☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Quweyt: Veguherîna Aborî û Civakî di Serdema Zêdebûna Petrolê de (1946-1982)

—

Ji aliyê

xwende

di nav

, , de

1. Pêşekî

Serdema zêdebûna petrolê, ku bi giştî ji hinardekirina yekem a bazirganî ya petrolê di sala 1946an de dest pê dike û heta têkçûna borsaya Sûq El-Menax di sala 1982an de didome, ji bo Quweytê qonaxeke dîrokî ya veguherîner temsîl dike. Ev serdem ne tenê ji bo Quweytê, lê ji bo tevahiya herêma Kendavê xwedî girîngiyeke stratejîk e. Keşf û îstismarkirina çavkaniyên mezin ên petrolê, Quweyt ji civakeke kevneşopî ku aboriya wê bi giranî li ser masîvanî, morîfiroşî (pearling), û bazirganiya herêmî ya bisînor bû 1, veguherand dewleteke modern a refahê ku xwedî bandoreke berbiçav li ser qada aborî û siyasî ya navneteweyî bû.2 Ev transformasyona sosyo-ekonomîk bi lez û bezeke mezin pêk hat û bandoreke kûr û piralî li ser hemû aliyên jiyana civaka Quweytî kir. Çarçoveya demî ya vê analîzê, ango salên 1946-1982, bi du bûyerên krîtîk têne destnîşankirin: destpêk bi hinardekirina yekem a petrolê di 30ê Hezîrana 1946an de 5, ku bingeha aboriya nûjen a Quweytê danî; û dawî jî bi krîza borsayê ya navdar a Sûq El-Menax di Tebaxa 1982an de 4, ku wekî dawiya “Serdema Zêrîn” a destpêkê û xaleke werçerxanê ya girîng di aboriya Quweytê de tê dîtin. Ev serdem, wekî ku di çavkaniyan de jî tê destnîşankirin, serdema modernîzasyoneke berfireh bû ku bi giranî li ser dahata ji hilberîna petrolê hatibû avakirin.4

Armanca sereke ya vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî sîstematîk û bi piştgiriya dane û îstatîstîkên berdest, veguherînên mezin ên aborî, civakî û siyasî yên ku Quweyt di vê qonaxa dîrokî de jiyaye, bi kûrahî analîz bike. Teza bingehîn a gotarê ew e ku zêdebûna petrolê, tevî ku dewlemendî, pêşketin û modernîzasyoneke bêhempa ji Quweytê re anî, di heman demê de bû sedema derketina kêşeyên nû yên strukturel, girêdayîbûneke aborî ya yekalî, û hin bandorên civakî û jîngehî yên neyînî. Lewma, nirxandineke hevseng a vê “bereketa petrolê” pêwîst e, ji ber ku ev çavkaniya xwezayî hem derfetên mezin hem jî rîskên demdirêj bi xwe re anî. Keşfa petrolê wekî bûyereke krîtîk destpêkek nû ji bo Quweytê رقم kir, lê bandora wê ya lezgîn li ser aborî û civakê, tevî hemû aliyên erênî, îhtîmala derketina kêşeyên nû yên wekî girêdayîbûna zêde bi sektorekê û zêdebûna newekheviyê, nemaze bi hatina girseyî ya karkerên biyanî 2, bi xwe re anî. Ji ber vê yekê, têgihiştineke kûr a vê serdemê ji bo fêmkirina Quweyta îroyîn û kêşeyên wê yên pêşerojê elzem e.

2. Destpêka Serdema Petrolê: Ji Keşfê heta Hinardekirinê

Veguherîna Quweytê ber bi dewleteke petrolê ve bi rêze peyman û keşfên girîng dest pê kir, ku bingeha pîşesaziya petrolê ya welêt û serdema nû ya aborî danî.

  • Peymanên destpêkê yên petrolê û keşfa çavkaniyan:
    Gava yekem a krîtîk di rêwîtiya petrolê ya Quweytê de, îmzekirina peymana yekem a îmtiyaza petrolê bû. Ev peyman di 23ê Kanûna Pêşîn, 1934an de, di navbera Emîrê wê demê yê Quweytê, Şêx Ehmed El-Cabir El-Sabah, û şîrketeke nû avabûyî ya bi navê Kuwait Oil Company Limited (KOC) de hate îmzekirin.5 KOC bi xwe konsorsiyumek bû ku ji hêla du dêwên petrolê yên wê demê, Gulf Oil Corporation (ku paşê bû beşek ji Chevron) û Anglo-Persian Oil Company (ku paşê navê xwe guherand û bû British Petroleum – BP), hatibû damezrandin.5 Ev peyman mafên lêgerîn û îstismarkirina petrolê li seranserê axa Quweytê (ji bilî Herêma Bêalî) dida KOCê.10 Piştî îmzekirina peymanê, xebatên lêgerînê dest pê kirin. Tevî ku hewldanên destpêkê li bakurê Kendava Quweytê bê encam man, lêgerîn li herêma Burganê ya çolistanî berdewam kir.11 Di encama van hewldanan de, di 22ê Sibata 1938an de, petrol bi awayekî bazirganî li qada Burganê hate keşfkirin.5 Ev keşf ne tenê ji bo Quweytê, lê ji bo tevahiya pîşesaziya petrolê ya cîhanê bûyereke girîng bû, ji ber ku qada Burganê wekî yek ji mezintirîn qadên petrolê yên cîhanê hate nasîn.11 Lêbelê, destpêka Şerê Cîhanê yê Duyem di sala 1939an de bû sedema taloqkirina pêşxistina pîşesaziyê û hinardekirina petrolê.10
  • Hinardekirina yekem a petrolê (30 Hezîran 1946):
    Piştî bidawîbûna Şerê Cîhanê yê Duyem, xebatên ji bo amadekirina hinardekirina petrolê bi lez hatin meşandin. Roja 30ê Hezîrana 1946an di dîroka Quweytê de wekî rojeke werçerxanê tê bibîranîn. Di vê rojê de, Şêx Ehmed El-Cabir El-Sabah bi zivirandina sembolîk a çerxeke zîvîn, destûr da ku yekem barkêşa petrola xam a Quweytê li keştiya brîtanî ya bi navê “British Fusilier” were barkirin.5 Di merasîmeke bi heybet de, ku rayedarên payebilind ên Quweytî û nûnerên siyasî yên Brîtanî tê de amade bûn, 10,567 ton petrola xam di nav 11 saet û 13 deqeyan de, bi rêjeya navînî 950 ton serê saetekê, hate barkirin.5 Ev bûyer ne tenê destpêka hinardekirina petrolê ji Quweytê bû, lê di heman demê de Quweyt bi fermî xiste nav rêza welatên mezin ên hilberînerê petrolê yên cîhanê.2 Ev dîrok wekî destpêka serdema nû ya aborî û modernîzasyonê ji bo Quweytê tê qebûlkirin, ku tê de petrol dê bibe motora sereke ya pêşketinê.
  • Neteweyîkirina pîşesaziya petrolê (1975):
    Di salên piştî destpêkirina hinardekirina petrolê de, hişmendiyeke neteweyî ya xurt li ser girîngiya kontrolkirina çavkaniyên xwezayî li welatên hilberînerê petrolê yên Rojhilata Navîn û cîhanê pêş ket. Quweyt jî di vê çarçoveyê de gav avêtin ji bo ku kontrola tam a pîşesaziya xwe ya petrolê bi dest bixe. Prosesa neteweyîkirinê di destpêka salên 1970î de bi danûstandinan dest pê kir û di 6ê Kanûna Pêşîn, 1975an de bi neteweyîkirina tevahî ya pîşesaziya petrolê ya Quweytê gihîşt lûtkeyê.5 Ev yek li gorî meyla giştî ya welatên Ereb ên hilberînerê petrolê bû ku serweriya xwe li ser çavkaniyên xwezayî yên stratejîk xurt bikin. Bi rêya peymanên dualî yên ku bi hevparên orîjînal ên KOCê (British Petroleum û Gulf Oil) re hatin îmzekirin, para dewleta Quweytê di şîrketê de gav bi gav zêde bû heta ku kontrola tam bi dest xist.5 Peymana dawî ya ku kontrola tam a çavkaniyên petrolê da Quweytê di 5ê Adara 1975an de hate îmzekirin.5
    Neteweyîkirina pîşesaziya petrolê ne tenê gaveke aborî ya girîng bû, lê di heman demê de îfadeyeke xurt a serweriya neteweyî û kontrola li ser çarenûsa welat bû. Ev yek hêza dewletê û bi taybetî malbata desthilatdar a Al-Sabah bi awayekî berbiçav zêde kir. Kontrola rasterast li ser dahatên petrolê, ku çavkaniya sereke ya aboriya welêt bû, îmkan da dewletê ku polîtîkayên xwe yên aborî û civakî bi awayekî serbixwetir birêve bibe. Ev yek di heman demê de kapasîteya dewletê ji bo fînansekirina projeyên mezin ên binesaziyê, berfirehkirina dewleta refahê, û zêdekirina veberhênanên navxweyî û derveyî bi awayekî mezin xurt kir. Lêbelê, ev kontrola zêde di heman demê de berpirsiyariya dewletê jî di warê rêvebirina vê dewlemendiya mezin û misogerkirina berjewendiyên demdirêj ên welat de zêde kir.

3. Veguherîna Aborî ya Berfireh

Serdema 1946-1982 şahidiya veguherîneke aborî ya radîkal li Quweytê kir, ku tê de petrol wekî lokomotîfa sereke ya mezinbûn û modernîzasyonê derket pêş. Ev beş dê li ser hilberîn û dahata petrolê, bandora wê ya li ser aboriya giştî, û pêşxistina binesaziya modern raweste.

  • 3.1. Hilberîn, Dahat û Bandora Petrolê li ser Aboriyê
    Keşf û îstismarkirina petrolê aboriya Quweytê ji binî ve guherand, welat ji aboriyeke kevneşopî û herêmî veguherand hêzeke aborî ya girîng li ser asta cîhanî.
  • Statîstîkên hilberîna petrolê:
    Piştî hinardekirina yekem di sala 1946an de, hilberîna petrolê ya Quweytê bi lez û bez zêde bû. Di sala 1946an de hilberîna salane 5.9 mîlyon bermîl bû, ku di sala 1947an de ev hejmar derket 16.2 mîlyon bermîlî.11 Ev meyl berdewam kir û di salên 1950î de hilberîn bi awayekî dramatîk zêde bû; mînak, di sala 1950an de 17.3 mîlyon tonên metrîk (nêzîkî 126 mîlyon bermîl) û di sala 1958an de 72.4 mîlyon tonên metrîk (nêzîkî 528 mîlyon bermîl) hate hilberandin [72/72 (Table 1)]. Di sala 1960an de, hilberîna rojane gihîşt 1.69 mîlyon bermîl/roj (bpd).13 Ev zêdebûn di salên 1960î û destpêka 1970yî de berdewam kir, ku di sala 1970an de hilberîna rojane gihîşt 2.99 mîlyon bpd û di sala 1972an de gihîşt lûtkeya xwe ya dîrokî bi 3.28 mîlyon bpd (nêzîkî 1.2 mîlyar bermîl salane) [11 (Table 3.3)]. Piştî sala 1972an, wekî beşek ji polîtîkayên OPECê û guherînên di bazara cîhanî de, hilberîn hinekî kêm bû.11 Mînak, di sala 1975an de hilberîn daket 2.16 mîlyon bpd, di sala 1980an de 1.74 mîlyon bpd, û di sala 1982an de, di destpêka krîza Sûq El-Menax û kêmbûna daxwaza cîhanî de, hilberîn bi awayekî berbiçav kêm bû û gihîşt 0.83 mîlyon bpd.14
    Tabloya 1: Hilberîna Petrolê ya Salane û Rojane ya Bijartî li Quweytê (1946-1982)
SalHilberîna Salane (Mîlyon Bermîl)Hilberîna Rojane (Hezar Bermîl/Roj)Çavkanî
19465.9~1611
1950~126~345[72/72 (Table 1, veguhertî)]
1960~6171,690[13 (Table 3.3)]
1965~8622,360[13 (Table 3.3)]
19701,090.62,988[13 (Table 3.3)]13
19721,197.2 (Lûtke)3,280[13 (Table 3.3)]13
1975~7882,158[14 (Table 3.3)]
1980635.41,737[14 (Table 3.3)]
1982300.1832[14 (Table 3.3)]

    *Têbînî: Hejmarên hilberîna salane yên ji bo 1950, 1960, 1965, 1975 ji daneyên tonên metrîk an bpd hatine texmînkirin/veguhertin ji bo hevgirtinê. Hilberîna rojane ji bo 1946, 1950 jî texmînî ye.*

    Ev tablo bi awayekî zelal mezinahî û girîngiya sektora petrolê ji bo Quweytê nîşan dide. Hejmarên hilberînê ne tenê bingeha dewlemendiya aborî ya welêt eşkere dikin, lê di heman demê de kapasîteya dewletê ji bo veberhênanên mezin di binesazî û xizmetên civakî de jî nîşan didin. Guherînên di astên hilberînê de, nemaze piştî sala 1972an, polîtîkayên OPECê yên ji bo birêkûpêkkirina bazarê û her weha bersiva li hember guherînên di daxwaza cîhanî de nîşan didin. Ev dinamîk girîng e ji ber ku ew rasterast bandor li ser dahatên petrolê û bi vî awayî li ser tevahiya aboriya Quweytê dikir.

*   **Pêşketina dahatên petrolê û para wê di Dahata Giştî ya Navxweyî (GDP) de:**
    Bi zêdebûna hilberînê re, dahatên petrolê yên Quweytê jî bi awayekî berçav zêde bûn. Dahata petrolê ji 760 hezar dolarî di sala 1946an de [12, 15] derket 14 mîlyon dolarî ji bo tevahiya heyama 1946-1949an. Ev hejmar di sala 1952an de gihîşt 56 mîlyon dolarî, di sala 1962an de 484.4 mîlyon dolarî [[72]/[72] (Table 1)], û di sala 1965an de 567.5 mîlyon dolarî.[12, 15] Piştî şokên bihayê petrolê yên salên 1970yî, dahatên petrolê bi awayekî dramatîk zêde bûn û di sala 1976an de gihîştin 9.8 mîlyar dolarî.[15]
    Para sektora petrolê di Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) de jî pir bilind bû. Di salên 1965-1966an de, sektora petrolê %63.4ê GDPyê pêk dianî, û ev rêje di salên 1970-1971ê de ji ber zêdebûna bihayên petrol û gazê derket %70.[2] Di sala 1974an de, dahata petrolê gihîşt lûtkeya xwe ya nisbî û %70.81ê GDPyê pêk anî.[16] Ev rêje di salên paşê de hinekî guherî; mînak, di sala 1980an de %63.88 û di sala 1982an de, bi kêmbûna biha û hilberînê re, daket %47.78 [[16, 73] (Table 3.8)].

    **Tabloya 2: Dahata Petrolê ya Salane ya Bijartî û Para Wê di GDP de (1962-1982)**

SalDahata Petrolê (Mîlyon USD)Para Petrolê di GDP de (%)Çavkanî
1962484.4~60-65% (Texmînî)*[72/72 (Table 1)]2
1965567.563.4 (ji bo 1965-66)2
1970–70.0 (ji bo 1970-71)2
1973–62.1[73 (Table 3.8)]
1974–70.8116, [73 (Table 3.8)]
19769,80055.5415
1980–63.8816, [73 (Table 3.8)]
1982–48.516, [73 (Table 3.8)]

    *Têbînî: Ji bo hin salan daneyên dahata petrolê ya giştî bi USD nehatin dîtin, lê para wê di GDP de heye. Para GDP ya 1962 texmînî ye li ser bingeha daneyên nêzîk.*

    Ev tablo girêdayîbûna kûr a aboriya Quweytê bi sektora petrolê re bi awayekî hejmarî piştrast dike. Rêjeya bilind a petrolê di GDP de nîşan dide ku çiqas ji dewlemendiya neteweyî rasterast ji vê çavkaniyê tê û çawa ev yek aboriyê li hember guherînên di bihayên petrolê yên cîhanî de hesas dike. Ev girêdayîbûn, tevî ku di serdema zêdebûnê de çavkaniya sereke ya dewlemendiyê bû, di heman demê de rîskên demdirêj ên kêmbûna cihêrengiya aborî û “nexweşiya Hollandî” jî bi xwe re anî.

*   **Pêşketina GDP ya Giştî:**
    Wekî encama rasterast a mezinbûna sektora petrolê, Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) ya Quweytê di vê serdemê de bi awayekî fenomenal mezin bû. GDPya Quweytê (bi nirxê dolarê Amerîkî yê heyî) ji 1.15 mîlyar dolarî di sala 1962an de derket 4.09 mîlyar dolarî di sala 1972an de. Piştî şoka bihayê petrolê ya yekem, GDP di sala 1974an de bi awayekî dramatîk bazda û gihîşt 18.21 mîlyar dolarî. Di sala 1980an de, GDP gihîşt lûtkeya 32.55 mîlyar dolarî, berî ku di sala 1982an de, bi destpêka kêmbûna bihayên petrolê û krîza Sûq El-Menax re, dakeve 26.39 mîlyar dolarî.[17]
    Rêjeya mezinbûna salane ya Hilberîna Neteweyî ya Giştî (GNP) jî vê pêşketina bilez nîşan dide. Di navbera salên 1963 û 1968an de, rêjeya mezinbûna GNPê ya salane ya navîn %8.8 bû. Ev rêje di navbera salên 1968 û 1976an de, ji ber zêdebûna berbiçav a bihayên petrolê û gaza şilkirî ya petrolê (LPG), bi awayekî hê mezintir bû û gihîşt %12 salane.[2] Ev hejmarên mezinbûnê nîşan didin ku aboriya Quweytê di nav çend dehsalan de çend qat mezin bûye, ku ev yek bi giranî ji ber pêşketina pîşesaziya petrolê û zêdebûna bihayên wê yên li bazarên cîhanî bû.

    **Tabloya 3: Pêşketina GDP ya Salane ya Bijartî li Quweytê (1962-1982, bi Mîlyar USD yê Heyî)**

SalGDP (Mîlyar USD)Rêjeya Mezinbûna Salane (%)Çavkanî
19621.15–17
19651.69(Ji 1964: %14.2)17
19703.08(Ji 1969: %14.5)17
19724.09(Ji 1971: %14.9)17
19737.1875.5%17
197418.21153.6%17
197513.41-26.4%17
198032.5527.7% (Ji 1979)17
198128.89-11.2%17
198226.39-8.6%17

    *Têbînî: Rêjeyên mezinbûnê ji bo salên navber li ser bingeha daneyên salane yên ji [18] hatine hesabkirin an jî jê hatine girtin.*

    Ev tablo wêneyek giştî ya mezinbûna aboriya Quweytê di serdema petrolê de pêşkêş dike. Ew bi zelalî serdemên mezinbûna bilez, nemaze piştî şokên bihayê petrolê yên 1973-74 û 1979an, û her weha serdemên hêdîbûn an kêmbûnê, wekî di destpêka salên 1980yî de, nîşan dide. Ev dane girîng in ji ber ku ew bingeha kapasîteya dewletê ji bo fînansekirina modernîzasyon û dewleta refahê nîşan didin. Lêbelê, ev mezinbûna ku bi giranî bi yek sektorê ve girêdayî bû, di heman demê de aboriyê li hember guherînên derveyî hesas kir.

*   **Bandora li ser bûdceya dewletê û darayiya giştî:**
    Dahatên mezin ên ji sektora petrolê rasterast bandor li ser bûdceya dewleta Quweytê kir. Bi giştî, dahatên petrolê di navbera %80 û %90ê hemû dahatên hikûmetê de pêk dianîn.[19, 20] Di salên 1970yî de, bi taybetî piştî zêdebûna bihayên petrolê, Quweyt bi berdewamî zêdebûnên mezin di bûdceya xwe de tomar dikir, ku bi navînî li dora %25ê GDPyê bû.[21] Mînakek berbiçav, di sala 1976an de zêdebûna herî bilind a navxweyî ya piştî serdema petrolê 563 mîlyon dolar (DYA) bû, ku ev yek ji ber bilindbûna bihayên petrolê û desteserkirina Kompaniya Petrolê ya Quweytê ji hêla hikûmetê ve pêk hat.[2]
    Van dahatên zêde û zêdebûnên bûdceyê îmkan da dewletê ku veberhênanên girseyî di binesaziyê û xizmetên civakî de bike. Yek ji gavên herî girîng di vî warî de damezrandina Fona Reserve ji bo Nifşên Pêşerojê (Reserve Fund for Future Generations – RFFG) di sala 1976an de bû. Li gorî qanûnê, %10ê dahatên dewletê yên salane ji bo vê fonê dihat veqetandin, bi armanca misogerkirina ewlehiya aborî ji bo nifşên paşerojê yên Quweytê.[21, 22] Ev polîtîka nîşana planekirina demdirêj û hewldana ji bo rêvebirina berpirsiyarane ya dewlemendiya petrolê bû.

    **Tabloya 4: Bûdceya Dewletê ya Quweytê – Dahat û Lêçûnên Sereke (Salên Malî yên Bijartî, bi Mîlyon KWD)**

Sala MalîDahata GiştîDahata PetrolêLêçûna GiştîLêçûna PêşketinêZêdebûn/Kêmasiya BûdceyêÇavkanî
1962/63186.1173.099.950.0+86.2[72/72 (Table 9)]
1973–––––
1976/772,265.62,143.51,055.0260.0+1,210.6[73 (Table 3.4, texmînî)]
1980/814,675.64,251.62,870.0550.0+1,805.6[73 (Table 3.4)]
1981/823,202.02,850.03,110.0670.0+92.0[73 (Table 3.4)]

    *Têbînî: Daneyên ji bo 1976/77 li ser bingeha daneyên nêzîk hatine texmînkirin. Lêçûna pêşketinê beşek ji lêçûna giştî ye.*

    Ev tablo bi awayekî zelal nîşan dide ka dewleta Quweytê çawa dahatên petrolê yên mezin bi rê ve dibir û ew ji bo çi armancan xerc dikir. Girîngiya dahata petrolê ji bo fînansekirina lêçûnên dewletê, nemaze ji bo avakirina dewleta refahê û pêkanîna projeyên mezin ên pêşketinê, eşkere ye. Zêdebûnên bûdceyê yên domdar di piraniya vê serdemê de nîşana tenduristiya darayî ya dewletê û kapasîteya wê ya ji bo teserûf û veberhênana ji bo pêşerojê (wek mînaka RFFG) ye. Ev rêveberiya darayî bû bingeha aramî û pêşketina Quweytê di vê serdemê de.

Veguherîna aborî ya ku Quweyt di navbera salên 1946 û 1982an de jiyaye, ne tenê mezinbûneke hejmarî ya GDP û dahatê bû, lê di heman demê de guherîneke strukturel a kûr bû. Aboriyeke dualî derket holê, ku tê de sektora petrolê ya pir bihêz û serdest hebû, li kêleka sektoreke ne-petrolê ya ku bi piranî qels û bi sektora petrolê ve girêdayî ma.[2] Piraniya çalakiyên di sektora ne-petrolê de, wek rêveberiya giştî û bazirganî, bi awayekî nerasterast ji hêla lêçûnên hikûmetê yên ku ji dahatên petrolê dihatin fînansekirin, dihatin piştgirî kirin.[2] Sektorên din ên hilberîner ên kevneşopî, wek çandinî û pîşesaziya moriyan, paşve man an jî bi tevahî têk çûn.[3] Ev struktura dualî û kêmbûna pêşbaziya sektorên din bû bingeha gelek kêşeyên aborî yên ku Quweyt di salên paşê de pê re rû bi rû ma, tevî hemû hewldanên ji bo cihêrengkirina aboriyê. Zehmetiya avakirina sektoreke taybet a bihêz û cihêreng ku bikaribe bi sektora petrolê re pêşbaziyê bike an jî alternatîfek jê re çêbike, yek ji mîrasên sereke yên vê serdema veguherînê bû. Ev rewş dişibe diyardeya ku di wêjeya aborî de wekî “nexweşiya Hollandî” tê zanîn, ku tê de serdestiya sektorek çavkaniyên xwezayî dikare zirarê bide pêşketina sektorên din ên aboriyê.

  • 3.2. Avakirina Binesaziya Modern
    Bi herikîna dewlemendiya petrolê re, Quweyt ket nav pêvajoyeke berfireh a modernîzasyonê ku tê de avakirina binesaziyeke nûjen roleke navendî lîst. Ji sala 1946an û pê ve, dahatên petrolê bi awayekî sîstematîk ji bo fînansekirina projeyên binesaziyê yên girîng hatin bikaranîn.23 Di navbera salên 1946 û 1982an de, Quweyt şahidiya veberhênanên mezin di warên wekî bendergeh, torên transportê, santralên elektrîkê, yekeyên bêxwêkirina avê, û plansaziya bajarvaniyê de kir.4
  • Bendergeh û torên transportê:
    Berî serdema petrolê, binesaziya transportê ya Quweytê pir kêm pêşketî bû; gelek rê tenê rêyên axê bûn û ji bo keştiyên mezin bendergehên ava kûr tunebûn.23 Yek ji projeyên yekem ên girîng avakirina bendereke ava kûr ji hêla Kompaniya Petrolê ya Quweytê (KOC) ve bû.23 Bendera Şuweyx (Shuwaikh Port) di vê serdemê de pêş ket û di salên 1970î de bû navenda sereke ya operasyonên barkêşî û hilgirtina kelûpelan (stevedoring).24 Pêşxistina torên rêyên asfaltkirî jî ji bo girêdana navendên bajarî, herêmên pîşesazî, û qadên petrolê bi hev re girîngiyeke mezin hebû. Tevî ku projeya Pêşxistina Bendera Mibarek El-Kebîr projeyeke nûtir e, lê ew berdewamiya wê vîzyona pêşxistina binesaziya deryayî nîşan dide.25
  • Santralên elektrîkê û kapasîteya hilberînê:
    Ji bo dabînkirina enerjiya pêwîst ji bo pîşesazî û nifûsa ku bi lez zêde dibû, veberhênanên mezin di sektora elektrîkê de hatin kirin. Yekem santrala elektrîkê ya şaredariyê li herêma Kendavê li Quweytê hate damezrandin.23 Santrala elektrîkê ya Şuweyx di sala 1952an de bi sê yekîneyên hilmê yên piçûk, ku her yek xwedî kapasîteya 750 kW bû, dest bi xebatê kir.27 Kapasîteya vê santralê di salên paşê de bi awayekî berçav hate zêdekirin: Plant A (4 yekîneyên 7.5 MW) di navbera 1954-1955an de, Plant B (4 yekîneyên 10 MW) di sala 1958an de, û Plant C (3 yekîneyên 30 MW) di navbera 1961-1962an de hatin zêdekirin.27 Wekî din, di sala 1977an de, pênc yekîneyên nû yên gazê, ku her yek xwedî kapasîteya 40.8 MW bû, li santrala Şuweyx hatin zêdekirin, ku kapasîteya giştî ya hilberînê gihand 324 MW.27
    Santralên din ên mezin jî di vê serdemê de hatin avakirin. Santrala Şueybe Bakur (North Shuaiba) di sala 1965an de dest bi xebatê kir û kapasîteya wê ya giştî 400 MW bû (pênc yekîneyên hilmê yên 70 MW û du yekîneyên gazê yên 25 MW).27 Santrala Şueybe Başûr (South Shuaiba), ku di sala 1970an de yekem jeneratora wê ket xebatê, ji şeş jeneratorên 134 MW pêk dihat, ku kapasîteya wê ya giştî nêzîkî 804 MW bû.27 Santrala Doha Rojhilat (Doha East) di sala 1977an de dest bi xebatê kir û bi heft jeneratorên 150 MW û şeş yekîneyên gazê, kapasîteya wê ya elektrîkê gihîşt 1158 MW.27 Santrala Doha Rojava (Doha West) jî di Hezîrana 1982an de komîsyon bû.30 Di encama van veberhênanan de, kapasîteya hilberîna elektrîkê ya giştî ya Quweytê di sala 1980an de gihîşt 2.85 milyon kW (2850 MW).31
  • Santralên bêxwêkirina avê (desalination):
    Ji ber kêmbûna çavkaniyên ava şirîn a xwezayî li Quweytê, ku berî serdema petrolê ava vexwarinê bi piranî dihat îtxalkirin 10, teknolojiya bêxwêkirina ava deryayê ji bo welêt xwedî girîngiyeke jiyanî bû. Quweyt di vî warî de pêşeng bû û di sala 1951ê de bû welatê yekem ê cîhanê ku ji bo hilberîna ava vexwarinê santraleke bêxwêkirinê (submerged tube plant) li Şuweyxê ava kir.29 Di sala 1960î de, Quweyt dîsa pêşengî kir û yekem santrala mezin a ku teknolojiya MSF (Multi-Stage Flash Distillation) bikar dianî, li Şuweyxê bi kapasîteya rojane ya 4,546 metrekup (nêzîkî 1 mîlyon galonên împeratorî) damezrand.29 Ev teknolojî bû standard ji bo piraniya santralên bêxwêkirinê yên paşê li Quweyt û herêmê.
    Di vê serdemê de çend santralên din ên mezin ên bêxwêkirinê hatin avakirin: Santrala Şueybe Başûr di sala 1971ê de bi kapasîteya 0.14 mîlyon metrekup/roj (MCM/roj) hate komîsyonkirin.29 Santrala Doha Rojhilat di sala 1978an de bi kapasîteya 0.19 MCM/roj dest bi xebatê kir.29 Santrala Şuweyx a nû (ku hem teknolojiya MSF hem jî RO bikar dianî) di sala 1982an de bi kapasîteya 0.22 MCM/roj hate komîsyonkirin.29 Van santralan roleke krîtîk di dabînkirina ava paqij ji bo vexwarin, bikaranîna malê, û pîşesaziyê de lîstin.
    Tabloya 5: Pêşketina Binesaziya Sereke ya Bijartî (Elektrîk û Bêxwêkirina Avê – Kapasîteya Sazkirî)
SalNavê Santralê/YekeyêTeknolojî/CureKapasîteya SazkirîÇavkanî
1951Santrala Bêxwêkirinê ya Şuweyx (Yekem)Lûleya BinavbûyîKêm (Nayê zanîn)29
1952Santrala Elektrîkê ya Şuweyx (Destpêk)Hilm3×750 kW=2.25 MW27
1960Santrala Bêxwêkirinê ya Şuweyx (MSF)MSF4,546 m3/roj29
1961-62Santrala Elektrîkê ya Şuweyx (Plant C)Hilm3×30 MW=90 MW27
1965Santrala Elektrîkê ya Şueybe BakurHilm/Gaz400 MW27
1971Santrala Bêxwêkirinê ya Şueybe BaşûrMSF0.14 MCM/roj29
1970-74Santrala Elektrîkê ya Şueybe BaşûrHilm∼804 MW27
1977-81Santrala Elektrîkê ya Doha RojhilatHilm/Gaz1158 MW27
1978Santrala Bêxwêkirinê ya Doha RojhilatMSF0.19 MCM/roj29
1980Kapasîteya Elektrîkê ya Giştî–2850 MW31
1982Santrala Bêxwêkirinê ya Şuweyx (Nû)MSF/RO0.22 MCM/roj29
1982Santrala Elektrîkê ya Doha RojavaHilm(Komîsyon Hezîran 1982)30

    Ev tablo bi awayekî berbiçav nîşan dide ku dewleta Quweytê çawa veberhênanên stratejîk û mezin di binesaziya bingehîn de kiriye ku ji bo modernîzasyon, pîşesazîbûn, û başkirina kalîteya jiyana welatiyan pêwîst bû. Mezinbûna bilez a kapasîteya hilberîna elektrîkê û ava bêxwêkirî paralel bû bi zêdebûna nifûsê, berfirehbûna bajarî, û pêşketina pîşesaziyê. Ev binesazî ne tenê ji bo dabînkirina pêdiviyên heyî, lê her weha ji bo piştgirîkirina mezinbûna pêşerojê jî hatibû sêwirandin.

*   **Projeyên mezin ên bajarvaniyê û planên master:**
    Bi hatina dewlemendiya petrolê re, pêvajoyeke berfireh a bajarvaniyê û nûjenkirina bajarê Quweytê dest pê kir. Bernameyên karên giştî yên mezin di sala 1950an de hatin destpêkirin, ku armanca wan modernîzekirina binesaziya bajarî li seranserê welêt bû, tevî avakirina nexweşxane, dibistan û projeyên xanî yên nû.[33] Ji bo birêvebirina vê pêşketina bilez û plansazkirî, çend planên master hatin amadekirin.
    Plana Yekem a Master ji hêla fîrmaya brîtanî Minoprio, Spencely û Macfarlane ve di sala 1951ê de hate amadekirin.[34] Ev plan bi giranî li ser prensîbên plansaziya bajarî ya rojavayî ya wê demê, nemaze li ser bingeha zonkirinê (veqetandina herêman ji bo armancên cuda yên wekî niştecîbûn, bazirganî, pîşesazî) û veqetandina bikaranîna axê, hatibû damezrandin. Li gorî vê planê, heşt taxên niştecîbûnê yên xweser li derdora bajarê kevn hatin pêşniyarkirin, bi kembereke kesk di navberê de. Herêmên ji bo perwerdehî, tenduristî û pîşesaziyê li derdorên bajêr hatin veqetandin, dema ku bajarê kevn, piştî ku niştecîhên wê yên berê hatin veguhestin, wekî navenda bazirganî û ofîsan hate destnîşankirin.[34]
    Plana Duyemîn a Master di sala 1968an de (hin çavkanî dibêjin 1970 an 1971) ji hêla fîrmayeke din a brîtanî, Colin Buchanan and Partners ve, hate pêşxistin.[34, 35, 36] Vê planê jî li ser heman prensîbên zonkirinê berdewam kir û bajar ber bi bakur û başûr ve li dirêjahiya peravên Kendavê berfireh kir.[35] Yek ji pêşniyarên girîng ên vê planê avakirina sîstemeke veguhastina giştî ya girseyî bû, lê ev proje heta roja îro jî bi tevahî nehatiye pêkanîn.[34] Her weha pêşniyara avakirina zanîngehekê li navenda bajêr jî hebû, ku armanc jê ew bû ku navenda bajêr zindîtir bike, lê ev pêşniyar jî, mîna pêşniyareke bi heman rengî di Plana Yekem de, pêk nehat.[34]
    Lez û mezinahiya projeyên binesaziyê û bajarvaniyê ne tenê asta dewlemendiya nû ya Quweytê nîşan dide, lê di heman demê de vîzyona dewletê ji bo avakirina neteweyek nûjen û peydakirina standardeke jiyanê ya bilind ji bo welatiyên xwe jî radixe ber çavan. Lêbelê, ev pêşketina bilez û plansaziyên bajarvaniyê yên ku bi giranî ji hêla pisporên biyanî ve hatine çêkirin, carinan bi rexneyan re rû bi rû mane ku çand, şert û mercên avhewa, û pêdiviyên civakî yên herêmî bi têra xwe li ber çavan negirtine.[34, 37] Mînak, veguherîna bajarê kevn ê Quweytê, ku berê navendeke zindî ya jiyan û bazirganiyê bû, bo navendeke bazirganî ya ku bi roj qelebalix û bi şev vala dibe, û zêdebûna girêdayîbûna bi otomobîlan re, wekî hin encamên neyînî yên van planan hatine destnîşankirin.[34, 37] Tevî van kêmasiyan, nayê înkarkirin ku veberhênanên di binesaziyê de bingeha Quweyta modern danîne.

4. Guherînên Civakî yên Kûr

Serdema zêdebûna petrolê ne tenê aboriya Quweytê, lê di heman demê de pêkhateya civakî, standardên jiyanê, û saziyên civakî jî bi awayekî kûr û mayînde guherand.

  • 4.1. Bilindbûna Standardên Jiyanê û Damezrandina Dewleta Refahê
    Yek ji encamên herî berbiçav ên dewlemendiya petrolê bilindbûna bilez a standardên jiyanê ji bo welatiyên Quweytî bû. Dahatên mezin ên petrolê îmkan da dewletê ku sîstemeke refahê ya berfireh ava bike ku hema hema hemû aliyên jiyana welatiyan digirt nav xwe. Welatiyên Quweytê di warê dahata serane, hêviya jiyanê ya dirêj, û gihîştina xizmetên perwerdehî û tenduristiyê yên bi kalîte de di nav rêzên herî bilind ên cîhanê de cih girtin.19 Mînak, hêviya jiyanê di dema zayînê de ji 60.4 salan di sala 1960an de bi awayekî berçav zêde bû û di salên paşê de gihîşt astên pir bilind (mînak, 74.7 sal di serdemeke paşê de, ku meyla giştî nîşan dide).38
    Dewleta Quweytê sîstemeke berfireh a refaha civakî damezrand ku tê de alîkariya darayî ji kesên hewcedar re dihat dayîn, deynên bi şertên hêsan ji kesên astengdar re ji bo destpêkirina karsaziyan dihat peydakirin, û derfetên perwerdehiyê ji bo mezinên nexwenda dihatin pêşkêş kirin.22 Hikûmetê bi awayekî berfireh piştgirî da xizmetên civakî: perwerdehî û tenduristî ji bo welatiyan bi tevahî belaş bûn, û xanî, enerjî (elektrîk û av), û gelek kelûpelên bingehîn ên din bi awayekî giran dihatin subvansiyon kirin.3 Ev polîtîkayên refahê beşek ji “peymana civakî” ya neragihandî ya di navbera dewleta rantxwer û welatiyên wê de bûn, ku tê de dewlet beşek ji dewlemendiya petrolê bi welatiyan re parve dikir û di berdêla wê de jî dilsozî û aramiyê hêvî dikir.
  • Xizmetguzariyên perwerdehiyê:
    Sektora perwerdehiyê yek ji wan warên sereke bû ku ji veberhênanên mezin ên dewletê sûd wergirt. Di sala 1945an de, li Quweytê tenê 17 dibistan hebûn. Lêbelê, bi zêdebûna dahatên petrolê re, hejmara dibistan û xwendekaran bi lez zêde bû. Di sala 1960an de, 45,000 xwendekar di sîstema perwerdehiyê ya Quweytê de qeydkirî bûn, ku 18,000 ji wan keç bûn, ev yek nîşana pêşketineke girîng di warê perwerdehiya keçan de bû.39 Perwerdehiya giştî ji bo hemû welatiyên Quweytî yên di navbera temenê 6 û 14 salî de mecbûrî û bi tevahî belaş bû. Ev belaşî ne tenê xwendinê, lê her weha xwarina dibistanê, pirtûk, unîforma, veguhastin, û lênihêrîna bijîjkî ya bingehîn jî digirt nav xwe.22
    Gava herî girîng di warê xwendina bilind de damezrandina Zanîngeha Quweytê bû. Zanîngeh di Cotmeha 1966an de hate damezrandin û di 27ê Mijdara 1966an de bi awayekî fermî bi çar kolejên destpêkê hate vekirin: Koleja Zanistê, Koleja Hunerê, Koleja Perwerdehiyê, û Koleja Jinan.40 Ev yekem saziya giştî ya xwendina bilind û lêkolînê ya dewletê bû û roleke bingehîn di perwerdekirina kadroyên neteweyî de lîst.
    Tabloya 6: Pêşketina Perwerdehiyê li Quweytê (Hejmara Dibistanan û Xwendekaran, Salên Bijartî)
SalHejmara Giştî ya DibistananHejmara Giştî ya XwendekaranXwendekarên Zanîngeha QuweytêÇavkanî
194517Kêm (Nayê zanîn)–39
1960– (Hejmar zêde bûbû)45,000–39
1966/67––~418 (Sala Yekem)41
1970–––
1975/76360 (Giştî) + 138 (Taybet)189,074 (Giştî) + 61,172 (Taybet)~8,000 (Texmînî)(Çavkanî: Annual Statistical Abstract 1976)
1981/82513 (Giştî) + 202 (Taybet)268,447 (Giştî) + 83,089 (Taybet)~15,000 (Texmînî)(Çavkanî: Annual Statistical Abstract 1982)

    *Têbînî: Daneyên ji bo salên 1975/76 û 1981/82 ji kurteyên îstatîstîkî yên salane yên CSB hatine wergirtin an texmînkirin. Hejmara giştî ya dibistanan û xwendekaran ji bo hin salan di çavkaniyên berdest de bi hûrgilî nehatine dîtin.*

    Ev tablo bi zelalî veberhênana mezin a dewletê di sektora perwerdehiyê de û berfirehbûna bilez a derfetên perwerdehiyê ji bo welatiyên Quweytî nîşan dide. Ev yek ne tenê ji bo bilindkirina asta perwerdehiyê û zanistiyê di nav civakê de, lê her weha ji bo dabînkirina hêza kar a jêhatî ji bo rêvebirina dewleta nûjen û aboriya wê ya pêşketî jî krîtîk bû. Zêdebûna rêjeya qeydkirina keçan di hemû astên perwerdehiyê de jî yek ji destkeftiyên girîng ên vê serdemê bû.

*   **Xizmetguzariyên tenduristiyê:**
    Sektora tenduristiyê jî şahidiya veberhênan û pêşketineke berbiçav kir. Dewletê sîstemeke tenduristiyê ya neteweyî ya berfireh, pêşketî, û bi giranî subvansiyonkirî (an jî belaş ji bo welatiyan) damezrand.[22] Pêşketina xizmetên tenduristiyê li Quweytê dikare li çend qonaxan were dabeş kirin: serdema 1949-1960 şahidiya avakirina yekem nexweşxaneya giştî ya dewletê bû. Serdema 1961-1980, ku piştî serxwebûnê dest pê kir, şahidiya damezrandina fermî ya Wezareta Tenduristiyê bû, ku berpirsiyariya plansazkirin û rêvebirina sektora tenduristiyê girt ser xwe. Serdema 1980-1989 jî bi avakirina tesîsên tenduristiyê yên mezin û berfirehkirina xizmetan hate nîşankirin.[42] Veberhênanên mezin di binesaziya tenduristiyê de, tevî avakirina nexweşxane û navendên tenduristiyê yên nûjen û peydakirina amûrên bijîjkî yên pêşketî, bûn sedema başbûneke berbiçav di encamên tenduristiyê yên giştî de, wek kêmbûna rêjeya mirina zarokan û zêdebûna hêviya jiyanê.[38] Tevî ku daneyên hejmarî yên hûrgilî yên li ser hejmara nexweşxane, nivînên nexweşxaneyan, û hejmara bijîşkan ji bo tevahiya serdema 1950-1982 di çavkaniyên berdest de bi awayekî sîstematîk kêm in [38, 43, 44], lê meyla giştî ya veberhênana mezin û pêşketina bilez a sektora tenduristiyê eşkere ye.

*   **Bernameyên xanîkirinê û piştgiriya civakî:**
    Pirsgirêka xanîkirinê yek ji wan mijarên sereke bû ku dewleta Quweytê ji destpêka serdema petrolê bala xwe dayê. Hikûmetê ji destpêka salên 1950î ve dest bi plansazkirin û pêkanîna projeyên xanîkirinê kir, nemaze ji bo malbatên kêm-dahat.[45] Di Kanûna 1954an de, Lijneya Avakirinê ya Hikûmetê hate damezrandin û yekser dest bi avakirina 2000 yekeyên xanî yên bi modelên cuda li pênc herêmên cuda kir.[45] Xanî li Quweytê ji hêla hikûmetê ve bi awayekî giran dihat subvansiyonkirin, û di encamê de standardên xanîkirinê ji bo welatiyan bi gelemperî pir bilind bûn.[22] Malên kevneşopî yên ku ji kerpîçê hatibûn çêkirin, bi piranî cihê xwe dan avahiyên nûjen, vîla, û kompleksên apartmanan li piraniya herêmên welêt.[22] Bernameya xanî ya giştî yek ji stûnên sereke yên dewleta refahê bû; dewletê ne tenê axa ji bo avakirinê belaş dida welatiyan, lê di heman demê de deynên demdirêj ên bê faîz jî pêşkêş dikirin, ku heyama vegerandina wan dikaribû bigihîje 60 salan.[46] Ev yek bernameya xanîkirinê ya Quweytê kir yek ji bernameyên herî berfireh û comerd ên cîhanê. Di navbera salên 1954 û 2000î de (ku beşek mezin ji vê serdemê digire nav xwe), rayedarên xanîkirinê zêdetirî 55,871 yekeyên xanî yên giştî yên cuda û 50,216 deynên xanî ji bo welatiyan peyda kirin.[46] Hejmara yekeyên xanî (dwellings) yên ku di salên serjimêriyê de hatine tomarkirin jî vê meyla zêdebûnê nîşan dide: di sala 1965an de 72,464 yekeyên xanî hebûn, ku ev hejmar di sala 1970an de derket 118,180, di sala 1975an de 137,639, û di sala 1980an de gihîşt 180,141 yekeyên xanî.[47, 48]

Damezrandina dewleta refahê ya berfireh li Quweytê rasterast encama dewlemendiya bêhempa ya petrolê bû û bû stûneke bingehîn a peymana civakî ya di navbera dewlet û welatiyan de. Ev sîstema refahê ne tenê bû sedema bilindbûneke berbiçav di standardên jiyanê, tenduristî, û perwerdehiyê de, lê di heman demê de hêviyên welatiyan ji dewletê re jî pir bilind kir û çandeke girêdayîbûnê bi piştgiriya dewletê re xurt kir. Tevî ku ev yek di serdema zêdebûna petrolê de wekî serkeftineke mezin dihat dîtin, lê di demdirêj de, nemaze dema ku bihayên petrolê dest bi guherînê kirin û kêşeyên darayî derketin holê, ev modela dewleta refahê ya pir comerd bû sedema hin kêşeyên strukturel û bargiraniyeke darayî li ser dewletê, wekî ku di analîzên li ser serdemên paşê de jî tê destnîşankirin.[49, 50]

  • 4.2. Guherînên Demografîk û Bazara Kar
    Serdema zêdebûna petrolê guherînên demografîk ên kûr û veguherîneke mezin di struktura bazara kar a Quweytê de bi xwe re anî. Pêdiviya bi hêza kar ji bo projeyên mezin ên pêşketinê û kêmasiya hêza kar a navxweyî bû sedema herikîneke mezin a karkerên biyanî ber bi Quweytê ve.
  • Zêdebûna hejmara niştecîhan (Quweytî û biyanî):
    Nifûsa Quweytê di vê serdemê de bi lez û bezeke nedîtî zêde bû. Di sala 1950an de, hejmara giştî ya niştecîhan li Quweytê tenê 152,000 kes bû.51 Serjimêriya yekem a fermî ya ku di sala 1957an de hate kirin, nifûsa giştî 206,473 kes tomar kir, ku ji wan 113,622 kes Quweytî (%55) û 92,851 kes ne-Quweytî (%45) bûn [73 (Table 6.3)]. Lêbelê, bi destpêkirina projeyên mezin ên modernîzasyonê û zêdebûna derfetên kar re, rêjeya ne-Quweytiyan bi awayekî berçav zêde bû.
    Di serjimêriya sala 1965an de, nifûsa giştî gihîşt 467,339 kesan, ku tê de hejmara Quweytiyan 168,793 (%36.1) û ya ne-Quweytiyan 298,546 (%63.9) bû [47 (Table 6.3)]. Ev tê wê wateyê ku di navbera 8 salan de rêjeya ne-Quweytiyan ji %45 derketiye nêzîkî %64. Ev meyl di salên paşê de jî berdewam kir. Di sala 1970an de, nifûsa giştî nêzîkî 738,500 kes bû, ku ji wan 247,940 Quweytî (%33.6) û 490,560 ne-Quweytî (%66.4) bûn [73 (Table 6.3)]. Di serjimêriya sala 1975an de, nifûsa giştî gihîşt 994,837 kesan, ku ji wan 307,755 Quweytî (%30.9) û 687,082 ne-Quweytî (%69.1) bûn [47 (Table 6.3)]. Di serjimêriya sala 1980an de, nifûsa giştî derket 1,357,952 kesan, ku ji wan 400,357 Quweytî (%29.5) û 957,595 ne-Quweytî (%70.5) bûn [73 (Table 6.3)].
    Ev zêdebûna dramatîk a nifûsê, nemaze di rêjeya ne-Quweytiyan de, bi giranî ji ber koçberiya karkerên ji welatên Ereb ên din (wek Filistînî, Misrî, Urdunî) û ji welatên Asyayî (wek Hindistan, Pakistan, Bangladeş) bû, ku ji bo valahiyên di bazara kar de û ji bo beşdarbûna di projeyên mezin ên pêşketinê û sektora xizmetguzariyê de dihatin Quweytê.2
    Tabloya 7: Pêşketina Hejmara Niştecîhan li Quweytê (Quweytî vs. Biyanî) di Salên Serjimêriyê de (1957-1980)
SalHejmara Giştî ya NiştecîhanHejmara QuweytiyanHejmara Ne-QuweytiyanRêjeya Quweytiyan (%)Rêjeya Ne-Quweytiyan (%)Çavkanî
1957206,473113,62292,85155.045.0[73 (Table 6.3)]
1965467,339168,793298,54636.163.9[47 (Table 6.3)]
1970738,500247,940490,56033.666.4[73 (Table 6.3)]51
1975994,837307,755687,08230.969.1[47 (Table 6.3)]
19801,357,952400,357957,59529.570.5[73 (Table 6.3)]51

    Ev tablo bi awayekî dramatîk guherîna demografîk a ku Quweyt di nav çend dehsalan de tê de derbas bûye, nîşan dide. Kêmbûna rêjeya welatiyên Quweytî li hember zêdebûna rêjeya niştecîhên biyanî xwedî bandorên civakî, aborî û siyasî yên girîng bû û heta roja îro jî ev yek wekî mijareke girîng û carinan hesas di rojeva Quweytê de dimîne. Ev transformasyona ji civakeke ku berê nisbeten homojen bû ber bi civakeke pir-neteweyî û pir-çandî ve, hem derfetên nû afirandin hem jî kêşeyên nû yên wekî hevsengiya demografîk, parastina nasnameya neteweyî, û birêvebirina polîtîkayên koçberiyê bi xwe re anîn.

*   **Pêkhatina bazara kar û girêdayîbûna bi karkerên biyanî:**
    Berî serdema petrolê, li Quweytê bêkarî hema hema tune bû, lê asta jiyanê bi giştî nizm bû û xelk feqîr bû.[2] Piştî keşfa petrolê û destpêkirina projeyên mezin ên modernîzasyonê, daxwazeke mezin ji bo hêza kar derket holê. Ji ber ku nifûsa Quweytî ya wê demê kêm bû û dibe ku ji bo hin karên fizîkî û teknîkî ne amade bûya, welat bi awayekî girseyî xwe spart karkerên biyanî. Ev yek bû sedema guherîneke bingehîn di struktura bazara kar de.
    Hat dîtin ku standarda jiyana Quweytiyan, nemaze di sektora ne-petrolê de, beşek li ser hesabê karkerên koçber ên ku bi meaşên kêm dixebitîn, bilind bû.[2, 8] Jixwe di sala 1959an de, zêdetirî %75ê hêza kar a li Quweytê ji ne-Quweytiyan pêk dihat. Balkêş e ku di wê demê de, di sektora petrolê de, meaş û mûçeyên karkerên ne-Quweytî bi giştî ji yên karkerên Quweytî bilindtir bûn.[2]
    Lêbelê, bi demê re û bi xurtbûna dewleta refahê re, polîtîkayek derket holê ku tê de piraniya welatiyên Quweytî di sektora giştî de dihatin îstihdam kirin. Ev yek ji ber meaşên bilindtir, garantîkirina kar, şert û mercên kar ên baştir, û saetên kar ên kêmtir di sektora giştî de bû li gorî sektora taybet.[53, 54] Di encamê de, dabeşbûneke eşkere di bazara kar de çêbû: piraniya Quweytiyan (%78 di sala 2024an de, lê ev meyl di serdema petrolê de bi xurtî dest pê kiribû) di sektora hikûmetê de dixebitîn, dema ku rêjeyeke pir bilind a ne-Quweytiyan (%96 di sala 2024an de) di sektora taybet de îstihdam dibûn.[52] Ev dabeşbûn bû sedema kêmbûna berhemdariya kar û tercîha kardêran ji bo karkerên biyanî yên erzantir di sektora taybet de.[55]
    Sîstema Kefaletê (Kafala system), ku tê de her karkerekî biyanî bi kardêrekî herêmî (kafeel) ve girêdayî ye û kafeel berpirsiyariya qanûnî û aborî ya karker hildigire ser xwe, di vê serdemê de li Quweyt û welatên din ên Kendavê xurt bû.[55] Ev sîstem, tevî ku ji bo birêkûpêkkirina hatina karkerên biyanî hatibû sêwirandin, di pratîkê de gelek caran bû sedema îstismarkirina karkeran û kêmbûna hêza wan a danûstandinê li ser meaş û şert û mercên kar.[55]
    Guherînên demografîk û struktura nû ya bazara kar ne tenê encamên aborî bûn, lê di heman demê de bûn sedema çêbûna civakeke tebeqekirî ku tê de newekheviyên berbiçav di navbera welatî û biyaniyan de di warê maf, derfet û standardên jiyanê de hebûn.[9] Ev yek ji bo hevgirtina civakî û pêşketina demdirêj a welêt kêşeyên girîng derxistin holê, ku bandora wan heta îro jî berdewam dike. Pêdiviya aborî bi karkerên biyanî ji bo pêkanîna projeyên mezin ên pêşketinê û kêmbûna hêza kar a navxweyî ji bo hin cûreyên karan, ligel polîtîkayên dewletê yên ku piştgirî didan îstihdamkirina Quweytiyan di sektora giştî de bi meaş û îmtiyazên baş, ev dabeşbûna dualî ya bazara kar û civakê kûrtir kir.

5. Pêşketinên Siyasî û Rola Dewletê

Serdema zêdebûna petrolê ne tenê veguherînên aborî û civakî, lê di heman demê de pêşketinên siyasî yên girîng jî bi xwe re anî. Di vê serdemê de Quweyt serxwebûna xwe bi dest xist, destûreke nûjen pejirand, saziyên dewletê yên modern ava kir, û roleke nû di siyaseta herêmî û navneteweyî de lîst.

  • Serxwebûn (19 Hezîran 1961), destûr (11 Mijdar 1962) û Meclîsa Neteweyî (1963):
    Quweyt, ku ji sala 1899an ve di bin parastina Brîtanyayê de bû 4, di 19ê Hezîrana 1961ê de bi awayekî fermî serxwebûna xwe ya tam bi dest xist.1 Ev yek Quweyt kir yekem monarşiya Kendavê ku ji kontrola Brîtanî rizgar bû û wekî dewleteke serbixwe hate nasîn. Piştî serxwebûnê, yekser dest bi amadekariyên ji bo damezrandina sîstemeke siyasî ya nûjen hate kirin. Di 11ê Mijdara 1962an de, Destûra Quweytê hate pejirandin û ragihandin.1 Ev destûr, ku heta roja îro jî bingeha sîstema siyasî ya Quweytê ye, sîstemeke monarşiya destûrî ava kir û ji bo parlemaneke hilbijartî, ango Meclîsa Neteweyî (Meclîs el-Umme), hin mafên girîng ên yasadanînê, çavdêriya li ser karûbarên hikûmetê û wezîran, û heta pejirandina welîehd jî pêşbînî dikir.56 Yekem hilbijartinên ji bo Meclîsa Neteweyî di Çileya 1963an de hatin kirin, û meclîs di heman salê de dest bi karê xwe kir.1 Meclîsa Neteweyî ya Quweytê bû platforma herî demdirêj û çalak a parlemanî ya hilbijartî di nav monarşiyên Ereb ên Kendavê de û gelek caran bû qada nîqaşên vekirî û rexneyên li ser polîtîkayên hikûmetê, û zext ji bo zêdetir demokrasî, şefafiyet di rêvebirina darayî ya dewletê de, û roleke mezintir di diyarkirina polîtîkayên petrolê de dikir.1
  • Xurtbûna rola malbata Al-Sabah û saziyên dewletê:
    Keşf û îstismarkirina petrolê, û nemaze neteweyîkirina pîşesaziya petrolê di sala 1975an de, hêz û bandora malbata desthilatdar a Al-Sabah û saziyên dewletê bi awayekî berbiçav xurt kir. Berî serdema petrolê, malbata Al-Sabah neçar bû ku hevsengiyekê bi elîta bazirgan a kevn a قدرتمند re biparêze. Lêbelê, kontrola rasterast li ser dahatên mezin ên petrolê avantajeke aborî û siyasî ya mezin da malbata Al-Sabah û ew ji girêdayîbûna bi elîta bazirgan rizgar kir.1 Dewlemendiya petrolê îmkan da malbata Al-Sabah ku bingeha hêza xwe xurtir bike û saziyên dewletê yên nûjen ava bike ku di bin kontrola wan de bûn. Tevî hebûna destûr û Meclîsa Neteweyî, hêza rêveberiyê ya sereke di pratîkê de di destê Emîr û meclîsa malbata desthilatdar de ma. Emîr xwedî mafê tayînkirina serokwezîr û wezîran, û her weha fesihkirina parlemanê bû.1 Ev yek bû sedema sîstemeke siyasî ya ku carinan wekî “nîv-destûrî” tê binavkirin 4, ku tê de hevrikiyek domdar di navbera şaxê rêveberiyê yê ku ji hêla malbata Al-Sabah ve tê kontrol kirin û şaxê yasadanînê yê hilbijartî de hebû.
  • Siyaseta derve û Fona Quweytê ji bo Pêşxistina Aboriya Ereban (KFAED):
    Bi serxwebûnê re û bi zêdebûna dewlemendiya petrolê re, Quweyt dest bi lîstina roleke aktîftir di siyaseta herêmî û navneteweyî de kir. Yek ji stûnên sereke yên siyaseta derve ya Quweytê di vê serdemê de bikaranîna dewlemendiya xwe ji bo pêşxistina têkiliyên dostane û peydakirina alîkariyên pêşketinê ji welatên din re bû. Ev stratejî, ku carinan wekî “dîplomasiya dînarê” tê binavkirin, armanc dikir ku bi rêya alîkariyên aborî dostan qezenc bike, bandora xwe zêde bike, û ewlehiya xwe di herêmeke nearam de misoger bike.57
    Di vê çarçoveyê de, Fona Quweytê ji bo Pêşxistina Aboriya Ereban (Kuwait Fund for Arab Economic Development – KFAED) di Kanûna 1961ê de, tenê şeş meh piştî serxwebûnê, hate damezrandin.57 Ev yekem fona pêşketinê ya herêmî bû ku li Rojhilata Navîn ji hêla welatekî Ereb ve hate avakirin. Di destpêkê de, armanca KFAED ew bû ku piştgiriyê bide projeyên pêşketinê li welatên Ereb. Lêbelê, di sala 1974an de, piştî zêdebûna mezin a dahatên petrolê, sermayeya fonê bi awayekî berbiçav hate zêdekirin û qada xebata wê hate berfireh kirin da ku welatên din ên pêşketî yên li Asya û Afrîkayê jî bigire nav xwe.57 KFAED ne tenê deynên bi şertên hêsan dida, lê di heman demê de alîkariyên teknîkî û pisporî jî pêşkêş dikir. Bi rêya KFAED, Quweyt bû yek ji welatên herî comerd ên cîhanê di warê alîkariya pêşketinê de li gorî rêjeya GDPya xwe. Mînak, di sala 2013an de (wek nîşanek ji bo berdewamiya vê polîtîkayê), alîkariya pêşketinê ya Quweytê %1.3ê GDPya wê pêk dianî, ku ji armanca %0.7ê ya Neteweyên Yekbûyî pir bilindtir bû.57 Ev siyaseta derve ya comerd alîkariya Quweytê kir ku têkiliyên baş bi gelek welatan re deyne û pozîsyona xwe ya navneteweyî xurt bike.
    Avakirina saziyên demokratîk ên wekî parlemanê, tevî ku hêza Emîr û malbata desthilatdar serdest ma, Quweyt ji piraniya monarşiyên din ên Kendavê yên wê demê cihê kir. Ev yek bû sedema dinamîkeke siyasî ya navxweyî ya yekta, ku tê de gengeşe, nîqaşên siyasî yên vekirî, û carinan aloziyên di navbera hikûmet (ku bi gelemperî ji hêla endamên malbata Al-Sabah ve dihat birêvebirin) û parlemanê de derdiketin. Ev rewş, ku carinan dibû sedema rawestandina parlemanê an îstifaya hikûmetan, taybetmendiyeke domdar a siyaseta Quweytê ma. Siyaseta derve ya Quweytê ya ku li ser bingeha alîkariyên aborî û mirovî hatibû avakirin, stratejiyeke jîr û pragmatîk bû ji bo welatekî piçûk lê dewlemend ku di herêmeke jeopolîtîk a hesas û nearam de cih digirt. Ev polîtîka ne tenê ji bo zêdekirina “hêza nerm” (soft power) a Quweytê bû, lê di heman demê de ji bo avakirina tora piştgiriyê û misogerkirina ewlehiya neteweyî jî girîng bû.

6. Krîza Sûq El-Menax û Nîşanên Guherînê

Di destpêka salên 1980yî de, dema ku Quweyt hîn jî di bin bandora serdema zêdebûna petrolê ya “zêrîn” de bû, welat şahidiya yek ji mezintirîn krîzên darayî yên dîroka xwe û herêmê kir: têkçûna borsaya nefermî ya Sûq El-Menax di Tebaxa 1982an de. Ev krîz ne tenê aboriya Quweytê hejand, lê di heman demê de bû xaleke werçerxanê û nîşaneke guherînê di têgihiştina li ser rîskên aborî û pêwîstiya bi rêkûpêkkirinê.

  • Sedemên krîza borsayê ya 1982an:
    Sûq El-Menax (bi Erebî: سوق المناخ, ku tê wateya “bazara avhewayê” an jî cihê rawestandina deveyan) navê borsayeke nefermî bû ku di dawiya salên 1970î û destpêka 1980yî de li Quweytê bi awayekî pir çalak kar dikir.6 Ev bazar bi taybetî li ser hîseyên şîrketên ku li derveyî Quweytê hatibûn tomarkirin (bi piranî li welatên din ên Kendavê) û yên ku li borsaya fermî ya Quweytê nehatibûn lîstekirin, disekinî. Ji ber ku rêziknameyên li ser borsaya fermî piştî têkçûneke biçûk di sala 1977an de hatibûn tundkirin, gelek veberhêner, nemaze yên ku li qezencên bilez û spekulatîf digeriyan, berê xwe dan Sûq El-Menaxê ya bêrêkûpêk.7 Cihê fîzîkî yê bazarê jî balkêş bû: ew li garajeke parkkirinê ya mezin û bi klîma li navenda bajarê Quweytê bû.6
    Sedema sereke ya krîzê mekanîzmayeke spekulatîf a pir xeternak bû ku li ser bingeha karanîna çekên paşdîrokkirî (post-dated cheques) hatibû avakirin.6 Di vê sîstemê de, veberhêner hîseyan bi çekên ku dîroka wan a peredanê ji bo paşerojê (mînak, çend meh şûnde) hatibû nivîsandin, dikirîn. Nirxê van çekên paşdîrokkirî bi gelemperî ji nirxê rastîn ê hîseyan pir bilindtir bû, li ser wê hêviyê ku nirxê hîseyan dê di pêşerojê de hê bêtir bilind bibe. Ev yek bû sedema geşbûneke spekulatîf a mezin û berfirehbûneke krediyê ya bêkontrol û bêrêkûpêk. Gelek ji şîrketên ku hîseyên wan li Sûq El-Menax dihatin firotin, di rastiyê de şîrketên “qalik” bûn ku ti nirxek aborî ya rastîn an jî berhemeke wan tunebû; mînakek navdar şîrketeke mirîşkan bû ku hîseyên wê dihatin firotin berî ku yek mirîşk jî tê de hebe.6 Di lûtkeya xwe de, sermayeya bazarê ya Sûq El-Menax gihîştibû asta sêyemîn a herî mezin a cîhanê, li pişt DYA û Japonyayê, û li pêşiya Brîtanya û Fransayê.7
    Krîz di Tebaxa 1982an de teqiya, dema ku yek ji bazirganên mezin ên sûkê çeka paşdîrokkirî ya karmendekî ciwan ê Ofîsa Pasaportan ji bo peredanê pêşkêş kir û derket holê ku di hesabê wî de pere têrê nake.6 Ev bûyer bû sedema panîkeke zincîrî; her kesî hewl da ku çekên xwe yên paşdîrokkirî berî wextê wan biqedîne, û ev yek bû sedema têkçûna tevahiya sîstema spekulatîf.
  • Mezinahî û encamên krîzê:
    Mezinahiya krîza Sûq El-Menax ji bo aboriya Quweytê û herêmê pir mezin bû. Piştî ku krîzê dest pê kir, Wezareta Darayî ya Quweytê di Îlona 1982an de ferman da ku hemû çekên gumanbar ji bo zelalkirinê bêne radest kirin û Sûq El-Menax bi fermî hate girtin.7 Lêpirsîna fermî ya ku piştî krîzê hate kirin, eşkere kir ku nirxa giştî ya çekên bêqîmet ên ku nehatibûn dayîn, gihîştiye nêzîkî 94 mîlyar dolarên Amerîkî, ku ji nêzîkî 6,000 veberhêneran (hem mezin hem jî piçûk) dihat.7 Ev reqem ji Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) ya Quweytê ya wê demê nêzîkî pênc qat zêdetir bû.6
    Encamên krîzê pir giran bûn. Sektora darayî ya Quweytê bi tevahî hejiya; ji xeynî Banka Neteweyî ya Quweytê (National Bank of Kuwait – NBK), ku banka herî mezin û kevn a welêt bû, hemû bankên din ên Quweytî bi awayekî teknîkî îflas kirin û tenê bi piştgirî û destwerdana Banka Navendî ya Quweytê karîn li ser piyan bimînin.6 Hikûmeta Quweytê neçar ma ku destwerdaneke mezin bike da ku pêşî li têkçûneke tam a aboriyê bigire. Ji bo vê armancê, bernameyeke aloz a bi navê “Bernameya Çareserkirina Tesîsên Krediyê yên Zehmet” (Difficult Credit Facilities Resettlement Program) hate damezrandin da ku deynan ji nû ve strukture bike û alîkariya kesên ku zirar dîtibûn bike.7
    Krîzê ne tenê bandor li aboriya Quweytê kir, lê her weha, ligel kêmbûna dahatên petrolê ji ber Şerê Îran-Iraqê yê ku wê demê berdewam dikir, tevahiya herêma Kendavê xiste nav resesyoneke aborî.7 Di asta civakî de jî, krîzê bû sedema zêdebûna bêbaweriyê di navbera karsaz û bazirganên Quweytî de, têkçûna hin strukturên malbatî ji ber windahiyên mezin ên darayî, û guherîneke ji nişka ve di statuya aborî ya gelek kesan de, ku hin ji wan di şevekê de ji mîlyoneran bûn kesên deyndar.6
    Tabloya 8: Daneyên Sereke yên Krîza Sûq El-Menax (1982)
NîşankerNirx/HejmarÇavkanî
Nirxa Giştî ya Çekên Bêpere yên Nehatine Dayîn~94 Mîlyar USD7
Hejmara Veberhênerên Bandorbûyî~6,0007
Nirxa Çekan li gorî GDPya Quweytê~5 qat ji GDPya wê demê6
Bandora li ser BankanHemû bank (ji xeynî NBK) bi teknîkî îflas kirin6
Indeksa Sûkê (Adar-Tebax 1982)Ji 240 daket 11058

Ev tablo bi awayekî kurt û berbiçav mezinahiya şoka aborî ya ku krîza Sûq El-Menax li Quweytê çêkiriye, nîşan dide. Ev hejmar ne tenê xeteriyên spekulasyona bêrêkûpêk û bazarên darayî yên qels nîşan didin, lê di heman demê de girêdayîbûna aboriyê bi bextê baş ê sektora petrolê û kêmasiya derfetên veberhênanê yên saxlem jî ronî dikin. Pêwîstiya destwerdana dewletê ji bo rizgarkirina sektora darayî û aboriyê jî girîngiya rola dewletê di aboriyên rantxwer de teqez dike.

  • Nirxandina krîzê wek xaleke werçerxanê: Krîza Sûq El-Menax ya sala 1982an bi gelemperî wekî dawiya “Serdema Zêrîn” a destpêkê ya Quweytê, ku bi dewlemendî û mezinbûna bilez a piştî keşfa petrolê hatibû nîşankirin, tê dîtin.4 Ev krîz ne tenê bûyereke darayî ya îzolekirî bû; ew kêmasî û qelsiyên di modela aborî ya Quweytê de, ku bi giranî li ser dahatên petrolê yên guherbar û spekulasyonên bêkontrol ava bûbû, bi awayekî eşkere derxist holê. Yek ji encamên herî girîng ên krîzê ew bû ku pêwîstiya bi rêziknameyên darayî yên tundtir, çavdêriyeke baştir li ser bazarên sermayeyê, û saziyên birêkûpêkkirinê yên bihêztir hate fêm kirin. Krîzê nîşan da ku dewlemendiya petrolê bi serê xwe nikare bibe garantiya aramî û pêşketina domdar, û ku rêvebirina nerast a vê dewlemendiyê dikare bibe sedema felaketên aborî. Wekî din, krîza Sûq El-Menax bû sedema serdemeke nearamiya aborî û heta radeyekê siyasî di salên 1980yî de li Quweytê.4 Baweriya bi pêşeroja aborî ya bêdawî û hêsan a ku li ser bingeha petrolê hatibû avakirin, hejiya. Ev bûyer ne tenê krîzeke aborî bû, lê di heman demê de krîzeke civakî û psîkolojîk bû ku bandoreke kûr li ser têgihiştina Quweytiyan li ser aborî û dewlemendiyê kir. Ew nîşanek bû ku serdema “hêsan” a pereqezenckirinê û mezinbûna bêkontrol bi dawî dibe û ku ji bo pêşerojeke aramtir pêdivî bi polîtîkayên aborî yên baqiltir, cihêrengtir, û birêkûpêktir heye. Di vî warî de, krîza Sûq El-Menax wekî hişyariyekê bû ku Quweyt neçar ma dersên girîng jê derxîne ji bo rêvebirina aboriya xwe di salên pêş de.

7. Bandorên Destpêkê yên Jîngehê

Tevî ku bala sereke ya serdema zêdebûna petrolê li ser pêşketina aborî û modernîzasyonê bû, û piraniya agahiyên li ser zirara jîngehê ya mezin li Quweytê bi Şerê Kendavê yê 1991ê û şewatên petrolê yên wê demê ve girêdayî ne 59, lêbelê, hin nîşanên destpêkê yên pirsgirêkên jîngehê yên ku ji ber pîşesaziya petrolê ya ku bi lez pêş diket û bajarvaniya bilez derketibûn holê, berî vî şerî jî hebûn. Hişmendî û rêziknameyên jîngehê di wê serdemê de li cîhanê û li Quweytê hîn di qonaxên xwe yên destpêkê de bûn.

  • Qirêjiya Hewayê:
    Yek ji herêmên ku herî zêde di bin bandora qirêjiya hewayê ya pîşesazî de ma, Herêma Pîşesazî ya Şueybeyê (Shuaiba Industrial Area – SIA) bû. SIA di destpêka salên 1960î de wek navendeke sereke ya pîşesaziya giran li Quweytê hatibû pêşxistin, û tê de sê rafîneriyên petrolê, kompleksên petrokîmyayê, kargeheke çîmentoyê, kargeheke klor û sodayê, du santralên elektrîkê û bêxwêkirina avê, û termînalên barkirina petrolê hebûn.68 Çavkaniya sereke ya qirêjiya hewayê li SIA şewitandina mîqdarên mezin ên nefta giran bû, ku dibû sedema derketina gemarên wekî oksîtên nîtrojenê (NOx), dîoksîda kelkûrê (SO2), pariyên (particulate matter), û hîdrokarbonan.68 Van gemaran ne tenê bandor li kalîteya hewayê ya herêma pîşesazî dikir, lê her weha ji ber bayê serdest ber bi herêmên niştecî yên nêzîk ve jî dihatin veguhestin û dibûn sedema fikarên tenduristiyê.68
    Mînakeke berbiçav a bandora rasterast a pîşesaziyê li ser jîngeh û tenduristiya mirovan li Şueybeyê qewimî. Di sala 1967an de, ji ber nêzîkbûna zêde ya kargeheke hilberîna amonyakê (nêzîkî 300 metre) bi gundekî niştecî re, piştî çend bûyerên rijandina gaza amonyakê ku bû sedema pirsgirêkên tenduristiyê yên giran ji bo niştecîhan, hikûmeta Quweytê di sala 1975an de neçar ma ku tevahiya gund vala bike.68 Ev bûyer nîşaneke zelal a kêmbûna baldariya li ser plansaziya jîngehê û cihgirtina pîşesaziyan di qonaxên destpêkê yên pêşketinê de bû. Tevî ku daneyên berfireh ên li ser asta qirêjiya hewayê ji bo salên 1970î û destpêka 1980yî li Quweytê kêm in, lê tê zanîn ku Quweyt di sala 1982an de dest bi pêkanîna sîstema Nirxandina Bandora Jîngehê (EIA) kir, ku ev yek nîşana destpêka hişmendiyeke fermî li ser pirsgirêkên jîngehê bû.68
  • Qirêjiya Avê û Deryayê:
    Pêşketina bilez a bajarî û pîşesazî li peravên Quweytê jî bandoreke neyînî li ser jîngeha deryayî kir. Projeyên berfireh ên dagirtina peravên deryayê (land reclamation) û kolandina binê avê (dredging), nemaze li perava bajarê Quweytê û li dirêjahiya peravê di navbera Kendava Quweytê û sînorê Erebistana Siûdî de, di vê serdemê de bi awayekî berfireh hatin pêkanîn.69 Van çalakiyan bûn sedema windabûn û xerabûna ekosîstemên deryayî yên girîng û hesas, wek zeviyên qûmî yên peravî yên kêm-av (tidal flats), refên koral, û zeviyên giyayên deryayî, ku ji bo cihêrengiya biyolojîk û masîvaniyê pir girîng in.69 Hate destnîşankirin ku kêmbûna stokên şîrmij (shrimp) li Kendava Quweytê, ku berê yek ji çavkaniyên girîng ên aborî bû, dibe ku beşek encama van projeyên dagirtina peravan û her weha nêçîra zêde be.69
    Wekî din, raporên wê demê nîşan didin ku li herêmên deryayî yên nêzîkî benderan û navendên pîşesazî, di nav de li peravên Quweytê, zêdebûnek di asta hin metalên giran ên wekî serber, zîbeq, û sifir di موجوداتên deryayî (wek îstirîdye û midye) de hatiye dîtin.69 Bi taybetî, asta vanadium, ku bi gelemperî bi pîşesaziya petrolê ve girêdayî ye, li Kendava Quweytê bilind bû.69 Ev yek nîşan dide ku bermayiyên pîşesazî dibe ku bêyî paqijkirineke têr dihatin avêtin nav deryayê.
  • Rêveberiya Bermayiyên Pîşesazî:
    Di serdema zêdebûna petrolê de, bi zêdebûna çalakiyên pîşesazî re, mîqdara bermayiyên pîşesazî jî zêde bû. Yek ji pirsgirêkên sereke yên bermayiyên hişk li herêmê lûsa rûnî (oily sludges) bû, ku ji rafînerî û tesîsên din ên petrolê derdiket. Li Quweytê, rêbaza sereke ya ji holê rakirina van lûsan şewitandina wan bû 69, ku ev yek bi xwe dibû sedema qirêjiya hewayê û belavbûna gemarên din. Bermayiyên din ên mezin ên ku li Quweytê dihatin hilberandin di nav de lûsên rafîneriyê yên toksîk û herrîyên ku tê de merkur (ji kargehên Klor/Alkalî) hebû, dihatin dîtin. Rêbazên avêtina van bermayiyan bi gelemperî ne ewle bûn û tê de avêtina rasterast li ser erdê an jî şewitandina di çalên vekirî de hebû.69 Van pratîkan rîska qirêjbûna ax û çavkaniyên ava binê erdê zêde dikir.
    Tevî ku di serdema 1946-1982an de baldariya sereke li ser bidestxistina feydeyên aborî yên ji petrolê û modernîzekirina welêt bû, nîşanên destpêkê yên zirara jîngehê ji ber pîşesaziya petrolê û bajarvaniya bilez û bêplansaz dest pê kiribûn xuya bibin. Lêbelê, hişmendiya giştî û rêziknameyên qanûnî yên di derbarê parastina jîngehê de hîn di qonaxên xwe yên pir destpêkê de bûn, hem li Quweytê hem jî li piraniya cîhanê. Ji ber vê yekê, pirsgirêkên jîngehê bi gelemperî heta piştî rûdana felaketên mezin ên wekî şewatên petrolê yên Şerê Kendavê yê 1991ê bi awayekî berfireh û cidî neketin rojeva giştî û polîtîkayên dewletê. Bûyera valakirina gundê li Şueybeyê ji ber rijandina gaza amonyakê 68 yek ji wan nîşanên hişyarker ên destpêkê bû ku nîşan dida ku pêşketina bêkontrol dikare çi encamên neyînî ji bo jîngeh û tenduristiya mirovan bîne.

8. Encamname

Serdema zêdebûna petrolê ya di navbera salên 1946 û 1982an de ji bo Quweytê qonaxeke dîrokî ya veguherîneke radîkal û piralî temsîl dike. Di nav çend dehsalan de, Quweyt ji civakeke kevneşopî ya ku aboriya wê li ser çavkaniyên bisînor ên deryayî û bazirganiya herêmî bû, veguherî dewleteke modern, dewlemend, û xwedî bandoreke berbiçav li ser asta navneteweyî. Petrol, wekî motora sereke ya vê transformasyonê, ne tenê çavkaniya dewlemendiyeke bêhempa bû, lê di heman demê de bû bingeha avakirina binesaziyeke nûjen, damezrandina sîstemeke refahê ya berfireh ku hema hema hemû welatiyên Quweytî jê sûd werdigirtin, û bilindkirina standardeke jiyanê ya ku li cîhanê di nav yên herî baş de dihat hesibandin.

Mîrateya demdirêj a vê serdema zêdebûna petrolê li ser aborî, civak û siyaseta Quweytê pir tevlihev e û heta roja îro jî bandora xwe didomîne. Di warê aborî de, tevî ku dewlemendiyeke mezin hate bidestxistin û veberhênanên girîng hatin kirin, girêdayîbûneke kûr û strukturel bi dahatên petrolê re çêbû.1 Hewldanên ji bo cihêrengkirina aboriyê û kêmkirina vê girêdayîbûnê bi piranî bi ser neketin, û aboriya Quweytê li hember guherînên di bihayên petrolê yên cîhanî de pir hesas ma. Krîza borsayê ya Sûq El-Menax di sala 1982an de qelsî û rîskên vê modela aborî ya yekalî bi awayekî eşkere derxist holê.

Di warê civakî de, serdema petrolê bû sedema avabûna civakeke nûjen, bajarî, û bi piranî perwerdekirî. Standardên jiyanê, tenduristî, û perwerdehiyê bi awayekî dramatîk baş bûn. Lêbelê, di heman demê de, guherînên demografîk ên mezin, nemaze bi hatina girseyî ya karkerên biyanî, bûn sedema çêbûna civakeke tebeqekirî ku tê de newekheviyên berbiçav di navbera welatiyên Quweytî û niştecîhên ne-Quweytî de di warê maf, derfet, û statuya civakî de hebûn.9 Çandeke ku tê de dewlet wekî dabînkerê sereke yê refah û kar tê dîtin, bi xurtî di nav civakê de cih girt.

Di warê siyasî de, Quweyt di vê serdemê de serxwebûna xwe bi dest xist û sîstemeke siyasî ya yekta ava kir ku tê de monarşiyeke destûrî bi parlemaneke hilbijartî û çalak re hevkarî dike (û carinan jî pê re dikeve nav aloziyan).1 Hêza malbata desthilatdar a Al-Sabah, bi kontrolkirina dewlemendiya petrolê û saziyên dewletê, zexm bû. Di siyaseta derve de, Quweyt bi rêya “dîplomasiya dînarê” û Fona Quweytê ji bo Pêşxistina Aboriya Ereban, roleke girîng wekî welatekî alîkar û xêrxwaz lîst.

Di warê jîngehê de, pêşketina bilez a pîşesazî û bajarvaniyê, ku bi giranî bêyî baldariyeke têr li ser parastina jîngehê pêk hat, bû sedema derketina pirsgirêkên jîngehê yên destpêkê, wek qirêjiya hewa û avê, û rêveberiya nebaş a bermayiyên pîşesazî.59 Van pirsgirêkan di salên paşê de, nemaze piştî felaketa jîngehê ya Şerê Kendavê, girantir bûn.

Bi giştî, serdema zêdebûna petrolê ya 1946-1982 bingeha Quweyta nûjen danî û jiyana welatiyên wê bi awayekî erênî guherand. Lêbelê, di heman demê de, tovên gelek kêşe û dijwariyên strukturel ên ku welat îro pê re rû bi rû ye – wek girêdayîbûna bi petrolê, hewcedariya bi cihêrengkirina aboriyê, hevsengiya demografîk, û domdariya modela dewleta refahê – di vê serdemê de hatin çandin. Têgihiştina kûr a vê qonaxa dîrokî, bi hemû aliyên wê yên erênî û neyînî, ji bo fêmkirina rewşa heyî ya Quweytê û ji bo plansazkirina pêşerojeke aramtir û domdartir ji bo nifşên paşerojê krîtîk e. Mîrateya vê serdemê tevlihev e; “bereketa petrolê” di heman demê de hin aliyên “nexweşiya çavkaniyê” (resource curse) jî bi xwe re anî. Fêmkirina vê dualîteyê ji bo her analîzeke kûr û objektîf a li ser dîroka Quweytê pêwîst e. Dersên ku ji serkeftin û kêmasiyên vê serdemê têne derxistin, dikarin ji bo Quweyt û welatên din ên ku bi rewşên bi heman rengî re rû bi rû ne, bibin rêber.

Xebatên wergirtî

  1. BTI 2024 Kuwait Country Report: BTI 2024 – bti-project.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://bti-project.org/en/reports/country-report/KWT
  2. The Role of Oil in Kuwait’s Economy – UNI ScholarWorks, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://scholarworks.uni.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1035&context=draftings
  3. Class and State in Kuwait – MERIP, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://merip.org/1985/05/class-and-state-in-kuwait/
  4. Kuwait – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kuwait
  5. Kuwait Oil History – KPC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://mobile.kpc.com.kw/kuwait_oil_history.html
  6. Souk Al-Manakh: Worst financial crisis in Kuwait, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://kuwaittimes.com/souk-al-manakh-worst-financial-crisis-in-kuwait/
  7. Souk Al-Manakh stock market crash – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Souk_Al-Manakh_stock_market_crash
  8. scholarworks.uni.edu, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://scholarworks.uni.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1035&context=draftings#:~:text=The%20effect%20of%20the%20oil,in%20the%20non%2Doil%20sector.&text=In%20Kuwait%20there%20are%20three,a%20surplus%20almost%20every%20year.
  9. Monopolization is stifling Kuwait’s economy—it’s time to rethink top-down policies, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/books/monopolization-is-stifling-kuwaits-economy/
  10. Kuwait – Oil, Gas, Refining – Britannica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.britannica.com/place/Kuwait/Resources-and-power
  11. History of Kuwait. Timelines, ancient and modern Kuwait history …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.countryreports.org/country/Kuwait/expandedhistory.htm?countryid=135&hd=r8e34.aspx&kw0031)
  12. (PDF) A Historical Overview of Kuwait’s Economic Model and its Sustainability, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/382366506_A_Historical_Overview_of_Kuwait’s_Economic_Model_and_its_Sustainability
  13. Crude oil production total – areppim, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://stats.areppim.com/stats/stats_oilprod_1960x09.htm
  14. Kuwait Oil production – data, chart | TheGlobalEconomy.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.theglobaleconomy.com/Kuwait/oil_production/
  15. Anatomy of an oil-based welfare state: Rent distribution in Kuwait – LSE Research Online, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, http://eprints.lse.ac.uk/55663/1/__lse.ac.uk_storage_LIBRARY_Secondary_libfile_shared_repository_Content_Kuwait%20Programme_Fattouh_2011.pdf
  16. Kuwait Oil revenue – data, chart | TheGlobalEconomy.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.theglobaleconomy.com/Kuwait/oil_revenue/
  17. GDP (current US$) – Kuwait | Data, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locations=KW
  18. Kuwait GDP Growth Rate 1971-2025 | MacroTrends, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/KWT/kuwait/gdp-growth-rate
  19. http://www.chathamhouse.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.chathamhouse.org/sites/default/files/field/field_document/20130524KuwaitStudyGroup.pdf
  20. Limitations of Kuwait’s Economy: An Absorptive Capacity Perspective, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=32391
  21. III Budget Structure and Implications for Fiscal Policy in: Kuwait – IMF eLibrary, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.elibrary.imf.org/display/book/9781557756237/ch03.xml
  22. Kuwait – Healthcare, Education, Quality of Life | Britannica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.britannica.com/place/Kuwait/Health-and-welfare
  23. Oil development in the Middle East | Institution of Civil Engineers (ICE), erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ice.org.uk/what-is-civil-engineering/infrastructure-projects/oil-development-in-the-middle-east
  24. About Us – KGL, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.kgl.com/about-us/
  25. Kuwait ramps up growth with $18.7 billion in major projects, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://timeskuwait.com/kuwait-ramps-up-growth-with-18-7-billion-in-major-projects/
  26. [2025] Latest List of Upcoming Mega Projects in Kuwait – Blackridge Research & Consulting, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.blackridgeresearch.com/blog/list-of-top-biggest-largest-epc-construction-infrastructure-mega-projects-kuwait/
  27. Historical Overview – MEW Kuwait, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mew.gov.kw/en/about/historical-overview/
  28. MEW Kuwait, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mew.gov.kw/en/about/historical-overview
  29. Water Infrastructure in Kuwait – Fanack Water, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://water.fanack.com/kuwait/water-infrastructure-in-kuwait/
  30. Power plant profile: Doha West Power Plant, Kuwait – Power Technology, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.power-technology.com/data-insights/power-plant-profile-doha-west-power-plant-kuwait/
  31. Kuwait Electricity production capacity – data, chart | TheGlobalEconomy.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.theglobaleconomy.com/Kuwait/electricity_production_capacity/
  32. Desalination and water resource management in Kuwait* 1 | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/228365403_Desalination_and_water_resource_management_in_Kuwait_1
  33. Economic Evolution of Kuwait City by Kh on Prezi, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://prezi.com/p/hswarkhom43e/economic-evolution-of-kuwait-city/
  34. Sharifah Alshalfan THE AFTERMATH OF A MASTERPLAN FOR KUWAIT: AN EXPLORATION OF THE FORCES THAT SHAPE KUWAIT CITY 211 1. The crea – CIDOB, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cidob.org/sites/default/files/2024-10/211-224_SHARIFAH%20ALSHALFAN.pdf
  35. The architecture of the 1950s and 1960s. | Download Scientific Diagram – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/figure/The-architecture-of-the-1950s-and-1960s_fig2_223233037
  36. Studies for National Physical plan and Master plan for Urban areas [Second Report]. The short term plan, Summary of Volumes 1,2 & 3 and Statement of Proposals. – Digital Archive of the Middle East, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://humanities-collections.exeter.ac.uk/dame/s/en/item/7668
  37. A Framework to Evaluate the Impact of Building Legislation on the Performance of the Built Environment: The Case of Kuwait, a Ma – SciSpace, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://scispace.com/pdf/a-framework-to-evaluate-the-impact-of-building-legislation-31v4btev20.pdf
  38. http://www.lse.ac.uk, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.lse.ac.uk/lse-health/assets/documents/Reports/Kuwait-Health-System-Review.pdf
  39. Education in Kuwait – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Education_in_Kuwait
  40. Undergraduate Courses Offered by Kuwait University | QSChina, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.qschina.cn/en/universities/kuwait-university/undergrad
  41. Kuwait University – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kuwait_University
  42. REPORT ON HISTORY OF HEALTH SERVICES IN KUWAIT – Health – 06/01/2001 – KUNA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&id=1135595
  43. Health Care System in Kuwait: In: Perspectives on the Standardization of Health Care Systems Globally – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/371644048_Health_Care_System_in_Kuwait_In_Perspectives_on_the_Standardization_of_Health_Care_Systems_Globally
  44. Kuwait | Data, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://data.worldbank.org/country/kuwait
  45. Public Authority for Housing welfare :: About us, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.pahw.gov.kw/About_en
  46. The Public Housing Program in Kuwait: An Assessment of Financial Constraints and Future Challenges, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journals.ku.edu.kw/jgaps/index.php/jgaps/article/download/2101/1769/6073
  47. Untitled, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.e.gov.kw/sites/kgoenglish/Forms/StatisticalReview-2015.pdf
  48. Central Statistical Bureau, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.e.gov.kw/sites/kgoenglish/Forms/StatisticalReview-2014.pdf
  49. Social spending, expenditure efficiency and fiscal sustainability: Strategies to rebalance the Kuwait budget, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unescwa.org/sites/default/files/pubs/pdf/social-spending-expenditure-efficiency-fiscal-sustainability-strategies-rebalance-kuwait-budget-en.pdf
  50. Kuwait: Selected Issues – IMF eLibrary, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.elibrary.imf.org/downloadpdf/view/journals/002/2024/329/002.2024.issue-329-en.pdf
  51. Demographics of Kuwait – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Kuwait
  52. Kuwait’s Population Grows Every 5 Minutes, Expats Make Up 69% | arabtimes, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.arabtimesonline.com/news/one-person-added-to-kuwaits-population-every-5-minutes/
  53. The Fault Lines of an Oil Economy: The Case of Kuwait (Part 2) – The Economics Review, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://theeconreview.com/2022/02/24/the-fault-lines-of-an-oil-economy-the-case-of-kuwait-part-2/
  54. (PDF) Foreign Faces in Kuwaiti Places: The Challenges of Human Capital Utilization in Kuwait – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/314767418_Foreign_Faces_in_Kuwaiti_Places_The_Challenges_of_Human_Capital_Utilization_in_Kuwait
  55. As the Gulf Region Seeks a Pivot, Reforms to Its Oft-Criticized Immigration Policies Remain a Work in Progress, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.migrationpolicy.org/article/gulf-region-gcc-migration-kafala-reforms
  56. Will Kuwait’s Parliamentary Democracy Be Restored, Reformed, or Repudiated?, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://carnegieendowment.org/research/2025/03/kuwaits-parliament-suspension-emir-democracy?lang=en
  57. http://www.stimson.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.stimson.org/wp-content/files/file-attachments/Kuwaiti%20Humanitarianism-%20The%20History%20and%20Expansion%20of%20Kuwaits%20Foreign%20Assistance%20Policies_0.pdf
  58. Averting Financial Crisis Kuwait – World Bank Documents and Reports, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://documents.worldbank.org/curated/pt/316161468772184431/pdf/multi-page.pdf
  59. Environmental issues in Kuwait – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_issues_in_Kuwait
  60. What the environmental legacy of the Gulf War should teach us – CEOBS, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ceobs.org/what-the-environmental-legacy-of-the-gulf-war-should-teach-us/
  61. The Environmental Impacts of the Gulf War 1991 – IIASA PURE, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pure.iiasa.ac.at/7427/
  62. Kuwait Oil Field Restoration – Bechtel, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bechtel.com/projects/kuwait-oil-field-restoration/
  63. The Environment Weapon: Oil in the Gulf War – Mandala Projects, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://mandalaprojects.com/ice/ice-cases/kuwait-pollute.htm
  64. Oil Spill Remediation Efforts in the Middle East, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://conservancy.umn.edu/bitstreams/5fe95d64-c3aa-4aee-82d3-31954d0c148f/download
  65. Pollution in the Gulf: Monitoring the marine environment, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.iaea.org/sites/default/files/35205980913.pdf
  66. Iraq Burns Kuwaiti Oil Wells | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/iraq-burns-kuwaiti-oil-wells
  67. Kuwaiti oil fires – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kuwaiti_oil_fires
  68. Developing environmental impact statement (EIS) guidelines for the …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/14777830810904902/full/html
  69. http://www.ais.unwater.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ais.unwater.org/ais/aiscm/getprojectdoc.php?docid=3956
  70. Kuwait’s Economy Will Bounce Back Despite US Tariffs Impact – Fitch Solutions, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.fitchsolutions.com/bmi/country-risk/kuwaits-economy-will-bounce-back-despite-us-tariffs-impact-14-05-2025
  71. Kuwait emir just enacted biggest political changes in decades. What happened?, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.newarab.com/news/kuwait-just-made-biggest-changes-years-what-happened
  72. documents1.worldbank.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://documents1.worldbank.org/curated/en/849591468047942853/pdf/multi0page.pdf
  73. etheses.whiterose.ac.uk, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://etheses.whiterose.ac.uk/id/eprint/463/1/uk_bl_ethos_238648.pdf
  74. Kuwait Government Online Population Of Kuwait, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://e.gov.kw/sites/kgoenglish/Pages/Visitors/AboutKuwait/KuwaitAtaGlanePopulation.aspx/1000
, , , , , ,

Yorum bırakın

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne