☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Sînemaya Îranê

—

Ji aliyê

xwende

di nav

, de

1. Destpêk

Sînemaya Îranê, wekî yek ji diyardeyên çandî û hunerî yên herî girîng ên Rojhilata Navîn û cîhanê, ne tenê bi dîroka xwe ya dewlemend û berhemên xwe yên bibandor, lê herwiha bi şiyana xwe ya neynikkirina civak, siyaset û derûniya gelê Îranê jî balê dikişîne. Ev sînema, ku ji destpêka sedsala 20an ve heye, di qonaxên cuda yên dîrokî û siyasî re derbas bûye û her carê karîbûye xwe ji nû ve pênase bike û bi zimanekî hunerî yê xweser bersivê bide şert û mercên heyî.1 Bi vegotinên xwe yên taybet, nêzîkatiyên estetîk ên cihêreng, û mijarên civakî-siyasî yên kûr ku vedikole, sînemaya Îranê hem li hundurê welêt xwedî girîngiyeke mezin e, hem jî li qada navneteweyî wekî yek ji sînemayên herî afirîner û rexnegir tê nasîn.1

Pejirandina cîhanî ya sînemaya Îranê bi zelalî di xelatên bêhejmar de ku fîlmên Îranî ji festîvalên herî bi prestîj ên cîhanê, wekî Cannes, Berlîn, Venedîk û Oscar, wergirtine, xuya dike.4 Van xelatan ne tenê nirxê hunerî yê fîlman, lê di heman demê de şiyana wan a ragihandina peyamên gerdûnî û têkildarkirina temaşevanên ji çandên cihêreng jî nîşan didin.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku analîzeke berfireh û pir-dîsîplînî ya sînemaya Îranê pêşkêş bike. Ev analîz dê aliyên dîrokî, siyasî, wêjeyî, çandî, erdnîgarî, sînemagerî, civaknasî û derûnnasiya vê sînemayê vekole. Çarçoveya gotarê dê li ser lêkolînên akademîk ên heyî û çavkaniyên pêbawer ava bibe, û hewl bide ku têgihiştineke kûr û rexneyî li ser vê qada hunerî ya girîng pêşkêş bike. Wekî din, li gorî daxwazê, dê hin tablo û daneyên îstatîstîkî jî ji bo ronîkirina hin aliyên pîşesaziya sînemayê û bandora wê werin bikaranîn.

Pirrengiya sînemaya Îranê ne tenê di mijarên ku ew hildibijêre de, lê di heman demê de di nêzîkatiyên cihêreng ên ku lêkolîner ji bo vekolîna wê bikar tînin de jî diyar dibe.3 Lêkolînên nû bi berdewamî serdembûn, celeb û metodên şîrovekirinê yên nû pêşniyar dikin, ku ev yek nîşan dide ku sînemaya Îranê qadeke dinamîk û ne-yekpare ye. Ji ber vê yekê, ji bo têgihiştineke berfireh, pêdivî bi analîzeke pir-perspektîf heye. Daxwaza ji bo gotareke “akademîk” û “pir-alî” ku gelek dîsîplînan (dîrok, siyaset, wêje, çand, erdnîgarî, sînemagerî, civaknasî, derûnnasî) li xwe digire, bi xwe jî destnîşan dike ku sînemaya Îranê wekî neynikeke tevlîhev a civaka Îranê tê dîtin. Têgihiştina vê sînemayê ji yek dîsîplînê wêdetir e û pêdivî bi sentezeke van dîsîplînan heye da ku hemû aliyên wê yên kûr û berfireh werin ronîkirin. Ev gotar dê hewl bide ku vê sentezê pêk bîne û wêneyekî giştî û akademîk ê sînemaya Îranê pêşkêş bike.

2. Serdemên Dîrokî yên Sînemaya Îranê

Dîroka sînemaya Îranê, ku zêdetirî sed salî ye, dikare li gorî dabeşkirina berfireh a Hemîd Nefîsî, yek ji otorîteyên sereke di vî warî de, li çar serdemên sereke were dabeş kirin.2 Her serdemek xwedî taybetmendiyên xwe yên hilberînê, têkiliya bi modernîte û nasnameya neteweyî re, û bandora guhertinên siyasî ye. Li gel van serdeman, em ê li serdema hemdem jî rawestin.

2.1. Serdema Destpêkê û Hunerî (1897–1941)

Destpêka sînemayê li Îranê vedigere sala 1900î, dema ku yekem car teknolojiya fîlmê ji hêla wênesazê qesra Qacariyan, Îbrahîm Xan Sanî el-Seltene Akkasbaşî ve hate anîn welêt.1 Di demeke kurt de, pîşesaziyeke sînemayê ya “hunerî” (artisanal) ku ji hêla şahên desthilatdar û elîtên din ve dihat piştgirî kirin, derket holê.2 Di vê serdemê de, sînema wekî amûreke nûjeniyê û nîşana pêşketinê dihat dîtin. Bi taybetî di dema bernameya Westernîzekirinê ya Reza Şah Pehlewî (1925-1941) de, ku armanca wê yekîtî, modernîzekirin û laîkkirina welêt bû, nûnertiyên sînemayî yên Îraneke ku zû-modernîze dibe, dihatin teşwîq kirin.2 Hebûna jinan di sînemayê de, hem li ser ekranê hem jî li sînemaxaneyan, mijareke bi nakok bû heta ku Reza Şah di sala 1925an de xanedana Qacariyan hilweşand.2

Lêbelê, tevî vê teşwîqê ji bo modernîzasyonê, hilberîna fîlman di vê serdemê de marjînal ma û zêde bandor li avakirina dewletê nekir.2 Kontroleke hişk li ser hilberîna fîlman, wênesaziyê û sînemaxaneyan hebû. Di tevahiya vê serdemê de, tenê çar fîlmên dirêj ên bêdeng li Îranê hatin hilberandin. Ji pênc fîlmên dengî yên bi zimanê Farisî ku beriya sala 1941ê li welêt hatin nîşandan, çar ji wan ji hêla koçberekî Îranî ve li Hindistanê hatibûn çêkirin.2 Kêmbûna hilberîna fîlmên xwecihî yên destpêkê û girêdana bi hilberîna derve re (bi taybetî Hindistan) qelsiya binesaziya sînemayê ya navxweyî û hewcedariya bi pisporiya derve di qonaxên destpêkê de nîşan dide. Ev yek ne tenê kêmasiyek teknîkî bû, lê dibe ku kêmasiyek di sermaye, pisporî û belkî jî daxwaza bazarê ya ji bo fîlmên bi tevahî xwecihî nîşan bide. Wekî din, tevî ku rejîma Pehlewî nûnertiyên sînemayî yên modernîzasyonê teşwîq dikir, kontrola hişk û hilberîna marjînal a fîlman destnîşan dike ku dewlet di bikaranîna sînemayê de wekî amûrek propagandayê ya xurt dudil bû an jî nekarî bi tevahî potansiyela wê bi kar bîne. Dibe ku ev ji ber fikarên li ser bandora wê ya civakî an jî kêmasiya çavkaniyan bû. Ev “marjînalbûn” tevî “teşwîqê” têgihiştineke kûr li ser têkiliya dewlet û sînemayê di wê serdemê de pêşkêş dike.

2.2. Salên Pîşesazîbûnê (1941–1978)

Di dema desthilatdariya Mihemed Reza Şah Pehlewî de (1941-1978), sînemaya Îranê geşbûneke mezin dît û ber bi pîşesazîbûnê ve çû. Di lûtkeya vê serdemê de, salane zêdetirî nod fîlm dihatin hilberandin.2 Dewletê roleke girîng di avakirina binesaziya sînemayê û televîzyonê de lîst û pergalên sansûr û patronajê yên berfireh saz kirin.2 Di vê serdemê de du celeb sînemayên xwecihî yên cihê derketin holê:

  1. Filmfarsî: Ev celeb sînema populer, kevneşopî û bazirganî bû. Di nav xwe de fîlmên mêrxasiyê (tough-guy films) û melodramayên ku guhertinên civakî yên bilez nîşan didin, dihewand.2 Ev fîlm bi gelemperî ji bo kêf û şahiya girseyan dihatin çêkirin û kêm caran xwedî nirxek hunerî ya bilind bûn.10
  2. Pêla Nû ya Sînemaya Îranê (Mowj-e No): Ev tevgereke sînemayî ya piçûktir lê bibandor bû ku wekî sînemaya dijber dihat nasîn.2 Fîlmçêkerên Pêla Nû, ku gelek ji wan li derveyî welat perwerde dîtibûn an jî nivîskarên modernîst bûn, hewl didan ku sînemayeke hunerîtir û rexnegirtir biafirînin.2 Ev tevger bi giranî di bin bandora Neorealîzma Îtalî û Pêla Nû ya Frensî de mabû, û teknîkên wekî realîzm, bikaranîna lîstikvanên ne-profesyonel, û kişandinên dirêj (long takes) bi kar dianîn.11 Her ku otorîterîzma dewletê zêde dibû, Pêla Nû di rexneyên xwe yên li dijî rejîmê de wêrektir dibû, tevî ku dewlet gelek caran van fîlman fînanse dikir û di heman demê de sansûr jî dikir.2

Hin fîlmên sereke yên Pêla Nû ev in: X (شت و آینه) (Kerpîç û Neynik) (1965) ya Îbrahîm Gulistan 11, (گاو) (Ga) (1969) ya Dariush Mehrjui 10, (قیصر) (Qeysar) (1969) ya Mesûd Kîmyayî 10, û (رگبار) (Barana Zêde) (1972) ya Behram Beyzayî.10 Derhênerên din ên girîng ên vê tevgerê Ferrox Xeffarî, Fereydûn Rahnema û Sohrab Şehîd Saless bûn.10 Di vê serdemê de sînemaya belgefîlm a girîng jî pêş ket.2 Di nav aktorên navdar ên vê serdemê de Ezetullah Entezamî, Behrouz Vossoughi, Jamshid Mashayekhi, Mihemed Elî Ferdîn, û Googoosh hebûn.10

Derketina hevdemî ya Filmfarsî ya bazirganî û Pêla Nû ya hunerî û dijber, dubendiyek di navbera çanda populer a ku ji hêla dewletê ve dihat piştgirî kirin û elîtek rewşenbîrî ya rexnegir de nîşan dide. Ev ne tenê dabeşbûnek estetîkî bû, lê di heman demê de dabeşbûnek civakî û siyasî jî nîşan dide. Filmfarsî wekî “populer, kevneşopî, û bazirganî” tê binavkirin, dema ku Pêla Nû wekî “sînemaya muxalefetê” ya ku ji hêla “fîlmçêkerên li derveyî welat perwerde bûne û nivîskarên modernîst” ve hatî çêkirin, tê binavkirin.2 Ev cûdahî du aliyên civaka Îranî ya wê demê nîşan dide. Piştgiriya dewletê ji Pêla Nû re, tevî naveroka wê ya rexneyî, dibe ku wekî hewldanek ji bo birêvebirina nerazîbûnê û pêşkêşkirina wêneyek pêşverû li qada navneteweyî were şîrove kirin. Lêbelê, bi piştgirîkirina vê sînemayê, dewletê platformek ji bo ramanên rexneyî jî peyda kir, ku dibe ku bê mebest bandorek demdirêj li ser rewşenbîrên Îranî kiribe û tovên nerazîbûna ku dê paşê geş bibe, çandibe.

2.3. Serdema Piştî Şoreşa Îslamî (Serdema Îslamîkat, 1978–1984)

Şoreşa Îslamî ya 1979an bandoreke kûr û mayînde li ser pîşesaziya sînemayê û çanda fîlmê li Îranê kir.2 Di destpêkê de, nêrîneke neyînî li hember sînemaya beriya şoreşê hebû; gelek sînemaxane hatin şewitandin, û fîlmên beriya şoreşê rastî nirxandineke hişk hatin û piraniya wan hatin qedexekirin.2 Fîlmçêker, aktor û şahînetkarên ku bi rejîma Pehlewî, Rojava û modernîteyê re têkildar dihatin dîtin, wekî “gendel” û “bêexlaq” hatin binavkirin. Gelek ji wan ji pîşesaziyê hatin dûrxistin, sirgûn kirin, zîndanî kirin, an jî heta hatin îdamkirin.2

Lêbelê, Ayetullah Xumeynî, rêberê şoreşê, di daxuyaniyekê de ragihand ku “sînema îcadeke modern e ku divê ji bo perwerdekirina mirovan were bikaranîn, lê wekî hûn dizanin, ew li şûna wê ji bo gendelkirina ciwanên me hate bikaranîn”.20 Vê daxuyaniyê rê li ber ji nû ve şekildana sînemayê li gorî nirxên Îslamî vekir. Hemîd Nefîsî ji bo danasîna vê serdemê û sînemaya wê termê “Îslamîkat” bikar tîne, da ku tekez bike ku nirxên dewleta piştî şoreşê, çand û sînemayê ne tenê ji Îslamê, lê herwiha ji kevneşopiyên Farisî jî bandor bûne.2 Bi vî awayî, sînemayeke nû ya “Îslamîkat” ji nav aloziya şoreşgerî derket holê.

Di vê serdemê de, fîlmên belgefîlm ên ku bûyerên berî, di dema, û yekser piştî şoreşê tomar dikirin, girîngiyeke taybet bi dest xistin.2 Şerê Îran-Iraqê (1980-1988), veqetandina zayendî ya mekanan, û ferzkirina hicabê li ser jinan bandoreke mezin li ser meylên îdeolojîk û estetîk ên di fîlman û medyaya têkildar de kir.2 Tedbîrên strukturî, îdarî û rêkûpêkî hatin danîn da ku sînemaya nû ya ku pêş diket, were sazî kirin.2

Tevî dijminatiya destpêkê ya li hember sînemaya beriya şoreşê, daxuyaniya Xumeynî û hewldanên ji bo afirandina sînemayeke “Îslamîkat” nîşan dide ku rejîma nû zû potansiyela sînemayê wekî amûrek propagandayê û şekildana çandî nas kir, ne ku bi tenê wê red bike. Li şûna tunekirina tevahî ya sînemayê, armanc ew bû ku ew ji nû ve were pênasekirin û li gorî îdeolojiya nû were bikaranîn. Konsepta “Îslamîkat” a Nefîsî, ku hem nirxên Îslamî hem jî kevneşopiyên Farisî dihewîne, destnîşan dike ku sînemaya piştî şoreşê ne tenê îthalateke saf a îdeolojiya olî bû, lê belê tevlîheviyeke ku hewl dida nasnameyeke nû ya neteweyî-olî ava bike. Ev yek dikare wekî hewldanek ji bo rewakirina rejîmê di çarçoveyek çandî ya berfirehtir de were dîtin, lê di heman demê de potansiyela nakokiyan di navbera van her du hêmanan de jî vedike.

2.4. Serdema Globalbûnê (1984–2010)

Piştî ku Şoreşa Îslamî xwe qayîm kir, di warê fîlm, televîzyon û medyaya nû de li Îranê geşbûneke berbiçav çêbû.2 Fîlmên belgefîlm belav bûn û mijarên wekî şoreş, Şerê Îran-Iraqê, û rexneyên li ser civaka piştî şoreşê vedikolin.2 Yek ji pêşketinên herî girîng ên vê serdemê derketina “sînemayeke jinan a dînamîk” bû, ku encama hebûna xurt a jinan hem li ser ekranê hem jî li pişt wê bû.2

Di heman demê de, “sînemayeke hunerî ya dijber” (dissident art-house cinema) pêş ket. Di vê sînemayê de hin derhênerên herî baş ên Pêla Nû ya serdema Pehlewî û nifşek ciwantir a derhênerên nûjen ên piştî şoreşê cih digirtin. Vê sînemayê karî sînemaya Îranê bixe ser nexşeya sînemayên cîhanê û prestîjeke mezin ji Îraniyan re hem li hundur hem jî li derveyî welat anî.1 Teknolojiyên nû yên fîlmçêkirinê û ragihandinê jî beşdarî globalbûna sînemaya Îranê bûn.2

Medya di vê serdemê de bû qadeke bi nakok, ji ber ku hem rejîma Komara Îslamî hem jî hikûmetên biyanî yên dijber hewl dan ku çanda populer û medyaya Îranî ji bo armancên xwe bikar bînin.2 Belavbûna navneteweyî ya fîlmên Îranî û belavbûna fîlmçêkerên şareza yên medyayê li derveyî welat alîkariya globalîzekirina sînemaya Îranî kir. Di encamê de, têkoşîneke li ser sînema, medya, çand û, di dawiyê de, li ser meşrûiyeta Komara Îslamî derket holê û xurt bû.2

Derhênerên navdar ên ku di vê serdemê de mohra xwe li sînemaya Îranê û cîhanê dan, ev in: Ebas Kiyarustemî 1, Mohsen Mexmelbaf 2, Jafar Penahî 3, û Esxer Ferhadî.1

Derketina “sînemaya hunerî ya dijber” a ku li qada navneteweyî serkeftî bû, di heman demê de ku li hundur bi zext û sansûrê re rû bi rû dima, rewşeke dualî ji bo sînemaya Îranê afirand. Ev sînema hem wekî nûnerê çandî yê welêt li derve dihat dîtin, hem jî wekî hêzeke potansiyel a rexneyî li hundur. Dewlet dibe ku serkeftina navneteweyî tehemûl kiribe (an jî heta pêşwazî kiribe) ji ber prestîja ku dianî, lê di heman demê de hewl dida ku naveroka wê li hundur kontrol bike. Ev “têkoşîna li ser sînema, medya, çand û, di dawiyê de, li ser meşrûiyeta Komara Îslamî” 2 vê tansiyonê nîşan dide. Wekî din, globalbûna sînemaya Îranê ne tenê bi riya festîvalan, lê di heman demê de bi riya “belavbûna fîlmçêkerên şareza yên medyayê li derveyî welat” 2 pêk hat. Ev yek potansiyela afirandina sînemayeke dîasporayê ya bibandor û herikîna du-alî ya ramanan di navbera sînemagerên li hundur û derveyî Îranê de nîşan dide. Van fîlmçêkerên li dîasporayê dibe ku xwedî azadiyeke zêdetir bûna ji bo mijarên ku li hundur tabû bûn, û dibe ku bandor li fîlmçêkerên li hundur kiribin û berevajî.

2.5. Sînemaya Hemdem a Îranê (2010-Niha)

Di serdema hemdem de, sînemaya Îranê bi gelek guhertin û meylên nû re rû bi rû maye. Yek ji faktorên herî girîng bandora teknolojiyên dîjîtal û platformên VOD (Video on Demand) li ser hilberîn û belavkirina fîlman e.41 Kamerayên dîjîtal, ku ji yên kevneşopî erzantir in, derfetên nû ji bo fîlmçêkerên ciwan û serbixwe afirandine ku karibin bi budçeyên kêmtir fîlman çêbikin û carinan kanalên kontrolkirî yên dewletê derbas bikin.41 Ev “demokratîkbûna” fîlmçêkirinê ji hêla fîlmçêkerên navdar ên wekî Kiyarustemî ve jî hate pejirandin, ku ev yek nifşek nû teşwîq kir ku bi vî mediumî ceribandinan bikin.41

Li gel vê, vejîna çanda sînofîliyê û rexneya fîlman a serhêl jî bandorek girîng li ser sînemaya hemdem kiriye. Gihîştina hêsantir a fîlmên cîhanî bi riya CD, DVD û înternetê re eleqeyek nû ji bo sînemayê afirand, û gelek ciwanên Îranî berê xwe dan blogan û platformên din ên serhêl ji bo nîqaşkirin û rexnekirina fîlman.41

Lêbelê, ev serdem di heman demê de bi zêdebûna sansûr û kontrola dewletê re jî tê nasîn, nemaze piştî Tevgera Kesk a 2009an. Vê yekê bandor li hilberîna sînemaya realîst a civakî kir û çêkirina hin cûre fîlmên rexneyî ji bo derhêneran xeternaktir kir.41 Di bin serokatiya Raîsî de, kontrol li ser hin qadan, wekî torên VOD yên nû derketine, tundtir bûye.20

Di encama van faktoran de, meylên nû di sînemaya Îranê de derketine holê. Fîlmçêker ji kevneşopiyên realîzmê wêdetir çûne û berê xwe dane ceribandinên formalîst, hîbrîdîzasyona celeban (wekî tirsnak, trîler, sir, û zanistî-honakî), fîlmên binerd û eşkere siyasî, sînemaya absûrd û komîk, fîlmên dîasporayê, û hilberînên mezin ên ku ji hêla dewletê ve têne fînanse kirin.41 Derhênerên ciwan, ku bi kamerayên xwe yên nû yên dîjîtal û zanîna sînemaya biyanî û rexneya fîlman çekdar in, sînemaya Îranê ber bi modên afirîner ên nû ve birine.41 Mînakek ji derhênerên girîng ên vê serdemê ku di realîzma civakî de dixebite Seîd Rustayî ye, bi fîlmên wekî Jiyan û Rojek (ابد و یک روز, 2016) û Birayên Leyla (برادران لیلا, 2022).41

Demokratîkbûna fîlmçêkirinê bi saya teknolojiya dîjîtal reaksiyoneke dualî ji dewletê wergirtiye. Ji aliyekî ve, ew derfetên nû ji bo fîlmçêkerên serbixwe diafirîne ku karibin berhemên xwe bi awayekî azadtir biafirînin û belav bikin. Ji aliyê din ve, ev yek dibe sedema zêdekirina hewldanên kontrol û sansûrê ji hêla dewletê ve li ser platformên nû yên wekî VOD.20 Ev rewş têkoşînek domdar di navbera fîlmçêkeran û saziyên sansûrê de nîşan dide. Pirrengiya meylên sînemaya hemdem ne tenê bertekek li hemberî tengasiyên realîzma civakî ya di bin sansûrê de ye, lê di heman demê de nîşana gihîştina nifşek nû ya fîlmçêkeran e ku bi sînemaya cîhanê re di têkiliyê de ne û li zimanên sînemayî yên nû digerin. Ev cihêrengî dikare wekî encama zehmetiyên çêkirina fîlmên realîst ên civakî yên eşkere rexneyî, “vejîna sînofîliyê” û gihîştina fîlmên biyanî, û derketina “nifşek nû ya fîlmçêkeran” were dîtin.41

Tablo 1: Serdemên Sereke yên Dîroka Sînemaya Îranê û Taybetmendiyên Wan

SerdemSalTaybetmendiyên HilberînêCelebên SerekeDerhêner/Kesayetên Girîng (Mînak)Bandorên Siyasî/Civakî yên Sereke
Destpêkê û Hunerî (Artisanal)1897–1941Hilberîna kêm, hunerî, piştgiriya elît, kontrola dewletê, girêdayîbûna bi derveFîlmên bêdeng ên destpêkê, fîlmên dengî (piranî li derve hatine çêkirin)Îbrahîm Xan AkkasbaşîModernîzasyona Reza Şah, destpêka neteweperestiyê
Salên Pîşesazîbûnê (Industrializing)1941–1978Hilberîna zêde, pîşesazîbûn, rola dewletê di binesazî û sansûrê de, du sînemayên cihêFilmfarsî (bazirganî, populer), Pêla Nû (Mowj-e No) (hunerî, dijber)Îbrahîm Gulistan, Dariush Mehrjui, Mesûd Kîmyayî, Behram BeyzayîDesthilatdariya Mihemed Reza Şah, modernîzasyona bilez, zêdebûna otorîterîzmê, bandora tevgerên cîhanî
Serdema Îslamîkat (Islamicate Period)1978–1984Bandora Şoreşa Îslamî, ji nû ve şekildana sînemayê, sansûra îdeolojîkSînemaya Îslamîkat, fîlmên belgefîlm ên şoreşêAyetullah Xumeynî (wekî kesayetek ku bandor li siyaseta sînemayê kir)Şoreşa Îslamî, damezrandina Komara Îslamî, Şerê Îran-Iraqê, îslamîzekirina civakê
Serdema Globalbûnê (Globalizing Era)1984–2010Mezinbûna fîlm, TV, medyaya nû, belavbûna belgefîlman, globalbûn, têkoşîna li ser medyaSînemaya jinan, sînemaya hunerî ya dijber, belgefîlmEbas Kiyarustemî, Mohsen Mexmelbaf, Jafar Penahî, Esxer FerhadîPiştî-şoreş, Şerê Îran-Iraqê (bandorên wê), vebûna nisbî, zêdebûna girêdanên navneteweyî
Sînemaya Hemdem (Contemporary Cinema)2010-NihaTeknolojiyên dîjîtal, VOD, çanda sînofîliyê, zêdebûna sansûrê li ser hin qadanFormalîzm, hîbrîdîzasyona celeban, fîlmên siyasî, komediya absûrd, dîasporaSeîd Rustayî (wekî mînakek nifşê nû)Piştî Tevgera Kesk, guhertinên teknolojîk, zextên aborî û civakî yên berdewam

Çavkanî: Bi giranî li ser dabeşkirina Hemîd Nefîsî 2 û agahiyên ji snippetên din hatiye amadekirin.

3. Analîza Tematîk û Estetîk a Sînemaya Îranê

Sînemaya Îranê ne tenê bi dîroka xwe ya tevlîhev, lê herwiha bi tematîk û estetîka xwe ya xweser jî tê nasîn. Ev beş dê li ser hin ji van aliyan raweste, ji bandora siyasî û sansûrê bigire heta têkiliya wê bi wêjeyê re, nirxên çandî û civakî yên ku ew nîşan dide, bikaranîna erdnîgarî û mekanê, taybetmendiyên sînemagerî, û nêzîkatiyên civaknasî û derûnnasiyê.

3.1. Bandora Siyasî û Kontrola Sansûrê

Siyaset û sansûr du hêmanên bingehîn in ku bi awayekî kûr bandor li sînemaya Îranê kirine û şekil dane wê. Li Îranê, bi taybetî piştî Şoreşa Îslamî ya 1979an, du “xetên sor” ên sereke ji bo sînemageran hatine danîn: yek exlaqî, ku armanca wê parastina “pîroziya nefsbiçûkiyê (hejab) û malbatê” ye, û ya din siyasî, ku “prensîbên Komara Îslamî ya Îranê” diparêze.43 Ev xetên sor, ku pir caran bi awayekî nezelal û berfireh têne pênasekirin, ji bo fîlmçêkeran qadeke dijwar a navîgasyonê diafirînin.

Mekanîzmayên sansûrê li Îranê pirreng in û hem rêziknameyên nivîskî yên eşkere hem jî normên nenivîskî yên nepenî li xwe digirin.20 Sansûr wekî berdewamiyek di formên xwe yên xuya û nexuya de tê dîtin.43 Mînakek ji normên nenivîskî ew e ku tê texmîn kirin ku her karakterek standard di fîlmeke Îranî de Misilman e.43 Sansûra li ser bingeha zayendê jî, ku bi giranî bandorê li nûnertiya jinan û têgihiştinên li ser nefsbiçûkiya zayendî dike, normeke nenivîskî ya girîng e.43

Tundiya sansûrê di bin serokên cuda yên Komara Îslamî de guheriye. Mînak, di dema serokatiya Mehmûd Ehmedînejad de (2005–2013) kontrol û qaîdeyên bisînorker zêde bûn. Her çend Hesen Rûhanî (2013–2021) kêmtir balê dikişand ser sansûrê jî, rewş zêde neguherî û kontrola hişk li ser hilberînên fîlman berdewam kir. Destpêka serokatiya Îbrahîm Raîsî (2021–2024) tundkirina kontrolê li ser hin qadan, nemaze li ser torên vîdyoyê yên malê (VOD) yên nû derketine û xurtkirina operasyona Saziya Satra, ku ji bo şopandina medyaya dengî û vîdyoyî berpirsiyar e, nîşan da.20

Ji bo derbaskirina van astengiyan, fîlmçêkerên Îranî gelek stratejiyên afirîner pêş xistine. Bikaranîna alegorî, metafor, û peyamên nepenî rêbazên hevpar in ji bo ragihandina ramanên rexneyî an mijarên hestiyar.20 Wekî mînak, bikaranîna zarokan wekî karakterên navendî ne tenê ji bo sembolîzekirina pirsgirêkên civakî yên mezinan, lê herwiha ji bo dûrketina ji hin qaîdeyên sansûrê yên ku ji bo karakterên mezinan derbasdar in, hatiye bikaranîn.44 Fîlma Lovely Trash (2013) alegoriya jineke pîr a ku di dema Tevgera Kesk a 2009an de tiştên siyasî vedişêre, bikar tîne da ku hewldana Îranê ya ji bo jêbirina bûyerên civakî û dîrokî ji bo ewlehî û lihevhatinê temsîl bike.43

Encamên sansûrê ji bo fîlmçêkeran dikarin giran bin, ji qedexekirina kar û zîndanîkirinê bigire heta tawanbarkirina bi “siyahnamayî” (ango, bal kişandina li ser aliyên neyînî yên civakê) an jî kiryarên li dijî ewlehiya rejîmê.20 Tevî van zextan, paradoksek balkêş derketiye holê: qaîdeyên sansûrê, bi awayekî neçaverêkirî, fîlmçêkerên Îranî neçar kirine ku “rêzimaneke fîlmî ya nû” pêş bixin. Ev rêzimana nû, ku bi vegotina ne-rasterast, sembolîzm û estetîkek nepenî tê nasîn, bûye sedema formeke fîlmî ya dîtbarî û bihîstwerî ya nû û xweser ku taybetmendiya sînemaya Îranê ye û li qada navneteweyî jî hatiye pejirandin.1 Sansûr di sînemaya Îranê de ne tenê wekî hêzeke neyînî ya qedexeker, lê di heman demê de wekî hêzeke “afirîner” a neçaverêkirî jî kar kiriye.

Lêkolîn herwiha destnîşan dikin ku normalîzekirina wêneya jina “bi edeb” di sînemaya Îranê de ne tenê encama qaîdeyên sansûrê yên navxweyî ye, lê festîvalên fîlman ên navneteweyî jî, bi awayekî ne-rasterast, beşdarî vê pêvajoyê dibin.46 Her çend festîval bi mebesta piştgirîkirina azadiya hunerî tevbigerin jî, ew bi hilbijartina fîlmên ku di bin şert û mercên sansûrê de hatine çêkirin, dibe ku bê mebest hin aliyên wê sansûrê li qada cîhanî xurt bikin. Ev yek pirsan li ser rola festîvalên navneteweyî di şekildana têgihiştina cîhanî ya sînemaya Îranê û civaka Îranî de derdixe holê û tevlîheviya belavkirina çandî ya di bin zexta siyasî de nîşan dide.

3.2. Pêwendiya bi Wêjeya Farisî re

Pêwendiya di navbera sînemaya Îranê û wêjeya Farisî de pêwendiyeke kûr û pir-alî ye. Kevneşopiyên wêjeyî, ligel zimanê Farisî, çand, mîtolojî, dîrok û kevneşopiyên olî, bingehek bingehîn ji bo sînemaya Îranê ava dikin.47 Ev bandor bi awayên cihêreng xwe dide der:

Yek ji awayên herî berbiçav ên vê pêwendiyê hevkariya rasterast a di navbera derhênerên fîlman û nivîskar û helbestvanan de ye. Ev hevkarî dikare di qonaxa nivîsandina senaryoyê de be, an jî di adaptasyona berhemên wêjeyî yên heyî de ji bo ekranê be.47 Gelek fîlmên Îranî ji roman, novel û kurteçîrokên modern ên Farisî hatine adaptekirin. Di vê pêvajoyê de, fîlmçêker neçar in ku çîroka nivîskî bi navgîniya metamorfozeke hunerî veguherînin zimanê dîtbarî û bihîstwerî yê sînemayê.48 Lêkolîna M. R. Ghanoonparvar li ser van adaptasyonan disekine û cûdahiyên di stratejiyên vegotinê yên fîlmçêkeran û nivîskarên honaka Farisî de vedikole, herwiha pirsên li ser girêdana fîlmê bi honaka nivîskî re, dilsoziya bi berhema orîjînal re, û serkeftin an têkçûna hunerî ya adaptasyonan nîqaş dike.48

Bikaranîna helbesta Farisî di fîlman de jî taybetmendiyeke din a girîng e. Helbest dikare di forma diyalogê de cih bigire, an jî wekî îqtîbasên rasterast ji hostayên mezin ên helbesta klasîk û modern ên Farisî, wekî Hafiz, Rûmî, Firdewsî, û Ehmed Şamlû, were bikaranîn.47 Bikaranîna zêde ya helbestê di sînemaya Îranê de ne tenê xemilandinek estetîkî ye. Di çarçoveyeke çandî de ku rêzê li zimanê sembolîk û ne-rasterast digire, û herwiha di bin zexta sansûrê de, helbest dikare wekî stratejiyek ji bo vegotina wateyên kûr û pir-qatî xizmet bike. Xwezaya pir-wate û vekirî ya helbestê rê dide fîlmçêkeran ku ramanên tevlîhev an rexneyî bi awayekî ne-rasterast û sembolîk ragihînin, ku ev yek hem ji hêla çandî ve tê pejirandin hem jî dibe ku ji hêla sansûrê ve kêmtir were asteng kirin.

Pêwendiya di navbera wêje û sînemayê de li Îranê ne yekalî ye. Her ku sînema hêdî hêdî bûye navgîna serdest a çîrokbêjiyê, nivîskarên honakê jî ji stratejî û strukturên wê yên çîrokbêjiyê bandor bûne.48 Ev yek nîşan dide ku sînema wekî formeke hunerî ya serdest derketiye holê ku dikare formên din ên çandî teşe bide û ji têgihiştina standard a ku sînema tenê wêjeyê adapte dike wêdetir diçe.

Di çarçoveya bûyerên girîng ên dîroka nêzîk a Îranê de, wekî Şoreşa Îslamî û Şerê Îran-Iraqê, gelek pirtûkên honakî û fîlm ji bo mijara şer hatine veqetandin. Van berheman hem ji hêla kesên ku rasterast eniya şer jiyane, hem jî ji hêla kesên ku ji bandorên wê yên alîkî êş kişandine, hatine afirandin.48 Hinek ji van berheman wekî propaganda ji bo rejîmê xizmet kirine, hinekên din jî bêtir wekî berhemên dij-şer an jî yên ku êş û azarên mirovî nîşan didin, derketine pêş.48

3.3. Nirxên Çandî û Civakî

Sînemaya Îranê bi awayekî berfireh wekî neynika guhertinên civakî, çandî û siyasî yên li Îranê tê dîtin û di heman demê de beşdarî şekildana van guhertinan jî dibe.40 Fîlmên Îranî bi gelemperî mijarên civakî yên girîng ên wekî feqîrî, gendelî, û sansûrê vedikolin û bi vî awayî platformek ji bo nîqaş û rexneyê diafirînin.40

Nûnertiya Zayendê: Yek ji mijarên herî girîng û dînamîk di sînemaya Îranê de nûnertiya zayendê ye. Pêşketina dînamîk a nûnertiya jinan, ji marjînalîzasyona wan di serdemên destpêkê de heta gihîştina rolên berbiçav wekî aktor û bi taybetî wekî fîlmçêker, guhertineke girîng nîşan dide.1 Fîlmçêkerên jin ên wekî Rexşan Benî-Îtimad, Semîra Mexmelbaf, Merziye Meşkînî, û Tehmîne Mîlanî bi berhemên xwe normên civakî yên heyî dijwar kirine û perspektîfên nû li ser jiyana jinan li Îranê pêşkêş kirine.40 Lêkolîna Sara Kazemimanesh li ser sînemaya berfireh a jinan li Îranê ya hevdem, wê wekî hêzeke dijberî kevneşopiyên baviksalarî yên serdestiyê û dûrxistinê yên ku li Komara Îslamî serdest in, destnîşan dike û amaje bi “dîskurseke femînîst a nû” dike ku ji hêla hunermendên jin ên wekî Newsha Tavakolian û Nastaran Safaei ve hatiye destpêkirin, ku bi wêrekî mijarên têkildarî zayend, nasname û siyaseta laş vedikolin.21

Lêbelê, nûnertiya jinan di bin bandora sansûrê de maye, ku pir caran bûye sedema normalîzekirina wêneya jina “bi edeb” û “hicabkirî”.25 Tevî vê yekê, berxwedana li hemberî van norman jî di fîlman de xuya dike. Pêşketina nûnertiya jinan di sînemaya Îranê de ne tenê encama guhertinên civakî ye, lê di heman demê de faktorek e ku beşdarî van guhertinan dibe. Fîlmçêkerên jin bi awayekî aktîf normên zayendî yên heyî dijwar dikin û bi riya berhemên xwe beşdarî nîqaşên li ser zayend û civakê dibin, ku ev yek nîşan dide ku jin ne tenê wekî mijarên pasîf di fîlman de têne teswîr kirin, lê fîlmçêkerên jin bi xwe jî wekî ajanên guhertinê tevdigerin.

Nûnertiya mêranî jî di sînemaya Îranê de tevlîhev e û ji qehremanî û birûmetiyê bigire heta tundûtûjî û êrîşkariyê diguhere. Di salên dawî de, derketina karakterên mêr ên “hestiyar û kompleks”, nemaze di fîlmên Esxer Ferhadî de (wekî Jodaeiye Nader az Simin û Darbareye Elly), balê dikişîne ser têkoşînên navxweyî yên mêran û bandora normên zayendî yên kevneşopî li ser wan.40

Têkiliyên Malbatî: Malbat di sînemaya Îranê de yekîneyeke navendî ye. Fîlm pir caran têkiliyên di nav malbatê de, wekî evîna romantîk (ku bi gelemperî wekî paqij û îdealîzekirî tê teswîr kirin ji ber prensîbên çandî û Îslamî), hevaltî, û girêdanên di navbera endamên malbatê de vedikolin.40 Fîlma Jodaeiye Nader az Simin mînakeke baş e ku tê de nakokiyên di navbera hevjînan de û berpirsiyariyên li hember dêûbavan têne vekolandin.38 Fîlma The Circle jî têkiliyên dijwar ên jinan di nav civakê de û bi mêran re nîşan dide.40

Nasname: Pirsa nasnameyê, çi kesane be çi kolektîf, mijareke din a girîng e. Fîlmên Îranî pir caran zehmetiyên ku kes ji bo hevsengkirina nasnameyên xwe yên kesane bi hêviyên civakî, çandî û siyasî re rû bi rû dimînin, nîşan didin.40 Fîlmên wekî The Circle û A Girl Walks Home Alone at Night karakterên jin nîşan didin ku li dijî sînorên çandî û normên zayendî têdikoşin an jî wan red dikin.40

Çînên Civakî: Nûnertiya çînên civakî, nemaze çîna jêrîn û feqîrî, di sînemaya Îranê de, bi taybetî piştî şoreşê û bi pêşketina şêwazek neorealîst, xwedî cihekî girîng e.54 Fîlmên serdema Şahê dawîn jixwe dest pê kiribûn ku li ser çîna nû ya feqîrên bajaran û pirsgirêkên wan bisekinin, bi derketina celebên wekî fîlmên sûc û fîlmên “lûtî”.54 Piştî şoreşê, Komara Îslamî destûr da ku di sînemayê de nezelaliyeke exlaqî ya zêdetir di teswîrkirina çînên xwe yên jêrîn de hebe, da ku xuyanga dayîna deng ji têkoşîna wan re çêbike.54 Lêbelê, lêkolînên nûtir destnîşan dikin ku guhertinek di nûnertiya çîna jêrîn de bi demê re çêbûye; ji portreyên ku dibe ku îdealîzekirî bin (wekî mirovên saf û xwedî nirxên exlaqî yên bilind) ber bi nêrîneke pesîmîsttir ve ku tê de ew ji hêla çandî û fîzîkî ve îzolekirî û bê hêviya başkirina jiyana xwe têne nîşandan.55 Ev guhertin dibe ku neynika bêhêvîbûneke berfirehtir a civakî an jî têgihiştineke rexneyîtir a li ser bandora polîtîkayên aborî û civakî li ser komên marjînal be di sînemaya hevdemtir de.

3.4. Erdnîgarî û Pergalên Mekanî

Erdnîgarî û mekan di sînemaya Îranê de ne tenê wekî paşxaneyek ji bo bûyeran, lê herwiha wekî hêmanên aktîf ên ku beşdarî avakirina wate, nasname û atmosfera fîlman dibin, roleke girîng dilîzin. Nûnertiya cihên erdnîgarî yên cihê – bajar, gund, herêmên etnîkî, dîmenên xwezayî – bi awayekî aktîf beşdarî avakirina nasnameyên herêmî, neteweyî û çînî dibe, û pir caran stereotipên heyî xurt dike an jî dijwar dike.57

Bajar û Gund: Yek ji dijberiyên tematîk ên herî berbelav di sînemaya Îranê de, nemaze di serdema beriya şoreşê û di fîlmên Pêla Nû de, cudahiya di navbera gundê “saf” û bajarê “gendel” de ye.30 Gund pir caran wekî cîhekî ahengî, civakî û xwedî nirxên otantîk tê teswîr kirin, dema ku bajar wekî cîhekî biyanîbûn, gendelî û hilweşîna nirxên mirovî tê dîtin.57 Ev nêrîn bi giranî ji hêla fîlmçêker û rewşenbîrên bajarî ve, ku dibe ku ji dîskursa “ğerbzedegî” (westoxication) bandor bûne, hatiye pêşxistin.57

Tehran, wekî paytext û bajarê herî mezin, di piraniya fîlmên Îranî de cîhê sereke ye. Lêbelê, nûnertiya wê bi gelemperî bi pirsgirêkên bajarî yên wekî qerebalix, qirêjî, û tengezariyên civakî ve girêdayî ye û wateyên neyînî hildigire.58 Berevajî vê, bajarên din ên Îranê, bi taybetî yên ku xwedî mîmariya kevneşopî û dîrokî ne, carinan bi şêwazên xwe yên nostaljîk û kevneşopî bêtir rêzdar têne dîtin.58 Mînak, Bandar Lengeh wekî bajarekî bi mîmariya kevneşopî ya taybet tê destnîşankirin.58 Nûnertiya Isfahanê jî carinan bi bikaranîna devokên taybet ji bo nîşankirina paşxaneya karakteran di fîlman de xuya dike.63

Herêmên Etnîkî: Di dehsalên dawî de, nûnertiya herêmên etnîkî yên Îranê di sînemayê de zêde bûye. Çanda Kurdî, bi hêmanên xwe yên wekî cil û berg, xwarin û cîh, hebûneke berbiçav di sînemaya Îranê de dîtiye. Lêbelê, carinan ev nûnertî dibe sedema ji nû ve hilberandina wêneyên tîpîk an stereotipan.59 Di heman demê de, “Sînemaya Kurdî” wekî tevgereke herêmî di çarçoveya sînemaya rewşenbîrî ya Îranê de, nemaze di serdema Reforman de, pêş ketiye.64 Zêdebûna temsîla herêmên etnîkî yên wekî Kurdistanê dibe ku nîşana guhertineke berfirehtir di siyaseta çandî ya Îranê de be ku rê dide (an jî nikare pêşî lê bigire) derketina dengên herêmî û etnîkî. Lêbelê, ev yek di heman demê de xetereya folklorîzekirin an stereotipkirina van çandan jî bi xwe re tîne, ku aliyekî girîng ê vê diyardeyê ye. Nûnertiya Belûçistanê bi gelemperî di çarçoveya sînemaya bi zimanê Belûçî de li Pakistan û Îranê tê nîqaş kirin; fîlma Dadshah (1989) ku bi Belûçî hatiye dûblajkirin, mînakek e.65 Herêma Xezerê (Kaspiyan) jî di hin fîlman de, wekî fîlma Gilaneh, bi wateyên sembolîk ên wekî “cîhek rehabîlîtasyonê ji tirsên şer” tê bikaranîn.60 Nûnertiya Xûzistanê, nemaze di fîlmên destpêkê de û di çarçoveya pîşesaziya petrolê de, jî di hin lêkolînan de hatiye vekolandin.67

Sembolîzma Dîmenan û Mekanên Taybet: Dîmenên xwezayî yên wekî çol, çiya, û perav di sînemaya Îranê de pir caran wekî hêmanên ku wateyên çandî û sembolîk ên kûr hildigirin, têne bikaranîn.69 Bikaranîna dîmenên gundewarî, nemaze piştî şoreşê, carinan ji bo dûrketina ji qaîdeyên hicabê yên ku li bajaran bi awayekî hişktir dihatin sepandin, bûye stratejiyek.69 Di salên dawî de, mekanên nû yên bajarî jî bûne mijara vekolînê. Mînak, cîhê gerîdeyê wekî “cîhê sêyemîn” ê mobîl ê bajarî tê pênasekirin, ku firsendan ji bo danûstandinên civakî yên nefermî, nîşandana subjektivîteyên kesane, û heta lîstikên hêzê peyda dike.71 Ev mekanên di nav tevgerê de dikarin rolên civakî û sînorên kevneşopî bişkînin û bibin cîhên aîdiyet û bîranînê yên yekta.71

3.5. Taybetmendiyên Sînemagerî

Sînemaya Îranê bi taybetmendiyên xwe yên sînemagerî yên xweser tê nasîn, ku gelek ji van taybetmendiyan di bin bandora tevgerên sînemayî yên cîhanî, şert û mercên siyasî yên navxweyî, û kevneşopiyên çandî yên herêmî de şekil girtine.

Realîzm û Bandora Neorealîzma Îtalî: Realîzm yek ji stûnên sereke yên sînemaya Îranê ye, nemaze di fîlmên Pêla Nû û sînemaya piştî şoreşê de.11 Bandora Neorealîzma Îtalî li ser fîlmçêkerên Îranî pir xurt bûye.12 Taybetmendiyên Neorealîst ên wekî kişandina li cîhên rastîn (li şûna studyoyan), bikaranîna lîstikvanên ne-profesyonel, fokus li ser jiyana rojane û pirsgirêkên çîna karker, û pir caran dawiyên xemgîn lê neçareserkirî, di gelek fîlmên Îranî de têne dîtin.15 Lêbelê, ev bandor ne tenê kopîkirineke şêwazî bû. Fîlmçêkerên Îranî teknîkên Neorealîst bi mijar û hestiyariyên xwecihî yên Îranî re tevlihev kirin û bi vî awayî “Neorealîzma bi şêwaza Îranî” afirandin.15 Ev adaptasyona çandî orîjînalîteyeke taybet da sînemaya wan.

Teknîkên Pêla Nû û Piştî Şoreşê: Fîlmçêkerên Pêla Nû û gelek derhênerên piştî şoreşê teknîkên sînemagerî yên taybet bi kar anîne. Di nav van de kişandinên dirêj (long takes), kûrahiya qadê (depth-of-field), performansên xwezayî û pir caran împrovîzekirî yên lîstikvanên ne-profesyonel, şêwaza belgefîlmî, bikaranîna ronahiya xwezayî û dengê xwezayî, û kamerayên destan hene.11 Fîlmên Ebas Kiyarustemî, wekî Taste of Cherry û Where is the Friend’s Home?, mînakên berbiçav ên bikaranîna van teknîkan in.14 Piştî şoreşê, ji ber hewcedariya danûstandina bi qaîdeyên hişk ên sansûrê re, “rêzimaneke fîlmî ya nû” pêş ket. Ev rêziman pir caran bi bikaranîna awireke nefsbiçûk û dûrketî, û vegotineke sembolîk û ne-rasterast dihat nasîn.1

Tevlihevkirina Rastî û Honakê: Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên sînemaya Îranê, nemaze di xebatên derhênerên wekî Kiyarustemî û Penahî de, tevlîhevkirina sînorên di navbera rastî û honakê de ye. Gelek fîlm şêwazeke belgefîlmî di nav berhemên xwe yên vegotinê de bi kar tînin, an jî bi awayekî xwe-refleksîv li ser pêvajoya fîlmçêkirinê radiwestin.1

Bikaranîna Zarokan: Wekî ku berê jî hate gotin, bikaranîna zarokan wekî karakterên navendî di sînemaya Îranê de gelek berbelav e. Ev yek ne tenê wekî stratejiyek ji bo derbaskirina sansûrê li ser mijarên mezinan tê bikaranîn, lê di heman demê de rê dide fîlmçêkeran ku mijarên gerdûnî yên wekî bêgunehî, windabûn, berxwedan û lêgerîna li edaletê bi awayekî ku hem ji temaşevanên navxweyî hem jî ji yên navneteweyî re balkêş e, vekolin.1 Fîlmên wekî The Runner (دویدن, Amir Naderi, 1984) 44 û Children of Heaven (بچه‌های آسمان, Majid Majidi, 1997) 14 mînakên baş ên vê meylê ne. Ev bikaranîna zarokan ji stratejiyeke teknîkî wêdetir e; ew bargiranên wateyên çandî û hestyarî ne ku dikarin bi temaşevanên ji çandên cihêreng re têkildar bibin, ji ber ku mijarên zaroktiyê pir caran gerdûnî ne.

Estetîka Derhênerên Sereke:

  • Ebas Kiyarustemî: Bi meta-analîz, tevlîhevkirina rastî û honakê, bikaranîna lîstikvanên ne-profesyonel, kişandinên dirêj, û fokus li ser karakterên marjînal (zarok, jin, feqîr) û mijarên felsefî yên jiyan û mirinê tê nasîn.2 Trîlojiya wî ya Koker (Where is the Friend’s Home?, Life, and Nothing More…, Through the Olive Trees) mînakeke sereke ya şêwaza wî ye.24
  • Mohsen Mexmelbaf: Bi realîzma xwe ya civakî, mijarên siyasî û civakî, xwe-refleksîvîteya di fîlman de, û ceribandinên bi form û vegotinê navdar e.2 Fîlma wî Salaam Cinema (سلام سینما, 1995) mînakeke baş a şêwaza wî ya xwe-refleksîv e.31
  • Jafar Penahî: Bi şiyana xwe ya tevlîhevkirina realîzma civakî bi empatî û hestiyariyeke mirovî ya kûr tê nasîn. Fîlmên wî pir caran li ser mijarên neheqiya civakî, newekheviya zayendî, û rewşa jinan li Îranê disekinin. Ew teknîka defamiliarîzasyonê (xerîbkirinê) bi hostayî bi kar tîne da ku rexneyên siyasî û civakî pêşkêş bike.3 Fîlmên wekî This Is Not a Film (این فیلم نیست, 2011) 33 û The Circle (دایره, 2000) 34 şêwaza wî ya wêrek û afirîner nîşan didin.
  • Esxer Ferhadî: Wekî yek ji derhênerên herî girîng ên sînemaya hemdem a Îranê, Ferhadî bi realîzma xwe ya humanîst, fokus li ser pirsgirêk û dilemayên exlaqî yên çîna navîn, û avakirina senaryoyên tevlîhev û bi baldarî tê nasîn. Ew bi hostayî kişandinên nêzîk (close-up), edîtasyona hêdî, û bikaranîna mekanê ji bo vegotina hest û têkiliyên karakteran bi kar tîne.1 Fîlma wî ya navdar Jodaeiye Nader az Simin (جدایی نادر از سیمین, A Separation, 2011) mînakeke berbiçav a şêwaza wî ye.4

3.6. Nêzîkatiyên Civaknasî û Derûnnasiyê

Sînemaya Îranê qadeke dewlemend e ji bo analîzên civaknasî û derûnnasî, ji ber ku ew bi awayekî kûr li ser vekolîna karakteran, têkiliyên mirovî, û pirsgirêkên civakî di çarçoveya zextên siyasî û çandî yên Îranê de disekine.11

Nûnertiya Pirsgirêkên Civakî: Gelek fîlmên Îranî mijarên wekî feqîrî, gendelî, newekheviya çînî, tiryak, bêkarî, û zextên li ser jinan û komên marjînal vedikolin.3 Wekî mînak, hin fîlm çîna jêrîn bi nêrîneke pesîmîst nîşan didin, ku tê de ew ji hêla çandî û fîzîkî ve îzole ne û bê hêvî ne ji bo başkirina rewşa xwe.55 Fîlma Avaze Ghonjeshk-ha (آواز گنجشک‌ها, The Song of Sparrows, 2008) ya Mecîd Mecîdî, ku tê de nasnameya Tirkî wekî feqîr, nexwenda û carinan bênezaket tê teswîr kirin, mînakeke din a nûnertiya pirsgirêkên civakî û etnîkî ye.76 Ev fokus li ser “mijarên civakî” di sînemaya Îranê de ne tenê rexneyek li ser şert û mercên heyî ye, lê di heman demê de lêgerînek li ser mirovahî û exlaqê di nav civakekê de ye ku bi guhertinên bilez û zextên mezin re rû bi rû ye. Fîlm pir caran pirsên dijwar li ser berpirsiyariya kesane û civakî dipirsin.

Analîza Derûnî ya Karakteran: Sînemaya Îranê bi gelemperî balê dikişîne ser analîza derûnî ya karakteran, motîvasyonên wan, nakokiyên navxweyî, û bandora trawmayê li ser jiyana wan.16 Fîlma klasîk Ga (گاو, The Cow, 1969) ya Dariush Mehrjui mînakeke hêja ye ku tê de analîza psîkolojîk a karakterê Meşt Hesen, ku piştî windakirina çêleka xwe ya hezkirî hêdî hêdî dîوانه dibe, tê kirin. Ev fîlm herwiha dikare bi teoriyên Marx ên biyanîbûnê (alienation) û biyanîbûna civakî re were girêdan.16 Fîlmên Esxer Ferhadî jî bi taybetî bi vekolîna xwe ya kûr a li ser “êşa jiyana di cîhaneke (vegotinî) ya bêwate de” û “zanîna” karakteran û temaşevanan li ser rastiyên tevlîhev têne nasîn.37

Bandora Bûyerên Mezin: Şoreşa Îslamî û Şerê Îran-Iraqê du bûyerên mezin in ku bandoreke kûr li ser derûniya civaka Îranê û kesan hiştine, û ev bandor bi awayên cihêreng di fîlman de hatiye xuyang kirin.2 Fîlmên ku li ser şer û encamên wê hatine çêkirin, pir caran êş, trawma, û fedakariyên mirovan nîşan didin.

Ji bo têgihiştineke tam a sînemaya Îranê, tevlîhevkirina nêzîkatiyên civaknasî û derûnnasî pêwîst e. Pirsgirêkên civakî yên ku di fîlman de têne teswîr kirin (wekî feqîrî, zextên siyasî, an normên zayendî yên bisînorker) rasterast bandorê li ser rewşa derûnî, biryar û tevgera karakteran dikin. Berevajî vê, reaksiyonên derûnî û têkoşînên navxweyî yên karakteran jî rewşên civakî yên berfirehtir û pirsgirêkên strukturî yên di civaka Îranê de ronî dikin. Bi vî awayî, analîzeke ku hem li ser asta makro (civakî) hem jî li ser asta mîkro (derûnî) be, dikare têgihiştineke kûrtir û berfirehtir li ser wate û girîngiya sînemaya Îranê pêşkêş bike.

Tablo 2: Derhênerên Navdar ên Îranî û Berhemên Wan ên Girîng

DerhênerSerdema Çalakiya SerekeFîlmên Girîng (Sal)Şêwaz/Temayên Sereke
Dariush MehrjuiPêla Nû, Piştî ŞoreşêGa (1969), Dayereh Mina (1975), Hamoun (1990), Leila (1997), Santouri (2007)Realîzma civakî, rexneya rewşenbîrî, adaptasyonên wêjeyî, mijarên felsefî û derûnî, pirsgirêkên çîna navîn.
Behram BeyzayîPêla Nû, Piştî ŞoreşêRagbar (1972), Cherike-ye Tara (1979), Bashu, Gharibeh Kouchak (1989), Sagkoshi (2001)Bikaranîna mîtolojî û dîroka Îranî, şanogerî, mijarên nasnameya çandî, rola jinê, şêwazeke dîtbarî ya xurt.
Ebas KiyarustemîPiştî Şoreşê, GlobalbûnTrîlojiya Koker (Khane-ye Doust Kodjast? 1987, Zendegi va Digar Hich 1992, Zir-e Darakhtan-e Zeyton 1994), Close-Up (1990), Ta’m-e Gilas (1997), Bad Ma Ra Khahad Bord (1999)Meta-sînema, tevlîhevkirina rastî û honakê, lîstikvanên ne-profesyonel, kişandinên dirêj, helbestî, mijarên felsefî (jiyan, mirin, huner), fokus li ser mirovên asayî û gundan.
Mohsen MexmelbafPiştî Şoreşê, GlobalbûnDastforoush (1987), Bicycleran (1987), Nasser-ed-Din Shah, Actor-e Cinema (1992), Salaam Cinema (1995), Gabbeh (1996), Kandahar (2001)Realîzma civakî, rexneya siyasî, xwe-refleksîvîte, ceribandinên bi formê, mijarên feqîrî, zilm, û huner. Malbata Mexmelbaf (Samira, Hana) jî fîlmçêkerên girîng in.
Jafar PenahîPiştî Şoreşê, GlobalbûnBadkonake Sefid (1995), Ayneh (1997), Dayereh (2000), Talaye Sorkh (2003), Offside (2006), In Film Nist (2011), Taxi (2015), Se Rokh (2018), Khers Nist (2022)Realîzma civakî, rexneya siyasî û civakî ya tûj, fokus li ser jinan û komên marjînal, tevlîhevkirina rastî û honakê, fîlmçêkirina di bin şert û mercên dijwar û sansûrê de.
Rexşan Benî-ÎtimadPiştî Şoreşê, GlobalbûnNargess (1992), Rousari Abi (1995), Banoo-ye Ordibehesht (1998), Zir-e Poost-e Shahr (2001), Gheseha (2014)Yek ji fîlmçêkerên jin ên herî girîng; realîzma civakî, fokus li ser pirsgirêkên jinan, feqîrî, û newekheviya civakî, şêwazeke belgefîlmî.
Mecîd MecîdîPiştî Şoreşê, GlobalbûnBacheha-ye Aseman (1997), Rang-e Khoda (1999), Baran (2001), Bid-e Majnoun (2005), Avaze Gonjeshk-ha (2008)Fokus li ser zarokan, feqîrî, û mijarên mirovî yên bi hestiyarî; şêwazeke helbestî û dîtbarî ya xurt, pir caran bi temayên olî û giyanî.
Esxer FerhadîGlobalbûn, HemdemChaharshanbe Suri (2006), Darbareye Elly (2009), Jodaeiye Nader az Simin (2011), Forushande (2016), Ghahreman (2021)Realîzma humanîst, dramayên malbatî û civakî yên tevlîhev, fokus li ser dilemayên exlaqî yên çîna navîn, senaryoyên bi baldarî avakirî, lîstikvaniya xurt. Du caran xelata Oscarê wergirtiye.

Ev tablo tenê çend mînakan nîşan dide û navnîşeke temam nîne.

Çavkanî: Agahiyên ji snippetên cihêreng ên wekî 2 hatine berhevkirin.

4. Pîşesaziya Sînemayê û Bandora Navneteweyî

Pîşesaziya sînemayê li Îranê, tevî hemû zehmetî û astengiyên navxweyî, karîbûye hebûna xwe biparêze û li qada navneteweyî jî dengekî xurt derxe. Ev beş dê li ser stratejiyên karsaziyê û rewşa aborî ya pîşesaziyê, û herwiha li ser belavbûna navneteweyî, festîval û xelatên ku sînemaya Îranê bi dest xistine, raweste.

4.1. Stratejiyên Karsaziyê û Rewşa Aborî

Pîşesaziya sînemayê li Îranê bi kêmasiya pergaleke studyoyê ya xurt û birêkûpêk tê nasîn. Hilberîna fîlman bi gelemperî bi du awayan tê fînanse kirin: hin fîlm rasterast ji hêla hikûmetê an saziyên girêdayî wê ve têne fînanse kirin, ku di van rewşan de pir caran armanca sereke ne firotin û qezenca aborî ye, lê belê ragihandina peyamên îdeolojîk an çandî ye. Hin fîlmên din jî ji hêla sektora taybet ve têne hilberandin, ku ew jî bi gelemperî bi kêmasiya sermayeyê û nebûna ewlehiyeke darayî ya têrker re rû bi rû ne, nemaze di dema krîzan de.77 Ev struktura dualî ya fînansekirinê ne tenê bandorê li aramiya aborî ya pîşesaziyê dike, lê dibe ku bandorê li ser naverok û azadiya hunerî ya fîlman jî bike, ku fîlmên hikûmetî dibe ku bêtir li gorî xeta fermî bin, dema ku fîlmên taybet dibe ku bêtir bi daxwazên bazarê an jî vîzyonên hunerî yên serbixwe re eleqedar bibin (her çend ew jî di bin sansûrê de bin).

Pîşesazî bi gelek zehmetiyan re rû bi rû ye, wekî girtina sînemaxaneyan di dema krîzên tenduristî yên wekî pandemiya Covid-19 de, kêmbûna hilberînê di hin serdeman de, û pirsgirêkên darayî yên domdar ji bo aktor, derhêner û hilberîneran.77 Pandemiya Covid-19 bi taybetî bandoreke neyînî ya mezin li ser pîşesaziyê kir; firotana fîlman bi awayekî tûj kêm bû, pêşandana fîlman hate paşxistin, û destên hilberîneran vala man. Di vê serdemê de, platformên VOD (Video on Demand) û pêşandana serhêl wekî çavkaniya sereke ya dahatê ji bo hin fîlman derketin pêş.77 Tevî ku krîza Covid-19 ji hêla aborî ve zerardar bû, dibe ku pêvajoya guhertina ber bi platformên dîjîtal û VOD ve li Îranê bileztir kiribe. Ev yek dikare di demek dirêj de hem derfetên nû (wekî gihîştina temaşevanên berfirehtir li hundur û derveyî welat) hem jî zehmetiyên nû (wekî kontrola dewletê li ser van platforman û pêşbaziyek dijwartir) ji bo sînemaya Îranê biafirîne.

Lêkolîn pêşniyar dikin ku ji bo rûbirûbûna van zehmetiyan û sûdwergirtina ji derfetên nû, pîşesaziya sînemayê ya Îranê pêdivî bi modelên karsaziyê yên nû heye. Nêzîkatiyeke platformê, ku tê de hevkariya bi hevkar û xerîdaran re ji bo afirandina nirxê tê teşwîq kirin, dikare bibe alternatîfek ji modelên kevneşopî re.77 Girîngiya marketing, naskirina hewcedariyên xerîdar, û parvekirina bazarê ji bo hilbijartina modelek karsaziyê ya serkeftî tê tekezkirin.77 Tevî kêmbûna daneyên îstatîstîkî yên berfireh û nûjen ên li ser rewşa aborî ya pîşesaziyê (wekî ku di lêgerîna çavkaniyên UNESCO de jî diyar bû 78), diyar e ku pîşesazî di nav guhertineke girîng de ye.

4.2. Belavbûna Navneteweyî, Festîval û Xelat

Sînemaya Îranê, nemaze piştî salên 1980yî, bi saya fîlmên xwe yên bi hêz, helbestî, û pir caran bi naverokeke civakî û siyasî ya kûr, karîbûye bala temaşevan û rexnegirên navneteweyî bikişîne ser xwe.30 Ev serkeftina navneteweyî bûye yek ji taybetmendiyên herî girîng ên sînemaya hemdem a Îranê.

Lêbelê, belavbûna fîlmên Îranî li bazarên navneteweyî, wekî bazara Amerîkî, ne pêvajoyeke hêsan û bêasteng e. Lêkolîn destnîşan dikin ku pargîdaniyên belavkirinê wekî “dergevan” (gatekeepers) tevdigerin û biryarên wan bi gelemperî ji hêla pêdiviyên siyasî û berjewendiyên pargîdanî ve têne rêve kirin, ne ku tenê ji hêla nirxa hunerî ya fîlman ve.32 Ev yek tê wê wateyê ku tenê beşek piçûk ji fîlmên ku li Îranê têne hilberandin (ku salane zêdetirî 100 fîlmên dirêj in) digihîjin temaşevanên navneteweyî.32

Konsepta “awira geştyarî” (touristic gaze) ji bo şîrovekirina awayê temaşekirina fîlmên Îranî li derve hatiye pêşniyarkirin. Li gorî vê nêrînê, pratîkên belavkirinê fîlmên Îranî bi awayekî wisa çerçeve dikin ku ew ji bo xerckirineke voyeurîstîk û carinan rûpoşî guncaw bin. Ev awir wekî ne-rexneyî, li ser bingeha kêfa takekesî, û neynika meylên berfirehtir ên bazirganîkirina çandan tê binavkirin.32 Bi vî awayî, fîlmên Îranî di bin bandora lojîkên multîkulturalîzma neolîberal de têne bazirganîkirin.

Tevî van zehmetiyan, sînemaya Îranê serkeftinên mezin di festîvalên fîlman ên herî bi prestîj ên cîhanê de bi dest xistine. Ev xelat ne tenê pejirandina nirxa hunerî ya fîlman, lê di heman demê de şiyana fîlmçêkerên Îranî ya ji bo afirandina zimanekî sînemayî yê gerdûnî ku bi temaşevan û rexnegirên ji çandên cihêreng re têkildar dibe, nîşan dide. Pir caran ev serkeftin bi vekolîna mijarên mirovî yên kûr bi awayên hunerî yên nûjen pêk hatiye. Lîsteya dirêj a xelatan ji festîvalên mezin şahidiya vê yekê ye.

Tablo 3: Xelatên Navneteweyî yên Sereke yên ku ji hêla Fîlmên Îranî ve hatine wergirtin

Festîval/XelatFîlmDerhênerSalXelatÇavkanî
Festîvala Fîlman a CannesêTa’m-e Gilas (Taste of Cherry)Ebas Kiyarustemî1997Palme d’Or (Xurmeya Zêrîn)6
Festîvala Fîlman a CannesêForushande (The Salesman)Esxer Ferhadî2016Senaryoya Herî Baş6
Festîvala Fîlman a CannesêGhahreman (A Hero)Esxer Ferhadî2021Xelata Mezin a Juriyê (Grand Prix)6
Festîvala Fîlman a CannesêSe Rokh (Three Faces)Jafar Penahî2018Senaryoya Herî Baş6
Festîvala Fîlman a CannesêZamani Baraye Masti Asbha (A Time for Drunken Horses)Behmen Qubadî2000Kamera Zêrîn (Caméra d’Or)29
Festîvala Fîlman a BerlînêJodaeiye Nader az Simin (A Separation)Esxer Ferhadî2011Hirça Zêrîn (Golden Bear)74
Festîvala Fîlman a BerlînêTaxiJafar Penahî2015Hirça Zêrîn74
Festîvala Fîlman a BerlînêSheytan Vojud Nadarad (There Is No Evil)Mihemed Resûlof2020Hirça Zêrîn74
Festîvala Fîlman a BerlînêOffsideJafar Penahî2006Hirça Zîvîn (Silver Bear) – Xelata Mezin a Juriyê35
Festîvala Fîlman a BerlînêKeyke Mahboobe Man (My Favorite Cake)Behtash Sanaeeha, Maryam Moqadam2024Xelata FIPRESCI85
Festîvala Fîlman a VenedîkêDayereh (The Circle)Jafar Penahî2000Şêrê Zêrîn (Golden Lion)29
Festîvala Fîlman a VenedîkêJang-e Jahani Sevom (World War III)Houman Seyedi2022Xelata Fîlma Herî Baş (Beşa Orizzonti) & Lîstikvanê Herî Baş (Mohsen Tanabandeh)87
Festîvala Fîlman a VenedîkêKhers Nist (No Bears)Jafar Penahî2022Xelata Taybet a Juriyê87
Xelatên OscarêJodaeiye Nader az Simin (A Separation)Esxer Ferhadî2012Fîlma Biyanî ya Herî Baş4
Xelatên OscarêForushande (The Salesman)Esxer Ferhadî2017Fîlma Biyanî ya Herî Baş4
Xelatên OscarêBacheha-ye Aseman (Children of Heaven)Mecîd Mecîdî1999Namzed – Fîlma Biyanî ya Herî Baş4

Ev tablo tenê hin ji xelatên herî berbiçav nîşan dide û navnîşeke temam nîne.

5. Encamname

Sînemaya Îranê, wekî ku di vê gotara berfireh de hate vekolandin, diyardeyeke çandî, hunerî û civakî ya pir-qatî û tevlîhev e. Ji destpêka xwe ya di serdema hunerî de bigire heta geşbûna wê di salên pîşesazîbûnê de, ji nû ve şekildana wê ya radîkal piştî Şoreşa Îslamî, û gihîştina wê ya asta global di serdema hemdem de, sînemaya Îranê her tim karîbûye xwe bi şert û mercên dîrokî û siyasî re adapte bike û di heman demê de nasnameyeke xweser û dengekî rexneyî biparêze.

Analîza dîrokî nîşan dide ku her serdemek xwedî taybetmendiyên xwe yên hilberînê, celebên serdest, û têkiliyeke taybet bi dewlet û civakê re bûye. Ji kontrola hişk a serdema destpêkê û derketina dualî ya Filmfarsî û Pêla Nû, heta afirandina “sînemaya Îslamîkat” û paşê jî geşbûna sînemaya hunerî ya dijber û sînemaya jinan, ev pêşketin neynika guhertin û nakokiyên di nav civaka Îranê bi xwe de ye. Bandora teknolojiyên nû û platformên dîjîtal jî di serdema hemdem de qonaxeke nû ji bo sînemaya Îranê vekiriye, ku hem derfetên nû hem jî kêşeyên nû bi xwe re tîne.

Ji aliyê tematîk û estetîk ve, sînemaya Îranê bi realîzma xwe ya xurt, bandora Neorealîzma Îtalî, û pêşxistina “rêzimaneke fîlmî ya nû” di bin zexta sansûrê de tê nasîn. Bikaranîna alegorî, metafor, û nemaze karakterên zarokan wekî stratejiyên vegotinê yên ji bo derbaskirina astengiyan û ragihandina peyamên kûr, bûne beşek ji îmzeya vê sînemayê. Pêwendiya wê ya xurt bi wêjeya Farisî re, nemaze bi helbestê re, kûrahiyeke çandî û estetîkî daye gelek berheman. Fîlmên Îranî bi awayekî berfireh mijarên civakî yên wekî feqîrî, zayend, nasname, û têkiliyên malbatî vedikolin, û pir caran karakterên xwe di nav dilemayên exlaqî û zextên civakî de nîşan didin. Nûnertiya erdnîgarî û mekan jî di avakirina wate û nasnameyê de roleke girîng dilîze.

Derhênerên Îranî yên wekî Ebas Kiyarustemî, Mohsen Mexmelbaf, Jafar Penahî, û Esxer Ferhadî, bi şêwazên xwe yên xweser û berhemên xwe yên bibandor, ne tenê sînemaya Îranê li qada navneteweyî bi nav û deng kirine, lê herwiha beşdarî nîqaşên gerdûnî yên li ser huner, siyaset û mirovahiyê jî bûne. Serkeftina domdar a fîlmên Îranî di festîvalên mezin ên cîhanê de şahidiya hêza afirîner û berxwedêriya vê sînemayê ye.

Lêbelê, pîşesaziya sînemayê li Îranê bi kêşeyên aborî û strukturî yên cidî re rû bi rû ye. Kêmasiya pergaleke studyoyê ya xurt, girêdayîbûna bi fînansekirina dewletê an jî sektora taybet a qels, û bandora krîzên aborî û siyasî li ser hilberîn û belavkirinê, astengiyên mezin li pêşiya pêşketina domdar a pîşesaziyê derdixin.

Di encamê de, sînemaya Îranê wekî qadeke hunerî ya zindî û dînamîk berdewam dike ku hem neynika rastiya civaka xwe be, hem jî bi zimanekî hunerî yê gerdûnî bi cîhanê re biaxive. Ew di navbera zextên navxweyî û pejirandina navneteweyî de, di navbera kevneşopî û modernîteyê de, û di navbera vegotina takekesî û berpirsiyariya civakî de rêya xwe dibîne. Lêkolînên pêşerojê dikarin hîn kûrtir li ser aliyên cihêreng ên vê sînemaya dewlemend rawestin û têgihiştina me ji vê diyardeya çandî ya girîng re berfirehtir bikin.

6. Çavkanî (Bibliyografya)

Ev gotar xwe dispêre agahî û analîzên ku ji çavkaniyên akademîk ên jêrîn hatine wergirtin (wekî ku di nav metnê de bi kodên snippet hatine destnîşan kirin):

  • Naficy, Hamid. A Social History of Iranian Cinema (4 Cild). Duke University Press, 2011-2012. (Bi taybetî agahiyên ji 2)
  • Sadr, Hamid Reza. Iranian Cinema: A Political History. I.B. Tauris, 2006. (Bi taybetî agahiyên ji 20)
  • Mottahedeh, Negar. Displaced Allegories: Post-Revolutionary Iranian Cinema. Duke University Press, 2008. (Bi taybetî agahiyên ji 1)
  • Chaudhuri, Shohini. Contemporary World Cinema: Europe, the Middle East, East Asia and South Asia. Edinburgh University Press, 2005. (Bi taybetî agahiyên ji 1)
  • Ghanoonparvar, M. R. Iranian Film and Persian Fiction. Mazda Publishers, 2016. (Bi taybetî agahiyên ji 48)
  • Gotarên ji Encyclopaedia Iranica (mînak, Akrami, Jamsheed. “Cinema ii: Feature Films”; Gaffary, Farrokh. “Cinema i: History of Cinema in Persia”). (Bi taybetî agahiyên ji 1)
  • Gotarên ji kovarên akademîk ên wekî Iranian Studies, Quarterly Review of Film Studies, Middle East Journal of Culture and Communication, Studia Philologica, DergiPark, hwd. (Wekî ku di nav metnê de hatine îşaretkirin)
  • Çavkaniyên din ên akademîk û pirtûkên li ser sînemaya Îranê. (Wekî ku di nav metnê de hatine îşaretkirin)
  • Daneyên ji UNESCO Institute for Statistics (UIS) (tevî ku daneyên taybetî yên ji bo Îranê di snippetan de kêm bûn). (Agahiyên ji 77)

(Nîşe: Ji ber ku ev ne lîsteyeke fermî ya bibliyografyayê ye li gorî şêwazeke taybet, lê belê navnîşana giştî ya çavkaniyên sereke ye ku di amadekirina raporê de hatine bikaranîn, dibe ku ji bo weşaneke akademîk pêdivî bi formatkirineke cuda hebe.)

Xebatên wergirtî

  1. Iranian Cinema – Cinema and Media Studies – Oxford Bibliographies, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780199791286/obo-9780199791286-0293.xml?d=%2Fdocument%2Fobo-9780199791286%2Fobo-9780199791286-0293.xml&p=emailAqqTDdWhV66JU&print
  2. Books about Iranian Cinema – BiblioVault, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bibliovault.org/BV.titles.epl?tquery=Iranian%2520Cinema
  3. REPRESENTATION OF SOCIAL ISSUES IN IRANIAN CINEMA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/384376443_REPRESENTATION_OF_SOCIAL_ISSUES_IN_IRANIAN_CINEMA
  4. List of Iranian Academy Award winners and nominees – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Iranian_Academy_Award_winners_and_nominees
  5. Why Iran creates some of the world’s best films – BBC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bbc.com/culture/article/20181115-the-great-films-that-define-iran
  6. Cinema of Iran – Best Iranian Films & Filmmakers, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.iransafar.co/iranian-cinema/
  7. Ten Theses on Iranian Cinema – IranNamag, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.irannamag.com/en/article/ten-theses-iranian-cinema/
  8. Iranian Cinema – Cinema and Media Studies – Oxford Bibliographies, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.oxfordbibliographies.com/abstract/document/obo-9780199791286/obo-9780199791286-0293.xml
  9. N, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bibliovault.org/BV.titles.epl?pc=39&letter=N&sort=author
  10. Pre-revolutionary Iranian cinema – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pre-revolutionary_Iranian_cinema
  11. Iranian New Wave: Cinema of Dissent and Reflection – Academic Block, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.academicblock.com/life-and-leisure/history-of-cinema/iranian-new-wave
  12. The New Wave Cinema in Iran: A Critical Study: Parviz Jahed – Bloomsbury Publishing, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bloomsbury.com/us/new-wave-cinema-in-iran-9781501369094/
  13. Contemporary Iranian Cinema from another Perspective – Sryahwa Publications, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://sryahwapublications.com/article/download/2637-5885.0103003
  14. The “Aesthetics of Reality” in Abbas’s Films – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/387484292_The_Aesthetics_of_Reality_in_Abbas’s_Films
  15. Neorealism, Iranian Style | Iranian Studies | Cambridge Core, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/neorealism-iranian-style/466B1B4C3DDF8CBFCE0D9C80D3AEFC16
  16. The Cow (1969 film) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Cow_(1969_film)
  17. Iranian New Wave – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Iranian_New_Wave
  18. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Farrokh_Ghaffari#:~:text=Farrokh%20Ghaffari%20(Persian%3A%20%D9%81%D8%B1%D8%AE%20%D8%BA%D9%81%D8%A7%D8%B1%DB%8C,Iran’s%20New%20Wave%20film%20movement.
  19. Top Iranian Actors: Stars Of Persian Cinema – OrientTrips, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://orienttrips.com/mag/top-iranian-actors-stars-of-persian-cinema/
  20. Transgressing the Limits of Political Critique in Iranian Cinema in – Berghahn Journals, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.berghahnjournals.com/view/journals/ame/19/2/ame190208.xml
  21. Underground Labyrinths: Woman and Expanded Cinema in Contemporary Iran – OhioLINK, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://rave.ohiolink.edu/etdc/view?acc_num=ohiou1566556001982398
  22. (PDF) Title The influence of Italian cinema on Iranian cinema from the 80’s to the present. Emphasizing the works of two generations of Iranian filmmakers: Abbas Kiarostami and Asghar Farhadi – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/389091927_Title_The_influence_of_Italian_cinema_on_Iranian_cinema_from_the_80’s_to_the_present_Emphasizing_the_works_of_two_generations_of_Iranian_filmmakers_Abbas_Kiarostami_and_Asghar_Farhadi
  23. Abbas Kiarostami’s Cinematic Critique James Blake Ewing, M.A. Mentor, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://baylor-ir.tdl.org/bitstreams/55371f95-79c5-417f-a4e7-4ed69d126dcd/download
  24. The Rebellious Gaze of Abbas Kiarostami – حِنّا, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://hennaplatform.com/en/the-rebellious-gaze-of-abbas-kiarostami/
  25. Displaced Allegories: Post-Revolutionary Iranian Cinema – Duke University Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://read.dukeupress.edu/books/book/542/Displaced-AllegoriesPost-Revolutionary-Iranian
  26. Cinematic style of Abbas Kiarostami – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cinematic_style_of_Abbas_Kiarostami
  27. Iranian Filmmaker Abbas Kiarostami to Receive WGAW’s Jean Renoir Award, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://awards.wga.org/awards/awards-recipients/special-achievement/jean-renoir/abbas-kiarostami
  28. Trends in Iranian Cinema: Local and Global Perspectives, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bloomsbury.com/us/trends-in-iranian-cinema-9780755647088/
  29. Top 20 Most Famous Iranian Filmmakers and Directors Ever – Iranopedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.iranopedia.com/famous-iranian-directors
  30. Iranian Cinema: A Political History (International Library of Iranian …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.amazon.com/Iranian-Cinema-Political-History-International/dp/1845111478
  31. Salaam Cinema: Unlikely Journeys in Documentary, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://espace.curtin.edu.au/bitstream/handle/20.500.11937/12009/20266_downloaded_stream_254.pdf
  32. Distribution Stories: Iranian Cinema in the Global Film Market …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cipgs.princeton.edu/events/distribution-stories-iranian-cinema-global-film-market
  33. The Subversive Effects of Defamiliarization in This – Is Not a Film, directed by Jafar Panahi – USC Cinematic Arts, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cinema.usc.edu/spectator/40.1/02_MazyarMahan.pdf
  34. The Case of Jafar Panahi – An Interview with the Iranian Director of The Circle – Senses of Cinema, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.sensesofcinema.com/2001/jafar-panahi/panahi_interview/
  35. Masterpieces of Jafar Panahi – IMDb, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.imdb.com/list/ls507799334/
  36. the analysis of the discourse of iranian humanist realism cinema: the case of asghar farhadi, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journals.uran.ua/visnyknakkkim/article/view/175159/175074
  37. Structures in Crisis: A Narrative Approach to Asghar Farhadi’s Films | Iranian Studies, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/structures-in-crisis-a-narrative-approach-to-asghar-farhadis-films/757C4AC2C2F5B3A0E86BAD96099AC9B1
  38. Asghar Farhadi, A Separation – Milestones, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.milestonesjournal.net/reviews/2017/4/18/asghar-farhadi-a-separation
  39. Asghar Farhadi on The Past, A Separation, and Crafting Earth-Shaking Drama From Small Moments – Filmmaker Magazine, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://filmmakermagazine.com/82974-asghar-farhadi-on-the-past-a-separation-and-crafting-earth-shaking-drama-from-small-moments/
  40. dergipark.org.tr, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3697519
  41. Emerging Trends in Iranian Cinema: 2010-2025 | In Media Res – MediaCommons, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mediacommons.org/imr/content/emerging-trends-iranian-cinema-2010-2025
  42. The Emergence and Development of Digital Film-Making in Iran – Bradford Scholars, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://bradscholars.brad.ac.uk/handle/10454/14629
  43. Politics of Othering and Censorship in Iranian Cinema in: Middle …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://brill.com/view/journals/mjcc/18/1/article-p76_4.xml
  44. Narratives and Aesthetics of Iranian Children’s Films – CJR, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://cjrjournal.in/Uploads/Files/CJR19J_4_Muneer.pdf
  45. A Study of Video Narratives in Iranian Children’s Cinema – Francis Academic Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.francis-press.com/uploads/papers/3qK31VAfX1K0POAyntjoITp7HhRHX9X5voX2QW4n.pdf
  46. Censoring Iranian cinema: normalization of the “modest” woman – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14680777.2024.2328089
  47. Aspects of the Influence of the Persian Literature on the Iranian …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journals.uni-vt.bg/studiaphilologica/eng/vol42/iss2/art13
  48. Iranian Film and Persian Fiction – Mazda Publishers, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://www.mazdapublishers.com/book/iranian-film-and-persian-fiction
  49. Reviews 567 – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/S0020743817000538
  50. Iranian Film and Persian Fiction, M. R. Ghanoonparvar, Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2016, ISBN 978-1568593418; paperback, xvi + 246 pp. – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/iranian-film-and-persian-fiction-m-r-ghanoonparvar-costa-mesa-ca-mazda-publishers-2016-isbn-9781568593418-paperback-xvi-246-pp/AA09E9361C5893067DB1072D47D06046
  51. Iranian Film and Persian Fiction – Mazda Publishers, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mazdapublishers.com/book/iranian-film-and-persian-fiction
  52. dergipark.org.tr, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3697519#:~:text=Gender%20and%20Identity%20in%20Iranian%20Cinema&text=Iranian%20cinema%20has%20been%20influential,well%20as%20filmmakers’%20artistic%20vision.
  53. Cinema and Women’s Representation: Visibility and the Making of Modern Iranian Woman | In Media Res – MediaCommons, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://mediacommons.org/imr/content/cinema-and-women%E2%80%99s-representation-visibility-and-making-modern-iranian-woman
  54. The Value of Virtue: Depictions of Class and Morals in Iranian Cinema – ShareOK, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://shareok.org/bitstreams/9c109d37-43fd-4cfb-aec9-73cdc73579dc/download
  55. REPRESENTATION OF THE LOWER CLASS IN IRANIAN CINEMA – OpenMETU, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://open.metu.edu.tr/handle/11511/114535
  56. REPRESENTATION OF THE LOWER CLASS IN IRANIAN CINEMA A THESIS SUBMITTED TO THE GRADUATE SCHOOL OF SOCIAL SCIENCES OF MIDDLE EAST, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://open.metu.edu.tr/bitstream/handle/11511/114535/REPRESENTATION%20OF%20THE%20LOWER%20CLASS%20IN%20IRANIAN%20CINEMA%20(Autosaved)%20(Autosaved)_removed.pdf
  57. Iranian Cinema’s “Quiet Revolution” (1960s–1970s) (Chapter 4), erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/irans-quiet-revolution/iranian-cinemas-quiet-revolution-1960s1970s/252F973402D79BBF749DEC05011BB091
  58. Experience of Urbanscape Essence in International Award Winning Iranian Movies, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/331672542_Experience_of_Urbanscape_Essence_in_International_Award_Winning_Iranian_Movies
  59. Representation of the Kurdish People in the Iranian Feature Movies: A Cultural Semiotic Study, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journal.richt.ir/article-4-284-en.html
  60. Colour Psychology and the Mise en-scène of War and Motherhood in Rakhshan Bani-Etemad and Mohsen Abdolvahab’s Gilaneh – Issuu, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://issuu.com/mesjournal/docs/issuu_msj_6.1_spring_2021_final/s/12765268
  61. A film studies approach in architectural research: urban space in three Iranian films, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.arcc-journal.org/index.php/repository/article/download/909/760/2479
  62. Evaluating the representation of urban spaces in the selected works of Iranian cinema with a focus on public spaces in Tehran, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://urbstudies.uok.ac.ir/article_62034.html?lang=en
  63. Film-Thinking: The Mirror | Cogut | Brown University, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://humanities.brown.edu/news/2020-05-01/mirror
  64. A Social Analysis of New Wave of Kurdish Cinema based on the Ethnic Cinema of Iran, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.jcsc.ir/article_24784.html?lang=en
  65. BALUCHISTAN i. Geography, History and Ethnography, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://repository.upenn.edu/bitstreams/f90c9f36-00e0-44fe-8b20-7f3aaa801779/download
  66. Balochi cinema – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Balochi_cinema
  67. Gender, Ethnicity, and Subtraction of Blackness in Mohammad Rasoulof’s (Trans)National Cinema | In Media Res – MediaCommons, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://mediacommons.org/imr/content/gender-ethnicity-and-subtraction-blackness-mohammad-rasoulofs-transnational-cinema
  68. The Golestan Film Workshop – UvA-DARE (Digital Academic Repository), erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pure.uva.nl/ws/files/65993557/Chapter_4.pdf
  69. Film Appreciation Prof. Aysha Iqbal Department of Humanities and Social Science Indian Institute of Technology, Madras Lecture -, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://elearn.psgcas.ac.in/nptel/courses/video/109106086/lec36.pdf
  70. Iranian cinema now: ancient mythologies in a modern medium | Sight and Sound – BFI, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bfi.org.uk/sight-and-sound/features/iranian-cinema-now-ancient-mythologies-modern-medium
  71. Navigating Class, Gender, and Urban Mobile Spaces: Dissecting Iranian Car Social Spaces in Cinematic Narratives – MDPI, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mdpi.com/2076-0752/14/3/50
  72. (PDF) REFLECTIONS ON THE INTERFACE WITH REALITIES AND IDEAS: AN OVERVIEW OF IRANIAN CINEMA – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/363635498_REFLECTIONS_ON_THE_INTERFACE_WITH_REALITIES_AND_IDEAS_AN_OVERVIEW_OF_IRANIAN_CINEMA
  73. Re-imagining Research and Representation: The (Geo)politics of Visual and Cinematographic Culture in Iran – myMESA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://my-mesa.org/program/sessions/view/eyJpdiI6IkJhTzlGd1R6TkNsZ29uYVJNN0ZJTFE9PSIsInZhbHVlIjoiaEx1S3BhKzRSV0t5blpBWTRuNkpwZz09IiwibWFjIjoiYmY1YmRjN2EyMDg1ZDIxN2MxNGVkZTIyYmFmODAyNDYyODc2NjNjMGZkMzg1Njc2YTdjZDVmYzQ2ZGZmMjRmMyIsInRhZyI6IiJ9
  74. Golden Bear – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Bear
  75. 61st Berlin International Film Festival – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/61st_Berlin_International_Film_Festival
  76. (PDF) REPRESENTATION OF TURKISH IDENTITY IN IRANIAN CINEMA AN ANALYSIS OF THE 2008 FILM AVAZE GHONJESHK-HA (THE SONG OF THE SPARROWS) – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/389435738_REPRESENTATION_OF_TURKISH_IDENTITY_IN_IRANIAN_CINEMA_AN_ANALYSIS_OF_THE_2008_FILM_AVAZE_GHONJESHK-HA_THE_SONG_OF_THE_SPARROWS
  77. Business Strategies of the Iranian Cinema Industry: The Business …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://mmr.ut.ac.ir/article_97873.html?lang=en
  78. Analysis of the UIS International Survey on Feature Film Statistics, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://uis.unesco.org/sites/default/files/documents/analysis-of-the-uis-international-survey-on-feature-film-statistics-en_0.pdf
  79. Feature Films and Cinema Data | UNESCO UIS, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://uis.unesco.org/en/topic/feature-films-and-cinema-data
  80. From International Blockbusters to National Hits: Analysis of the 2010 UIS Survey on Feature Film Statistics, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://uis.unesco.org/sites/default/files/documents/from-international-blockbusters-to-national-hits-analysis-of-the-2010-uis-survey-on-feature-film-statistics-en.pdf
  81. A Survey on national cinematography – UNESCO Digital Library, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000122897
  82. Statistics on film and cinema, 1955-1977, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://catalogus.boekman.nl/pub/P11-1025.pdf
  83. UIS Data Browser, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://data.uis.unesco.org/
  84. Cinema of Iran – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cinema_of_Iran
  85. Iranian Films Awarded At Berlin International Film Festival, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.iranintl.com/en/202402245351
  86. Golden Lion – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Lion
  87. Iranian Films Win Three Awards In Venice Film Festival – Iran Front Page, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ifpnews.com/iranian-films-three-awards-venice-film-festival/
  88. ‘World War III’ wins two awards at 79th Venice Intl. FimFest. – Mehr News Agency, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.mehrnews.com/news/191268/World-War-III-wins-two-awards-at-79th-Venice-Intl-FimFest
  89. Official Awards of the 79th Venice Film Festival – La Biennale di Venezia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.labiennale.org/en/news/official-awards-79th-venice-film-festival
  90. Video Sensations: The Experimental Films of Hamid Naficy – ایران نامگ, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.irannamag.com/en/article/page/3/
  91. Fragmented Allegories of National Authenticity: Art and Politics of the Iranian New Wave Cinema, 1960-79 – SciSpace, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://scispace.com/pdf/fragmented-allegories-of-national-authenticity-art-and-203z2lf66u.pdf
  92. Iranian Cinema Uncensored: Contemporary Film-Makers since the Islamic Revolution 9780755609185, 9781784534172 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dokumen.pub/iranian-cinema-uncensored-contemporary-film-makers-since-the-islamic-revolution-9780755609185-9781784534172.html
  93. The New Wave Cinema in Iran: A Critical Study 9781501369124, 9781501369087, 9781501369100 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dokumen.pub/the-new-wave-cinema-in-iran-a-critical-study-9781501369124-9781501369087-9781501369100.html
  94. Full article: A case of historical adaptation in Iranian media: Shahrzad as a palimpsestuous hive of intertextuality – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23311983.2018.1557314
  95. CROSS-CULTURAL ADAPTATION IN NATIONAL AND INTERNATIONAL CINEMAS – FIRST LINE OF TITLE – University of Delaware, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://udspace.udel.edu/bitstreams/7b4a3046-0598-4088-9f9b-37e200c4742e/download
  96. Middle Eastern Trauma in the Globalizing Era: Between Self-Expression and Neo-Orientalism – Biblioteka Nauki, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://bibliotekanauki.pl/articles/59794008.pdf
  97. Modern American Literature and Contemporary Iranian Cinema: Identity, Appropriation, and Recontextualization (Routledge Studies in Comparative Literature) [1 ed.] 1032389710, 9781032389714 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dokumen.pub/modern-american-literature-and-contemporary-iranian-cinema-identity-appropriation-and-recontextualization-routledge-studies-in-comparative-literature-1nbsped-1032389710-9781032389714-t-1080207.html
  98. Hamid Naficy, A Social History of Iranian Cinema, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.sensesofcinema.com/2012/book-reviews/hamid-naficy-a-social-history-of-iranian-cinema-volume-1-the-artisanal-era-1897-1941-and-a-social-history-of-iranian-cinema-volume-2-the-industrializing-years-1941-1978/
  99. A Social History of Iranian Cimema, Volume I: The Artisanal Era, 1897-1941, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9780822393009_A35716008/preview-9780822393009_A35716008.pdf
  100. Iranian Cinema: A Political History: v. 7 : Sadr, Hamid Reza – Amazon.com.be, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.amazon.com.be/-/en/Hamid-Reza-Sadr/dp/1845111478
  101. Iranian Cinema in a Global Context, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9781317675204_A23894875/preview-9781317675204_A23894875.pdf
  102. Displaced Allegories: Post-Revolutionary Iranian Cinema: Mottahedeh, Negar: 9780822342755 – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.amazon.com/Displaced-Allegories-Post-Revolutionary-Iranian-Cinema/dp/0822342758
  103. Displaced Allegories Post-Revolutionary Iranian Cinema – TextbookX.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.textbookx.com/single_product.php?affiliate=froogle&action=buy&upc=9780822342755&cond=used&price=23.24
  104. The I.B. Tauris Handbook of Iranian Cinema – Bloomsbury Publishing, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bloomsbury.com/us/ib-tauris-handbook-of-iranian-cinema-9780755648160/
  105. Shohini Chaudhuri | University of Essex, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.essex.ac.uk/people/CHAUD22203/Shohini-Chaudhuri
  106. Contemporary World Cinema: Europe, Middle East, East Asia, South Asia [Book Review] – Informit, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://search.informit.org/doi/pdf/10.3316/ielapa.358199646680802?download=true
  107. Iranian Film and Persian Fiction : Ghanoonparvar, M. R. – Amazon.sg, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.amazon.sg/Iranian-Film-Persian-Fiction-Ghanoonparvar/dp/1568593414
  108. THE MODERN LITERATURE OF IRAN, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://pol-ir.ir/wp-content/uploads/2022/12/Publishing-in-Iran-Magazine.-Vol.12.pdf
, , , , , ,

Yorum bırakın

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne