Xêzeroman: Lêkolîneke Berfireh li ser Form, Dîrok û Bandora Çandî

I. Pênasekirin û Çarçoveya Xêzeromanê

A. Xêzeroman çi ye? Pênaseyên cihêreng ên akademîk çi ne?

Xêzeroman, wekî navgîneke vegotinê ya kompleks û pirhêl, ji gelek aliyan ve hatiye pênasekirin û heta niha jî li ser pênaseyeke yekgirtî lihevhatineke tam çênebûye.¹ Hinek pênase balê dikşînin ser têkiliya wêneyan û nivîsê, hinekên din li ser rêzbûna wêneyan an têkiliyên din ên wêneyan disekinin, û hinekên din jî aliyên dîrokî yên wekî hilberîna girseyî an bikaranîna karakterên dubarekirî derdixînin pêş.¹

Yek ji pênaseyên herî bibandor ji aliyê hunermendê xêzeromanan Will Eisner ve hatiye pêşkêşkirin. Eisner têgeha “hunera sekansî” (sequential art) bi kar aniye û wê wekî “rêzkirina wêneyan an dîmenan û peyvan ji bo vegotina çîrokekê an dramatîzekirina ramanekê” pênase kiriye.¹ Ev pênase balê dikşîne ser rêzbûna wêneyan wekî hêmaneke bingehîn a vegotina xêzeromanî. Scott McCloud, hunermend û teorîsyenekî din ê girîng, vê pênaseyê berfirehtir dike û xêzeromanan wekî “wêneyên nîgarî û wêneyên din ên li kêleka hev û bi rêzeke biqesdî hatine bicihkirin, bi mebesta ragihandina agahiyan û/an jî çêkirina bertekeke estetîkî di temaşevan/xwendevan de” pênase dike.¹ Pênaseya McCloud bi awayekî tund formalîst e û xêzeromanê ji çarçoveya wê ya dîrokî û çandî vediqetîne.¹

R. C. Harvey pênaseyeke din pêşkêş dike ku tê de xêzeroman wekî “vegotinên nîgarî an ravekirinên ku tê de peyv (gelek caran di nav balonên axaftinê de di qada wêneyê de hatine nivîsandin) bi gelemperî beşdarî wateya wêneyan dibin û berevajî” tê pênasekirin.¹ Ev pênase girîngiyê dide têkiliya dualî ya di navbera nivîs û wêneyê de.

Têgeha “romana grafîkî” (graphic novel) jî di vê çarçoveyê de girîng e. Ew bi gelemperî ji bo xêzeromanên dirêjtir, yên ku çîrokeke temam vedibêjin û bi formatê pirtûkê têne weşandin, tê bikaranîn.⁶ Will Eisner bi pirtûka xwe A Contract with God (1978) alîkariya populerbûna vê têgehê kir.¹ Lêbelê, di pratîkê de, têgeha “xêzeroman” (comics) gelek caran wekî hevwateya “romana grafîkî” jî tê bikaranîn, û hin lêkolîner her du têgehan bi hev re dinirxînin.⁶ Pênaseya akademîk a “romana grafîkî” wê wekî cureyekî nivîsê ku peyvan û wêneyên xêzkirî li hev dicivîne û çîrokeke temam vedibêje ku tê de wêne piraniya çîrokê vedibêjin, destnîşan dike.⁶ Berevajî vê, “xêzeroman” (comics) wekî navgîneke ku wêne û nivîsê bi awayekî sekansî li hev dicivîne, ne hewce ye ku çîrokekê vebêje, tê pênasekirin.⁶

Nebûna lihevhatineke yekgirtî li ser pênaseya xêzeromanê, di heman demê de qada berfireh û potansiyela vegotinê ya vê navgînê jî nîşan dide. Her pênase aliyekî cuda yê xêzeromanê derdixe pêş û ev cihêrengî dihêle ku xêzeroman ji gelek perspektîfên teorîk û rexneyî ve were lêkolînkirin. Ev rewş nîşan dide ku xêzeroman ne tenê formeke hunerî ya statîk e, lê belê navgîneke dînamîk e ku bi pêşketinên teknolojîk û guherînên çandî re diguhere û berfireh dibe.

B. Taybetmendiyên bingehîn ên xêzeromanê çi ne ku wê ji formên din ên hunerî û vegotinê (mînak, wêje, sînema, wênesazî) cuda dikin?

Xêzeroman xwedî komek taybetmendiyên bingehîn e ku wê ji formên din ên hunerî û vegotinê cuda dikin. Ev taybetmendî bi giranî li ser têkiliya yekta ya di navbera hêmanên dîtbarî û vegotinî de ava dibin.

Têkeliya Wêne û Nivîsê: Taybetmendiya herî berbiçav a xêzeromanê, bikaranîna hevdemî ya wêneyan û nivîsê ye ji bo vegotina çîrokekê an ragihandina ramanekê.¹ Berevajî wêjeyê ku bi giranî xwe dispêre zimanê nivîskî, xêzeroman wateyê bi riya hevgirtina agahiyên dîtbarî û devkî diafirîne. Nivîs dikare di forma diyalogên di nav balonên axaftinê de, vegotinên di nav qutiyên vegotinê de, an jî efektên dengî (onomatope) de be.
Hunera Sekansî (Sequential Art): Wekî ku ji aliyê Will Eisner ve hatiye destnîşankirin, xêzeroman formeke “hunera sekansî” ye.² Ev tê wê wateyê ku wêne ne bi awayekî tesadufî, lê bi rêzeke biqesdî hatine rêzkirin da ku derbasbûna demê, pêşketina çalakiyê û têkiliyên sedem-encamê nîşan bidin.¹⁰ Ev taybetmendî xêzeromanê ji wênesaziyê, ku bi gelemperî ji yek wêneyekî statîk pêk tê, cuda dike.¹
Juxtaposition (Bicihkirina li Kêleka Hev): Pênaseya Scott McCloud balê dikşîne ser “wêneyên nîgarî û wêneyên din ên li kêleka hev”.¹ Ev bicihkirina panelan li kêleka hev li ser rûpelekê, dihêle ku xwendevan bi awayekî çalak têkiliyan di navbera wan de deyne û valahiyên vegotinê (bi navê “closure”) tije bike.
Navgîneke Statîk: Berevajî sînemayê, ku navgîneke dînamîk e û wêneyên bizav û deng bi kar tîne, xêzeroman navgîneke statîk e.¹ Hesta bizavê û derbasbûna demê bi riya rêzkirina panelan û teknîkên dîtbarî yên taybet tê afirandin, û xwendevan bi xwe leza xwendinê kontrol dike.
Rola Xwendevan a Çalak: Ji ber valahiyên di navbera panelan de (bi navê “gutter” an qada vala), xwendevan roleke çalak di avakirina wateyê de dilîze. Pêvajoya “closure” (temamkirin), wekî ku McCloud rave dike, tê wateya ku xwendevan bi awayekî zîhnî çalakî û demên nehatine nîşandan temam dike.⁴ Ev yek xwendina xêzeromanê dike serpêhatiyeke aktîf û beşdar.

Ev taybetmendiyên bingehîn bi hev re dixebitin da ku ezmûneke dîtbarî û vegotinî ya yekta biafirînin ku xêzeromanê ji formên din ên hunerî cuda dike.¹⁰ Têkiliya tevlihev a di navbera hêmanên dîtbarî û nivîskî de, û her weha pêwîstiya bi beşdariya çalak a xwendevan, xêzeromanê dike navgîneke xwedî potansiyeleke mezin ji bo vegotinên afirîner û pirreng. Ev yek dihêle ku xêzeroman ne tenê çîrokan vebêje, lê di heman demê de hestan ragihîne, ramanan bipirse û ezmûnên kûr pêşkêş bike.

C. Cûreyên sereke yên xêzeromanan çi ne (mînak, manga, graphic novel, xêzeromanên amerîkî, Ewropî, webcomics, hwd.)? Cudahî û hevşibiyên wan çi ne?

Cîhana xêzeromanan pirreng e û gelek cûre û kevneşopiyên cihêreng dihewîne. Her yek ji van cûreyan xwedî taybetmendî, dîrok û estetîka xwe ya taybet e. Li vir hinek ji cûreyên sereke û cudahî û hevşibiyên wan hene:

Xêzeromanên Amerîkî (American Comics):

Taybetmendî: Bi gelemperî wekî kovarên perîyodîk (comic books) ên bi qasî 32 rûpelî têne weşandin, bi piranî rengîn in.⁷ Ji hêla dîrokî ve, forma “floppy” ya bi stûyê zeliqandî serdest bûye. Çîrok bi gelemperî serîkî ne û dikarin bi mehan an jî bi salan bidomin.⁷
Cureyên Populer: Superleheng (superhero) cureyê herî serdest e, nemaze piştî Serdema Zêrîn.¹² Lêbelê, cureyên din ên wekî tirsnak, sûc, western, romans, zanistî-honakî û mîzah jî di dîroka xêzeromanên Amerîkî de cih girtine.¹² Xêzeromanên alternatîf û serbixwe jî qadeke girîng pêk tînin.¹³
Şêwazên Hunerî: Şêwazên hunerî cihêreng in, ji şêwaza dînamîk û gelek caran anatomîya zêdekirî ya superlehengan bigire heta şêwazên realîsttir an jî kartonîtir di cureyên din de.
Mînak: Action Comics (Superman), Detective Comics (Batman), Spider-Man, Watchmen, Maus.

Manga (Japonî):

Taybetmendî: Bi gelemperî reş û spî têne çapkirin, ji ber sedemên wekî dema teng, tercîha hunerî û lêçûn.¹⁴ Piraniya mangayan di kovarên mezin ên mangayê de (wekî heftane an mehane) wekî beşên serîkî têne weşandin û paşê di cildên tankōbon de têne berhevkirin.¹⁵ Xwendina kevneşopî ji rastê ber bi çepê û ji jor ber bi jêr ve ye.¹⁴
Cureyên Populer: Manga xwedî cureyên pir cihêreng e ku li gorî demografiya xwendevanan (temen û zayend) têne kategorîzekirin: Shōnen (ji bo kuran), Shōjo (ji bo keçan), Seinen (ji bo mêrên ciwan), Josei (ji bo jinên ciwan), û Kodomomuke (ji bo zarokan).¹⁶ Ev kategorî cureyên wekî çalakî, serpêhatî, romans, komedî, zanistî-honakî, fantastîk, werziş û gelekên din dihewînin.
Şêwazên Hunerî: Şêwazên hunerî yên mangayê cihêreng in lê bi gelemperî bi karakterên xwedî çavên mezin, vegotina hestyarî ya xurt û panelkirina dînamîk têne nasîn.¹⁶ Tekînkên “sînemayî” yên Osamu Tezuka, ku panelan wekî dîmenên fîlmê bi kar tîne, pir bibandor bûne.¹⁶
Mînak: Astro Boy, Dragon Ball, Naruto, One Piece, Sailor Moon, Attack on Titan.

Xêzeromanên Ewropî (Bi taybetî Franko-Belçîkî / Bandes Dessinées – BD):

Taybetmendî: Bi gelemperî di formata “album” de têne weşandin – pirtûkên bi qapaxên hişk an stûr, bi qasî 48-64 rûpelî û bi pîvanên mezin (nêzîkî A4).¹⁸ Hema hema her gav rengîn in.¹⁸ Çîrok dikarin serbixwe bin an jî beşek ji rêzeyekê bin, lê her album bi gelemperî çîrokekê temam dike an jî beşeke girîng a çîrokê pêk tîne.
Cureyên Populer: Serpêhatî, mîzah, dîrokî, zanistî-honakî û fantastîk cureyên populer in.²¹ Mîzahên ji bo zarokan û ciwanan, û her weha dramayên realîst û biyografî jî berbelav in.¹⁸
Şêwazên Hunerî: Du şêwazên sereke yên dîrokî hene: Ligne claire (xêza zelal), ku bi Hergé û Tintin re têkildar e, xêzên zelal û xurt, rengên xurt û karakterên kartonî li hember paşxaneyên realîst bikar tîne.²¹ Dibistana Marcinelle, ku bi hunermendên kovara Spirou (wekî Franquin) re têkildar e, şêwazeke “komîk-dînamîk” bi xêzên bizav û zêdekirî pêş xistiye.²¹ Şêwazên realîsttir jî ji bo çîrokên cidîtir têne bikaranîn.¹⁸
Mînak: The Adventures of Tintin, Asterix, Lucky Luke, The Smurfs, Spirou et Fantasio, Blake and Mortimer.

Webcomics (Xêzeromanên Serhêl):

Taybetmendî: Li ser înternetê, li ser malperan an sepanên mobîl têne weşandin.¹ Dikarin ji hêla her kesê ku xwedî girêdana înternetê ye ve bêne weşandin, dişibin xêzeromanên çapkirî yên xwe-weşandî.²⁶ Xwendevanî pir diguhere.²⁶
Cure û Şêwaz: Rêjeyeke berfireh a cure, şêwaz û mijaran dihewînin, ji xêzên komîk ên kevneşopî û romanên grafîkî bigire heta xêzeromanên avant-garde.²⁶ Şêwazên hunerî dikarin pir cihêreng bin, di nav de hunera klîp, fotokomîk (fumetti), hunera pîksel, an jî şêwazên kevneşopî.²⁶ Azadiya afirîner dihêle ku hunermend bi şêwazên ne-kevneşopî bixebitin.²⁶
Format: Dikarin forma “kanavaya bêdawî” (infinite canvas) ya Scott McCloud bi kar bînin, ku ne bi pîvanên rûpela çapkirî ve girêdayî ne.¹ Hin webcomics, wekî webtoonên Koreyî, forma gerokiya vertîkal a dirêj bi kar tînin.
Belavkirin û Têkilî: Bi gelemperî serbixwe têne weşandin û ji ber vê yekê ji sînorkirinên naverokê yên weşanxaneyên kevneşopî azad in.²⁶ Hinek webcomics paşê wekî pirtûkên çapkirî têne weşandin.²⁶
Mînak: Penny Arcade, XKCD, Lore Olympus (Webtoon).

Cudahî û Hevşibî:

Hevşibî: Hemû cûre li ser bingeha vegotina çîrokê bi riya têkeliya wêne û nivîsê (an jî tenê wêneyan di xêzeromanên bêdeng de) û bikaranîna panelan ji bo rêzkirina çalakiyê ava dibin. Hemû jî dikarin cureyên cihêreng ên çîrokan vebêjin û hestên cihêreng ragihînin.
Cudahî:

Format û Pêşkêşkirin: Xêzeromanên Amerîkî bi kevneşopî wekî kovarên mehane, BDyên Ewropî wekî albumên mezin û rengîn, manga bi gelemperî reş û spî di cildên tankōbon de, û webcomics bi dîjîtal û gelek caran bi formatên nûjen têne pêşkêş kirin.
Şêwazên Hunerî yên Serdest: Her kevneşopiyek xwedî hin şêwazên hunerî yên naskirî ye (mînak, şêwaza superleheng a Amerîkî, ligne claire ya Ewropî, estetîka mangayê ya Japonî).
Cureyên Çandî yên Taybet: Hin cure li hin herêman populertir in (mînak, superleheng li DYAyê, kategoriyên demografîk ên mangayê li Japonyayê).
Rêgeza Xwendinê: Manga bi kevneşopî ji rastê ber bi çepê tê xwendin, berevajî piraniya xêzeromanên rojavayî.
Rengkirin: BDyên Ewropî hema hema her gav rengîn in, xêzeromanên Amerîkî bi piranî rengîn in, lê manga bi gelemperî reş û spî ye.

Ev cihêrengiya cûreyan nîşan dide ku xêzeroman navgîneke pir adapteyî ye ku dikare li gorî kontekstên çandî û teknolojîk ên cihêreng şekil bigire. Her kevneşopiyek xwedî dîrok û pêşketineke taybet e, lê di heman demê de bandor li hev kirine û dikin, nemaze di serdema globalîzmê û înternetê de. Fêmkirina van cûreyeyan ji bo nirxandina dewlemendî û kûrahiya navgîna xêzeromanê girîng e.

D. Têgehên wekî “çîroka bisêwir”, “hunera sekansî”, “romana grafîkî” çawa têne pênasekirin û têkiliya wan bi xêzeromanê re çi ye?

Di qada lêkolînên xêzeromanan de, gelek têgeh hene ku ji bo pênasekirin û kategorîzekirina aliyên cihêreng ên vê navgînê têne bikaranîn. Fêmkirina van têgehan ji bo têgihiştineke kûrtir a xêzeromanê girîng e.

Çîroka Bisêwir (Sequential Storytelling / Pictorial Narrative):

Pênase: Ev têgeh balê dikşîne ser bingeha vegotinê ya xêzeromanê, ku tê de çîrok bi rêya rêzeke wêneyan, gelek caran bi alîkariya nivîsê, tê vegotin. Ew li ser wê yekê disekine ku wêne ne tenê îlustrasyon in, lê beşeke bingehîn a pêvajoya vegotinê ne. R.C. Harvey xêzeromanan wekî “vegotinên nîgarî” (pictorial narratives) pênase dike.¹
Têkilî bi Xêzeromanê re: “Çîroka bisêwir” di dilê pênaseya xêzeromanê de ye. Ew taybetmendiya bingehîn e ku xêzeromanê ji wêneyên tekane an jî nivîsên bêwêne cuda dike.

Hunera Sekansî (Sequential Art):

Pênase: Ev têgeh ji hêla Will Eisner ve di pirtûka wî ya bi navê Comics and Sequential Art (1985) de hatiye populerîzekirin.² Eisner hunera sekansî wekî formeke hunerî ya ku wêneyan bi rêzeke taybetî bi kar tîne ji bo vegotina çîrokên grafîkî an ragihandina agahiyan pênase dike.² Mînaka herî naskirî ya hunera sekansî xêzeroman e.² Eisner çar hêmanên bingehîn ên hunera sekansî destnîşan dike: sêwirandin (design), xêzkirin (drawing), karîkatur (caricature) û nivîsandin (writing).² Scott McCloud vê têgehê di pirtûkên xwe de berfirehtir kiriye.²
Têkilî bi Xêzeromanê re: “Hunera sekansî” têgeheke berfirehtir e ku xêzeroman wekî cureyekî sereke yê wê dihewîne.³ Ew li ser rêzbûn û têkiliya di navbera wêneyan de wekî mekanîzmayeke bingehîn a wate-afirandinê disekine. McCloud destnîşan dike ku şirîta fîlmê, berî ku were pêşandan, dikare wekî xêzeromaneke pir hêdî were dîtin.²

Romana Grafîkî (Graphic Novel):

Pênase: Wekî ku berê jî hate gotin, “romana grafîkî” bi gelemperî ji bo xêzeromanên dirêj, yên ku çîrokeke temam û gelek caran cidîtir vedibêjin û di formata pirtûkê de têne weşandin, tê bikaranîn.⁶ Pênaseyeke akademîk wê wekî “cureyekî nivîsê ku peyvan û wêneyên xêzkirî li hev dicivîne… çîrokeke temam ku tê de wêne piraniya çîrokê vedibêjin” destnîşan dike.⁶ Pirtûkxaneya Kongreyê romanên grafîkî wekî ji xêzeromanên perîyodîk dirêjtir û bi çîrokên ku bi gelemperî di yek an du pirtûkan de temam dibin, pênase dike.⁷ Ji ber ku çîrok ne hewce ye li ser gelek hejmaran were dabeş kirin, ew dikarin tevlihevtir bin.⁷
Têkilî bi Xêzeromanê re: Romana grafîkî cureyek an jî formateke xêzeromanê ye. Têgeh ji bo ku xêzeromanan ji stereotîpên “ji bo zarokan” an “ne ciddî” dûr bixe û statuya wan a wêjeyî û hunerî bilind bike, hatiye bikaranîn. Lêbelê, sînorên di navbera “xêzeroman” û “romana grafîkî” de her gav ne zelal in, û gelek lêkolîner têgeha “xêzeroman” (comics) wekî têgeheke giştî ya ku romana grafîkî jî dihewîne, bi kar tînin.⁶

Van têgehan amûrên girîng in ji bo analîzkirin û fêmkirina xêzeromanê. “Hunera sekansî” balê dikşîne ser mekanîzmaya bingehîn a vegotinê, “çîroka bisêwir” li ser fonksiyona vegotinê ya wêneyan disekine, û “romana grafîkî” format û armanceke wêjeyî ya taybet destnîşan dike. Hemû jî beşdarî têgihiştina me ya li ser xêzeromanê wekî navgîneke hunerî ya xweser û dewlemend dibin. Bikaranîna van têgehan dihêle ku lêkolîner û rexnegir bi awayekî rasttir û kûrtir li ser taybetmendiyên formî û vegotinî yên xêzeromanan biaxivin û wan bi formên din ên hunerî re bidin ber hev.

II. Dîrok û Pêşketina Xêzeromanê

A. Reh û rîşên dîrokî yên xêzeromanê çi ne? Ji kîjan forman (mînak, hieroglifên Misrê, destnivîsên ronîkirî yên serdema navîn, karîkaturên sedsala 18-19an) îlhama xwe girtiye?

Reh û rîşên dîrokî yên xêzeromanê kûr û cihêreng in, û vedigerin serdemên kevnar ên şaristaniyê. Her çend xêzeromana modern wekî ku em îro nas dikin di dawiya sedsala 19-an û destpêka sedsala 20-an de şekil girtibe jî, bingeha vegotina çîrokan bi rêya wêneyên rêzkirî xwedî dîrokeke pir dirêj e.

Formên Kevnar ên Vegotina Dîtbarî:

Hieroglifên Misrê û Freskên Romayê: Mînakên herî kevn ên vegotina dîtbarî dikarin di hieroglifên Misrê yên kevnar û freskên Romayê de werin dîtin.²⁸ Her çend ev ne xêzeromanên di wateya modern de bin jî, ew bikaranîna wêneyan ji bo tomarkirina bûyeran û vegotina çîrokan nîşan didin. Scott McCloud di Understanding Comics de behsa wêneyên Misrê dike ku li gorî pênaseya wî dikarin bikevin bin kategoriya xêzeromanan.⁴
Stûna Trajan û Xalîçeya Bayeux: Stûna Trajan a Romayî (sedsala 2-an PZ) û Xalîçeya Bayeux a serdema navîn (sedsala 11-an) mînakên berbiçav ên vegotina bûyerên dîrokî bi rêya rêzeke wêneyan in.²⁹ Stûna Trajan bi awayekî spîral şerên Trajan vedibêje, û Xalîçeya Bayeux dagirkirina Normanan a Îngilîstanê bi awayekî kronolojîk nîşan dide. McCloud jî behsa Xalîçeya Bayeux dike wekî pêşengekî xêzeromanan.⁴
Kodên Mesoamerîkî û Emakimono yên Japonî: Kodên Mayayî û yên din ên Mesoamerîkî rêzeke wêneyan ji bo vegotinên mîtolojîk û dîrokî bi kar dianîn. Li Japonyayê, emakimono (gulokên wêneyan) ên sedsala 12-an û 13-an, wekî Chōjū-jinbutsu-giga (Gulokên Heywanên Şahî), çîrokan bi rêya wêneyên rêzkirî û gelek caran bi mîzah vedigotin.³¹ Hin kes Chōjū-giga wekî bingeha mangaya modern dibînin.³²

Destnivîsên Ronîkirî yên Serdema Navîn û Pirtûkên Blokê:

Destnivîsên ronîkirî yên serdema navîn gelek caran wêneyan li kêleka nivîsê bi kar dianîn ji bo vegotina çîrokên olî an efsaneyî. Pirtûkên blokê (block books), ku di sedsala 15-an de populer bûn, wêneyên ji darê hatine xêzkirin û nivîsên kurt li hev dicivandin, gelek caran ji bo vegotina çîrokên încîlî ji bo xwendevanên ne-xwendewar. Jiyana pîrozan mijareke populer a hunera sekansî ya serdema navîn bû ku bi riya çapkirina ji blokên darî dihat hilberandin.²⁹

Pêşketinên di Çapkirinê de û Belavok (Broadsheets):

Dahênana çapkirinê di sedsala 15-an de rê li ber hilberîna girseyî ya wêneyan û nivîsan vekir.²⁹ Belavokên (broadsheets) sedsalên 16-18-an gelek caran rêzeke wêneyan bi sernivîs an nivîsên kurt li xwe digirtin û bûyerên rojane, çîrokên exlaqî, an propagandaya siyasî û olî vedigotin.³⁰

William Hogarth û Karîkaturên Sedsala 18-19-an:

Hunermendê Îngilîz William Hogarth (1697-1764) bi rêzeyên xwe yên gravurî yên wekî A Harlot’s Progress (1732) û A Rake’s Progress (1735) vegotina çîrokên exlaqî bi rêya wêneyên sekansî gihand asteke nû ya estetîkî.²⁹ Karên Hogarth wekî pêşengekî xêzeromana modern têne dîtin ji ber bikaranîna vegotina dîtbarî ya tevlihev û karakterîzasyona kûr.³³
Di sedsalên 18-an û 19-an de, karîkatur û xêzên satirîk di rojname û kovarên Ewropî de her ku çû populertir bûn.¹ Ev kevneşopiya rexneya civakî û siyasî bi riya wêneyan bandoreke girîng li ser pêşketina xêzeromanê kir.

Rodolphe Töpffer û “Littérature en Estampes”:

Hunermendê Swîsrî Rodolphe Töpffer (1799-1846) ji hêla gelek dîroknasan ve wekî “bavê xêzeromana modern” tê hesibandin.³⁵ Di salên 1830-an de, Töpffer pirtûkên wêneyî yên bi navê “littérature en estampes” (wêjeya bi gravuran) afirandin, ku tê de çîrok bi rêya rêzeke panelên xêzkirî û sernivîsên li binê wan dihatin vegotin.³⁶ Berhema wî Histoire de Mr. Vieux Bois (1837, li DYAyê wekî The Adventures of Obadiah Oldbuck di 1842-an de hate weşandin) gelek taybetmendiyên xêzeromana modern, wekî panel, rêzbûna sekansî û têkiliya nivîs-wêneyê, dihewand.³⁵

Ev form û kevneşopiyên cihêreng hemû beşdarî pêkhatina zimanê dîtbarî û vegotinî yê xêzeromanê bûne. Ji bikaranîna sembolan di hieroglifan de heta vegotinên berfireh ên Xalîçeya Bayeux, ji rexneyên tûj ên karîkaturan heta çîrokên sekansî yên Töpffer, her yek ji van qonaxan kevirek daniye ser yê din û rê li ber forma hunerî ya ku em îro wekî xêzeroman nas dikin vekiriye. Ev mîrasa dîrokî nîşan dide ku hewldana mirovahiyê ya ji bo vegotina çîrokan bi rêya wêneyan xwedî rehên kûr e û xêzeroman berdewamiya vê kevneşopiya kevnar e di serdema modern de.

B. Pêşketina xêzeromanê li welat û çandên cihê (mînak, DYA, Japonya, Fransa-Belçîka, hwd.) çawa bûye? Xalên werçerxê yên girîng çi ne?

Pêşketina xêzeromanê li çaraliyê cîhanê ne bi awayekî yekreng, lê li gorî şert û mercên çandî, civakî û teknolojîk ên her herêmê bi awayên cihêreng pêk hatiye. Sê kevneşopiyên sereke yên ku bandoreke mezin li ser forma xêzeromanê kirine ev in: Amerîkî, Japonî (Manga) û Franko-Belçîkî (Bandes Dessinées).

1. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA):

Pêşketina xêzeromanên Amerîkî dikare li ser çend serdemên sereke were dabeş kirin:

Serdema Zêrîn (Golden Age, 1938-1956): Bi derketina Superman di Action Comics #1 (1938) de dest pê kir.³⁷ Ev serdem bi serdestiya cureyê superlehengan (Batman, Wonder Woman, Captain America) tê nasîn, her çend cureyên din ên wekî şer, western, romans, zanistî-honakî û tirsnak jî hebûn.²⁹ Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, xêzeroman ji bo propaganda û handana welatparêziyê jî hatin bikaranîn.³⁹
Xala Werçerxê: Comics Code Authority (1954): Di encama panîka exlaqî ya ku bi pirtûka Fredric Wertham Seduction of the Innocent gurr bû, pîşesaziya xêzeromanan ji bo xwe-sansurkirinê Comics Code Authority (CCA) damezrand.²⁹ Vê yekê bi awayekî tund naverok û cureyan (nemaze tirsnak û sûc) sînordar kir û bandoreke kûr li ser pîşesaziyê kir.

Serdema Zîvîn (Silver Age, 1956-1970): Bi vejîna superlehengan dest pê kir, nemaze bi nûvekirina karakterê Flash ji hêla DC Comics ve û derketina Marvel Comics bi karakterên wekî Fantastic Four, Spider-Man û Hulk, ku ji hêla Stan Lee, Jack Kirby û Steve Ditko ve hatin afirandin.³⁷ Marvel karakterên tevlihevtir û mirovîtir pêşkêş kirin.³⁹ Di dawiya vê serdemê de, tevgera “underground comix” dest pê kir.³⁷
Serdema Bronz (Bronze Age, 1970-1985): Xêzeroman dest pê kirin ku mijarên tarîtir û civakî yên wekî nijadperestî, bikaranîna narkotîkê û qirêjiya jîngehê bihewînin.³⁷ Qehremanên ji kêmnetewe û jin hêdî hêdî zêdetir cih girtin.³⁹
Serdema Modern (Modern Age, 1985-Niha): Bi navê “Serdema Tarî” jî tê zanîn, bi berhemên wekî Watchmen (Alan Moore & Dave Gibbons) û The Dark Knight Returns (Frank Miller) dest pê kir, ku cureyê superlehengan ji nû ve pênase kirin û kûrahiyeke psîkolojîk û rexneyî lê zêde kirin.³⁷
Xalên Werçerxê:

Pêşketina Bazara Rasterast (Direct Market): Guherîneke mezin di belavkirinê de, ku firotina xêzeromanan ji dikanên taybet re hêsantir kir û rê li ber pêşketina xêzeromanên serbixwe û alternatîf vekir.³⁷
Derketina Weşanxaneyên Serbixwe: Weşanxaneyên wekî Image Comics (ji hêla hunermendên berê yên Marvel ve hat damezrandin) û Fantagraphics derketin, ku mafên afirîneran û cihêrengiya naverokê derxistin pêş.¹³
Krîza Spekulasyonê (1990î): Zêdebûna nirxê xêzeromanan wekî tiştên koleksiyonê û paşê têkçûna vê bazarê bandoreke neyînî li pîşesaziyê kir.⁴⁰

2. Japonya (Manga):

Pêşketina mangayê xwedî dîrokeke taybet e:

Rehên Destpêkê: Her çend rehên mangayê vedigerin emakimono û ukiyo-e jî, forma wê ya modern di bin bandora xêzeromanên Amerîkî yên wergerandî (1920î) û bandora çandî ya Amerîkî ya piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn de şekil girt.³¹ Kitazawa Rakuten di destpêka salên 1900-an de têgeha “manga” bi wateya wê ya modern bi kar anî.³¹
Pêşketina Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn: Osamu Tezuka bi berhemên xwe yên wekî Astro Boy (1951) û Machiko Hasegawa bi Sazae-san (1946) di vê serdemê de kesayetên sereke bûn.³¹ Tezuka teknîkên “sînemayî” yên wekî bikaranîna panelên cihêreng ji bo nîşandana bizavê û perspektîfên cihêreng bi kar anî, ku bandoreke mezin li ser şêwaza mangayê kir.¹⁶
Cihêrengbûna Cureyan û Kategoriyên Demografîk: Di salên 1950-60î de, kategoriyên demografîk ên wekî shōnen (ji bo kuran) û shōjo (ji bo keçan) hatin damezrandin.³¹ Paşê kategoriyên seinen (ji bo mêrên ciwan) û josei (ji bo jinên ciwan) jî derketin.¹⁶
Xala Werçerxê: Koma Sala 24-an (Year 24 Group): Di sala 1969-an de, komek hunermendên jin (wekî Hagio Moto, Riyoko Ikeda) derketin û şoreşek di shōjo mangayê de kirin, mijarên kûrtir û psîkolojîk anîn nav cureyê û şêwazên hunerî yên nû pêş xistin.³¹

Tevgera Gekiga (Dawiya Salên 1950î – 1960î): Wateya wê “wêneyên dramatîk” e. Ev tevger li dijî mangaya serdest a ku ji bo zarokan dihat dîtin derket û armanc kir ku xêzeromanên bi mijarên cidîtir, realîsttir û gelek caran tarîtir ji bo xwendevanên mezin biafirîne. Kesayetên wekî Yoshihiro Tatsumi û Sanpei Shirato pêşengên vê tevgerê bûn.¹³
Navneteweyîbûn: Ji salên 1980-an û pê ve, manga li seranserê cîhanê populerbûneke mezin bi dest xist û bandor li ser pîşesaziyên xêzeromanan û çanda populer a navneteweyî kir.¹⁶

3. Fransa-Belçîka (Bandes Dessinées – BD):

Kevneşopiya Franko-Belçîkî jî xwedî pêşketineke xweser e:

Pêşketina Destpêkê: Di destpêka sedsala 20-an de xêzeromanên wekî Bécassine li Fransayê populer bûn.²¹ Lêbelê, xala werçerxê ya rastîn derketina The Adventures of Tintin a Hergé di sala 1929-an de bû, ku wekî zayîna BDya modern tê hesibandin.²¹ Formata “album”ê, ku pirtûkên bi qapaxên hişk û bi gelemperî 48-64 rûpelî ne, di vê serdemê de dest pê kir.¹⁸
Serdema Piştî Şer û Kovarên Sereke: Kovarên wekî Spirou (sala 1938-an hat damezrandin) û Tintin (sala 1946-an hat damezrandin) bûn platformên sereke ji bo pêşketina BDyê.²⁰ Di vê serdemê de gelek hunermendên navdar derketin û şêwazên hunerî yên taybet pêş ketin.
Xala Werçerxê: Dibistana Marcinelle û Ligne Claire: Dibistana Marcinelle, ku bi hunermendên kovara Spirou yên wekî André Franquin, Morris û Peyo re têkildar e, şêwazeke “komîk-dînamîk” bi xêzên bizav û zêdekirî pêş xist.²⁰ Berevajî vê, şêwaza Ligne Claire (xêza zelal) a Hergé, bi xêzên paqij, rengên xurt û karakterên kartonî li hember paşxaneyên realîst, bandoreke mezin kir.²⁰

Kovara Pilote (Sala 1959-an hat damezrandin): Vê kovarê, ku ji bo xwendevanên ciwan ên mezintir dihat armanc kirin, berhemên wekî Asterix (René Goscinny & Albert Uderzo) û Blueberry (Jean-Michel Charlier & Jean Giraud/Moebius) weşandin û navenda giraniya BDyê hêdî hêdî ber bi Fransayê ve bir.²¹
BDyên ji bo Mezinan û “Hunera Nehemîn”: Piştî bûyerên Gulana 1968-an li Fransayê, kovarên BDyê yên ji bo mezinan (wekî Métal Hurlant û (À Suivre)) derketin, ku mijarên tevlihevtir û şêwazên hunerî yên nûjen pêşkêş kirin.²¹ Di vê serdemê de, BD li Fransa û Belçîkayê wekî “hunera nehemîn” hate naskirin û statuyeke çandî ya bilind bi dest xist.²¹

Ev xalên werçerxê yên li her sê kevneşopiyên mezin nîşan didin ku pêşketina xêzeromanê pêvajoyeke dînamîk bûye ku tê de nûjeniya afirîner, guherînên civakî-siyasî û pêşketinên pîşesazî û teknolojîk bi hev re rol leyîstine. Mînak, Comics Code Authority li DYAyê encama panîkeke civakî bû û rê li ber serhildana underground comix vekir. Li Japonyayê, şert û mercên piştî şer û kesayetiya Tezuka ji bo şekilgirtina mangayê krîtîk bûn. Li Fransayê, bûyerên Gulana ’68 û daxwaza ji bo naverokeke mezintir bandor li ser derketina kovarên nû kir. Her yek ji van kevneşopiyan, tevî taybetmendiyên xwe yên neteweyî, bi demê re bandor li hev kirine, nemaze bi globalîzm û pêşketina medyaya dîjîtal re. Ev têkilî û danûstandina di navbera kevneşopiyan de îro jî didome û dibe sedema dewlemendbûn û cihêrengbûna zêdetir a cîhana xêzeromanan.

Tablo 1: Xalên Werçerxê yên Sereke di Dîroka Xêzeromanan de li gorî Kevneşopiyên Mezin

Serdem/Dehsal	DYA (Pêşketin, Kesayet, Berhem, Xalên Werçerxê)	Japonya (Manga) (Pêşketin, Kesayet, Berhem, Xalên Werçerxê)	Fransa-Belçîka (BD) (Pêşketin, Kesayet, Berhem, Xalên Werçerxê)
Destpêk/1900î	Pêşketina xêzên rojnameyan.	Bandora xêzeromanên Amerîkî; Kitazawa Rakuten.	Bécassine.
1920-1930î	Famous Funnies (1933).	Wergera xêzeromanên Amerîkî.³¹	Hergé, Tintin (1929) ⁴⁷; Destpêka formata albumê.⁴⁷ Kovara Spirou (1938).⁴⁸
Serdema Zêrîn/Piştî Şer (1938-1950î)	Action Comics #1 (Superman, 1938) ³⁹; Serdestiya superlehengan; Comics Code Authority (1954).²⁹	Osamu Tezuka (Astro Boy, 1951) ³¹; Machiko Hasegawa (Sazae-san, 1946) ³¹; Teknîkên “sînemayî” yên Tezuka.¹⁶	Kovara Tintin (1946) ⁴⁸; Pêşketina Dibistana Marcinelle (Franquin) ²¹ û Ligne Claire (Hergé).²¹
Serdema Zîvîn/Nîvê Sedsalê (1950-1960î)	Vejîna superlehengan (DC, Marvel) ³⁷; Derketina Underground Comix (dawiya serdemê).³⁷	Damezrandina kategoriyên demografîk (shōnen, shōjo) ³¹; Tevgera Gekiga (Yoshihiro Tatsumi).¹³	Kovara Pilote (1959) ⁴⁷; Asterix (Goscinny & Uderzo).⁴⁷
Serdema Bronz/Dawiya Sedsala 20-an (1970-1980î)	Mijarên tarîtir, civakî ³⁷; Bazara Rasterast.⁴⁰	Koma Sala 24-an şoreşa shōjo mangayê dike (1969).³¹	BDyên ji bo mezinan (Métal Hurlant) ²¹; Naskirina BD wekî “Hunera Nehemîn”.⁴⁷
Serdema Modern/Dîjîtal (1985-Niha)	Watchmen, Dark Knight Returns ³⁷; Pêşketina xêzeromanên serbixwe/alternatîf (Image Comics) ¹³; Krîza spekulasyonê.⁴⁰	Navneteweyîbûna mangayê.³¹	Berdewamiya cihêrengiyê û weşanxaneyên serbixwe.

C. Kesayet û berhemên girîng ên ku di dîroka xêzeromanê de cih girtine kîjan in?

Dîroka xêzeromanê bi kesayet û berhemên ku ne tenê populerbûneke mezin bi dest xistine, lê di heman demê de di warê şêwaz, vegotin, mijar an jî formatê de nûjenî kirine, dewlemend e. Van kesayet û berheman rê li ber pêşketina navgînê vekirine û bandoreke mayînde li ser nifşên paşerojê hiştine.

Pêşeng û Nûjenkerên Destpêkê:

Rodolphe Töpffer: Bi berhemên xwe yên wekî Histoire de Mr. Vieux Bois (an jî Les Amours de Monsieur Vieux Bois, paşê wekî The Adventures of Obadiah Oldbuck li DYAyê hate weşandin) di salên 1830-an de, Töpffer wekî yek ji “bavên xêzeromanê” tê qebûlkirin.³⁵ Wî formatê panelên rêzkirî bi sernivîsên li binê wan bi kar anî û bingeha vegotina sekansî danî.
William Hogarth: Hunermendê Îngilîz ê sedsala 18-an, bi rêzeyên xwe yên gravurî yên wekî A Harlot’s Progress û A Rake’s Progress, çîrokên exlaqî yên tevlihev bi rêya wêneyên sekansî vedigot û bandor li ser pêşketina vegotina dîtbarî kir.²⁹

Kesayet û Berhemên Girîng li gorî Kevneşopiyan:

1. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê:

Serdema Zêrîn:

Jerry Siegel û Joe Shuster: Afirînerên Superman, ku bi Action Comics #1 (1938) destpêka Serdema Zêrîn û cureyê superlehengan ragihandin.³⁴
Bob Kane û Bill Finger: Afirînerên Batman.
William Moulton Marston: Afirînerê Wonder Woman.
Hunermendên EC Comics: Berî Comics Code Authority, hunermendên wekî Harvey Kurtzman, Wally Wood, Al Feldstein di cureyên tirsnak, sûc û zanistî-honakî de berhemên bibandor afirandin. Mad Magazine a Kurtzman paşê bandoreke mezin li ser underground comix kir.⁵¹
Fredric Wertham: Her çend ne afirîner be jî, psîkiyatrîst Fredric Wertham bi pirtûka xwe Seduction of the Innocent (1954) bandoreke mezin (û neyînî) li ser pîşesaziyê kir û bû sedema damezrandina Comics Code Authority.²⁹
Serdema Zîvîn:

Stan Lee, Jack Kirby, Steve Ditko: Tîma sereke ya Marvel Comics ku karakterên wekî Fantastic Four, Spider-Man, Hulk, X-Men afirandin û şoreşek di cureyê superlehengan de kirin bi danasîna karakterên mirovîtir û pirsgirêkên realîsttir.³⁹
Julius Schwartz, Gardner Fox, Carmine Infantino: Li DC Comics, vejîna karakterên Serdema Zêrîn wekî Flash û Green Lantern birêve birin.
Underground Comix:

Robert Crumb: Yek ji kesayetên herî girîng ê tevgera underground comix, afirînerê Zap Comix û karakterên wekî Fritz the Cat û Mr. Natural.⁴² Şêwaza wî ya xweser û mijarên wî yên provokatîf bûn nîşana serdemê.
Gilbert Shelton: Afirînerê The Fabulous Furry Freak Brothers.⁴²
Art Spiegelman: Bi berhema xwe ya otobiyografîk Maus, ku Holokostê bi riya karakterên mişk û pisîkan vedibêje, xelata Pulitzerê wergirt û xêzeromanê wekî navgîneke ciddî ya wêjeyî da nasîn.¹³ Her weha edîtorê kovara alternatîf RAW bû.¹³
Trina Robbins: Pêşenga xêzkarên jin di tevgera underground de, damezrînera It Ain’t Me, Babe û Wimmin’s Comix.⁴²
Serdema Modern/Alternatîf:

Alan Moore: Nivîskarê Îngilîz ku bi berhemên wekî Watchmen (bi xêzkar Dave Gibbons) ⁵³, V for Vendetta û The League of Extraordinary Gentlemen cureyê superlehengan û xêzeromanê bi giştî kûrtir kir û rexneya civakî û felsefî tê de bi cih kir.
Frank Miller: Bi berhemên wekî The Dark Knight Returns, Daredevil: Born Again û Sin City şêwazeke tarî û sînemayî anî nav xêzeromanên Amerîkî.³⁹
Daniel Clowes: Afirînerê Eightball û Ghost World, yek ji dengên sereke yên xêzeromanên alternatîf e.¹³
Chris Ware: Bi şêwaza xwe ya grafîkî ya tevlihev û vegotinên melankolîk di berhemên wekî Jimmy Corrigan, the Smartest Kid on Earth de tê nasîn.¹³
Birayên Hernandez (Gilbert, Jaime, Mario): Afirînerên rêzeya Love and Rockets, ku çîrokên realîzma efsûnî û jiyana rojane bi hev re dihûnin.¹³
Jeff Smith: Afirînerê Bone, rêzeyeke fantastîk a serbixwe ya populer.¹³
Dave Sim: Afirînerê Cerebus the Aardvark, yek ji pêşengên xwe-weşandinê di xêzeromanan de.¹³

2. Japonya (Manga):

Katsushika Hokusai: Hunermendê ukiyo-e yê navdar ku bi berhema xwe Hokusai Manga (destpêka sedsala 19-an) têgeha “manga” populer kir, her çend wateya wê ji ya îroyîn cuda bû.³¹
Kitazawa Rakuten: Di destpêka sedsala 20-an de têgeha “manga” bi wateya wê ya modern bi kar anî û yekemîn rêzexêza komîk a modern a Japonî afirand.³¹
Osamu Tezuka: Wekî “Xwedayê Mangayê” tê nasîn. Bi berhemên wekî Astro Boy, Kimba the White Lion, Princess Knight û Phoenix ne tenê mangayê populer kir, lê di heman demê de şêwazên vegotinê yên sînemayî û cureyên cihêreng pêş xist.¹⁶
Machiko Hasegawa: Afirînera Sazae-san, yek ji mangayên herî dirêj û bibandor ên ku jiyana rojane ya Japonî vedibêje.¹⁶
Hunermendên Gekiga: Yoshihiro Tatsumi (A Drifting Life), Sanpei Shirato (Kamui) û yên din ku mangaya ji bo mezinan bi mijarên realîst û tarî pêş xistin.³¹
Koma Sala 24-an (Year 24 Group): Hunermendên jin ên wekî Hagio Moto (The Poe Clan, They Were Eleven), Riyoko Ikeda (The Rose of Versailles), Yumiko Ōshima ku shōjo manga ji nû ve pênase kirin.³¹
Akira Toriyama: Afirînerê Dragon Ball, yek ji mangayên herî populer û bibandor ên cîhanê.
Hayao Miyazaki: Her çend bi piranî bi fîlmên xwe yên anîmasyonê (anime) tê nasîn jî, mangaya wî Nausicaä of the Valley of the Wind jî pir bibandor e.⁴⁵

3. Fransa-Belçîka (Bandes Dessinées – BD):

Hergé (Georges Remi): Afirînerê The Adventures of Tintin, ku bi şêwaza xwe ya ligne claire û vegotinên serpêhatî yên baş lêkolînkirî bû yek ji stûnên BDya Ewropî.²⁰
André Franquin: Yek ji hunermendên sereke yên Dibistana Marcinelle, ku karakterên wekî Spirou (ji nû ve şîrove kir), Fantasio, Marsupilami û Gaston Lagaffe afirandin.²⁰
Morris (Maurice De Bevere): Afirînerê Lucky Luke, rêzeyeke western a mîzahî ya navdar.²⁰
Peyo (Pierre Culliford): Afirînerê The Smurfs (Les Schtroumpfs) û Johan et Pirlouit.²⁰
Edgar P. Jacobs: Afirînerê Blake and Mortimer, rêzeyeke zanistî-honakî û detektîfî ya klasîk.²¹
René Goscinny û Albert Uderzo: Tîma afirîner a Asterix, yek ji rêzeyên BDyê yên herî serkeftî û hezkirî yên cîhanê.²¹ Goscinny her weha nivîskarê Lucky Luke û Iznogoud bû.
Jean Giraud (Moebius): Hunermendekî pir bibandor ku hem di şêwaza western a realîst de (Blueberry, bi nivîskar Jean-Michel Charlier) hem jî di şêwaza zanistî-honakî ya surrealîst de (Arzach, The Incal) berhemên şoreşger afirandin.²¹ Yek ji damezrînerên kovara Métal Hurlant bû.
Enki Bilal: Bi berhemên xwe yên zanistî-honakî yên bi atmosfera tarî û siyasî tê nasîn (mînak, Trîlojiya Nikopol).
Hugo Pratt: Afirînerê Corto Maltese, rêzeyeke serpêhatî ya romantîk û felsefî.²⁰

Van kesayet û berheman ne tenê bi serkeftina xwe ya bazirganî, lê zêdetir bi nûjeniyên ku anîne navgînê û bandora ku li ser pêşketina wê kirine, di dîroka xêzeromanê de cihên xwe yên girîng girtine. Ew nîşan didin ku çawa kesayetên xwedî vîzyon dikarin formeke hunerî bi pêş bixin û wê ji bo vegotina çîrok û ramanên nû bi kar bînin. Her yek ji van berheman bûye xalek werçerxê, an ji ber ku cureyekî nû dest pê kiriye (wek Action Comics #1), an ji ber ku sînorên naverokê şikandine (wek Zap Comix), an jî ji ber ku potansiyela wêjeyî ya xêzeromanê nîşan daye (wek Maus û Watchmen).

D. Teknolojî (mînak, çapkirin, înternet) çawa bandor li ser hilberandin û belavkirina xêzeromanan kiriye?

Teknolojiyê di seranserê dîroka xêzeromanan de roleke diyarker di hilberandin, belavkirin û hetta estetîka wan de leyîstiye. Ji dahênana çapkirinê bigire heta serdema dîjîtal, her pêşketineke teknolojîk derfet û kêşeyên nû ji bo afirîner û xwendevanên xêzeromanan aniye.

Bandora Teknolojiyên Çapkirinê:

Çapkirina Destpêkê û Lîtografî: Dahênana çapkirinê di sedsala 15-an de bingeha hilberîna girseyî ya xêzeromanan danî.³⁰ Di destpêka sedsala 19-an de, teknîkên wekî lîtografiyê (ji hêla Alois Senefelder ve hat pêşxistin) û paşê kromolîtografiyê, rê li ber çapkirina rengîn a erzantir û zûtir vekir, ku ev yek bû sedema berfirehbûna temaşevanan û zêdebûna materyalên çapkirî yên rengîn.⁵⁴
Ben-Day Dots: Ev pêvajo, ku di sala 1879-an de ji hêla Benjamin Day Jr. ve hat pêşxistin, ji bo afirandina siyên gewr an rengên cihêreng bi bikaranîna qalibên hûr ên nuqteyan li ser kaxezê dihat bikaranîn.⁵⁵ Di nîveka sedsala 20-an de, nuqteyên Ben-Day bi berfirehî di xêzeromanên rengîn de ji bo afirandina siyan û rengên duyemîn bi awayekî erzan hatin bikaranîn.⁵⁵ Ev teknîk bû yek ji taybetmendiyên estetîkî yên xêzeromanên Serdema Zêrîn û Zîvîn. Îlustratoran pelên saydam ên bi nuqteyên cihêreng bi kar dianîn da ku van efektan biafirînin.⁵⁵
Pêvajoya Çar-Rengî (Four-Color Process): Bi demê re, pêvajoya çapkirina çar-rengî (CMYK – Cyan, Magenta, Yellow, Key/Black) bû standard.⁵⁵ Ev teknîk, li gorî teknîkên veqetandina rengan a bi destan, rê dide afirandina tonekên rengan ên zêdetir û hûrgiliyên kûrtir.⁵⁵ Çapkirina çar-rengî bi çapkirina ofsetê û kaxezên bi kalîte re baş dixebite û ji teknîkên berê zûtir û erzantir e.⁵⁵ Pêşketina çapxaneyên rotatîf ên çar-rengî di sala 1892-an de û pêşketina murekebên pêvajoya şil a CMYK di 1906-an de gavên girîng bûn.⁵⁷
Çapkirina Ofsetê (Offset Lithography): Ev teknîk bû rêbaza serdest ji bo materyalên girseyî, di nav de xêzeromanan jî.⁵⁴ Çapkirina ofsetê, ku tê de wêneyek ji plaqeyeke metalîk pêşî li ser rûberekî lastîkî û paşê li ser kaxezê tê veguhestin, lez, lêçûn û kalîteya hilberînê baştir kir.⁵⁸
Kalîteya Kaxezê: Di destpêkê de, xêzeroman bi gelemperî li ser kaxeza rojnameyê ya erzan (newsprint) dihatin çapkirin, ku bi demê re zer dibû û xira dibû.⁵⁵ Bikaranîna kaxezên bêpêçandî (uncoated) an jî biriqandî (glossy) kalîteya dîtbarî û domdariya xêzeromanan baştir kir.⁵⁵

Van pêşketinên di teknolojiya çapkirinê de rasterast bandor li ser estetîka dîtbarî ya xêzeromanan kirin. Her pêşketinek derfetên nû ji bo bikaranîna reng, hûrgilî û teknîkên hunerî yên tevlihevtir pêşkêş kir. Di heman demê de, lêçûnên hilberînê û leza çapkirinê jî guherîn, ku ev yek bandor li ser gihîştina xêzeromanan û modelên karsaziyê yên weşanxaneyan kir.

Bandora Teknolojiyên Dîjîtal û Înternetê:

Afirandin: Amûrên hunera dîjîtal ên wekî Clip Studio Paint, Procreate û Photoshop şoreşek di pêvajoya afirandina xêzeromanan de çêkirine.⁵⁹ Van bernameyan taybetmendiyên ji bo panelkirin, nivîsandina balonên axaftinê, rengkirin, modelên 3D, firçeyên xwerû û sererastkirinên hêsantir pêşkêş dikin.⁵⁹ Ev yek xebata hunermendan hêsantir dike, herikîna karê wan bileztir dike û derfetên hunerî yên nû vedike.
Belavkirin (Webcomics û Xêzeromanên Dîjîtal): Înternetê rê li ber xwe-weşandina webcomics vekiriye, ku afirîner dikarin rasterast bigihîjin xwendevanên xwe bêyî ku hewcedariya wan bi weşanxaneyên kevneşopî hebe.¹ Platformên wekî Webtoon vê yekê hêsantir dikin.⁶⁴ Belavkirina dîjîtal (mînak, ComiXology) xêzeromanan wekî agahiyên dîjîtal difiroşe, digihîje temaşevanên gerdûnî û potansiyel heye ku pîşesaziyê ji nû ve zindî bike.⁶³
Gihîştin û Xercandin: Ji bo xwendevanan gihîştina xêzeromanan bêyî hewcedariya firoşgehên fizîkî hêsantir bûye.⁶⁴ Xwendevanên dîjîtal meyldar in ku rêjeyeke berfirehtir a xêzeromanan bikirin, ne tenê cureyên superlehengan.⁶³
Bandora li ser Çapkirinê: Belavkirina dîjîtal dikare eleqeyê li hember pirtûkên perîyodîk ên çapkirî zêde bike.⁶³ Gelek webcomics paşê wekî berhemên çapkirî têne weşandin.²⁶
Kêşe: Korsanî (scanlations, barkirinên neqanûnî) bi hêsaniya dîjîtal re girantir bûye û gefekê li ser dahata pîşesaziyê û mafên afirîneran çêdike.⁶³ Pirsgirêkên xwedîtiyê yên bi xêzeromanên dîjîtal re jî hene.⁶³ Weşanxaneyên serhêl tedbîrên wekî nehiştina fonksiyona dîmen-girtinê (screenshot) ji bo parastina berheman pêk tînin.⁶⁴

Înternet û amûrên dîjîtal bi awayekî bingehîn pêvajoya afirandin û belavkirina xêzeromanan demokratîze kirine. Ev yek bûye sedema derketina dengekî cihêrengtir û naverokeke dewlemendtir. Lêbelê, ev teknolojî di heman demê de kêşeyên nû yên aborî û milkê rewşenbîrî ji bo pîşesaziyê derxistine holê, ku pîşesazî neçar maye ku modelên xwe yên karsaziyê li gorî van guherînan biguncîne. Bandora teknolojiyê ne tenê li ser awayê çêkirin û firotina xêzeromanan bûye, lê di heman demê de li ser têkiliya di navbera afirîner, weşanxane û xwendevanan de jî bûye.

III. Analîza Formî: Hêmanên Dîtbarî û Vegotinî

A. Têkiliya di navbera nivîs û wêneyê de di xêzeromanan de çawa tê saz kirin? Kîjan serdest e, an hevsengiyek heye?

Têkiliya di navbera nivîs û wêneyê de yek ji stûnên bingehîn ên xêzeromanê ye û çavkaniya sereke ya potansiyela wê ya vegotinê ye. Xêzeroman bi kombînasyona van her du hêmanan tê pênasekirin ¹, lê awayê ku ev kombînasyon tê saz kirin û balansa di navbera wan de dikare pir cihêreng be.

Pênaseya R.C. Harvey destnîşan dike ku di xêzeromanan de peyv “bi gelemperî beşdarî wateya wêneyan dibin û berevajî,” ku ev yek girêdaneke dualî û hevpar nîşan dide.¹ Ev tê wê wateyê ku ne nivîs tenê îlustrasyona wêneyê ye, ne jî wêne tenê xemla nivîsê ye; belkî her du jî bi awayekî çalak di avakirina wateya giştî de rol dilîzin.

Scott McCloud, di pirtûka xwe ya navdar Understanding Comics de, heft cureyên sereke yên têkiliya peyv-wêneyê destnîşan dike ⁶⁵:

Word-Specific (Peyv-Taybet): Wêne tenê nivîsê, ku بارê sereke yê wateyê hildigire, îlustre dikin an jî xemil dikin. Wêne bi awayekî girîng tiştekî li têgihiştina xwendevan zêde nakin.
Picture-Specific (Wêne-Taybet): Peyv tenê wekî “muzîka paşxanê” an jî hûrgiliyeke biçûk ji bo vegotineke dîtbarî ya ku jixwe tê fêmkirin, kar dikin.
Duo-Specific (Dualî-Taybet): Hem peyv hem jî wêne bi awayekî bingehîn heman peyamê radigihînin. Di vê rewşê de, yek ji wan dikare bêyî ku wateya sereke winda bibe were rakirin.
Additive (Zêdeker): Peyv wêneyekê xurt dikin an berfireh dikin, an jî berevajî. Yek hêman ya din zelaltir dike an jî agahiyên pêvek lê zêde dike.
Parallel (Parelel): Peyv û wêne her yek rêyeke cuda dişopînin bêyî ku rasterast bi hev re têkevin têkiliyê. Her yek dikare çîrokek an ramanek cuda vebêje.
Montage (Montaj): Peyv wekî beşên yekbûyî yên wêneyê têne bikaranîn (mînak, tîpên ku şeklekî çêdikin).
Interdependent (Hevpar-Girêdayî): Peyv û wêne bi hev re dixebitin da ku ramanekê ragihînin ku ne yek ji wan bi serê xwe nikare ragihîne. Ev cure têkilî gelek caran wekî kombînasyona herî yekta û bi hêz a xêzeromanê tê dîtin. McCloud pêşniyar dike ku têkiliyên hevpar-girêdayî, zêdeker û montaj xwendevan bêtir tevlî dikin.

Têgehên Roland Barthes ên “lenger” (anchorage) û “rele” (relay) jî ji bo analîzkirina vê têkiliyê bikêr in.⁶⁷

Lenger (Anchorage): Nivîs wateya wêneyê, ku dikare pirwate be, sabît dike an sînordar dike. Ew alîkariya xwendevan dike ku yek ji wateyên gengaz ên wêneyê hilbijêre.
Rele (Relay): Nivîs û wêne di têkiliyeke temamker de ne, ku her yek perçeyên cihêreng ên agahiyê peyda dike ku bi hev re vegotinê bi pêş dixin. Thierry Groensteen amaje dike ku di xêzeromanan de rele ji lengerê gelemperîtir û girîngtir e, ji ber ku rêzbûna îkonîk bi xwe gelek caran wateyê diyar dike, û peyv tenê vê wateyê piştrast dikin an jî wekî rele di navbera du panelan de kar dikin.⁶⁸

Pirsa serdestiyê di navbera nivîs û wêneyê de tevlihev e û li gorî berhemê diguhere. Hinek pênase û teorîsyen girîngiyê didin serdestiya wêneyê (mînak, Groensteen xêzeromanê wekî “zimanekî bi giranî dîtbarî ku tê de nivîs roleke bindest dilîze” bi nav dike ⁶⁹). Lêbelê, piraniya analîzan balê dikşînin ser sînerjî an hevpar-girêdayiya di navbera her duyan de. Di pratîkê de, serdestî ne taybetmendiyeke xwerû ya navgînê ye, lê belê bijarteyeke şêwazî ya afirîner û tevgereke şîrovekirinê ya xwendevan e. Xêzeromanên herî sofîstîke gelek caran li ser têkilî û sînerjiya di navbera nivîs û wêneyê de disekinin, ne ku yekê li ser ya din serdest bikin.

Pêşketina xêzeromanê bi giştî meyleke ber bi têkiliyên tevlihevtir û hevpar-girêdayîtir ên di navbera nivîs û wêneyê de nîşan dide. Formên destpêkê yên xêzeromanê gelek caran nivîsê ji bo danasîn an vegotina wêneyan bi kar dianîn. Lêbelê, bi pêşketina teknîkên vegotinê yên wekî balonên axaftinê, nivîs rasterast di nav qada dîtbarî de hate yekkirin. Xêzeromanên modern, nemaze romanên grafîkî, bi gelemperî teknîkên vegotinê yên sofîstîke bi kar tînin ku tê de nivîs û wêne qatên cihêreng ên wateyê hildigirin (mînak, monologa navxweyî li hember çalakiya dîtbarî, an jî dijberiya îronîk di navbera nivîs û wêneyê de). Ev yek nîşan dide ku zimanê navgînê gihîştiye û afirîner her ku diçe zêdetir pişta xwe bi kapasîteya xwendevan a ji bo sentezkirina agahiyên pirmodalî yên tevlihev girêdidin.

B. Hêmanên dîtbarî yên sereke di xêzeromanê de çi ne (mînak, panel, çarçove, qada vala/gutter, balonên axaftinê, tîpên dengî/onomatope, reng, perspektîf, kompozîsyon)? Fonksiyonên wan çi ne?

Xêzeroman zimanekî dîtbarî yê dewlemend bi kar tîne ku ji gelek hêmanên cihêreng pêk tê. Her yek ji van hêmanan xwedî fonksiyoneke taybet e di avakirina wateyê, vegotina çîrokê û afirandina ezmûna xwendevan de.

Panel (Panel/Çarçove):

Pênase: Yekîneya bingehîn a xêzeromanê ye; qadeke bi sînor (an carinan bê sînor) ku beşek ji çalakî an agahiyê dihewîne.¹⁰
Fonksiyon:

Veqetandina Dem û Mekanê: Panel dem û mekanê dabeş dikin û rêz dikin.
Balkişandin: Bala xwendevan dikişînin ser beşeke taybet a çalakî an dîmenê.
Rêzkirin û Lez: Mezinahî, şekil û rêzkirina panelan bandorê li ser leza vegotinê û girîngiya dîmenan dike.⁶⁰ Mînak, panelên mezin dikarin ji bo dîmenên dramatîk an girîng werin bikaranîn, dema ku rêzeke panelên biçûk dikare leza çalakiyê zêde bike.
Yekîneya Wateyê: Li gorî Groensteen, panel yekemîn yekîneya girîng a wateyê ye; form, qad û cihê wê parametreyên sereke ne.⁷¹

Qada Vala (Gutter):

Pênase: Cihê vala yê di navbera panelan de.⁴
Fonksiyon:

Veqetandina Demkî û Mekanî: Dem û mekanên cihêreng ji hev vediqetîne.
Cihê “Closure” (Temamkirinê): Cihê ku xwendevan bi awayekî zîhnî valahiyên di navbera panelan de tije dike, çalakî û dema nehatine nîşandan texmîn dike.⁴ Ev yek xwendevan dike beşdarekî çalak ê vegotinê.

Balonên Axaftinê/Fikrê (Speech/Thought Balloons):

Pênase: Formên grafîkî (bi gelemperî oval an çargoşe ji bo axaftinê, ewrîn ji bo fikrê) ku diyalog an ramanên karakteran dihewînin û bi dûvikên ku ber bi karakterê/an ve diçin, bi wan ve girêdayî ne.¹
Fonksiyon:

Ragihandina Peyvan: Gotinên karakteran radigihînin.
Nîşandana Hest û Deng: Şekil, şêwaza nivîsandinê û dûvikê balonê dikare tona deng, hest (mînak, baloneke bi keviyên tûj ji bo qîrînê) an jî çavkaniya deng (mînak, pêlên radyoyê ji bo weşanê) nîşan bide. Hunermendên kovara Spirou balonên gilovertir ji bo danûstandinên nefermî bi kar dianîn.²⁰
Çarçoveyek di nav Wêneyê de: Li gorî Groensteen, balon bi gelemperî ji qada xêzkirinê tê girtin û wekî çarçoveyek di nav wêneyê de tê hesibandin.⁷¹

Qutiyên Vegotinê (Captions/Narrative Boxes):

Pênase: Qutiyên çargoşe ku nivîsên vegotinê, agahiyên li ser cih û demê, an jî dengê vebêjer (voice-over) yê karakterekî dihewînin.
Fonksiyon: Agahiyên ku bi riya diyalog an wêneyan nayên ragihandin, peyda dikin; derbasbûna demê an guherîna mekanê destnîşan dikin; an jî şîroveyên vebêjer lê zêde dikin.

Tîpên Dengî/Onomatope (Sound Effects/Onomatopoeia):

Pênase: Peyvên ku dengên xwezayî teqlîd dikin (mînak, “BANG,” “POW,” “CRASH”).¹
Fonksiyon:

Nîşandana Dengên Dîtbarî: Efektên dengî bi awayekî dîtbarî radigihînin.
Nîşandana Hêz û Cûreya Deng: Mezinahî, şêwaz û rengê onomatopeyê dikare qewet û cûreya deng nîşan bide. Hunermendên Spirou onomatopeyên cihêreng pêş xistibûn.²⁰

Nivîsandin (Lettering):

Pênase: Şêwaza nivîsa ku ji bo diyalog, efektên dengî û qutiyên vegotinê tê bikaranîn.
Fonksiyon: Dikare hest, karakter û atmosferê ragihîne. Şêwazên cihêreng ên nivîsandinê dikarin ji bo karakterên cihêreng an jî ji bo nîşandana tona deng werin bikaranîn.

Reng:

Fonksiyon: Dikare bi awayekî sembolîk, hestyarî were bikaranîn; ji bo diyarkirina atmosferê, nîşandana dema rojê, an jî balkişandina ser hêmanên taybet. Xêzeromanên destpêkê rengên sînordar bi kar dianîn (mînak, nuqteyên Ben-Day ⁵⁵), lê xêzeromanên modern bi gelemperî rengên dîjîtal ên têr û tije bi kar tînin.⁵⁵ BDyên Franko-Belçîkî hema hema her gav rengîn in ¹⁸, dema ku manga bi piranî reş û spî ye.¹⁴

Perspektîf:

Pênase: Goşeya ku dîmen jê tê dîtin (mînak, çavê çûkê, çavê kurmikê, asta çav).
Fonksiyon: Bandorê li ser têkiliya xwendevan a bi dîmen û karakteran re dike; dikare hesta hêz, bêhêzî, an jî nêzîkbûnê biafirîne.

Kompozîsyon:

Pênase: Rêzkirina hêmanan di nav panelekê de û li seranserê rûpelekê.
Fonksiyon: Çavê xwendevan rêve dibe, balê dikişîne ser xalên girîng, hevsengî û dînamîzmê diafirîne. Rêzkirina panelan pir girîng e.⁶⁰

Xêz (Lines):

Fonksiyon: Dikarin tiştên ku bi gelemperî ne dîtbarî ne nîşan bidin (mînak, xêzên pêlî ji bo germê an bêhna ne xweş ⁴). Xêzên lezê (speed lines) bizavê nîşan didin.²¹ Şêwaza Ligne claire xêzên zelal û xurt bi kar tîne ²², dema ku Dibistana Marcinelle xêzên ajîte bi kar tîne.²¹

Ev hêmanên dîtbarî ne tenê xeml in, lê beşek ji “zimanê dîtbarî” yê xêzeromanê ne (wekî ku Neil Cohn bi nav dike ⁷⁵). Ev ziman xwedî rêziman û ferhengeke xwe ye ku xwendevan fêr dibin ku wê deşîfre bikin, gelek caran bi awayekî xwezayî. Mînak, xwendevan dizanin ku baloneke bi keviyên tûj tê wateya qîrînê, an jî xêzên li pey karakterekî bizavê nîşan didin, bêyî ku ev yek bi awayekî eşkere were hînkirin. Ev yek nîşan dide ku ev hêman beşên fonksiyonel ên pergaleke ragihandinê ya sofîstîke ne. Bi taybetî, “gutter” an qada vala di navbera panelan de ne tenê valahiyek e; ew cîhekî çalak ê avakirina vegotinê ye ku tê de beşdariya kognîtîf a xwendevan bi awayekî herî eşkere tê xwestin. Ev yek gutterê dike yek ji stûnên sereke yên hêza vegotinê ya yekta ya xêzeromanê, ji ber ku çîrok di hişê xwendevan de tê temamkirin.

C. Teknîkên vegotinê yên taybet ên xêzeromanê çi ne (mînak, derbasbûna demê, vegotina paralel, montaj)?

Xêzeroman ji bilî hêmanên dîtbarî yên bingehîn, komek teknîkên vegotinê yên taybet jî bi kar tîne da ku çîrokan bi awayekî bibandor û hunerî ragihîne. Van teknîkan bi giranî li ser awayê birêvebirina dem, mekan û herikîna agahiyan ava dibin.

Derbasbûna Demê (Passage of Time):

Rêzkirina Panelan: Awayê bingehîn ê nîşandana derbasbûna demê ye.² Hejmar û naveroka panelan dikare leza vegotinê kontrol bike. Panelên zêde yên ku hûrgiliyên biçûk nîşan didin, dikarin demê hêdî bikin, dema ku panelên kêm ên ku bûyerên mezin nîşan didin, dikarin demê bilezînin.
Qada Vala (Gutter): Wekî ku hate gotin, valahiya di navbera panelan de bi gelemperî derbasbûna demê (û carinan mekanê) nîşan dide.⁴ Mezinahiya gutterê jî dikare bandorê li ser hesta derbasbûna demê bike.
Qutiyên Vegotinê (Captions): Dikarin bi eşkereyî bazdanên demkî (“Di vê navberê de…”, “Paşê…”, “Salek şûnda…”) destnîşan bikin.
Nîşaneyên Dîtbarî di nav Panelan de: Saet, guherîna ronahiyê (roj/şev), pîrbûna karakteran, an jî guherînên demsalî dikarin ji bo nîşandana derbasbûna demê werin bikaranîn.
Will Eisner di Comics and Sequential Art de û Scott McCloud di Understanding Comics de bi berfirehî li ser bikaranîna demê di xêzeromanan de rawestiyane.⁴

Vegotina Paralel (Parallel Narration / Cross-cutting):

Teknîkeke ku tê de du an zêdetir xetên çalakiyê yên ku di heman demê de diqewimin, bi awayekî alternatîf têne pêşkêş kirin. Ev yek bi rêya guhertina di navbera panel an rêzeyên panelan de ku her yek li ser xetek çalakiyê ya cuda disekine, tê kirin. Ev teknîk dikare ji bo avakirina tengezariyê, nîşandana têkiliyên di navbera bûyerên cihêreng de, an jî berawirdkirina rewşan were bikaranîn.

Montaj (Montage):

Wekî Rêzeke Wêneyan: Bicihkirina rêzeke wêneyên cihêreng (gelek caran bi lez li pey hev) di nav panelekê de an jî li seranserê gelek panelan ji bo afirandina ramanekê, vejandina hestekê, an jî kurtkirina dem an bûyeran. Veguheztinên “aspect-to-aspect” (aliyê-bi-aliyê) yên McCloud dikarin beşdarî vê teknîkê bibin.⁴ Mînak, rêzeke panelên biçûk ku perçeyên cihêreng ên bajarekî nîşan didin dikare hesta mezinahî û tevliheviya wî bajarî bide.
Wekî Têkiliya Peyv-Wêneyê: McCloud her weha “montaj”ê wekî cureyekî têkiliya peyv-wêneyê pênase dike ku tê de peyv wekî beşên yekbûyî yên wêneyê têne bikaranîn.⁶⁵

Veguheztinên Panelan (Panel Transitions) (Li gorî McCloud):
Ev teknîk ji bo herikîna vegotinê û ragihandina têkiliyên di navbera kêliyan de krîtîk in.4 Cureyên sereke ev in:

Moment-to-moment (Kêlî-bi-kêlî): Demeke pir kurt derbas dibe, çalakiyên biçûk nîşan dide.
Action-to-action (Çalakî-bi-çalakî): Yek subjektek ku di nav çalakiyeke taybet de pêş dikeve.
Subject-to-subject (Subjekt-bi-subjekt): Di nav dîmenek an ramanekê de dimîne, lê subjekt an “kamera” diguhere.
Scene-to-scene (Dîmen-bi-dîmen): Veguheztinên mezin ên demkî û/an mekanî.
Aspect-to-aspect (Aliyê-bi-aliyê): Demê ji nedîtî ve tê, dîmenek, hestek an ramanekê bi nîşandana aliyên cihêreng datîne.
Non-sequitur (Bêpêwendî): Têkiliyeke mentiqî di navbera panelan de tune.

Flashback/Flashforward (Analepsis/Prolepsis):

Vegotina ne-xêzikî ku bûyerên borî an paşerojê nîşan dide. Ev dikare bi riya qutiyên vegotinê, guherînên şêwaza dîtbarî, an jî bîranînên karakteran were nîşankirin.⁸⁶ Têgehên Gérard Genette yên li ser dema vegotinê li vir jî derbasdar in.⁸⁷

Fokalîzasyon/Nêrîn (Focalization/Point of View):

Vegotina çîrokê ji perspektîfa karakterekî taybet. Ev dikare bi awayekî dîtbarî bi riya goşeyên kamerayê, tiştên ku têne nîşandan an veşartin, an jî bi riya monologa navxweyî di qutiyên vegotinê an balonên fikrê de were pêşkêş kirin.⁸⁹

Rêzkirina Rûpelê/Kompozîsyon (Page Layout/Composition):

Sêwirana giştî ya rûpelê, di nav de rêzkirina panelan, dikare herikîna vegotinê rêve bibe, rîtmê biafirîne û hin kêliyan derxe pêş.⁶⁰ Têgehên Groensteen ên “spatio-topia” (cih-mekanî) û “arthrology” (girêkzanî) li vir girîng in.³⁸

Hûnandin (Braiding) (Li gorî Groensteen):

Girêdanên zêde yên ku ji dubarekirina hêmanan (karakter, obje, mekan, şêwaza xêzkirinê, reng) li seranserê xêzeromanê derdikevin holê. Ev teknîk girêdanên ne-xêzikî û wateyên tematîk ên kûrtir diafirîne.³⁸

Teknîkên vegotinê yên xêzeromanê bi awayekî yekta ji hêla cewhera mekanî ya navgînê ve têne şekilandin. Ev yek dihêle ku manipulasyonên tevlihev ên dem û perspektîfê werin kirin ku ji medyaya bi tenê demkî (wekî fîlm) an jî medyaya bi tenê nivîskî (wekî proza) cuda ne. Mînak, xêzeroman dikare gelek xetên demkî bi hevdemî li ser rûpelekê nîşan bide, an jî rêzkirina rûpelê ji bo afirandina rîtm û juxtpozîsyonên tevlihev bi kar bîne. Pêşketin û kodîkirina van teknîkan (mînak, cureyên veguheztina panelan ên McCloud an rêzimanên vegotinê yên Cohn) hişmendiyeke formal a zêde di nav afirandin û lêkolînên xêzeromanan de nîşan dide, ku navgînê wekî zimanekî bi strukturên fêrbar û analîzbar dinirxîne. Ev formalîzasyon rê li ber analîzên hûrtir, hînkirina bi bandortir û ceribandinên afirîner ên bi qesdî di nav navgînê de vedike.

D. Şêwazên hunerî yên cihêreng di xêzeromanan de çawa têne bikar anîn û ew çi wateyan îfade dikin?

Şêwaza hunerî di xêzeromanan de ne tenê xemleke estetîkî ye, lê belê pergaleke semiyotîk a girîng e ku bi awayekî çalak wateya vegotinê, tona hestyarî û şîroveya xwendevan şekil dide. Awayê ku tiştek tê xêzkirin, ji “çi” tê vegotin nayê veqetandin.

Kartonî/Îkonîk li hember Realîst:

Scott McCloud amaje dike ku şêwaza kartonî “bi riya sadekirinê xurtkirin” e, ku wêneyan gihîştîtir û gerdûnîtir dike, û rê dide nasnameyeke xurtir a xwendevan (efekta “maskekirinê”).⁴ Mînak, Art Spiegelman di Maus de karakterên mişk bi kar tîne da ku mijara Holokostê ya dijwar hinekî nerm bike û gerdûnî bike.⁹³
Şêwazên realîst, berevajî, hûrgiliyên zêdetir pêşkêş dikin û dikarin hesta rastbûnê an ciddiyetê bidin vegotinên dîrokî an dramatîk.¹⁸
Di kevneşopiya Franko-Belçîkî de, xêzeromanên mîzahî gelek caran şêwazên kartonî û zêdekirî bi kar tînin, dema ku dramayên ciddî bi gelemperî xwedî dîmenek realîsttir in.¹⁸

Ligne Claire (Xêza Zelal):

Ev şêwaz, ku bi Hergé û rêzeya wî ya Tintin re tê nasîn, xêzên zelal û xurt, bê siyên zêde, rengên xurt û karakterên kartonî li hember paşxaneyên realîst bi kar tîne.²¹ Ev şêwaz bi gelemperî hesta zelalî, objektîvîte û çîrokbêjiya klasîk a serpêhatiyê radigihîne.

Dibistana Marcinelle (Komîk-Dînamîk):

Ev şêwaz, ku bi hunermendên kovara Spirou yên wekî Franquin, Morris û Peyo re têkildar e, şêwazeke ajîte bi stûriya xêzê ya guherbar e. Ew bizav û enerjiyê radigihîne û bi gelemperî di xêzeromanên mîzahî de tê dîtin.²⁰

Gekiga (Japonya):

Şêwazeke estetîkî ya realîst, gelek caran xemgîn, hişk û bê xeml e, ku li ser mijarên mezinan û rastiyên dijwar disekine.¹⁶ Ev şêwaz hesta ciddiyet û şîroveya civakî radigihîne.

Zêdekirin/Deformasyon (Exaggeration/Distortion):

Ev teknîk dikare ji bo efekta komîk, ji bo îfadekirina hestên xurt, an jî ji bo afirandina atmosferên nerehet (mînak, di xêzeromanên tirsnak an ekspresyonîst de) were bikaranîn. Hunermendên Spirou poz û laşên deformekirî bi kar dianîn.²⁰

Abstraksiyon:

Dikare ji bo temsîlkirina rewşên navxweyî, ramanên tevlihev, an jî ji bo armancên estetîkî yên saf were bikaranîn. “Sêgoşeya Mezin” a McCloud abstraksiyonê wekî yek ji qutbên şêwazê dihewîne.⁴

Şêwaz û Cure:

Şêwazên taybet gelek caran bi cureyên taybet re têkildar dibin. Mînak, fîgurên dînamîk û bi masûlke di xêzeromanên superlehengan de, xêzên nazik di hin shōjo mangayan de, an jî hunera bi siyên kûr di xêzeromanên noir de.

Şêwazên Hunermendên Kesane:

Ji bilî kategoriyên berfireh, her hunermendek şêwazeke xwe ya yekta û naskirî pêş dixe ku dibe beşek ji dengê wî/wê yê nivîskariyê û beşdarî wate û hesta taybet a berhemên wî/wê dibe. Mînak, şêwaza xaçkirî ya Robert Crumb, heywanên mînîmalîst ên Art Spiegelman di Maus de, an jî rastbûna dîagramatîk a Chris Ware.

Şêwazên Webcomics:

Dikarin pir ceribandinî bin, di nav de fotokomîk, hunera pîksel, hunera klîp, ku azadiya afirîner a vê platformê nîşan didin.²⁶

Cihêrengiya şêwazên hunerî di nav xêzeromanan de adaptebûna navgînê û kapasîteya wê ya ji bo îfadekirina rêjeyeke berfireh a ezmûnên mirovî û vîzyonên hunerî nîşan dide. Ev yek her nêrîneke yekparçe ya li ser ka “hunera xêzeromanê” divê çawa be, dipirse. Xêzeroman ne bi estetîkeke yekane ve girêdayî ye, lê navgîneke maqûl e ku dikare bêhejmar nêzîkatiyên hunerî bihewîne. Ev cihêrengî navgînê dewlemend dike û dihêle ku ew bi temaşevanên cihêreng re têkiliyê deyne û spektrûmeke berfirehtir a mijaran bişopîne.

E. Rola “xwendevan” di temamkirina wateyê de li gorî valahiyên di navbera panelan de çi ye (teoriya “closure” ya Scott McCloud)?

Teoriya “closure” (temamkirin) ya Scott McCloud yek ji têgehên herî girîng e di lêkolînên xêzeromanan de ji bo fêmkirina rola çalak a xwendevan di avakirina wateyê de. Ev teorî bi taybetî li ser valahiyên di navbera panelan de, ku wekî “gutter” (qada vala) têne nasîn, disekine.

Pênaseya Closure: McCloud “closure” wekî “fenomena dîtina perçeyan lê têgihiştina tevahiyê” pênase dike.⁷³ Di çarçoveya xêzeromanan de, ew çalakiya zîhnî ya xwendevan e ku valahiyên di navbera panelên cihêreng de tije dike da ku ji kêliyên cihêreng rastiyeke domdar û yekbûyî ava bike.⁴ Bi gotineke din, xwendevan tiştên ku rasterast nayên nîşandan, texmîn dike û di hişê xwe de “temam” dike.
Beşdariya Xwendevan: Ji ber vê yekê, “closure” xwendina xêzeromanê dike çalakiyeke beşdar.⁷² Xwendevan ne tenê wergirekî pasîf ê agahiyan e, lê hevkarê afirandina vegotinê ye.⁴ Çîrok bi awayekî berbiçav di hişê xwendevan de “diqewime”.
Gutter wekî Cihê Closure: Gutter, ango valahiya di navbera panelan de, cihê sereke ye ku “closure” lê pêk tê.⁴ McCloud dibêje, “Di navbera panelan de tiştek nayê dîtin, lê ezmûn ji we re dibêje ku divê tiştek li wir hebe!” Xwendevan vê valahiyê bi texmînkirina çalakî, derbasbûna demê û girêdanên sedemî yên ku di navbera panelan de diqewimin, tije dike.
Cureyên Veguheztinê û Closure: McCloud şeş cureyên sereke yên veguheztina di navbera panelan de destnîşan dike (moment-to-moment, action-to-action, subject-to-subject, scene-to-scene, aspect-to-aspect, non-sequitur), ku her yek ji wan cure û asteke cuda ya “closure” ji xwendevan dixwaze.⁴ Mînak, veguheztineke “action-to-action” dibe ku ji xwendevan bixwaze ku beşên navîn ên çalakiyekê texmîn bike, dema ku veguheztineke “scene-to-scene” dibe ku bazdaneke mezin a dem û mekanê hewce bike ku xwendevan wê di hişê xwe de ava bike.
Ji Derveyî Gutteran: Her çend gutter cihê herî eşkere yê “closure” be jî, McCloud destnîşan dike ku ev pêvajo dikare bi panelên hundirîn (insets) û wêneyên ku dikevin nav hev (interpenetrating images) jî pêk were.⁷³
Bingehîn ji bo Xêzeromanê: McCloud amaje dike ku “closure” ji bo awayê xebitandina xêzeromanê wekî navgînekê bingehîn e.⁴ Ew “hunera nedîtbar” a xêzeromanê ye.

Teoriya “closure” ya McCloud bi awayekî zelal nîşan dide ku “efsûna” xêzeromanê bi giranî di hişê xwendevan de pêk tê, ku ev yek xwendevan dike hevkarê sereke yê pêvajoya çîrokbêjiyê. Ev yek xêzeromanê wekî navgîneke ku li şûna vexwarina pasîf, tevlêbûna kognîtîf daxwaz dike derdixe pêş. Berevajî navgînên ku agahiyan bi awayekî domdartir pêşkêş dikin (wekî fîlm), xêzeroman bi pêşkêşkirina kêliyên cihêreng (panelan) û hiştina valahiyan (gutteran) xwendevan teşwîq dike ku bi awayekî çalak beşdarî avakirina wateyê bibe.

Ev têgeh ji bo afirînerên xêzeromanan jî xwedî wateyên kûr e. Ew tê wê wateyê ku afirîner divê bi hostayî birêve bibin ka çi tê nîşandan û çi nayê nîşandan, û divê pişta xwe bi kapasîteyên texmînkirinê yên xwendevan girêbidin û wan rêve bibin da ku bigihîjin efektên vegotinî û hestyarî yên xwestî. Heke pir hindik agahî were dayîn, dibe ku xwendevan tevlihev bibe (wekî di veguheztineke “non-sequitur” de ⁷³), û heke pir zêde agahî were dayîn, dibe ku vegotin hêdî an jî bêzar xuya bike. Hunera birêvebirina lez û tengezariyê di xêzeromanan de gelek caran bi manipulasyona van valahiyan û pêvajoya “closure” ya xwendevan ve girêdayî ye. Ji ber vê yekê, çîrokbêjiya bi bandor a xêzeromanê têgihiştineke sofîstîke ya psîkolojiya xwendevan û pêvajoyên kognîtîf ên ku di “closure” de cih digirin, hewce dike.

IV. Teorî û Nêzîkatiyên Lêkolînê

A. Kîjan teoriyên rexneyî û akademîk dikarin ji bo analîzkirina xêzeromanan werin bikar anîn (mînak, semiyotîk, psîkanalîz, strukturalîzm, post-strukturalîzm, lêkolînên çandî, lêkolînên zayendî, postkolonyalîzm)?

Xêzeroman, wekî navgîneke vegotinê ya dewlemend û pirreng, dikare ji perspektîfên gelek teoriyên rexneyî û akademîk ve were analîzkirin. Her yek ji van teoriyan amûr û çarçoveyên cihêreng pêşkêş dike ji bo têgihiştina aliyên formî, naverokî, çandî û psîkolojîk ên xêzeromanan.

Semiyotîk (Semiotics):

Lêkolîna nîşan û sembolan û şîrovekirina wan. Ji ber têkiliya tevlihev a di navbera nîşanên dîtbarî (wêne, panel, reng, hwd.) û nivîskî (peyv, balonên axaftinê, hwd.) de, semiyotîk ji bo analîzkirina xêzeromanan pir bikêr e.⁶
Teorîsyenên wekî Roland Barthes (bi taybetî têgehên wî yên “lenger” û “rele” di “Retorîka Wêneyê” de) û Umberto Eco (analîza wî ya Superman) semiyotîkê li ser çanda populer, tevî hêmanên girêdayî xêzeromanan, bi kar anîne.⁶⁷
Semiyotîka Peircean (îkon, îndeks, sembol) jî di analîzên xêzeromanan de tê bikaranîn.⁷⁰
Semiyotîk li ser wê yekê disekine ku wate çawa bi riya kodên dîtbarî, têkiliyên panelan, dînamîkên nivîs-wêneyê û hêmanên din ên formî tê avakirin.

Narratolojî (Narratology):

Lêkolîna struktura vegotinê. Ji bo analîzkirina çîrok, pîlan, karakter, dem, fokalîzasyon û hêmanên din ên vegotinê di xêzeromanan de tê bikaranîn.⁵³
Teorîsyenên wekî Gérard Genette (bi têgehên xwe yên anakronî, analepsîs, prolepsîs) çarçoveyên ji bo analîzkirina strukturên demkî yên vegotinê pêşkêş dikin.⁸⁷

Strukturalîzm û Post-Strukturalîzm (Structuralism & Post-structuralism):

Strukturalîzm: Li pergal û konvansiyonên bingehîn digere (mînak, rêzimana dîtbarî di xêzeromanan de). Semiyotîka destpêkê gelek caran strukturalîst e.
Post-Strukturalîzm: Wateyên sabît dipirse, girîngiyê dide pirwateyî, rola xwendevan û dekonstruksiyona dualîteyan. Ji bo analîzkirina ka xêzeroman çawa dikarin şîroveyên pirreng pêşkêş bikin an jî konvansiyonan têk bibin, bikêr e.

Psîkanalîz (Psychoanalysis):

Dikare ji bo lêkolîna mijarên binhişî, motîvasyonên karakteran, sembolîzm û bandora psîkolojîk a vegotin û wêneyan di xêzeromanan de were bikaranîn. Mînak, arketîpên superlehengan an jî têrkirina xwestekên veşartî.

Lêkolînên Çandî (Cultural Studies):

Xêzeromanan wekî berhemên çandî yên ku nirx, îdeolojî, têkiliyên hêzê û zewqên populer ên civakê nîşan didin û şekil didin, lêkolîn dike.⁹⁴ Hilberandin, xercandin û temsîlkirina di nav kontekstên çandî yên taybet de dinirxîne.

Lêkolînên Zayendî û Teoriya Queer (Gender Studies & Queer Theory):

Temsîlkirina zayend, zayendîtî û nasnameyên LGBTQ+ di xêzeromanan de analîz dike; tropên heteronormatîf û patrîarkal dipirse; balê dikşîne ser berhemên jinan û kesên queer an jî yên li ser wan.⁴⁴

Postkolonyalîzm (Postcolonialism):

Temsîlkirina kolonyalîzm, nijad, etnîsîte û nasnameya çandî di xêzeromanan de lêkolîn dike; perspektîfên Ewropayî-navendî rexne dike; xêzeromanên ji çandên ne-Rojava an jî yên li ser ezmûnên postkolonyal lêkolîn dike.⁹⁸

Nêzîkatiyên Kognîtîf/Zimanî (Cognitive Approaches/Linguistics):

Teoriya Zimanê Dîtbarî ya Neil Cohn xwe dispêre zimanînasî û psîkolojiya kognîtîf û amaje dike ku wêneyên sekansî wekî ziman têne strukturkirin û pêvajokirin.⁷⁵ Karê Scott McCloud jî (mînak, têgeha “closure”) xwedî aliyên kognîtîf e.⁴

Pirmodalîte (Multimodality):

Lêkolîn dike ka modên semiyotîk ên cihêreng (mînak, wêne, nivîs, rêzkirin) çawa bi hev re wateyê diafirînin. Xêzeroman bi cewherê xwe pirmodal in.⁶⁷ Kress û van Leeuwen teorîsyenên sereke yên vê qadê ne.⁹⁵

Bikaranîna van teoriyên cihêreng ji bo analîzkirina xêzeromanan, kompleksbûna navgînê û kapasîteya wê ya ji bo mijûlbûna bi tevahiya spektruma ezmûna mirovî, pirsgirêkên civakî û îfadeya hunerî re radixe ber çavan. Ev yek xêzeromanê wekî qadeke dewlemend ji bo lêkolîna akademîk bi cih dike. Xêzeroman ne tenê çîrokên sade ne, lê pergalên nîşanan ên tevlihev (semiyotîk), strukturên vegotinê yên sofîstîke (narratolojî), kûrahiyên psîkolojîk (psîkanalîz) û refleksên çandî (lêkolînên çandî) dihewînin. Pêşketina nêzîkatiyên teorîk ên ji bo xêzeromanan – ji analîzên formalîst û semiyotîk ên destpêkê bigire heta têkiliyên nûtir ên bi teoriyên çandî, kognîtîf û nasnameyê re – gihîştina Lêkolînên Xêzeromanan wekî dîsîplînekê û naskirina zêde ya fonksiyonên civakî yên cihêreng ên navgînê nîşan dide. Ev rêgeh dîsîplînekê nîşan dide ku amûrên xwe yên analîtîk berfireh dike da ku bi kompleksbûn û girîngiya civakî ya zêde ya objekta xwe ya lêkolînê re biguncîne, ji pirsa “ew çi ye?” ber bi “ew di cîhanê de çi dike û çi wateyê dide?” ve diçe.

B. Lêkolînên xêzeromanê (Comics Studies) wekî dîsîplîneke akademîk çawa pêş ketiye? Teorîsyen û lêkolînerên sereke yên vî warî kî ne?

Lêkolînên Xêzeromanan (Comics Studies) wekî dîsîplîneke akademîk a serbixwe, bi taybetî di dehsalên dawî de, pêşketineke berbiçav nîşan daye. Her çend eleqeya li hember xêzeromanan ji mêj ve hebe jî, naskirina wê wekî qadeke lêkolînê ya rewa û ciddî pêvajoyeke gav bi gav bû

xebatên wergirtî

Comics – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Comics
Sequential art – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Sequential_art
Defining Comics – PhilArchive, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://philarchive.org/archive/MESDC-2
“Understanding Comics: The Invisible Art” by Scott McCloud | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/understanding-comics-invisible-art-scott-mccloud
From Defining to Decentering – Digital Rhetoric Collaborative, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.digitalrhetoriccollaborative.org/rhizcomics/from-defining-to-decentering.html
Graphic Novels and Comics in Undergraduate and Graduate …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10606189/
Graphic Novels and Comic Books – Science Through Pop Culture: A …, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://guides.loc.gov/science-through-pop-culture/comics
guides.library.duke.edu, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://guides.library.duke.edu/comicbooks#:~:text=Comics%20and%20Comic%20Books%20are,and%20intended%20for%20mass%20consumption.
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Sequential_art#:~:text=In%20comics%20studies%2C%20sequential%20art,graphic%20stories)%20or%20conveying%20information.
exwhyzed.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://exwhyzed.com/comic-book-characteristics/#:~:text=Comic%20books%20are%20defined%20by,unique%20visual%20and%20narrative%20experience.
Understanding Comics – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Understanding_Comics
American comic book – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/American_comic_book
Alternative comics – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Alternative_comics
COMICS OR MANGA – UNDERSTANDING COMICS AND MANGA, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://comicsormanga.home.blog/
Culture Clash: Japan’s Manga vs American Comic Books, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://japandeluxetours.com/blog/comics-vs-mangas
Manga – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Manga
Manga – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Manga#Demographics
15 Franco-Belgian Comics That Go Beyond “Tintin” | School Library Journal, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.slj.com/story/15-franco-belgian-comics-that-go-beyond-tintin
What are the differences between US and European comics? : r/comicbooks – Reddit, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.reddit.com/r/comicbooks/comments/1gq3fus/what_are_the_differences_between_us_and_european/
French and Belgian Comics (French) | HE+ – Myheplus, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://myheplus.com/subject/modern-and-medieval-languages/french-and-belgian-comics
Bande dessinée – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Franco-Belgian_comics
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ligne_claire#:~:text=It%20uses%20clear%20strong%20lines,by%20Joost%20Swarte%20in%201977.
Ligne claire – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ligne_claire
Marcinelle school – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Marcinelle_school
Marcinelle School | Comics Forum, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://comicsforum.org/2016/09/22/marcinelle-school/
Webcomic – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Webcomic
Webcomics: The Influence and Continuation of the Comix Revolution – ImageTexT, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://imagetextjournal.com/webcomics-the-influence-and-continuation-of-the-comix-revolution/
informationmatters.org, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://informationmatters.org/2023/08/comics-and-graphic-novels-impact-on-children-through-history/#:~:text=Comics%20have%20a%20long%20and,19th%20and%20early%2020th%20centuries.
Exploring the History of Comics | Library Blog – Indiana University East, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://east.iu.edu/blogs/library/2024/04/22/exploring-the-history-of-comics/
Comic strip | Definition, History, Examples, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.britannica.com/art/comic-strip
History of manga – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_manga
Manga: a brief history in 12 works | British Museum, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.britishmuseum.org/blog/manga-brief-history-12-works
Drawing From Life – Smithsonian Libraries, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.sil.si.edu/ondisplay/caricatures/author_drilldown.htm
William Hogarth’s A Harlot’s Progress : the beginnings of a purely pictographic sequential language – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/237971490_William_Hogarth’s_A_Harlot’s_Progress_the_beginnings_of_a_purely_pictographic_sequential_language
Rodolphe Töpffer: The Blind Father of Comics PART II, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://cryptocomics.com/blog/C/2024/01/24/Rodolphe-TF6pffer-The-Blind-Father-of-Comics-PART-II-1626
Comics in Newspapers, Magazines and Books: a Transatlantic Panorama, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.transatlantic-cultures.org/es/catalog/the-many-roles-of-a-language-a-transatlantic-panorama-of-the-publication-of-comics-in-newspapers-magazines-and-books
History of American comics – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_American_comics
The system of comics – Falmouth University – Login, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://falmouth.primo.exlibrisgroup.com/discovery/fulldisplay?docid=alma9911071297305136&context=L&vid=44FAL_INST:44FAL_VU1&tab=Everything&lang=en
History – Comics and Graphic Novels – LibGuides at Arizona State University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://libguides.asu.edu/c.php?g=613607&p=4263347
Brief History of Comics – ComicSpectrum, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://comicspectrum.com/brief-history-of-comics
Comics Code Authority – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Comics_Code_Authority
Underground comix – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Underground_comix
Direct market – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Direct_market
Alternative comics – (Intro to Contemporary Literature) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/introduction-contemporary-literature/alternative-comics
Japan earthquake comics | PDF – SlideShare, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.slideshare.net/slideshow/japan-earthquake-comics/46076153
THE ATOMIC BOMB: REFLECTIONS IN JAPANESE MANGA AND ANIME – Research Publish Journals, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchpublish.com/upload/book/paperpdf-1619527620.pdf
Bande dessinée – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bande_dessin%C3%A9e
Belgian comics – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Belgian_comics
[November 18, 1965] Humour, Heroes and History: The Comics of France, Belgium and the Netherlands – Galactic Journey, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://galacticjourney.org/november-18-1965-humour-heroes-and-history-the-comics-of-france-belgium-and-the-netherlands/
Bande Dessinée: Comics & Graphic Novels – French & Reading: A Student’s Guide to Francophone Literature & Language Learning, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://guides.loc.gov/french-literature-and-language-learning/bande-dessinee-graphic-novels
Going Underground: The Comix Revolution of the 60s & 70s – Comics, Graphic Novels and Manga – Pratt LibGuides, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://libguides.pratt.edu/graphicnovels/going-underground
The History of the Underground Comix Movement | Book Riot, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://bookriot.com/underground-comix/
quis evaluates ipsos watchmen? watchmen and narrative theory – Lume UFRGS, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://lume.ufrgs.br/bitstream/10183/103917/1/000921928.pdf
Comic History: Color and Print – RetroSupply Co., erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.retrosupply.co/blogs/tutorials/comic-history-color-and-print
The Story of the Comic Book: History & Printing Practices – Printivity, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.printivity.com/insights/the-history-of-comic-book-printing-dot-by-dot/
Ben Day process – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ben_Day_process
History of Printing Timeline – American Printing History Association, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://printinghistory.org/timeline/
How Comics Used to Be Printed – Comix Wellspring, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.grekoprinting-comixwellspring.com/blog/how-comics-used-to-be-printed/
CLIP STUDIO PAINT | ImagineFX July 2025 – Pocketmags, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://pocketmags.com/us/imaginefx/july-2025/articles/1532246/clip-studio-paint
How to Make a Comic: Step-by-step comic creation – Clip Studio Paint, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.clipstudio.net/en/comics-manga/comic-creation/
Creating Digital Comics and Manga: Panels, Speech Bubbles, and Action Lines, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://blog.youtalent.com/creating-digital-comics-manga-panels-speech-bubbles-action-lines/
A Detailed Comparison of Popular Digital Drawing Software: Procreate, Photoshop, and Clip Studio Paint – YouTalent® Educational Blog, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://blog.youtalent.com/detailed-comparison-popular-digital-drawing-software-procreate-photoshop-clip-studio-paint/
Distribution of Graphic Novels: History and Practice | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/distribution-graphic-novels-history-and-practice
The Ambivalence of the Internet and Technology upon the Comic Industry – Journal UII, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://journal.uii.ac.id/AJMC/article/download/36944/17859/131525
Comic Book Theory: Understanding the Graphic Novel Curriculum, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://resources.finalsite.net/images/v1623274330/rtnjorg/flkuwjz1ghi3hiijtraz/rms_cycle_course_-comic_book_theory_2015.pdf
Scott McCloud: word-image combinations | The Interpretation and Exploration of Digital Writing, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://laurenericksondotcom.wordpress.com/2011/09/26/word-image-combinations-in-scott-mcclouds-show-and-tell/
(PDF) The role of semiotic metaphor in the verbal-visual interplay of three children’s picture books. A multisemiotic systemic-functional approach – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/305554870_The_role_of_semiotic_metaphor_in_the_verbal-visual_interplay_of_three_children’s_picture_books_A_multisemiotic_systemic-functional_approach
Lively letters and the graphic narrative. Revisiting comics theory on word and image through the lens of two avant-garde children’s books., erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.imageandnarrative.be/index.php/imagenarrative/article/download/1132/916/0
Thierry Groensteen’s ‘The System of Comics’ – english236-w2008 – PBworks, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, http://english236-w2008.pbworks.com/%22Thierry+Groensteen’s+’The+System+of+Comics’%22
Reconsidering the Conventions Employed in Comix and Comix strips, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://scholar.sun.ac.za/bitstream/handle/10019.1/21211/Du%20Plessis_reconsidering_2005.pdf?isAllowed=y&sequence=1
Panel Syntagm Page – Think India Journal, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://thinkindiaquarterly.org/index.php/think-india/article/download/16673/11729/
Understanding Comics Summary of Key Ideas and Review | Scott McCloud – Blinkist, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.blinkist.com/en/books/understanding-comics-en
What It Really Takes to Get from Here to There (Analyzing Comics 101: Closure), erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.hoodedutilitarian.com/2016/01/what-it-really-takes-to-get-from-here-to-there-analyzing-comics-101-closure/
The System of Comics by Thierry Groensteen – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/990947.The_System_of_Comics
Neil Cohn THE VISUAL LANGUAGE OF COMICS: INTRODUCTION TO THE STRUCTURE AND COGNITION OF SEQUENTIAL IMAGES – SciSpace, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://scispace.com/pdf/the-visual-language-of-comics-introduction-to-the-structure-1wkqhx569l.pdf
Early Writings on Visual Language, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.visuallanguagelab.com/ewovl
The Visual Language of Comics, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9781441174512_A24006901/preview-9781441174512_A24006901.pdf
Visual Language Theory and the Scientific Study of Comics Neil Cohn Tilburg University Email: neilcohn@visuallanguagelab.com www, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.visuallanguagelab.com/P/2018.ESiC.NC.pdf
The Visual Language of Comics: Introduction to the Structure and Cognition of Sequential Images. – Bloomsbury Publishing, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.bloomsbury.com/us/visual-language-of-comics-9781441181459/
The Visual Language of Comics: Introduction to the Structure and Cognition of Sequential Images. by Neil Cohn, Paperback | Barnes & Noble®, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.barnesandnoble.com/w/the-visual-language-of-comics-neil-cohn/1116782072
Books on Comics Creation (art & writing) – SDSU’s LibGuides – San Diego State University, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://libguides.sdsu.edu/c.php?g=409672&p=10035739
Comics and Sequential Art: Principles and Practices from the Legendary Cartoonist – Amazon, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.amazon.com.au/Comics-Sequential-Art-Prinicples-Cartoonist/dp/0393331261
Comics and Sequential Art: Principles and Practices from the Legendary Cartoonist (Will Eisner Instructional Books) – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.amazon.com/Comics-Sequential-Art-Principles-Instructional/dp/0393331261
Scott McCloud | The Patron Saint of Superheroes, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://thepatronsaintofsuperheroes.wordpress.com/tag/scott-mccloud/
Superhero Comics 9781474226356, 9781474226349, 9781474226387, 9781474226370, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/superhero-comics-9781474226356-9781474226349-9781474226387-9781474226370.html
August 2016 – >SUPERVERBOSE, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.superverbose.com/2016/08/
Narrative Time | Oxford Research Encyclopedia of Literature, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://oxfordre.com/literature/display/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-1076?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190201098.001.0001%2Facrefore-9780190201098-e-1076&p=emailAYSk7ZydEqgOs
JOSE ANGEL GARCIA LANDA – NARRATIVE THEORY. 0.INTRODUCTION – Universidad de Zaragoza, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://personal.unizar.es/garciala/publicaciones/narrativetheory/0.Introduction.htm
“Memories Are Powerful Things”: Exploring Post-Incarceration Trauma Through Young Adult Comics – ImageTexT, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://imagetextjournal.com/wang-memories/
The Concept of Fidelity in Comics Translation – Publishing at the Library, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://journals.library.ualberta.ca/tc/index.php/TC/article/download/27867/20933/74626
Spatio-topia, Space and Sensation in Joe Sacco’s Footnotes in Gaza – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.researchgate.net/publication/383776742_Spatio-topia_Space_and_Sensation_in_Joe_Sacco’s_Footnotes_in_Gaza
The Oxford Handbook of Comic Book Studies 9780190917944, 0190917946 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://dokumen.pub/the-oxford-handbook-of-comic-book-studies-9780190917944-0190917946.html
COMICS ANALYSIS– McCloud’s Understanding Comics, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://amazingmontage.tripod.com/mccloud.html
Comics studies – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Comics_studies
The Social, Political and Ideological Semiotics of Comics and Cartoons, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://punctum.gr/wp-content/uploads/2021/02/call-4-papers-070221.pdf
Semiotic Analysis – Sage Publishing, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://us.sagepub.com/sites/default/files/upm-binaries/5171_Berger_Final_Pages_Chapter_1.pdf
Steve Middlehurst Identity and Place | Page 5 – WordPress.com, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://stevemiddlehurstidentityandplace.wordpress.com/page/5/
Handbook of Comics and Graphic Narratives | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://www.scribd.com/document/730974105/Handbook-of-Comics-and-Graphic-Narratives
Comics and Graphic Novels: Critical Studies – SVA Library Research Guides – LibGuides, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://sva.libguides.com/c.php?g=219624&p=8723846
Social Semiotics Intersemiotic Texture: analyzing cohesive devices between language and images – Sci-Hub, erişim tarihi Mayıs 15, 2025, https://2024.sci-hub.se/2796/14af9f3a5b85d8c4bdc5d3f00bf41874/liu2009.pdf