Bernameya Perwerdehiya Muzîkê, Bandora Civakî û Rexneyên Ser Wê

1. Destpêk: El Sistema û Konteksta Wê ya Civakî-Çandî li Venezuelayê

Bernameya perwerdehiya muzîkê ya Venezuelayê, ku bi navê “El Sistema” (Sîstem) tê nasîn, projeyeke civakî û çandî ya berbiçav e ku ji damezrandina xwe ve di sala 1975an de bala cîhanê kişandiye. Ev bername, ku ji hêla aborînas, muzîkjen û çalakvanê civakî José Antonio Abreu ve hat destpêkirin, bi armanca bingehîn a bikaranîna muzîka klasîk wekî amûrek ji bo guhertina civakî û pêşxistina kesane ya zarok û ciwanên Venezuelayî, bi taybetî yên ku di nav xizaniyê û mercên dijwar de dijîn, ava bû.¹ Dirûşma navdar a bernameyê, “Muzîk ji bo Guhertina Civakî” (Tocar y Luchar – Lêxistin û Têkoşîn), felsefeya wê ya bingehîn bi kurtasî îfade dike.²

Vîzyona Abreu ew bû ku muzîk ne tenê wekî hunerek elît, lê wekî mafek bingehîn ji bo hemû zarokan û hêzeke veguherîner ji bo civakê were dîtin.¹ Ji ber vê yekê, yek ji taybetmendiyên stratejîk ên destpêkê yên El Sistema ew bû ku ew ne di bin banê Wezareta Çandê de, lê di bin sîwana wezaretên xizmetên civakî de hate damezrandin.² Ev biryar ne tenê ji bo misogerkirina jiyana dirêj a bernameyê di nav guherînên siyasî de girîng bû, lê di heman demê de rê li ber wê yekê vekir ku bername bikaribe xwe wekî însiyatîfeke civakî ya bingehîn bide nasîn û piştgiriya darayî û siyasî ji hukûmetên cihêreng werbigire. Bi rastî, El Sistema kariye piştgiriya heft hukûmetên li pey hev li Venezuelayê, ku ji hêlên siyasî yên cuda bûn, bi dest bixe.² Ev pozîsyona stratejîk dibe ku bandorek girîng li ser çawaniya ku bername xwe pêşkêşî cîhanê kiriye û çawa hatiye nirxandin kiribe, û her weha dibe ku rave bike ka çima îmaja “bernameya civakî” ewqas bi hêz pêş ketiye, hetta dema ku rexneyên cidî li ser bandora wê ya civakî ya rastîn derketine holê. Armanca bernameyê ew bû ku muzîkê ji bo parastina zarokan bi rêya perwerde, rehabîlîtasyon û pêşîlêgirtina tevgerên sûcdar bikar bîne.²

Bi demê re, El Sistema berfireh bû û bû torgilokek neteweyî ya mezin a orkestra û koroyên ciwanan, ku perwerdehiya muzîkê ya bêpere pêşkêşî bi sed hezaran zarokan li seranserê welêt dike. Ev model ne tenê li Venezuelayê ma, lê li gelek welatên din ên cîhanê jî bû îlham û wekî mînakek ji bo bikaranîna muzîkê ji bo armancên civakî hate dîtin.⁴ Lêbelê, ligel serkeftin û pesnên navneteweyî, El Sistema di heman demê de bûye mijara nîqaş û rexneyên girîng, ku dê di vê gotarê de bi hûrgulî werin vekolîn.

2. Damezrandin, Felsefe û Armancên Bingehîn ên El Sistema

El Sistema di sala 1975an de ji hêla José Antonio Abreu, kesayetek xwedî vîzyon ku hem aborînas, hem muzîkjen û hem jî reformîstek civakî bû, bi tenê 11 zarokan re di garajekê de li Caracasê dest pê kir.¹ Abreu bi baweriyeke kûr dest bi vê projeyê kir ku muzîk dikare bibe amûreke hêzdar ji bo başkirina civakî, nemaze ji bo zarokên ku di nav xizaniyê de dijîn.¹ Tevî çavkaniyên kêm ên destpêkê, bername bi saya fedakarî û vîzyona Abreu û encamên balkêş ên ku bi dest dixist, zû berfireh bû.¹

Felsefeya bingehîn a El Sistema li ser wê baweriyê ava bûye ku perwerdehiya muzîkê divê ji bo hemû zarokan mafek be, ne îmtiyazek ji bo hindikahiyekê.¹ Di navenda vê felsefeyê de têgihîştina muzîkê wekî katalîzatorek ji bo guhertina civakî radiweste. Bername armanc dike ku bi tevlêkirina zarokan di nav muzîkê de, wan hêzdar bike, xwebaweriya wan ava bike, û jêhatîbûnên ku dê di hemû warên jiyanê de ji wan re bi kêr werin, bi dest bixe.¹ El Sistema astengên sosyo-aborî yên li pêşiya perwerdehiya muzîka klasîk hildiweşîne, ji ber ku ew amûr û perwerdehiyê bêpere pêşkêş dike, û bi vî rengî perwerdehiya muzîkê ji bo zarokên ku wekî din dê firsendeke wisa bi dest nexistana, mumkin dike.¹

Li gorî analîza Jonathan Govias, pênc prensîbên bingehîn ên El Sistema hene ku çarçoveya operasyonel û felsefî ya wê diyar dikin ⁵:

Tablo 1: Pênc Prensîbên Bingehîn ên El Sistema (li gorî Govias)

Prensîb	Ravekirin	Mînaka Sepanê
Guhertina Civakî	Armanca sereke veguherîna civakî ye bi rêya lêgerîna jêhatîbûna muzîkî. Yek bi rêya ya din çêdibe, û yek li ser hesabê ya din nayê pêşîxistin.	Pêşkêşkirina hawîrdorek ewledar û birêkûpêk ji bo ciwanan, û xurtkirina dîsîplîn û girêdanên hestyarî bi rêya çalakiyên muzîkê yên dijwar lê kêfxweş.
Kom (Ensembles)	Giranî li ser ezmûna orkestra an koroyê ye.	Amûr û muzîk têne dayîn zarokan û ew yekser di nav hawîrdora hevkar û hevgirtî ya komê de têne bicîh kirin, ne ku pêşî li ser pratîka bi tenê were sekinandin.
Pirbûn (Frequency)	Komên El Sistema hefteyê gelek caran (çar, pênc, an şeş caran) û ji bo demên dirêj dicivin.	Têkiliyên domdar ji bo bandorkirina erênî li jiyana xwendekaran û xurtkirina têkiliyên di navbera hevalan de bi rêya ezmûnên hevpar ên demdirêj.
Gihîştin (Accessibility)	Bername belaş in, û di pejirandinê de ne bijartî ne.	Hemû çalakî, tevî amûr û perwerdehiyê, bêpere têne pêşkêş kirin. Pejirandin ne li ser bingeha jêhatîbûna muzîkî ye.
Pêwendîdarî (Connectivity)	Hemû núcleo (navendên muzîkê) di astên bajarî, herêmî û neteweyî de bi hev ve girêdayî ne, û torgilokek hevgirtî pêk tînin.	Xwendekar dikarin di nav torê de bi serbestî tevbigerin. Parvekirina çavkaniyan, hevrêzkirina çalakiyan, û avakirina kapasîteya serokatiyê. Rêyên zelal ji orkestrayên destpêkê heya komên navdar ên cîhanê.

Prensîba yekem, “Guhertina Civakî bi rêya jêhatîbûna muzîkî,” têkiliyeke du-alî û hevseng pêşniyar dike. Felsefeya Abreu tekez dike ku yek bi rêya ya din pêk tê û nabe ku yek li ser hesabê ya din were pêşîxistin.⁵ Lêbelê, ev îdeal di pratîkê de rastî rexneyan hatiye. Hin lêkolîner û muzîkjenên berê yên El Sistema, wekî Geoffrey Baker û Luigi Mazzocchi, destnîşan dikin ku di rastiyê de, dibe ku jêhatîbûna muzîkî û serkeftina hunerî li ser hesabê armancên civakî yên rastîn û başbûna xwendekaran pêşî lê hatibe girtin.⁶ Mînak, Baker radigihîne ku “başbûna xwendekaran û pêşkeftina civakê bi rêkûpêk di bin armancên hunerî de dihatin bicihkirin” ⁶, û Mazzocchi jî zêde dike ku “Tiştê ku girîng e ew e ku ew çiqas baş deng dide”.⁶ Ev dijberî di navbera felsefeya îdealîzekirî û pratîka ragihandî de xalek navendî ya nîqaşê ye. Dibe ku zexta ji bo pêşkêşkirina performansên bi kalîteyeke bilind, wekî ku di hin çavkaniyan de tê behs kirin ⁸, bibe sedem ku armancên civakî yên kûrtir werin paşguh kirin an jî bi awayekî rûpoşî werin şopandin. Ji ber vê yekê, îhtîmal heye ku “guhertina civakî” di hin rewşan de ji armanceke sereke bêtir bûbe encamek an jî rastdariyek ji bo lêgerîna jêhatîbûna muzîkî ya bêhempa.

Di derbarê prensîba “Gihîştinê” de jî hin nuans hene. Her çend tê gotin ku bername belaş in û di pejirandinê de ne bijartî ne, Govias her weha destnîşan dike ku “berdewamiya xwendekarek di bernameyê de bi hewldan û pabendbûnê ve girêdayî ye, ku ji pêşkeftina muzîkî bi tûndî tê cudakirin”.⁵ Ev yek “merîtokrasiyek bi standardeke nirxandinê ya cihê” diafirîne. Ev tê wê wateyê ku her çend derî ji her kesî re vekirî be jî, zexta ji bo pabendbûneke bilind (mînak, beşdarbûna birêkûpêk li dersên ku hefteyê gelek caran têne lidarxistin) dibe ku ji bo zarokên ji malbatên pir feqîr an jî yên ku bi kêmasiya piştgiriya malbatê re rû bi rû ne, dijwartir be. Berpirsiyariyên malbatê, kêmbûna piştgiriya li malê, an pirsgirêkên veguhastinê dikarin bibin asteng ji bo parastina vê astê ya “hewldan û pabendbûnê”. Ji ber vê yekê, her çend pejirandina destpêkê ne bijartî be jî, dibe ku şertên ji bo mayînê di bernameyê de bi awayekî neyekser bandorê li ser kîjan zarokan bike ku bi serfirazî berdewam dikin. Ev yek dibe ku beşek ji sedemê be ku çima nirxandina Banka Pêşkeftina Nav-Amerîkî (IDB) ya sala 2017an rêjeyek wisa kêm a xwendekarên ji binê xeta hejariyê di nav bernameyê de dît.⁶

3. Struktura Rêxistinî û Modelên Pedagogîk

Struktura rêxistinî ya El Sistema li ser yekîneyên bingehîn ên bi navê núcleos (navendên muzîkê yên civakî) ava bûye, ku li seranserê Venezuelayê belav bûne.⁴ Van núcleoyan wekî navendên perwerdehiyê, hunerî û îdarî yên bingehîn kar dikin ku tê de bernameyên orkestra û koroyê yên Fundación Musical Simón Bolívar têne meşandin.¹⁰ Di sala 2015an de, zêdetirî 400 navendên muzîkê li welêt hebûn ², û li gorî daneyên nûtir ên UNESCOyê, ev hejmar gihîştiye 440 navend û 1,340 modulan.¹¹ Ev belavbûna erdnîgarî û gihîştina berfireh a bernameyê li seranserê welêt nîşan dide.

Fundación Musical Simón Bolívar (Weqfa Muzîkê ya Simón Bolívar) wekî platforma qanûnî û îdarî ya sereke kar dike û tevahiya tora orkestra û koroyan li seranserê welêt birêve dibe û hevrêz dike.⁴ Ji bo pêşxistina bernameyên akademîk û perwerdehiyê ji bo dîrîjor, orkestra, performans û pisporên muzîkê, û her weha ji bo pêşxistina hebûna navneteweyî ya orkestra û muzîkjenên Venezuelayî, Centro Nacional de Acción Social por la Música (CNASPM – Navenda Neteweyî ya Çalakiya Civakî ji bo Muzîkê) hatîye damezrandin.¹⁰

Di warê pedagojiyê de, El Sistema giranî dide lîstika komî (orkestra, koro) ji temenekî pir biçûk ve.¹ Berevajî modelên perwerdehiya muzîkê yên kevneşopî ku bi gelemperî bi dersên takekesî dest pê dikin, li El Sistema xwendekar yekser di nav jîngeheke hevkar û hevgirtî ya komê de têne bicîh kirin.⁵ Ev nêzîkatiya komî ne tenê jêhatîbûnên muzîkî, lê di heman demê de nirxên wekî hevkarî, dîsîplîn û berpirsiyarî jî xurt dike.¹

Yek ji stûnên sereke yên modela pedagojîk “pirbûna” dersan e. Kom bi gelemperî hefteyê çar, pênc, an hetta şeş caran dicivin, û ders dikarin çend saetan bidomînin.² Armanca vê tundiyê ew e ku bandorek erênî û kûr li jiyana xwendekaran bike û hawîrdorek ku tê de muzîk bibe beşek xwezayî û kêfxweş a jiyana wan, biafirîne.⁵ Lêbelê, ev taybetmendiya “tundiyê” xwedî du aliyan e. Digel ku alîgirên bernameyê wê wekî rêyek ji bo fêrbûna bilez, avakirina civakeke xurt û peydakirina alternatîfek erênî ji jiyana li kolanan re dibînin, rexnegir destnîşan dikin ku heman tundî, nemaze dema ku bi rêbazên otorîter û zexteke zêde re têkel dibe, dikare bibe çavkaniya stres, westandin, û hetta îstîsmarê.⁶ Mînak, Baker behsa “astên tirsnak ên dîsîplîn û tundiyê dike ku carinan vediguherîn zordestî û îstîsmarê”.⁶ Ev nîşan dide ku serkeftina vê tundiyê bi giranî bi kalîteya mamosteyan, hawîrdora piştgiriyê, û rêbazên pedagojîk ên ku têne bikar anîn ve girêdayî ye.

Mekanîzmayeke din a girîng a fêrbûnê di El Sistema de “hînkirina ji hêla hevalan ve” (peer teaching) ye. Xwendekarên mezin û bi ezmûntir teşwîq dibin ku alîkariya xwendekarên biçûk û nû bikin û wan hîn bikin. Ev ne tenê jêhatîbûnên muzîkî xurt dike, lê di heman demê de jêhatîbûnên serokatiyê, berpirsiyarî, û girêdanên civakî yên di navbera beşdaran de jî pêş dixe.¹

Tevî van taybetmendiyên pedagojîk, girîng e ku meriv destnîşan bike ku El Sistema xwedî mufredatek an rêbazeke pedagojîk a hişk û standartkirî nîne. Wekî ku Govias diyar dike, “tu kes di wateya hişk a mufredat an rêbazeke pedagojîk de tune”.⁵ Di şûna wê de, El Sistema bêtir wekî “sîstemek” an torgilokek berfireh a çalakiyên perwerdehiya muzîkê yên bi piştgiriya giştî li seranserê welatekî tê pênase kirin.⁵ Baker jî tekez dike ku “nêzîkatiya El Sistema qet standartkirî û kodkirî nebûye, ji ber vê yekê axaftina li ser ‘rêbaza El Sistema’ şaş e”.⁶ Ev nebûna standartkirinê dikare wekî nermbûnek were dîtin ku rê dide núcleoyan ku li gorî hewcedarî û şert û mercên herêmî yên taybetî tevbigerin û nûjeniyê bikin. Lêbelê, ev di heman demê de dikare bibe sedema newekheviyê di kalîteya perwerdehiyê de li seranserê sîstemê û nirxandina bandora giştî ya bernameyê dijwartir bike. Dema ku her núcleo bi awayekî cuda tevbigere, dijwar dibe ku meriv bi giştî li ser “bandora El Sistema” biaxive, ji ber ku “El Sistema” dibe ku ne tiştek yekgirtî be. Ev kêmbûna standartkirinê û guherbarî di pratîkê de dibe ku yek ji sedemên ku nirxandinên bandorê yên li ser bernameyê encamên tevlihev an ne قطعی derdixin be.

4. Bandora El Sistema: Serkeftin û Destkeftiyên Muzîkî û Civakî (Îdiakirî û Belgekirî)

El Sistema ji destpêka damezrandina xwe ve bi îdiayên mezin ên derbarê bandora xwe ya erênî li ser pêşkeftina muzîkî, kesane û civakî ya zarok û ciwanên Venezuelayî derketiye pêş. Di vî warî de, hem serkeftinên berbiçav ên ku bi berfirehî hatine nasîn hene, hem jî encamên lêkolînên akademîk ên ku hewl didin van bandoran bi awayekî objektîf bipîvin.

Pêşkeftina Muzîkî û Serkeftina Hunerî:

Yek ji serkeftinên herî bênîqaş ên El Sistema di warê hunerî û pêşkeftina muzîkî de ye. Bername kariye gelek muzîkjenên jêhatî û navdar ên cîhanî perwerde bike. Di nav van de, navê herî berbiçav dîrîjorê navdar Gustavo Dudamel e, ku bûye sembolek ji bo potansiyela El Sistema.13 Orkestraya Sinfonî ya Simón Bolívar, ku wekî orkestraya sereke ya El Sistema tê hesibandin, li salonên konserê yên herî bi prestîj ên cîhanê performansan pêşkêş kiriye û pesnên rexnegiran wergirtiye.13 Ev serkeftinên hunerî ne tenê Venezuelayê xistine ser nexşeya muzîka klasîk a cîhanê, lê di heman demê de îlhamek mezin dane bi milyonan mirovan.

Lêbelê, girîng e ku meriv baldar be ku serkeftina hunerî ya berbiçav a çend kesan an koman rasterast neyê wateya veguherîna civakî ya berfireh an jî başbûna jiyana hemû beşdaran. Dibe ku meylek hebe ku ev serkeftinên hunerî wekî delîlek ji bo gihîştina mîsyona civakî ya bernameyê werin şîrove kirin. Lêbelê, wekî ku dê paşê were nîqaş kirin, hin rexnegir amaje dikin ku dibe ku ev serkeftina hunerî li ser hesabê armancên civakî yên berfirehtir hatibe, an jî bi kêmanî, ew bi serê xwe delîlek têrêker ji bo bandora civakî ya berfireh nine.⁶ Ev “bandora halo” ya serkeftina hunerî dikare rexneyên li ser kêmasiyên civakî yên rastîn ên bernameyê veşêre.

Bandorên Civakî û Kesane yên Erênî:

El Sistema îdia dike ku beşdarbûn di bernameyê de xwebawerî, dîsîplîn, jêhatîbûnên civakî, hevkarî, û serokatiyê di nav zarokan de pêş dixe.4 Gelek çîrok û şahidiyên kesane piştgiriyê didin van îdiayan. Ji bilî van, hin lêkolînên akademîk jî hewl dane ku van bandoran bipîvin:

Yek ji lêkolînên herî girîng lêkolîna kontrolkirî ya randomîzekirî (RCT) ya Banka Pêşkeftina Nav-Amerîkî (IDB) ye, ku ji hêla Botero et al. ve di navbera salên 2012-2013an de li ser 2914 zarokên di navbera 6-14 salî de hate kirin.¹⁵ Encamên vê lêkolînê piştî salekê nîşan dan ku di tevahiya nimûneyê de baştirbûneke îstatîstîkî ya girîng di xwe-kontrolê de (bi qasî 0.10 deviasyona standard) û kêmbûneke îstatîstîkî ya girîng di zehmetiyên tevgerê de (bi qasî 0.08 deviasyona standard) çêbûye. Ev lêkolîn her weha dît ku bandorên erênî yên herî xurt li ser xwe-kontrol û tevgerê di nav komên herî “zehmetkêş” de têne dîtin, wekî zarokên ku dayikên wan kêmxwendî ne û kurên ku di destpêka lêkolînê de rastî şîdetê hatibûn. Bi taybetî di vê jêrkoma dawî de, kêmbûneke berbiçav di tevgera êrîşkar de hate dîtin.¹⁵ Ev yek destnîşan dike ku El Sistema, dema ku digihîje van koman, dikare bibe destwerdanek bi bandor. Lêbelê, ev jî pirsê derdixe holê ka bername çiqas bi bandor digihîje van koman, nemaze dema ku meriv li dîtinên din ên heman lêkolînê (û nirxandina IDB ya 2017an) dinêre ku rêjeya kêm a zarokên feqîr di bernameyê de destnîşan dike.⁶ Ev yek “girîngiya sêwirandina mekanîzmayan ji bo armanckirina çavkaniyan ji bo zarokên herî xeternak” ¹⁵ tekez dike, ku dibe ku di modela El Sistema de bi têra xwe nehatibe pêşxistin.

Tablo 2: Encamên Lêkolîna IDB RCT (Botero et al., 2012-2013) li ser Pêşkeftina Zarokan

Qada Pêşkeftinê	Encama Tevahiya Nimûneyê (ITT)	Bandorên li ser Jêr-koman (Mînakên Hilbijartî)	Çavkanî
Xwe-kontrol (Xwe-raport)	Baştirbûn (0.10 SD, p<0.10)	Bandorên mezintir li cem zarokên bi dayikên kêmxwendî û kuran (nemaze yên rastî şîdetê hatine).	15
Zehmetiyên Tevgerê (Xwe-raport)	Kêmbûn (0.08 SD, p<0.10)	Bandorên mezintir li cem zarokên bi dayikên kêmxwendî û kuran (nemaze yên rastî şîdetê hatine; di vê jêrkomê de kêmbûna tevgera êrîşkar).	15
Jêhatîbûnên Kognîtîf	Tu bandorek îstatîstîkî ya girîng di tevahiya nimûneyê de nehat dîtin.	Hin bandorên neyînî yên neçaverêkirî li cem keçên ku rastî şîdetê nehatine (li ser bîra kar) û zarokên mezin (li ser inhibisyona bersivê).	15
Jêhatîbûnên Pro-civakî	Tu bandorek îstatîstîkî ya girîng di tevahiya nimûneyê de nehat dîtin.	Hin bandorên neyînî yên neçaverêkirî li cem zarokên bi dayikên zêde-xwendî û keçên ku rastî şîdetê hatine (li ser empatî).	15

Lêkolîna Berfireh (Scoping Review) ya ku ji hêla Bolden et al. ve di sala 2021an de hate weşandin û 30 gotarên akademîk ên di navbera salên 2010-2020an de hatine weşandin nirxand, delîlên xurt ji bo pêşkeftina muzîkî û civakî-hestyarî di nav beşdarên bernameyên bi şêwaza El Sistema de dît. Lêbelê, delîlên ji bo zêdebûna destkeftiyên akademîk û pêşkeftina kognîtîf kêmtir qayîl bûn, her çend hin nîşanên erênî hebûn.¹⁸ Vê lêkolînê her weha destnîşan kir ku ji bo potansiyela van bernameyan bi tevahî were bidestxistin, pêdivî bi hînkirin, mufredat û piştgiriya civakê ya ku li gorî kontekst û hewcedariyên taybetî yên xwendekaran hatine sêwirandin, heye.¹⁸

Hin çavkanî îdia dikin ku Bankeya Cîhanî lêkolînên li ser zêdetirî 2 mîlyon ciwanên ku di El Sistema de hatine perwerdekirin kirine, û van lêkolînan beşdarbûna di bernameyê de bi başbûnên di beşdarbûna dibistanê û kêmbûna rêjeyên sûcên ciwanan û tawanan ve girê didin.² Lêbelê, girîng e ku meriv not bike ku ev îdiayek e û çavkaniya bingehîn a van lêkolînên Bankeya Cîhanî di materyalên berdest de nehatiye pêşkêş kirin, ku ev yek verastkirina wan dijwar dike.

Lêkolînên din ên piçûktir jî hin bandorên erênî destnîşan kirine. Mînak, lêkolînek li ser bernameyeke bi îlham ji El Sistema dît ku beşdarbûn bandorê li pêşkeftina muzîkî ya zarokan dike, ku tê de jêhatîbûnên têgihiştin û hilberîna deng ji jêhatîbûnên rîtmîk zûtir pêş dikevin. Di heman lêkolînê de, zarokên ji heman paşxaneya etnîkî û civakî yên ku beşdarî bernameyê nebûn, di jêhatîbûnên stranbêjî û cudahiya deng de paşveçûn nîşan dan.⁸ Lêbelê, hin lêkolîneran jî destnîşan kirine ku dibe ku gihîştina jêhatîbûneke bilind di pêşkeftina muzîkî de pêdivî bi hin fedakariyan di warê pêşkeftina civakî de hebe ⁸, ku ev yek dîsa vedigere ser nîqaşa hevsengiya di navbera armancên hunerî û civakî de.

5. Nirxandinên Akademîk û Statîstîkên Bernameyê

Ji bilî lêkolînên taybetî yên li ser bandorê, hejmar û statîstîkên giştî yên derbarê berfirehî û mezinahiya El Sistema jî girîng in ji bo têgihiştina çarçoveya wê. Lêbelê, bidestxistina wêneyek hevgirtî û teqez ji van hejmaran dikare dijwar be, ji ber ku çavkaniyên cihêreng hejmarên hinekî cuda radigihînin û dibe ku şefafiyet di derbarê daneyan de her gav ne di asta herî bilind de be.

Hejmarên Beşdaran û Berfirehî:

Li gorî hejmarên fermî yên ku di sala 2015an de hatine ragihandin, El Sistema zêdetirî 400 navendên muzîkê û dora 700,000 muzîkjenên ciwan li seranserê Venezuelayê dihewand.2 Çavkaniyek din, ku behsa heyameke nêzîktir dike (dora sala 2020an, piştî 45 salan ji damezrandinê), îdia dike ku zêdetirî yek mîlyon zarok û ciwan li zêdetirî 400 núcleoyan qeydkirî ne, û ku bername xwedî 1,772 orkestra, 1,426 koro, û 694 komên Alma Llanera (bernameya muzîka gelêrî) ye.4 UNESCO, di raporek ku daneyên nû tê de xuya dikin (dîroka gihîştinê ne diyar e), radigihîne ku El Sistema hema hema yek mîlyon zarok û ciwanan xizmet kiriye, û ku 1,210 orkestra û 372 koroyên ciwan û zarokan, ligel 10,191 mamosteyan li 440 navend û 1,340 modulan hene.11 Di pîrozbahiyên salvegera 50emîn a bernameyê de di sala 2025an de, hate ragihandin ku bername digihîje 1.26 mîlyon zarokan bi rêya 443 navendên herêmî.13

Tablo 3: Statîstîkên Sereke yên El Sistema (Bi Demê re)

Sal/Dem	Hejmara Xwendekaran (Texmîn)	Hejmara Navendên Muzîkê (Núcleo)	Hejmara Orkestrayan/Koroyan (Texmîn)	Hejmara Mamosteyan (Texmîn)	Çavkanî
2015	700,000	~400	Zêdetirî 102 orkestrayên ciwanan û 55 ên zarokan (di 2007an de) 2	Naye diyarkirin	2
~2020	>1,000,000	>400	1,772 orkestra, 1,426 koro	Naye diyarkirin	4
Daneyên UNESCO (Nû)	~1,000,000	440 (û 1,340 modul)	1,210 orkestra, 372 koro	10,191	11
2024/2025	1,260,000	443	Naye diyarkirin	Naye diyarkirin	13

Van hejmaran, her çend di navbera çavkaniyan de hinekî biguherin jî, bi awayekî giştî mezinahî û berfirehiya berbiçav a El Sistema li Venezuelayê nîşan didin. Lêbelê, ev cûdahî di hejmarên ragihandî de û carinan kêmbûna hûrguliyên li ser metodolojiya berhevkirina daneyan, dikare wekî beşek ji pirsgirêka “şerê statîstîkan” were dîtin. Wekî ku hin lêkolîner destnîşan dikin, îstatîstîk û agahdarî yên derbarê El Sistema de dibe ku ji hêla rêveberiya bernameyê ve “bi tundî têne parastin” û ji lêkolînerên serbixwe re bi hêsanî ne vekirî bin.⁸ Ev yek ne tenê bidestxistina wêneyek rast û hevgirtî dijwar dike, lê di heman demê de pirsgirêkên şefafiyetê û nirxandina objektîf a îdiayên bernameyê jî zêde dike. Ev kêmbûna gihîştina daneyan ji bo lêkolînerên serbixwe astengiyek mezin e ji bo nirxandina objektîf a îdiayên bernameyê û piştgiriyê dide rexneyên li ser kêmbûna şefafiyetê ku ji hêla hin rexnegiran ve hatine kirin.⁷

Lêkolînên Bandorê û Pêşniyar:

Wekî ku di beşa berê de hate nîqaş kirin, Lêkolîna Berfireh (Scoping Review) ya Bolden et al. (2021) encamên girîng derxistibû holê.18 Ji bilî destnîşankirina bandorên erênî yên li ser pêşkeftina muzîkî û civakî-hestyarî, vê lêkolînê tekezî li ser pêdiviya bi nêzîkatiyên kesanebûyî kir. Encamên vê lêkolînê pêşniyar dikin ku “mamosteyên Sistema baş dikin ku nêzîkatiyên bêtir xwendekar-navendî bipejirînin, bi taybetî yên ku xwe-îfade, afirînerî û ajansiyê pêş dixin; li hember pêşîgirtina li kevneşopiyên muzîkê yên Ewropî-navendî bisekinin; û muzîk, paşeroj û îfadeyên çandî yên cihêreng bi awayekî çalak binirxînin û pîroz bikin”.18 Ev pêşniyar rasterast dijberî hin rexneyên li ser El Sistema ye ku ew bi giranî li ser muzîka klasîk a rojavayî û strukturên hiyerarşîk disekine.18 Ev tê wê wateyê ku ji bo bernameyên bi şêwaza Sistema bi rastî bandorek erênî ya berfireh bikin û ji rexneyan dûr bikevin, pêdivî ye ku ew ji modela yek-reng dûr bikevin û bêtir li gorî hewcedarî û çandên herêmî werin adaptekirin. Ev ne tenê ji bo bernameyên li derveyî Venezuelayê, lê dibe ku ji bo El Sistema bi xwe jî derbasdar be.

6. Rexne û Nîqaşên li ser El Sistema

Tevî navûdengê xwe yê cîhanî û pesnên ku wergirtine, El Sistema di van salên dawî de rastî gelek rexne û nîqaşên tund hatiye. Van rexneyan gelek aliyên bernameyê, ji îdiayên wê yên bandora civakî bigire heya pratîkên navxweyî û têkiliyên siyasî, dixin bin pirsê.

Kêmasiyên di Bandora Civakî ya Îdiakirî de:

Yek ji rexneyên herî bingehîn li dijî El Sistema ew e ku îdiayên wê yên derbarê bandora civakî ya kûr û armanckirina zarokên herî feqîr bi têra xwe bi delîlên qayîl nehatine piştguh kirin. Nirxandina girîng a Banka Pêşkeftina Nav-Amerîkî (IDB) ya ku di sala 2017an de hate weşandin (an jî şîroveya lêkolîna Botero et al. ya ku di wê demê de derket holê) “tu delîlek qayîl a bandora civakî” nedît.6 Ya girîngtir, vê nirxandinê destnîşan kir ku tenê 17% ji xwendekarên El Sistema ji binê xeta hejariyê dihatin, li welatekî ku li gorî texmînan 47% ji zarokan feqîr dihatin hesibandin. Ji ber vê yekê, nirxandin gihîşt wê encamê ku El Sistema, berevajî îmaja xwe ya wekî modelek tevlêbûna civakî, “bi rastî ji hêla civakî ve taybetmend bû”.6

Lêkolîna IDB RCT ya Botero et al. (ku encamên wê di sala 2013an de hatin weşandin û di nirxandina 2017an de jî hatin bikar anîn) jî rêjeyeke hejariyê ya kêm (16.7%) di nav beşdarên ceribandinê de dîtibû. Wekî din, hate destnîşan kirin ku 44% ji xwendekarên ku cîh ji wan re hatibû pêşkêş kirin, du semesteran di bernameyê de temam nekirin, ku ev yek pirsan li ser gihîştin û domdariya rastîn a bernameyê ji bo komên xeternak derdixe holê.¹⁵ Di heman lêkolînê de, di tevahiya nimûneyê de “tu bandorek li ser jêhatîbûnên kognîtîf […] an li ser jêhatîbûn û girêdanên pro-civakî” nehat dîtin.¹⁵

Lêkolînerê etnomuzîkolog Geoffrey Baker, di lêkolînên xwe yên berfireh de li Venezuelayê, dît ku gelek muzîkjenên ku di nav El Sistema de perwerde bûne, bi îdiayên ku proje bi taybetî ji bo zarokên herî xeternak û marjînal ên Venezuelayê ye, ne qayîl bûn. Wan pêşniyar kir ku piraniya muzîkjenan di rastiyê de ji astên navîn ên civakê tên, ne ji taxên herî feqîr.⁶ Van dîtinan rasterast dijberî narratîfa bingehîn a El Sistema ne ku ew bernameyek e ji bo rizgarkirina zarokên ji xizaniyê bi rêya muzîkê.

Tablo 4: Berawirdkirina Dîtinên Sereke yên Nirxandinên IDB yên li ser El Sistema

Nirxandin/Lêkolîn (Sal, Sernav/Nivîskar)	Metodolojî (Kurte)	Dîtina Sereke ya Erênî (Heke Heyî)	Dîtina Sereke ya Rexneyî/Kêmasî	Çavkanî
Cuesta (2011), IDB	Analîza lêçûn-feydeyê	Rêjeya lêçûn-feydeyê 1:1.68 (îdiakirî)	Paşê ji hêla IDB ve wekî spekulatîf hate nas kirin; metodolojî hate rexne kirin.	17
Botero et al. (2013, encamên di 2016/2017an de hatin weşandin), IDB RCT	Ceribandina kontrolkirî ya randomîzekirî (RCT) li ser 2914 zarokan	Baştirbûna xwe-kontrolê (0.10 SD) û kêmbûna zehmetiyên tevgerê (0.08 SD) di tevahiya nimûneyê de. Bandorên mezintir li cem komên taybetî yên xeternak (mînak, kurên rastî şîdetê hatine).	Tu bandorek li ser jêhatîbûnên kognîtîf an pro-civakî di tevahiya nimûneyê de. Rêjeya kêm a zarokên feqîr (16.7%). Rêjeya bilind a devjêberdanê (44%).	6
Şîroveya Baker/Classical-Music.uk ya Nirxandina IDB ya 2017an	Analîza nirxandina IDB	Naye behs kirin.	“Tu delîlek qayîl a bandora civakî” nedît. Tenê 17% ji xwendekaran ji binê xeta hejariyê dihatin. El Sistema “bi rastî ji hêla civakî ve taybetmend bû.”	6

Pirsgirêkên Rêveberiyê: Otorîterîzm, Nebûna Şefafiyetê, Îdiayên Gendelî û Destdirêjiyê:

Rexneyên giran li ser çanda navxweyî û rêveberiya El Sistema hatine kirin. Gelek çavkanî behsa rêbazên otorîter, çandeke tirsê, zordarî û îstîsmarê dikin ku di nav bernameyê de serdest bûne.6 Damezrînerê bernameyê, José Antonio Abreu, ji hêla hin rojnamevanên Venezuelayî û muzîkjenên berê ve wekî kesayetek otorîter û serdest, û hetta wekî “Ogrek Xêrxwaz” hatiye binav kirin.6 Muzîkjenê berê yê El Sistema, Luigi Mazzocchi, şahidiyê li ser vê çanda tirsê û modela serokatiyê ya otokratîk dike.7

Nebûna şefafiyetê, nemaze di karûbarên darayî de, yek ji rexneyên sereke ye.¹⁹ Wekî ku berê hate gotin, îstatîstîk û agahdariyên bernameyê bi tundî têne parastin û ji lêkolînerên serbixwe re ne vekirî ne.⁸ Ev yek ne tenê nirxandina objektîf a bernameyê dijwar dike, lê di heman demê de rê li ber gumanên li ser rêveberiya çavkaniyan jî vedike. Mînakeke berbiçav a vê yekê ew e ku di sala 2022an de hate eşkere kirin ku El Sistema deynek bi qasî 124 mîlyon dolarî ji IDB wergirtibû ji bo avakirina heft navendên herêmî, lê yek ji van navendan nehatibû çêkirin.⁶ Ev yek wekî têkçûneke mezin a yek ji armancên sazûmanî yên sereke yên El Sistema di 25 salên borî de tê dîtin.

Ji bilî van, îdiayên cidî yên derbarê destdirêjiya zayendî û newekheviyên zayendî yên berbiçav di nav El Sistema de jî hene.⁶ Mazzocchi bi eşkere behsa nixumandina bûyerên îstîsmara zayendî û nebûna encamên ji bo kesên ku ev kiryar pêk anîne, dike.⁷ Van îdiayan wêneyek pir tarî ya çanda navxweyî ya El Sistema xêz dikin, ku bi tundî bi îmaja wê ya giştî ya erênî û paqij re dijber e. Ev “çanda bêdengiyê” û tirsa ji tolhildanê ne tenê pirsgirêkên navxweyî ne, lê rasterast bandorê li şiyana lêkolînerên derveyî dikin ku wêneyek rastîn û bêalî ya El Sistema bi dest bixin. Ev yek valahiyên di lêkolînê de û girêdayîbûna bi narratîfên fermî an jî agahiyên nefermî yên ji çavkaniyên anonîm zêde dike, ku ev jî dibe sedema “şerekî narratîfan” di navbera piştevan û rexnegirên El Sistema de.

Giranîdana Zêde li ser Serkeftina Hunerî li Ser Hesabê Armancên Civakî:

Rexneyek din a girîng ew e ku El Sistema, tevî îdiayên xwe yên civakî, di pratîkê de zêdetir giranî daye serkeftina hunerî û jêhatîbûna muzîkî, carinan li ser hesabê başbûna xwendekaran û armancên civakî yên rastîn.6 Gotina navdar a Mazzocchi, “Tiştê ku girîng e ew e ku ew çiqas baş deng dide,” vê nêrînê bi kurtasî îfade dike.6 Hin lêkolîneran jî dîtine ku gihîştina jêhatîbûna di pêşkeftina muzîkî de dibe ku pêdivî bi fedakariyên di warê pêşkeftina civakî de hebe.8 Ev rexne rasterast prensîba bingehîn a Govias (“Guhertina Civakî bi rêya jêhatîbûna muzîkî”) dipirse û pêşniyar dike ku hevsengiya îdeal di navbera van her du armancan de ber bi jêhatîbûna muzîkî ve çûye.

Têkiliyên Siyasî û Îstismarkirina Bernameyê ji bo Propagandayê:

El Sistema ji hêla heft hukûmetên Venezuelayî yên li pey hev ve, ku ji hêlên siyasî yên cihêreng bûn, piştgirî dîtiye.2 Abreu bi xwe jî “baldar bû ku El Sistema ji siyaseta partîzanî cuda bihêle”.2 Lêbelê, bi taybetî di salên dawî de, rexnegir îdia dikin ku bername ji hêla hukûmetên Chávez û Maduro ve ji bo armancên siyasî û propagandîstî hatiye bikar anîn, û wekî amûrek ji bo “şûştina hunerî” ya binpêkirinên mafên mirovan ên rejîmê xizmet kiriye.6 Tê gotin ku Orkestraya Sinfonî ya Simón Bolívar ji hêla Ofîsa Serokatiyê ve tê birêvebirin û ji bo mîsyonên siyasî yên taybetî hatiye şandin.6 Hin kes Abreu wekî “siyasetmedarek serdest” binav dikin 6, û rexne li ser “têkiliya nexweş” a bernameyê bi Serok Hugo Chavez re hatine kirin.19 Van rexneyan serxwebûna siyasî ya rastîn a El Sistema û îhtîmala ku ew ji bo armancên siyasî yên teng tê îstismar kirin, dixin bin gumanê.

Rexneyên li ser Nirxandinan Bi Xwe:

Ne tenê bername bi xwe, lê awayê ku ew tê nirxandin jî bûye mijara rexneyê. Hin lêkolîner amaje dikin ku gelek nirxandinên El Sistema (û bernameyên jê îlhamgirtî) lihevhatinek bi parêzvaniyê re nîşan didin ne ku lêkolîna keşfî ya objektîf, û ji ber vê yekê bingeha ji bo îdiayên El Sistema yên veguherîna civakî qels e.17 Mînakek balkêş rapora Cuesta ya 2011an a IDB ye, ku rêjeyeke lêçûn-feydeyê ya pir erênî (1:1.68) ji bo El Sistema destnîşan kiribû. Ev hejmar zû bû bingehek ji bo argumanên parêzvaniyê yên li çaraliyê cîhanê ji bo piştgirîkirina El Sistema û bernameyên mîna wê. Lêbelê, paşê IDB bi xwe jî xwezaya spekulatîf a vê encamê nas kir, û rexneyên akademîk ên kûrtir li ser metodolojiya wê derketin holê.17 Ev nîşan dide ku çawa hejmarên “efsanewî” dikarin bikevin nav nîqaşa giştî û bandorê li biryarên siyasî û fînansekirinê bikin, bêyî ku bingeha wan a zanistî bi têra xwe xurt be.

Rola dualî ya Banka Pêşkeftina Nav-Amerîkî (IDB) di vê kontekstê de balkêş e. IDB hem fînansorek sereke ya El Sistema bûye (mînak, deynê 124 mîlyon dolarî ji bo navendên herêmî ⁶; û deynê 150 mîlyon dolarî ku bi rapora Cuesta ya 2011an hate piştguh kirin ¹⁷) hem jî çavkaniya hin ji nirxandinên herî rexnegir ên li ser bernameyê bûye (mînak, nirxandina 2017an û lêkolîna Botero et al. ku kêmasiyên di armanckirina hejaran û bandora civakî ya berfireh de destnîşan kir ⁶). Ev rola dualî ya IDB wekî fînansor û rexnegir nakokiyek balkêş e û pirsan derdixe holê ka gelo berjewendiyên fînansekirinê çawa bandor li ser objektîvbûna nirxandinan kirine, an jî çawa dîtinên rexnegir ji hêla bankê ve hatine birêvebirin. Mînaka rapora Cuesta, ku “karê xwe jixwe kiribû” di piştgirîkirina deynê 150 mîlyon dolarî de berî ku rexneyên akademîk ên kûrtir werin ¹⁷, pêşniyar dike ku dibe ku nirxandinên destpêkê yên erênî ji bo ewlehiya fînansekirinê girîngtir bûne.

7. Berfirehbûna Global û Adaptasyonên Modelê

Tevî rexne û nîqaşên li dora wê, modela El Sistema îlham daye damezrandina gelek bernameyên perwerdehiya muzîkê yên bi armancên civakî li seranserê cîhanê. Tê texmîn kirin ku bernameyên bi vî rengî li zêdetirî 70 welatan li parzemînên Ewropa, Amerîka, Asya, Afrîka û Okyanûsya hatine destpêkirin ⁴, her çend hin çavkanî behsa 60 welatan dikin.¹² Ev belavbûna global nîşana hêza îlhama vîzyona Abreu û cazibeya fikra bikaranîna muzîkê ji bo guhertina civakî ye. Lêbelê, adaptasyona vê modelê li kontekstên çandî, civakî û aborî yên cihêreng bi xwe re gelek kêşe û serkeftinên taybetî anîne.

Adaptasyon li Ewropayê:

Li Ewropayê, gelek însiyatîfên bi îlham ji El Sistema hatine avakirin. Prensîba bingehîn ew e ku model divê li gorî kontekstên çandî yên cihêreng ên Ewropayê were adaptekirin, ne ku bi tevahî were kopî kirin. Pêdivî bi hesasiyeteke mezin ji bo perestgeha sosyo-aborî ya cihêreng a Ewropayê heye, ji ber ku pirsgirêkên ku civakên dezavantaj li Rojhilatê Ewropayê rû bi rû dimînin dibe ku ji yên li Rojava cuda bin.1

Mînakên berbiçav ên van adaptasyonan ev in:

• Sistema Cyprus: Di sala 2018an de hate damezrandin, armanc dike ku perwerdehiya muzîkê ya bêpere bi rêya orkestra û koroyan pêşkêşî hemû zarok û ciwanan bike, tevî koçber, penaber û kesên xwedî derfetên kêm. Bername li herêmên wekî Faneromeni li Nîkosyayê û Ayios Lazaros li Larnakayê kar dike û gihîştiye zêdetirî 100 zarok û ciwanan.¹
• Sistema Scotland (Big Noise): Di sala 2008an de hate damezrandin û rasterast ji El Sistema îlham girtiye. Bernameya wê ya sereke, Big Noise, li çend civakên Skotlandî yên ku bi kêşeyên civakî yên girîng re rû bi rû ne, kar dike. Lêkolînên li ser Big Noise başbûnên di jêhatîbûnên civakî yên zarokan, performansa akademîk û başbûna giştî de destnîşan dikin. Kêşeyên sereke domandina fînansekirinê û misogerkirina tevlêbûna demdirêj a civakê ne.¹
• Red de Escuelas de Música Social li Katalonyayê, Spanya: Van însiyatîfan roleke girîng di gihandina muzîka klasîk ji temaşevanek berfirehtir re û entegrekirina wê di nav jiyana civakê de lîstine. Wan bi serkeftî xwe gihandine zarokên ku wekî din dê derfeta perwerdehiya muzîkê bi dest nexistana. Lêbelê, carinan ew di hevsengkirina standardên bilind ên perwerdehiya muzîkê bi armancên civakî yên berfirehtir re têkoşînê dikin.¹

Adaptasyon li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA):

Li DYAyê jî tevgera El Sistema bi awayekî berbiçav mezin bûye. El Sistema USA (ESUSA) wekî rêxistineke neteweyî piştgiriyê dide toreke berfireh a rêxistin û perwerdekarên ku ji modela El Sistema îlham digirin. Di sala 2024an de, ESUSA ragihand ku ew xizmetê dide 140 bernameyên endam, ku tê de 6,000 hunermendên mamoste û 25,000 xwendekar hene.25 Prensîbên bingehîn ên El Sistema, wekî gihîştina bêpere, tundiya dersan, giranîdana li ser komê, û armanca guhertina civakî, li gorî hewcedarî û şert û mercên herêmî yên cihêreng têne adaptekirin.27

Lêbelê, adaptasyona modelê li DYAyê jî bi kêşeyên xwe re rû bi rû ye. Yek ji kêşeyên herî mezin fînansekirin e. Berevajî Venezuelayê, ku El Sistema bi giranî ji hêla dewletê ve tê fînanse kirin, bernameyên li DYAyê bi piranî xwe dispêrin saziyên xêrxwazî, bexşên taybet, û carinan jî piştgiriya orkestrayên sinfonî yên herêmî.²⁸ Perwerdekirina mamosteyan bi nêzîkatî û felsefeya El Sistema re jî kêşeyek din e, ji ber ku ev nêzîkatî carinan ji normên perwerdehiya muzîkê ya kevneşopî ya Amerîkî cuda ye. Hin bername hewl didin ku repertuwarê xwe berfireh bikin û cûreyên muzîkê yên ku ji civakên herêmî re bêtir nas in, wekî mariachi, jazz, û pop, têxin nav xwe da ku cazibeya xwe zêde bikin û bêtir tevlêker bin.²⁸

Pêdiviya bi “adaptekirina” modela El Sistema li welatên din û kêşeyên ku di vê pêvajoyê de derdikevin (wekî fînansekirin, perwerdehiya mamosteyan, hevsengkirina armancên hunerî û civakî) dibe ku bi awayekî neyekser hin kêmasiyên di modela orîjînal a Venezuelayê de jî ronî bikin. Mînak, heke modela orîjînal ewqas bêkêmasî û gerdûnî bûya, dibe ku pêdivî bi ewqas “adaptasyon” û “kontekstualîzekirinê” nebûya. Kêşeya perwerdekirina mamosteyan bi “şêwazek hînkirinê ya ku dibe ku ew bi xwe neceribandibin” ²⁸ dibe ku îşaretek be ji bo taybetmendiyên otorîter ên ku di modela orîjînal de hatine rexne kirin. Lêbelê, ev pêvajoya adaptasyonê di heman demê de potansiyelek ji bo demokratîzekirin û berfirehkirina modelê jî dihewîne. Adaptasyonên li derveyî Venezuelayê, bi taybetî yên ku hewl didin “muzîk, paşeroj û îfadeyên çandî yên cihêreng bi awayekî çalak binirxînin û pîroz bikin” ¹⁸, potansiyel heye ku modela El Sistema ji rexneyên li ser Ewropî-navendîbûn û hiyerarşiya wê dûr bixin. Ev dikare bibe rêyek ji bo afirandina “El Sistema 2.0” ku ji kêmasiyên modela orîjînal fêr dibe û nêzîkatiyên nû û tevlêkertir pêş dixe.

Tablo 5: Mînakên Adaptasyonên Navneteweyî yên El Sistema

Welat/Bername	Sala Damezrandinê (Heke Heyî)	Armancên Sereke/Taybetmendî	Serkeftinên Ragihandî	Kêşeyên Ragihandî	Çavkanî
DYA/El Sistema USA	2014 (wekî nonprofit)	Piştgirîkirina tora neteweyî, perwerdehiya muzîkê ya bi kalîte û wekhev, guhertina civakî.	Tora berfireh (140 bername, 25,000 xwendekar di 2024an de).	Fînansekirin, perwerdehiya mamosteyan, adaptasyona li gorî kontekstên cihêreng.	25
Skotlanda/Big Noise (Sistema Scotland)	2008	Guhertina jiyanê bi rêya muzîkê, başkirina başbûn, xwebawerî, û jêhatîbûnên jiyanê ji bo zarokên dezavantaj.	Başbûnên di jêhatîbûnên civakî, performansa akademîk, û başbûna giştî de.	Domandina fînansekirinê, tevlêbûna demdirêj a civakê.	1
Kîpros/Sistema Cyprus	2018	Perwerdehiya muzîkê ya bêpere ji bo hemû zarokan, tevî koçber û penaberan, bi rêya orkestra û koroyan.	Gihîştina zêdetirî 100 zarok û ciwanan, bikaranîna muzîkê ji bo yekîtî û hêzdariyê.	Naye diyarkirin (bernameya nûtir).	1
Spanya/Red de Escuelas de Música Social (Katalonya)	Naye diyarkirin	Gihandina muzîka klasîk ji temaşevanek berfirehtir re, entegrasyona di nav jiyana civakê de, hevgirtina civakî.	Gihîştina zarokên ku wekî din dê derfet nedîtana.	Hevsengkirina standardên muzîkî bi armancên civakî re.	1

8. Bernameyên Muzîka Gelêrî û Cûreyên Din di nav El Sistema de

Yek ji rexneyên ku bi gelemperî li El Sistema tê kirin ew e ku ew zêde giranî dide ser muzîka klasîk a rojavayî û kevneşopiyên muzîkê yên herêmî û populer paşguh dike an jî dixe pileya duyemîn.¹⁸ Lêbelê, El Sistema bi xwe îdia dike ku ew bernameyên ji bo cûreyên din ên muzîkê jî dihewîne, di nav de muzîka gelêrî ya Venezuelayê.

Bernameya herî navdar di vî warî de “Programa Alma Llanera” ye, ku balê dikişîne ser muzîka kevneşopî ya deştên (Llanos) Venezuelayê. Di vê bernameyê de, amûrên tîpîk ên Venezuelayî yên wekî cuatro (cureyek gîtara çar-têlî), arpa criolla (harpa gelêrî), maracas, û bajo têne bikar anîn û hîn kirin.⁴ Li gorî hin raporan, di sala 2020an de li seranserê welêt 694 komên Alma Llanera yên girêdayî El Sistema hebûn.⁴ Ev bername ne tenê ji bo parastin û pêşxistina mîrateya muzîkê ya Venezuelayê girîng e, lê di heman demê de fersendekê dide xwendekaran ku bi awayekî cuda xwe îfade bikin û bi rehên xwe yên çandî re têkiliyek xurtir deynin.

Ji bilî Alma Llanera, El Sistema her weha îdia dike ku komên din ên muzîkê yên wekî Big Band Jazz, Orkestraya Latîn-Karîbî, Orkestraya Afro-Venezuelayî, û hetta Orkestraya Rocka Sinfonîk jî di nav xwe de dihewîne.¹³ Hebûna van bernameyan pêşniyar dike ku El Sistema bi kêmanî hewl dide ku bersivê bide rexneyên li ser Ewropî-navendîbûnê û cihêrengiyek mezintir di pêşkêşiyên xwe yên muzîkî de nîşan bide.

Lêbelê, nîqaşek li ser asta rastîn a vê tevlêbûnê û gelo ew bi rastî wekheviya çandî pêş dixe an na, heye. Hin çavkanî, wekî îdiaya ku ji hêla Trombetta ve hatiye kirin, dibêjin ku “li her yek ji 285 ‘núcleo’yan li Venezuelayê bi kêmanî yek koma muzîka gelêrî ya Venezuelayê heye, û her zarokek ku beşek ji El Sistema ye amûrek gelêrî ya Venezuelayê fêr dibe”.²⁰ Lêbelê, rexnegirên wekî Geoffrey Baker vê îdiayê wekî “efsaneyek” binav dikin û amaje dikin ku hiyerarşiya nirxa çandî di nav El Sistema de bi zelalî ber bi muzîka klasîk a rojavayî ve ye, û ev yek di gotin û helwestên damezrînerê bernameyê, José Antonio Abreu, de jî diyar e.²⁰ Baker destnîşan dike ku Abreu di axaftinên xwe de pesnê Mozart û Haydn dide bêyî ku behsa muzîkjenên gelêrî yên navdar ên Venezuelayê bike, ku ev yek vê hiyerarşiyê piştrast dike.

Wekî din, şîroveyek ji derhênerekî núcleoyê ku di belgefîlmekê de hatiye tomarkirin, felsefeya li pişt vê yekê bi awayekî balkêş radixe ber çavan: “Tiştê ku ew [zarok] li malê di radyoyê de hene populer e… Bavê wan, ku her roj vedixwe, bi wê muzîkê serxweş dibe. Ji ber vê yekê divê hûn tiştek cûda bidin wan. Û dema ku ew li yek ji van kursiyên di orkestrayê de rûdinin, ew difikirin ku ew li welatekî din in, li gerstêrkeke din in, û ew dest bi guhertinê dikin”.²⁰ Ev gotin ne tenê muzîka populer bi awayekî neyînî nîşan dide, lê di heman demê de pêşniyar dike ku muzîka klasîk wekî amûrek ji bo “rizgarkirina” zarokan ji hawîrdora wan a çandî ya “kêm” tê dîtin.

Ji ber van nêrînên dijber, dijwar e ku meriv bi teqezî bibêje ka tevlêkirina muzîka gelêrî û cûreyên din di nav El Sistema de pabendbûneke kûr e ji bo nirxandina wekhev a hemû cûreyên muzîkê, an jî bêtir tevgerek sembolîk e ji bo bersivdana rexneyan û berfirehkirina cazibeya bernameyê. Dibe ku rastî li cihekî di navberê de be, lê delîlên berdest pêşniyar dikin ku hiyerarşiyek çandî ya ku muzîka klasîk a rojavayî di serî de dibîne, di nav felsefe û pratîka El Sistema de bi hêz maye.

9. Encam û Pêşniyarên ji bo Lêkolînên Pêşerojê

El Sistema bê guman yek ji însiyatîfên perwerdehiya muzîkê yên herî ambisyoz û bi bandor ên sedsala 20an û destpêka sedsala 21an e. Wekî projeyek vîzyoner ku bi armancên civakî yên mezin dest pê kir, wê di warê hunerî de serkeftinên berbiçav bi dest xist, muzîkjenên asta cîhanî perwerde kir, û îlham da bi hezaran bernameyên mîna xwe li seranserê cîhanê. Felsefeya wê ya bingehîn a “muzîk ji bo guhertina civakî” û gihandina perwerdehiya muzîkê ji komên dezavantaj re, modelek nû û hêvîdar pêşkêş kir.

Lêbelê, wekî ku di vê gotarê de bi hûrgulî hate nîqaş kirin, El Sistema di heman demê de bi rexneyên girîng û berfireh re rû bi rû maye. Van rexneyan îdiayên wê yên derbarê bandora civakî ya rastîn, bi taybetî di warê armanckirina zarokên herî feqîr de, dixin bin pirsê. Pratîkên navxweyî yên otorîter, kêmbûna şefafiyetê, îdiayên gendelî û destdirêjiyê, û giranîdana zêde li ser serkeftina hunerî li ser hesabê başbûna xwendekaran û armancên civakî yên kûr, wêneyek tevlihev û carinan tarî ya bernameyê xêz dikin. Wekî din, îdiayên li ser îstismara siyasî ya bernameyê û kêmasiyên di nirxandinên serbixwe û objektîf de, tebeqeyên din ên tevliheviyê li ser mîrasa El Sistema zêde dikin.

Ji ber vê yekê, mîrasa El Sistema mîrasek tevlihev e. Ji aliyekî ve, ew sembola hêza veguherîner a muzîkê ye û mînakek e ji bo ka çawa vîzyonek yek kesî dikare bandorek global biafirîne. Ji aliyê din ve, ew wekî hişyariyekê radiweste ji bo ka çawa îdealên mezin dikarin di pratîkê de têk biçin, werin îstismar kirin, an jî ji armancên xwe yên bingehîn dûr bikevin. Çîroka El Sistema – bi serkeftinên xwe yên destpêkê, pîrozkirina navneteweyî, û paşê derketina rexneyên kûr û delîlên nakok – dikare wekî lêkolînek dozê ya girîng ji bo her bernameyek civakî ya mezin a ku armanc dike ku hunerê ji bo guhertina civakî bikar bîne, xizmet bike. Ew dersên girîng li ser girîngiya şefafiyetê, nirxandina serbixwe û rexneyî, xetera ku armancên hunerî li ser armancên civakî serwer bibin, û pêdiviya bi adaptasyona li gorî kontekstên herêmî û rêzgirtina ji cihêrengiya çandî re pêşkêş dike.

Ji bo lêkolînên pêşerojê, çend warên girîng hene ku divê li ber çavan werin girtin:

1. Pêdivî bi lêkolînên bêtir, bi taybetî lêkolînên serbixwe, demdirêj, û yên ku metodolojiyên tevlihev (hem kualîtatîf hem jî kantîtatîf) bikar tînin heye da ku bandorên rastîn ên El Sistema û modelên jê îlhamgirtî li ser pêşkeftina zarokan, malbatan û civakan baştir werin fêm kirin.⁸ Divê van lêkolînan bi taybetî balê bikişînin ser mekanîzmayên ku bi rêya wan guhertin çêdibin.
2. Lêkolînên ku bi awayekî rexneyî li ser adaptasyona modela El Sistema li kontekstên çandî û civakî-aborî yên cihêreng disekinin, dikarin têgihiştinên hêja li ser ka kîjan hêmanên modelê gerdûnî ne û kîjan hewceyê guhertinên bingehîn in, peyda bikin.
3. Divê lêkolînên pêşerojê bi awayekî aktîf hewl bidin ku “dengên ji binî” – ango, ezmûn û nêrînên xwendekar, malbat, û mamosteyên ku rasterast di van bernameyan de cih digirin – bigihînin ber ronahiyê, da ku wêneyek kûrtir û nuansetir ji ya ku tenê bi daneyên îstatîstîkî an narratîfên fermî tê bidestxistin, derkeve holê.

Pêşniyar ji bo Lêkolînên Pêşerojê di Konteksta Kurdî de:

Di çarçoveya civaka Kurd de, ku xwedî mîrateyeke muzîkê ya pir dewlemend û cihêreng e, lêkolînkirina potansiyela modelên perwerdehiya muzîkê yên komî yên mîna El Sistema dikare gelek derfetan veke:

• Adaptasyona li gorî Çanda Muzîkê ya Kurdî: Lêkolîn dikarin li ser wê yekê bisekinin ka modelên mîna El Sistema çawa dikarin li civakên Kurdî werin adaptekirin, bi taybetî bi rêzgirtin û tevlêkirina çanda muzîkê ya dewlemend a Kurdî (dengbêjî, muzîka gelêrî, amûrên kevneşopî, hwd.) li gel an li şûna muzîka klasîk a rojavayî.
• Muzîk ji bo Identîteya Çandî û Lihevhatina Civakî: Nirxandina potansiyela bikaranîna perwerdehiya muzîkê ya komî ji bo pêşxistina identîteya çandî ya Kurdî, xurtkirina hevgirtina civakî, û başkirina rewşa psîko-sosyal di nav zarok û ciwanên Kurd de, nemaze yên ku di şert û mercên dijwar ên siyasî, aborî, an civakî de dijîn (wekî penaberî, koçberî, an jî encamên şer û pevçûnan).
• Fêrbûna ji Kêmasiyên El Sistema: Lêkolîn dikarin li ser wê yekê bisekinin ka meriv çawa dikare ji kêmasî û rexneyên li ser El Sistema (wekî otorîterîzm, kêmbûna şefafiyetê, paşguhkirina çandên herêmî) fêr bibe da ku bernameyên perwerdehiya muzîkê yên herêmî li Kurdistanê werin sêwirandin ku bi rastî tevlêker, şefaf, demokratîk, û ji hêla çandî ve hesas bin.
• Rola Muzîkê di Avakirina Aşitiyê û Çareserkirina Trawnmayan de: Li herêmên ku Kurd lê dijîn û rastî pevçûnan hatine, lêkolîn dikarin li ser rola potansiyel a perwerdehiya muzîkê ya komî wekî amûrek ji bo avakirina aştiyê, lihevhatinê, û çareserkirina trawnmayên kolektîf bisekinin.

Bi kurtasî, El Sistema çîrokeke tevlihev a serkeftin, îdealîzm, kêşe û rexneyan e. Ji bo ku em bi tevahî têbigihîjin mîrasa wê û dersên ku em dikarin jê werbigirin, pêdivî bi nêzîkatiyeke rexneyî, hevseng, û li ser bingeha delîlan heye. Ji bo konteksta Kurdî jî, ev ezmûn dikare bibe çavkaniyeke girîng a îlham û hişyariyê ji bo pêşxistina însiyatîfên perwerdehiya muzîkê yên ku armanc dikin ku bi rastî guhertineke erênî di jiyana zarok û civakê de pêk bînin.

Beşa Dawî: Çavkaniyên Ku Di Gotarê De Hatine Referans Kirin

• ¹ Harmonizing Society Through Classical Music: The Case of El Sistema. Classical Me.
• ⁴ El Sistema: Venezuela’s National System of Music Education. JustViolin.org.
• ⁵ Govias, J. (2011). Five Fundamentals of El Sistema.
• ² El Sistema. Wikipedia.
• ⁶ El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme. Classical-Music.uk.
• ¹⁸ Bolden, B., Corcoran, P., & Butler, A. (2021). El Sistema and Sistema-Inspired Music Education Programmes: A Scoping Review.
• ²⁵ About El Sistema USA. El Sistema USA.
• ⁸ From the model of El Sistema in Venezuela to current applications: Learning and integration through collective music education. ResearchGate.
• ¹³ Venezuela’s ‘El Sistema’ Musical Education Program Celebrates 50th Anniversary. Venezuelanalysis.com.
• ²⁰ Scam, Voodoo, or the Future of Music? The El Sistema Debate. Geoffrey Baker Music (WordPress).
• ⁹ El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme (guhertoya bi girêdana Facebook). Classical-Music.uk.
• ¹¹ Venezuela’s National System of Children and Youth Orchestras. UNESCO Creativity.
• ¹⁵ Botero, J.S., htmlentities(True)et al. (2016). The Effects of Musical Training on Child Development: a Randomized Trial of El Sistema in Venezuela. Journal of Research on Educational Effectiveness.
• ¹⁴ Google Search: famous musicians from El Sistema Venezuela.
• ²² Sistema Global. HundrED.
• ⁷ Scripp, L., & Mazzocchi, L. (2016). The Need to Testify: A Venezuelan Musician’s Critique of El Sistema and his Call for Reform (Update). ResearchGate.
• ¹⁹ “Model of Tyranny” Criticism of Venezuela’s El Sistema Youth Orchestra System Provokes Response. Venezuelanalysis.com.
• ¹⁷ Baker, G., & Frega, A.L. (2018). Who watches the watchmen? Evaluating evaluations of El Sistema. British Journal of Music Education.
• ¹² Book portrays Venezuela’s ‘El Sistema’ as tyranny. AP News.
• ²¹ What Matters in Criticizing Venezuela’s El Sistema? The Globalist (Yale).
• ²⁶ El Sistema USA – High Quality Music Education for Every Child. El Sistema USA.
• ²⁷ What is El Sistema? El Sistema USA.
• ¹ Harmonizing Society through Classical Music: the case of El Sistema. Classical Me.
• ²⁸ Kogan, M. (2013). Can El Sistema Thrive in the U.S. and Beyond? Musical America.
• ⁶ El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme (guhertoya bi girêdana Facebook). Classical-Music.uk..⁶
• ²⁹ Preguntas Frecuentes. El Sistema.
• ¹⁶ Botero, J.S., htmlentities(True)et al. (2017). The Effects of Musical Training on Child Development: A Randomized Trial of El Sistema in Venezuela. PMC (PubMed Central)..¹⁵
• ³⁰ Stachowski, L. (2018). Music for Social Change: An Examination of El Sistema-Inspired Programs in the United States. Butler University Digital Commons.
• ²³ The evaluation of Sistema Scotland’s ‘Big Noise’ orchestral programmes. Journal of Public Health.
• ²⁴ Evaluation of Sistema Scotland. Glasgow Centre for Population Health.
• ³¹ Baker, G., & Frega, A.L. (2018). Who watches the watchmen? Evaluating evaluations of El Sistema. ResearchGate..¹⁷
• ³ José Antonio Abreu and El Sistema. Polar Music Prize.
• ⁵ Govias, J. (2011). Five Fundamentals of El Sistema..⁵
• ⁶ El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme. Classical-Music.uk..⁶
• ¹⁸ Bolden, B., Corcoran, P., & Butler, A. (2021). El Sistema and Sistema-Inspired Music Education Programmes: A Scoping Review..¹⁸
• ¹⁵ Botero, J.S., htmlentities(True)et al. (2016). The Effects of Musical Training on Child Development: a Randomized Trial of El Sistema in Venezuela. ResearchGate..¹⁵
• ¹⁰ Estructura. El Sistema.
• ⁷ Scripp, L., & Mazzocchi, L. (2016). The Need to Testify: A Venezuelan Musician’s Critique of El Sistema and his Call for Reform (Update). ResearchGate..⁷
• ¹⁷ Baker, G., & Frega, A.L. (2018). Who watches the watchmen? Evaluating evaluations of El Sistema. Cambridge Core..¹⁷
• ¹ Harmonizing Society through Classical Music: the case of El Sistema. Classical Me..¹
• ²⁷ What is El Sistema? El Sistema USA..²⁷
• ²⁸ Kogan, M. (2013). Can El Sistema Thrive in the U.S. and Beyond? Musical America..²⁸
• ⁶ El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme. Classical-Music.uk..⁶

Xebatên wergirtî

1. Harmonizing Society through Classical Music: the case of El …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://classicalme.com/harmonizing-society-through-classical-music-the-case-of-el-sistema/
2. El Sistema – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/El_Sistema
3. José Antonio Abreu and El Sistema – Polar Music Prize, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.polarmusicprize.org/laureates/jose-antonio-abreu-and-el-sistema/
4. “El Sistema” Venezuela’s National System of Music Education …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.justviolin.org/el-sistema-venezuelas-national-system-of-music-education.html
5. jonathangovias.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://jonathangovias.com/wp-content/uploads/2011/09/govias-five-fundamentals-of-el-sistema.pdf
6. El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.classical-music.uk/features/article/el-sistema-at-50-the-rise-and-fall-and-rise-again-of-venezuela-s-controversial-music-programme
7. (PDF) The Need to Testify: A Venezuelan Musician’s Critique of El …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/285598399_The_Need_to_Testify_A_Venezuelan_Musician’s_Critique_of_El_Sistema_and_his_Call_for_Reform_Update
8. From the model of El Sistema in Venezuela to current applications: Learning and integration through collective music education | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/224823034_From_the_model_of_El_Sistema_in_Venezuela_to_current_applications_Learning_and_integration_through_collective_music_education
9. El Sistema at 50: the rise and fall (and rise again?) of Venezuela’s controversial music programme, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.classical-music.uk/features/article/el-sistema-at-50-the-rise-and-fall-and-rise-again-of-venezuela-s-controversial-music-programme?fbclid=IwY2xjawIZTvpleHRuA2FlbQIxMQABHWr6uBKTY_4cb1HEbe_g2UoDFVaA5lVZAP9ucJEBim3oG3L0D7GeYl1g1A_aem_dfn4Sxz3RRWnbyCfPnsSiw
10. El Sistema – Fundación Musical Simón Bolívar de Venezuela, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://elsistema.org.ve/
11. Venezuela’s national system of children and youth orchestras – Policy Monitoring Platform, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unesco.org/creativity/en/policy-monitoring-platform/venezuelas-national-system-children-and-youth-orchestras
12. Venezuelan classical music system under fire | AP News, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://apnews.com/d91be11d545b48f6a5a7487e8a43ef5f
13. Venezuela’s ‘El Sistema’ Musical Education Program Celebrates 50th Anniversary, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://venezuelanalysis.com/images/venezuelas-el-sistema-musical-education-program-celebrates-50th-anniversary/
14. http://www.google.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.google.com/search?q=famous+musicians+from+El+Sistema+Venezuela
15. (PDF) The Effects of Musical Training on Child Development: a …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/311087596_The_Effects_of_Musical_Training_on_Child_Development_a_Randomized_Trial_of_El_Sistema_in_Venezuela
16. The Effects of Musical Training on Child Development: a Randomized Trial of El Sistema in Venezuela, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5602103/
17. Who watches the watchmen? Evaluating evaluations of El Sistema …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/british-journal-of-music-education/article/who-watches-the-watchmen-evaluating-evaluations-of-el-sistema/38046F341D1BA406A309675B14712EBF
18. benjaminbolden.ca, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://benjaminbolden.ca/wp-content/uploads/2023/08/2021-Bolden-Corcoran-Butler-Sistema-Scoping-Review.pdf
19. “Model of Tyranny” Criticism of Venezuela’s El Sistema Youth Orchestra System Provokes Response – Venezuelanalysis, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://venezuelanalysis.com/analysis/11017/
20. Scam, Voodoo, or The Future of Music? The El Sistema Debate | Geoff Baker, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://geoffbakermusic.wordpress.com/el-sistema-older-posts/scam-voodoo-or-the-future-of-music-the-el-sistema-debate-2/
21. What Matters in Criticizing Venezuela’s El Sistema? – The Yale Globalist, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://globalist.yale.edu/onlinecontent/blogs/the-globalist-notebook/what-matters-in-criticizing-venezuelas-el-sistema/
22. Sistema Global – HundrED.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://hundred.org/en/innovations/sistema-global
23. ‘Transforming lives through music’ as a public health intervention: further reflections on our evaluation of Sistema Scotland – Oxford Academic, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://academic.oup.com/jpubhealth/article/39/4/793/4079910
24. Evaluation of Sistema Scotland – Glasgow Centre for Population Health, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.gcph.co.uk/our-work/40-evaluation-of-sistema-scotland
25. About Us – El Sistema USA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://elsistemausa.org/about/
26. El Sistema USA – High Quality Music Education for Every Child, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://elsistemausa.org/
27. What is El Sistema? – El Sistema USA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://elsistemausa.org/what-is-el-sistema/
28. Can El Sistema Thrive in the U.S. and Beyond? – MusicalAmerica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.musicalamerica.com/features/?fid=189&fyear=2013
29. Programa Alma Llanera – El Sistema, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://elsistema.org.ve/estructura-academica/programas/programa-alma-llanera/
30. Applying “El Sistema”: An Analysis of The People’s Music School in Chicago, Illinois – Digital Commons @ Butler University, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://digitalcommons.butler.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1480&context=ugtheses
31. Who watches the watchmen? Evaluating evaluations of El Sistema | Request PDF, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/325745458_Who_watches_the_watchmen_Evaluating_evaluations_of_El_Sistema