fantasy in the Cold War United States. Cambridge University Press. ²¹
• Wolfe, G. K. (1986). Critical Terms for Science Fiction and Fantasy. Greenwood Press. ⁴³
• Zachariah, B. (2022, October 21). From An Historian’s Notebook: The 18th Brumaire of Isaac Asimov. The Space Ink. ⁴⁴
• Zinos, L. (2024, November 10). The Disavowal of Psychohistory and the Teaching of History. Psyche on Campus (University of Pennsylvania). ³²

Materyalên Lêkolînê yên Din ên Hatine Bikaranîn (ji bo têgihiştina giştî û kontekstê):

.1

(Têbînî: Ev lîste li gorî agahiyên di xêzerêya berfirehkirî de hatine amadekirin. Di pêvajoya nivîsandina gotarê de, dibe ku hin ji van çavkaniyan rasterast neyên citkirin heke agahiya wan ji hêla çavkaniyên din ên sereke ve hatibe vegirtin, lê ew ji bo têgihiştina giştî ya mijarê hatine bikaranîn.)

xebatên wergirtî

1. A Few Thoughts about Foundation by Isaac Asimov – SciFi Mind, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.scifimind.com/foundation-by-isaac-asimov/
2. Foundation series | Novel, Series, Background, Summary, Impact …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.britannica.com/topic/Foundation-by-Asimov
3. Foundation (book series) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Foundation_(book_series)
4. (PDF) Towards Asimov’s Psychohistory: Harnessing Topological …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/382064930_Towards_Asimov’s_Psychohistory_Harnessing_Topological_Data_Analysis_Artificial_Intelligence_and_Social_Media_data_to_Forecast_Societal_Trends
5. Asimov’s Foundation and Philosophy: Psychohistory and Its Discontents – Carus Books, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://carusbooks.com/product/foundation
6. “Foundation” (1951) by Isaac Asimov | Shadows of Light, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://blogs.baruch.cuny.edu/utopia/?p=326
7. Foundation • Isaac Asimov – Franjo Ivankovic, PhD, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://franjo.us/literature/book-reviews/foundation-isaac-asimov/
8. How would you define the tone of the Foundation trilogy : r/asimov – Reddit, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.reddit.com/r/asimov/comments/17gxt48/how_would_you_define_the_tone_of_the_foundation/
9. Foundation, by Isaac Asimov | Skulls in the Stars, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://skullsinthestars.com/2016/12/12/foundation-by-isaac-asimov/
10. Book Review: Foundation by Asimov – Joe’s Notes, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://joesnotesblog.com/blog/book-review-foundation-by-asimov
11. journal.finfar.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, http://journal.finfar.org/articles/127.pdf
12. The Foundation Trilogy: Analysis of Major Characters | EBSCO …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/foundation-trilogy-analysis-major-characters
13. Biosci Fi: The Curious Case of Isaac Asimov – Law and Biosciences Blog, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://law.stanford.edu/2013/12/14/lawandbiosciences-2013-12-14-biosci-fi-the-curious-case-of-isaac-asimov/
14. Book Review of Foundation (Foundation, #1) – Madam Ebook Worm, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.madamebookworm.com/book-review-of-foundation-foundation-1/
15. Isaac Asimov’s Foundation and the Apple TV+ Adaptation – Jamie Todd Rubin, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://jamierubin.net/2021/08/20/isaac-asimovs-foundation-and-the-apple-tv-adaptation/
16. In the foundation series when it’s said “There are no psychologists in the first foundation” does that mean there are no mental health knowledge? Or is psychologist meant as just being trained in psychohistory? – Quora, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.quora.com/In-the-foundation-series-when-it-s-said-There-are-no-psychologists-in-the-first-foundation-does-that-mean-there-are-no-mental-health-knowledge-Or-is-psychologist-meant-as-just-being-trained-in-psychohistory
17. Asimov’s Foundation, and what’s unique about science fiction (Interconnected) – Matt Webb, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://interconnected.org/home/2020/08/27/foundation
18. Are there overlaps between the Western Roman Empire’s decline and Isaac Asimov’s novel, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.quora.com/Are-there-overlaps-between-the-Western-Roman-Empires-decline-and-Isaac-Asimovs-novel-Foundation
19. Isaac Asimov’s Empire of Reason – Damien Walter, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://damiengwalter.com/2023/10/09/isaac-asimovs-empire-of-reason/
20. purja.puchd.ac.in, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://purja.puchd.ac.in/volumeoctober06/2.pdf
21. The view from outer space: Science fiction and political fantasy in …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/social-science-history/article/view-from-outer-space-science-fiction-and-political-fantasy-in-the-cold-war-united-states/A37708AE984C124A95C2C84293F2E7AC
22. Every Isaac Asimov Movie & TV Adaptation Ranked (Including Foundation) – Screen Rant, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://screenrant.com/best-isaac-asimov-book-adaptations-movie-shows-foundation/
23. what is your opinion on Apple TV adaptation of the Foundation? : r/sciencefiction – Reddit, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.reddit.com/r/sciencefiction/comments/15jtsy8/what_is_your_opinion_on_apple_tv_adaptation_of/
24. Review of Foundation, season 1 – SFRA Review, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://sfrareview.org/2022/04/22/review-of-foundation-season-1/
25. Describe, Predict, Intervene!—On Objective Subjectivities and the …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/372851389_Describe_Predict_Intervene-On_Objective_Subjectivities_and_the_Simulacra_of_Semiotics_in_the_New_Era_Simulated_Signification_and_Mechanical_Meaning_Making_in_Managing_Post-COVID_Human_Society
26. Foundation and Prophecy – Furman University Scholar Exchange, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://scholarexchange.furman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1099&context=fhr
27. Greimas Semiotic Theory | PDF | Linguistics | Narrative – Scribd, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://de.scribd.com/doc/28386230/Greimas-semiotic-theory
28. Psychosphere – Psicopolis, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.psicopolis.com/psycosphere/Psychohistory.htm
29. Clio’s Psyche – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Clio%27s_Psyche
30. Psychohistory – Clio’s Psyche, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://cliospsyche.org/psychohistory
31. Elovitz, P. H. (2018). Excerpts from The Making of Psychohistory [Book Chapters]. Clio’s Psyche, 25(1), 112-120., erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://cliospsyche.org/articles/elovitz-p-h-2018-excerpts-from-the-making-of-psychohistory-clios-psyche-251-112-120
32. The Disavowal of Psychohistory and the Teaching of History …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://web.sas.upenn.edu/psycheoncampus/2024/08/22/the-disavowal-of-psychohistory-and-the-teaching-of-history/
33. Utopia … : Science Fiction in the 1950s and 1960s (Chapter 12 …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-science-fiction/utopia-science-fiction-in-the-1950s-and-1960s/ACD212A8085E13342F53BCCDA2E364A8
34. s3.us-west-1.wasabisys.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://s3.us-west-1.wasabisys.com/luminist/EB/G/Gunn%20-%20Isaac%20Asimov.pdf
35. (PDF) Worlds Apart: Narratology of Science Fiction – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/270314429_Worlds_Apart_Narratology_of_Science_Fiction
36. George RR Martin and the New Wave of Science Fiction: A Functionalist Approach to Alterity in the Thousand Worlds – Lume UFRGS, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://lume.ufrgs.br/bitstream/handle/10183/290823/001255291.pdf?sequence=1&isAllowed=y
37. Review Articles: March 1992 – DePauw University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/reviews_pages/r56.htm
38. The science fiction of Isaac Asimov 0385086962 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/the-science-fiction-of-isaac-asimov-0385086962.html
39. Science Fiction of Issac Asimov by Joseph Patrouch | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.scribd.com/document/460751306/Science-Fiction-of-Issac-Asimov-by-Joseph-Patrouch
40. http://www.erpublications.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.erpublications.com/uploaded_files/download/download_09_11_2017_19_38_25.pdf
41. The Oxford Handbook of Science Fiction 9780199838844 …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/the-oxford-handbook-of-science-fiction-9780199838844.html
42. To Predict or to Describe? (Chapter 5) – The Dangerous Art of Text …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/dangerous-art-of-text-mining/to-predict-or-to-describe/2B2DF335F79E8C628E6C00C68A43F98A
43. WOLFE, Gary K. Critical Terms For Science Fiction and Fantasy PDF …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.scribd.com/document/473916352/WOLFE-Gary-K-Critical-Terms-For-Science-Fiction-and-Fantasy-pdf
44. Karl Marx And Bonaparte: Analysis – The Space Ink, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://thespace.ink/cover-story/karl-marx-and-bonaparte/
45. Some Asimov Resonances from the Enlightenment – Donald M. Hassler – eNotes.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.enotes.com/topics/isaac-asimov/criticism/asimov-isaac/criticism/donald-m-hassler-essay-date-march-1988
46. The Analysis of Setting In Isaac Asimov’s “I, Robot” and “Foundation”, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://digital-science.pubmedia.id/index.php/pssh/article/view/359
47. Introduction Reading Like a Thermian – Loc, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://tile.loc.gov/storage-services/master/gdc/gdcebookspublic/20/20/71/89/67/2020718967/2020718967.pdf
48. Fantasy and Science Fiction Medievalisms: From Isaac Asimov to A Game of Thrones 1604978961, 9781604978964 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/fantasy-and-science-fiction-medievalisms-from-isaac-asimov-to-a-game-of-thrones-1604978961-9781604978964.html
49. Imagining Transmedia – MIT Press Direct, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://direct.mit.edu/books/book-pdf/2366568/book_9780262377508.pdf
50. From the SFRA Review, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://sfrareview.org/category/from-the-sfra-review/
51. Science Fiction Studies – DePauw University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/birs/bir63.htm
52. Foundation – Fanac.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://fanac.org/fanzines/Foundation/Foundation129.pdf
53. Full text of “Green planets : [electronic resource] ecology and science fiction” – Internet Archive, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://archive.org/stream/Green_Planets_Ecology_and_Science_Fiction_by_Gerry_Canavan_and_Kim_Stanley_R/Green_Planets_Ecology_and_Science_Fiction_by_Gerry_Canavan_and_Kim_Stanley_Robinson_djvu.txt
54. Green Planets – anthropocene.au.dk, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://anthropocene.au.dk/fileadmin/news_import/Kim_Stanley_Robinson_ed_Green_Planets-_Ecology_and_Science_Fiction.pdf
55. Topic: Is this the best science fiction show ever? @ AskWoody, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.askwoody.com/forums/topic/this-is-the-best-science-fiction-show-ever/
56. How Logistics Shapes Space Fantasy Science Fiction Narratives, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://techniumscience.com/index.php/socialsciences/article/download/11714/4473/34234
57. Total Abstract | PDF | Ecocriticism | Linguistics – Scribd, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.scribd.com/doc/105138066/Total-Abstract
58. ENGLISH MA GRADUATE STUDENT HANDBOOK – Western Illinois University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.wiu.edu/cas/english/documents/grad_program/EnglishMA-StudentHandbook5-15-23.pdf
59. (PDF) Visions of Artificial Intelligence and Robots in Science Fiction: a computational analysis – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/362078210_Visions_of_Artificial_Intelligence_and_Robots_in_Science_Fiction_a_computational_analysis
60. EXTRAPOLATION – Wasabi, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://s3.us-west-1.wasabisys.com/luminist/FZ/EXT_1980_4.pdf
61. ChicmV – Fanac.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://fanac.org/conpubs/Worldcon/Chicon%20V/Chicon%20V%20Program%20Book.pdf
62. The Routledge companion to science fiction 9780203871317, 0-203-87131-6, 9780415453783, 0-415-45378-X, 9780415453790, 0415453798 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/the-routledge-companion-to-science-fiction-9780203871317-0-203-87131-6-9780415453783-0-415-45378-x-9780415453790-0415453798.html
63. Awakening to Cultural Studies – Crooked Timber, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://crookedtimber.org/2015/02/28/awakening-to-cultural-studies/
64. Science Fiction Studies – DePauw University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/birs/bir115.html
65. Clio’s Psyche, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://cliospsyche.org/wp-content/uploads/2024/08/Clios-Psyche-Volume-22-Number-1-Fall-2015.pdf
66. The Role of Learning in Psychotherapy – Wiley, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.wiley.com/en-ie/The+Role+of+Learning+in+Psychotherapy-p-x000537784
67. Full article: The Impact of Self-Narrative Framing of a Close Person’s Sudden Death on Coping With the Meaning in Life – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15325024.2019.1565145
68. Understanding the “Why” of Culture, Current Events, History, and Society Creative Lives—Part II: Psychobiographic Approaches – Clio’s Psyche, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://cliospsyche.org/wp-content/uploads/2017/03/cliomarch2012.pdf
69. Donald M. Hassler: books, biography, latest update – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.amazon.com/Donald-M.-Hassler/e/B001HQ0UFQ%3Fref=dbs_a_mng_rwt_scns_share
70. Before the New Wave (Part I) – The Cambridge History of Science Fiction, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-science-fiction/before-the-new-wave/95DA55B07155B9609304F9BAFF11C8B4