Kevneşopî, Berdewamî û Kêşeyên Serdema Modern

1. Pêşgotin

Koçerîtiya Mongolyayê ne tenê şêweyekî jiyanê ye, lê di heman demê de bingeha nasnameya neteweyî, dîrok û çanda Mongolan e. Ev mîrat bi hezaran salan e ku li ser zozanên fireh ên Asyaya Navîn geş bûye û şaristaniyeke bêhempa afirandiye.¹ Ev şêwaza jiyanê, ku bi gerokiya li pey çêrgehên nû ji bo ajalan û jiyana di nav geran (yurtên kevneşopî) de tê nasîn, bi awayekî kûr bi xwezayê re di nav ahengekê de ye.³

Tevî pêlên modernîzasyon û globalîzasyonê yên ku bandoreke mezin li ser civakên kevneşopî li seranserê cîhanê kirine, beşek girîng a civaka Mongolyayê hîn jî bi awayekî koçerî an nîv-koçerî dijî.¹ Lêbelê, ev şêwaza jiyana kevnar îro bi kêşeyên mezin re rûbirû ye. Guherîna keşûhewayê, ku li Mongolyayê bi awayekî taybetî dijwar tê hîskirin, zextên aborî yên ji ber guherînên di bazarên cîhanî de, û pêla bajarîbûnê ya ku ciwanan ber bi navendên bajaran ve dikişîne, hemû gefan li ser berdewamiya vê mîrata çandî ya dewlemend dixwin.⁴

Ev gotar armanc dike ku bi awayekî akademîk li ser mîrata koçerî ya Mongolyayê raweste. Ew ê taybetmendiyên wê yên sereke, berdewamiya wê di roja îroyîn de, û kêşeyên ku pê re rû bi rû ne, bi bikaranîna mînak, îstatîstîk û tabloyên berdest vebêje. Gotar dê bi analîzeke dîrokî ya koka koçerîtiyê li Mongolyayê dest pê bike, dû re dê li ser stûnên bingehîn ên jiyana koçerî – mala koçerî (ger), aboriya ajaldariyê, koçberiya demsalî û zanîna ekolojîk a kevneşopî, struktura civakî û nirxên çandî, û huner û nasnameya çandî – bisekine. Piştre, rewşa heyî ya koçerîtiyê bi îstatîstîkên demografîk û ajaldariyê were ronîkirin. Beşek girîng dê ji bo analîzkirina kêşeyên modern ên wekî guherîna keşûhewayê, bajarîbûn, zextên aborî û civakî, û bandora pîşesaziya madenê were veqetandin. Di dawiyê de, hewldanên ji bo parastina vê mîratê û nîqaşên li ser pêşeroja koçerîtiyê dê werin nirxandin.

2. Koka Dîrokî ya Şaristaniya Koçerî ya Mongolyayê

Şaristaniya koçerî ya Mongolyayê xwedî kokên dîrokî yên kûr e ku bi hezaran salan paşde diçin. Jiyana li ser zozanên fireh û bêdawî yên Asyaya Navîn û girêdana bi ajalan re bingeha vê şaristaniyê pêk aniye.

2.1. Serdema kevnar û bingeha koçerîtiyê

Herêma Mongolyaya îroyîn ji serdemên kevnar ve ji aliyê komên koçer ve hatiye niştecîkirin. Nifûsa kevnar xwedî şêwazek jiyana koçerî û nêçîrvanî bû û bi awayekî nisbeten bê astengî jiyana xwe didomand.⁷ Erdnîgariya taybet a Mongolyayê, bi astengiyên xwezayî yên wekî Çiyayên Altay li rojava û Çola Gobî li başûr, koçberiya ber bi hundur û derve ve bisînor kir. Ev îzolasyona nisbî ne tenê eşîrên Mongolî ji êrîşên derve parast, lê di heman demê de hişt ku ew ziman, ol û awayê jiyanê yê hevpar biparêzin û bi piranî tenê bi eşîrên din ên Mongolî re tifaqan bikin.⁷ Ev homojeniya çandî û zimanî, ku encama vê îzolasyona erdnîgarî bû, ne tenê ji bo parastina li hember dijminên derve yên wekî împaratoriyên Çînî yên berfireh dibûn girîng bû, lê di heman demê de bingehek zexm ji bo yekîtiya neteweyî ya paşerojê û avakirina împaratoriyên mezin, wek Xiongnu û paşê Împaratoriya Mongolan, ava kir. Ev yekîtiya navxweyî faktorek sereke bû di serkeftinên wan ên dîrokî de.

Avabûna împaratoriya Xiongnu di sedsala 3. B.Z. de wekî destpêka dewletbûnê li axa Mongolyayê tê dîtin.⁷ Gelek wekheviyên çandî di navbera Xiongnu û Mongolan de hatine tespîtkirin, wek bikaranîna geran (yurtan) li ser erebeyan, kevanên kompozît, lîstikên panelê, kevanên bi strûh, û bi taybetî urtiin duu (strana dirêj). Tê bawer kirin ku strana dirêj a Mongolî herî kêm 2000 sal berê derketiye û koka wê ya mîtolojîk di “Pirtûka Wei” de tê behs kirin.⁷ Ev hêmanên çandî yên hevpar berdewamiya kevneşopiyên koçerî li seranserê dîrokê nîşan didin.

2.2. Rol û bandora Împaratoriya Mongolan li ser jiyana koçerî

Di destpêka sedsala 13. de, di bin serokatiya Temüjin, ku paşê wekî Cengîz Xan hate nasîn, eşîrên Mongolî yên belavbûyî hatin yekkirin û Împaratoriya Mongolan, yek ji împaratoriyên herî mezin ên cîhanê, hate damezrandin.² Tevî ku ev împaratorî li ser bingeha jiyana koçerî û hêza siwarî ya bêhempa ya Mongolan ava bû, ew di heman demê de pêvajoyên birêxistinkirin û navendîkirinê jî bi xwe re anî. Struktura civakî, aborî û çanda Mongolî, ku bi sedsalan guherînek pir hindik nîşan dabû û di bingeh de li ser şivantiyê koçerî û siwariya hêja bû, di bin rêveberiya împaratoriyê de ket bin formek nû ya kontrolê.² Di serdema împaratoriyê de, xan (monarşên Mongolî) fermandar ji bo herêman destnîşan dikirin ku ji wan leşker û dahat dihatin komkirin, ku ev yek pêdivî bi astekê navendîbûnê hebû ku ji struktura koçerî ya bingehîn cuda bû.²

Avakirina Împaratoriya Mongolan dijberiyek balkêş nîşan dide: şêwazek jiyanê ya bi eslê xwe nenavendî û belavbûyî, ku li ser yekîneyên malbatî û eşîrî yên piçûk ava dibe, hêzek siyasî ya navendî û berfireh ava kir. Piştî hilweşîna împaratoriyê di sedsala 14. de, Mongolya dîsa vegeriya ser şerên navxweyî yên eşîran û serdemek bêîstîqrariyê heta ku Mançûyan di sedsalên 17. û 18. de piraniya Mongolyayê dagir kirin.² Vegera li şêwazên rêveberiya eşîrî ya kevneşopî piştî hilweşîna desthilatdariya navendî ya împaratoriyê nîşan dide ka çiqas kûr ev struktura koçerî di civaka Mongolî de reh daye. Ev dualîteya di navbera potansiyela yekîtiyê ji bo avakirina împaratoriyekê û meyla vegera li nenavendîbûna eşîrî, taybetmendiyek girîng a dîroka siyasî ya Mongolan e.

2.3. Guhertinên di serdema sosyalîzmê de: kolektîfkirin û bandora wê li ser pratîkên kevneşopî

Piştî şoreşa 1921ê û damezrandina Komara Gel a Mongolyayê di sala 1924an de bi alîkariya Rûsyaya Sovyetî, polîtîkayên nû yên civakî û aborî hatin meşandin.¹ Di salên 1930î de hewldanên destpêkê yên ji bo kolektîfkirina şivanan bi berxwedanê re rû bi rû man, lê di salên 1950î de pêvajoya kolektîfkirina çandinî û ajaldariyê bi awayekî berfireh hate pêkanîn.⁹ Heta sala 1959an, piraniya malbatên şivanan tevlî negdelan (kooperatîfên çandiniyê) bûbûn.⁹

Ev polîtîka bû sedema guhertinên mezin di xwedîtiya ajalan û awayê rêveberiya çêrgehan de. Piraniya ajalan û erdên çandiniyê ketin bin kontrola dewletê an negdelan.⁹ Şêwaza şivantiyê ya Sovyetî hate pejirandin, ku tê de malbatên arad (şivanên gelemperî) li şûna ku bi keriyên xwe re bigerin, li wargehên daîmî dijiyan.⁹ Ev bicihkirin êrîşek rasterast li ser esasê koçberiyê bû. Tevî kolektîfkirinê, endamên negdelan destûr didan ku hejmarek bisînor ajalên xwe yên taybet xwedî bikin, ku ev yek nîşan dide ku bi tevahî ji holê rakirina şêwaza jiyanê ya koçerî ne mimkun bû.⁹

Serdema sosyalîzmê ne tenê aboriya koçerî, lê di heman demê de têgihiştina çandî ya koçerîtiyê jî bi kûrahî guhert. Di bin bandora îdeolojiya Sovyetî de, zanyarên Sovyetî têgeha “feodalîzma koçerî” pêş xistin, û Mongolya sosyalîst çanda xwe ya “kevneşopî” wekî çanda feodal û “paşverû” şermezar kir û ew bi îdeolojiyên Marksîst û propagandaya şoreşgerî veguherand.¹⁰ Hewldanên ji bo “modernîzekirin” û “rakirina paşverûtiya feodal” bi rastî êrîşek li ser bingeha jiyana koçerî û zanîna kevneşopî bû. Lêbelê, berxwedaniya çandî û berdewamiya xwedîkirina ajalên taybet nîşan dide ku rehên koçerîtiyê ji holê rakirina wan dijwar bû. Ev zexta çandî û hewldana ji bo ji nû ve nivîsandina dîrokê ¹⁰ bû sedema valahiyek nasnameyî ku piştî hilweşîna sosyalîzmê di salên 1990î de bi vejîna têgeha “şaristaniya koçerî” wekî berteka li hember mêtingerîya çandî ya derve û wekî bingehek ji bo avakirina nasnameyeke neteweyî ya nû hate dagirtin. Ji ber vê yekê, polîtîkayên sosyalîst, tevî ku armanca wan modernîzekirin bû, bêhemdî tovên berxwedana çandî û ji nû ve xwedîderketina li mîrata koçerî çandin.

3. Stûnên Jiyana Koçerî ya Kevneşopî ya Mongolyayê

Jiyana koçerî ya kevneşopî ya Mongolyayê li ser çend stûnên bingehîn ava bûye ku bi hezar salan domdarî û berxwedêriya vê şêwaza jiyanê misoger kirine. Ev stûn ne tenê aliyên aborî, lê di heman demê de aliyên civakî, çandî û giyanî yên kûr jî dihewînin.

3.1. Mala Koçerî: Ger (Yurt)

Ger (bi Tirkî û Rûsî wekî yurt jî tê nasîn) xaniyê kevneşopî û sembolîk ê koçerên Mongolî ye.¹² Ew konên gilover in ku ji çarçoveyeke darîn a ku bi hêsanî tê hilweşandin û ji nû ve avakirin (bi navê khana) û banekî konîkî yê ku ji stûnên darîn (uni) pêk tê, hatine çêkirin. Ev struktura darîn bi çend tebeqeyên lûfên hirî yên stûr (bi gelemperî ji hirîya mîyan) tê pêçandin, ku îzolasyoneke bêhempa li hember sermaya dijwar a zivistanên Mongolyayê û germa havînan peyda dike.¹² Şiklê wê yê gilover û profîla wê ya nizm wê li hember bayên xurt ên stepan pir berxwedêr dike.¹⁴ Portebiliya gerê, ku dikare di nav çend saetan de were hilweşandin û li ser pişta hêştiran an erebeyan were barkirin, ji bo şêwaza jiyana koçerî ya ku pêdivî bi guheztina demsalî ya çêrgehan heye, krîtîk e.¹ Li serê banê gerê vebûneke gilover heye ku jê re toono tê gotin; ev hem ji bo ronahiyê û hem jî ji bo derketina dûmana sobeya navendî ye.¹⁴

Ji xeynî fonksiyona xwe ya pratîkî, ger xwedî girîngiyeke çandî û sembolîk a kûr e. Ew sembola şêwaza jiyana koçerî, serxwebûn, berxwedêrî û adaptebûna li hawîrdorên dijwar e.¹⁴ Ger ne tenê avahiyek fizîkî ye, lê di heman demê de mîkrokozmosek e ku têkiliya koçeran bi xwezayê, civakê û kozmolojiyê re nîşan dide. Şiklê wê yê gilover û toonoya ku ber bi ezmên ve vedibe, dikare wekî sembola ezmên (Tengri) û girêdana bi kozmosê re were şîrove kirin, ku di baweriyên kevneşopî yên Mongolî yên wekî Tengrîzm û Şamanîzmê de xwedî cihekî navendî ne.⁴ Di hundurê gerê de, her tişt xwedî cihekî taybet û wateyek sembolîk e; jiyan li dora sobeya navendî, ku hem ji bo germbûnê hem jî ji bo pijandinê tê bikaranîn, dizivire.¹² Aliyê bakur, li hemberî derî, cihê herî bi rûmet e û bi gelemperî ji bo mêvanên girîng an jî ji bo altara malbatê tê veqetandin. Rêzkirina hundurîn a gerê nîzamek civakî û kozmolojîk nîşan dide. Ji ber vê yekê, ger ji xaniyê wêdetir e; ew vegotinek maddî ya cîhanbînî û nirxên çanda koçerî ye. Ew navenda jiyana malbatê û stargeha mêvanperweriya navdar a Mongolî ye.¹²

Mînakek ji jiyana rojane di nav gerekê de ev e ku karên wekî amadekirina xwarinê li ser sobeya navendî, çêkirina hilberên şîr ên wekî aaruul (kurmikên hişkkirî) an jî qeymax, û tamîrkirina amûrên şivantiyê hemû di nav vê fezaya yekane de pêk tên. Zarok ji temenekî biçûk ve fêrî alîkariya dêûbavên xwe dibin û beşdarî karên rojane dibin.¹²

3.2. Aboriya Ajaldariyê: Pênc Cûre Heywan (Tavan Khoshuu Mal)

Jiyana koçerî ya Mongolî bi awayekî nelivî li ser xwedîkirina pênc cûreyên sereke yên ajalan, ku bi hev re wekî Tavan Khoshuu Mal (Pênc Cûre Heywan an Pênc Poz) têne nasîn, ava bûye.¹⁶ Ev pênc cûre ev in: Hesp (bi Mongolî: Adyy), Dewar/Ga (bi Mongolî: Üxer, di nav de Yak jî heye), Hêştir (bi Mongolî: Temee, bi taybetî hêştira Baktirî ya duxurî), Mî (bi Mongolî: Xonĭ), û Bizin (bi Mongolî: Yamaa).¹² Van ajalan hema hema hemû pêdiviyên bingehîn ên malbatên koçer ên Mongolî, ji xwarin û kincan bigire heta veguhastin û stargehê, peyda dikin.¹⁷

Her yek ji van ajalan xwedî rolek taybet û adapteyên xwe yên li hember jîngeha dijwar a Mongolyayê ye:

• Hesp: Di çanda Mongolî de hesp xwedî cihekî taybet û bi rûmet e. Ew ne tenê ji bo veguhastinê li ser zozanên fireh û ji bo şivantiyê têne bikaranîn, lê di heman demê de di pêşbaziyên navdar ên Festîvala Naadam de jî navendî ne.¹² Mongolan wekî siwarên herî baş ên cîhanê têne zanîn, û zarokên wan ji temenekî biçûk ve fêrî siwarbûnê dibin.² Şîrê hespê mê yê tirşkirî, ku jê re airag (an jî kûmîs) tê gotin, vexwarineke neteweyî ya pir bi qîmet e û di mêvanperweriyê de roleke girîng dilîze.³ Hesp bi awayekî azad li stepan diçêrin û di zivistanê de jî bi kolandina berfê ji xwe re giya peyda dikin.²¹
• Dewar/Ga û Yak: Dewar ji bo goşt û şîrê xwe têne xwedîkirin. Yak (bi Mongolî: sarlag), ku bi taybetî li herêmên bilind û çiyayî yên Mongolyayê dijîn, ji bo şert û mercên sar û bilindahiyê pir baş adapte bûne.¹⁹ Ew ji bilî goşt û şîr (ku ji yê dewaran qelindtir û rûntir e), ji bo hirîya xwe ya stûr û wekî ajalên barkêş ên bihêz, nemaze ji bo kişandina geran û barên giran li eraziyên dijwar, têne bikaranîn.¹²
• Hêştir (Baktirî): Hêştira Baktirî ya duxurî ji bo jiyana li Çola Gobî û herêmên din ên ziwa yên Mongolyayê bêkêmasî ye. Ew dikare li hember germa û sermaya zêde û kêmbûna avê ji bo demeke dirêj bisekine.¹⁷ Hêştir bi giranî ji bo barkêşiyê (wekî “keştiyên çolê”), ji bo hirîya xwe ya germ û nerm, û ji bo şîrê xwe têne bikaranîn.¹⁸ Ritûela kevneşopî ya “x kandina hêştirê” (Ingen Têmēēleg an jî Coaxing Ritual for Camels), ku tê de bi stran û muzîkê hewl tê dayîn ku hêştirek mê çêlika xwe ya nûbûyî an jî sêwî qebûl bike, ji hêla UNESCO ve wekî Mîrata Çandî ya Ne-Maddî ya ku Pêdivî bi Parastina Lezgîn Heye hatiye nas kirin.²⁸
• Mî: Mî ji bo koçerên Mongolî çavkaniyeke bingehîn a goşt (goştê berx û mihê), şîr (ji bo çêkirina penîr, rûn û aaruul), û hirî ne.¹² Hirîya mîyan ji bo çêkirina lûfên ku ji bo pêçandina geran û îzolasyonê têne bikaranîn, û her weha ji bo çêkirina kinc, betanî û tiştên din ên rojane krîtîk e.¹⁷
• Bizin: Bizin jî ji bo goşt û şîrê xwe têne xwedîkirin, lê taybetmendiya wan a herî bi qîmet fîbera kaşmîrê ya nerm û luks e, ku di salên dawî de di bazara cîhanî de bûye berhemeke pir girîng.¹² Zêdebûna daxwaza cîhanî ya ji bo kaşmîrê bûye sedema zêdebûneke mezin di hejmara bizinên ku ji hêla şivanan ve têne xwedîkirin.¹⁶

“Pênc Cûre Heywan” ne tenê komek çavkaniyên aborî ne, lê pergalek ekolojîk û çandî ya tevlihev temsîl dikin. Her ajal xwedî rolek taybet e û bi jîngeha xwe û bi ajalên din re di nav têkiliyekê de ye. Zanîna kevneşopî ya koçeran di derbarê hevsengkirina van pênc cûreyan de ji bo domdariya jîngehê û ewlehiya debarê krîtîk bû. Mînak, koçerên kevneşopî hewl didan ku hevsengiyek di navbera van cûreyan de biparêzin da ku rîskan kêm bikin (mînak, heke nexweşiyek li yek cûreyekê bixe, yên din sax bimînin) û çavkaniyên çêrgehê bi awayekî domdar bikar bînin.³⁶ Guhertina vê hevsengiyê, wek mînak zêdebûna hejmara bizinên kaşmîrê ji ber daxwaza bazarê ya cîhanî, dikare bandorên neyînî yên berfireh li ser ekosîstem û şêwaza jiyana koçerî bike. Bizin, li gorî mîyan, zêdetir zirarê didin çêrgehan ji ber ku ew giyayê ji kokê dixwin.³³ Ji ber vê yekê, zêdebûna hejmara bizinan dibe sedema zêdeçêrandin û xirabûna axê, ku ev yek jî bandorê li ser hemû keriyê û domdariya jiyana koçerî dike.¹⁶ Ev nîşan dide ku têkçûna zanîna ekolojîk a kevneşopî ya di derbarê rêveberiya keriyên tevlihev de, di bin zextên aborî yên modern de, dikare bibe sedema encamên ekolojîk û civakî yên neyînî.

Li jêr tabloyek heye ku berhemên sereke û bikaranîna van pênc cûre heywanan bi kurtasî nîşan dide:

Tablo 1: Berhemên Sereke yên Pênc Cûre Heywanan û Bikaranîna Wan

Ajal	Berhemên Sereke	Bikaranînên Kevneşopî	Çavkanî
Hesp	Şîr (Airag), Goşt, Çerm, Pirç	Vexwarin, Xwarin, Veguhastin, Siwarî, Pêşbazî, Amûrên Muzîkê (têlên Morin Xuur)	12
Dewar/Ga	Goşt, Şîr, Çerm, Hêza Kişandinê	Xwarin, Kinc, Amûr, Kişandina Erebe û Gavan	12
Yak	Goşt, Şîr (qelind), Hirî, Çerm, Hêza Barkêşiyê	Xwarin, Kinc, Ben, Stargeh, Barkêşî li Çiyayan	12
Hêştir (Baktirî)	Hirî, Şîr, Goşt, Hêza Barkêşiyê	Kinc, Xwarin, Veguhastina Ger û Baran (bi taybetî li Gobi)	18
Mî	Goşt (Berx), Şîr, Hirî, Çerm	Xwarin, Lûf (ji bo Ger), Kinc, Betanî	12
Bizin	Goşt, Şîr, Kaşmîr, Çerm	Xwarin, Fîbera Kaşmîrê (ji bo kincên bi qîmet)	12

Ev tablo girêdana kûr a di navbera koçer û heywanên wan de û pirrengiya ku ev heywan ji bo jiyana wan peyda dikin, bi awayekî berbiçav nîşan dide.

3.3. Koçberiya Demsalî û Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî (TEK)

Yek ji taybetmendiyên herî diyarker ên jiyana koçerî ya Mongolî, koçberiya demsalî ye. Malbatên koçer bi demsalan ji bo dîtina çêrgehên herî baş û çavkaniyên avê yên têr ji bo keriyên xwe cihên xwe diguherînin.¹ Ev koçberî ne rasthatî ye, lê li ser bingeha zanîneke kûr a ekolojîk a kevneşopî (TEK) û adetên bi sedsalan hatine pêşxistin, tê rêvebirin.¹⁷ Bi gelemperî çar kampên demsalî yên sereke hene:

1. Uvuljuu (Kampê Zivistanê): Ji bo zivistanê, deverên ku ji bayê parastî ne (wek geliyên teng an kêlekên çiyayan ên li ber tavê) û giyayê hişk ê ku di bin berfê de jî ji bo ajalan peyda dibe, têne hilbijartin. Pir caran li van kampan ji bo ajalan stargehên zivistanê yên sabit (bi navê khashaa) têne çêkirin.¹⁷
2. Khavarjaa (Kampê Biharê): Di biharê de, dema ku ajal piştî zivistanê lawaz in û çêlikên nû çêdibin, koçer berê xwe didin çêrgehên ku giyayê wan zû şîn dibe û erdê wan ji bo ajalên lawaz û çêlikan ne bi kevir û ne jî bi herî ye.¹⁷
3. Zuslan (Kampê Havînê): Di havînê de, malbat bi gelemperî çend caran cihên xwe diguherînin da ku ajalên wan ji giyayê teze û şîndar sûd werbigirin. Deverên bilindtir û hêniktir ên bi çêrgehên fireh û nêzîkî çavkaniyên avê (wek çem û golan) têne tercîh kirin.¹⁷
4. Namarjaa (Kampê Payîzê): Payîz demsala qelewbûna ajalan e ji bo amadekariya zivistanê. Ji ber vê yekê, deverên bêdeng, dûrî rê û wargehan, ku ajal dikarin bi aramî biçêrin, têne hilbijartin.¹⁷

Frekuans û dûrahiya van koçên demsalî li gorî herêma erdnîgarî û şert û mercên keşûhewayê yên salane diguhere. Mînak, li herêmên daristanî-stepî yên ku baran lê zêdetir e, malbat salê 6 heta 8 caran û bi mesafeyên kin (15-20 km) koç dikin. Lê li herêmên çiyayî û stepên ziwa, û nemaze li Gobiyê, dibe ku koç dûrtir (heta 150 km) û pir caran bin, nemaze di rewşên ziwabûn an berfbariyeke zêde de.¹⁷

Ji bilî van koçên demsalî yên birêkûpêk, celebek din a koçberiyê jî heye ku jê re otor tê gotin. Otor bi gelemperî koçberiyeke demkurt û carinan dûr e ku ji hêla yek an du endamên malbatê ve bi beşek ji keriyê re tê kirin, nemaze di dawiya payîzê an serê biharê de, dema ku çêrgehên li derdora kampa sereke kêm dibin an jî ji bo ku ajal ji bo zivistanê baştir qelew bibin an jî ji karesatên xwezayî yên wekî dzud birevin.³⁶ Ev pratîk şiyana adapteyî ya koçeran ji bo bikaranîna çavkaniyan li herêmek berfirehtir nîşan dide.

Bingeha van pratîkên koçberiyê Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî (TEK) ye. Koçerî pêdivî bi têgihiştineke rast a çerxên xwezayî, celebên nebatan û nirxa wan a xurekî, tevgera ajalan, şert û mercên keşûhewayê, û guncaniya deverên cihêreng ji bo çêrandina her cûre keriyê heye.¹⁷ Ev zanîn, ku bi sedsalan bi rêya ceribandin û çavdêriyê hatiye berhevkirin û bi gelemperî ji nifşekî derbasî nifşê din dibe, bi piranî di nav malbatan de tê veguhestin.³⁰ TEK ne tenê komek agahdarî ye, lê pergalek rêveberiya adapteyî ye ku dihêle koçer ne tenê wek bikarhênerên pasîf ên jîngehê, lê wek rêveberên çalak ên ekosîsteman tevbigerin. Lêbelê, guherînên civakî-aborî yên modern û guherîna keşûhewayê zextê li ser TEK û pratîkên kevneşopî dikin.³⁰ Zêdebûna hejmara ajalan ji ber zextên bazarê dikare bibe sedema zêdeçêrandinê, ku ev yek li dijî prensîbên TEK ên ji bo domdariya çêrgehan e. Tevî vê yekê, TEK di heman demê de dikare bingehek ji bo stratejiyên adaptasyonê yên nû peyda bike, nemaze heke bi zanistiya modern re were yek kirin.²⁶ Ji ber vê yekê, parastin û vejandina TEK ne tenê ji bo parastina çandî, lê ji bo domdariya jîngehê û başbûna civakên koçer jî girîngiyeke mezin heye.

3.4. Struktura Civakî û Nirxên Çandî

Civaka koçerî ya Mongolî li ser bingeha strukturên civakî yên xurt û nirxên çandî yên kûr ava bûye, ku bi şêwaza jiyana ajaldarî û koçberî re bi awayekî organîk pêş ketine.

Malbat, Eşîr û Peywendiyên Komunal: Yekîneya bingehîn a civaka koçerî malbat e, ku bi kevneşopî malbatên mezin (extended families) dihewîne.² Strukturên baviksalarî gelemperî ne, ku tê de mêrên mezin, nemaze bav an kal, bi gelemperî xwedî otorîteya sereke ne.⁴¹ Bav bi fermî wek serokê malbatê tê dîtin û bi karûbarên derve re mijûl dibe, lê dê bi gelemperî di biryargirtinê û rêveberiya karûbarên navmalî de hevparek wekhev e û xwedî bandorek mezin e, nemaze li ser zarokan.⁴² Rêzgirtina ji mezinan re (piety filial) nirxek bingehîn e.⁴² Bi kevneşopî, dema keç dizewicin, ew dibin beşek ji malbata mêrê xwe û bi wan re koç dikin. Kurên zewicî bi gelemperî gera xwe li nêzîkî gera dêûbavên xwe datînin, û keriyên wan li heman çêrgehan diçêrin.⁴² Kurê herî biçûk bi kevneşopî li gel dêûbavên xwe dimîne, li wan dinêre û di dawiyê de mîrata wan werdigire.⁴²

Hevkariya di navbera malbatan de ji bo saxbûnê li stepên dijwar krîtîk e.¹³ Khot ail (bi wateya “kampa malbatan” an “koma malbatan”) yekîneyek civakî ya girîng e ku tê de çend malbatên koçer (bi gelemperî xizm) gerên xwe li nêzîkî hev datînin û di karên rojane yên şivantiyê de, wek parastina keriyan ji gur û dizan, dotina ajalan, çêkirina hirî, û koçberiyê, alîkariya hev dikin.⁴² Ev struktura malbata mezin û khot ail bingeha eşîrên mezintir pêk tîne, ku di dîrokê de di bin serokatiya xanan de bûne yek û împaratorî ava kirine.²

Kevneşopiyên Mêvanperweriyê: Mêvanperwerî di çanda Mongolî de nirxek pîroz û bingehîn e.¹² Ji ber şert û mercên dijwar ên jiyanê û mesafeyên dûr ên di navbera wargehan de, rêwî û mêvan her dem bi rêzdarî û bi dilgermî hatine pêşwazî kirin.⁴⁶ Dema mêvanek digihîje gerekê, adet e ku ew bi silaveke wekî “Nokhoigo Khorioroi!” (“Kûçikê xwe bigire!”) nêzîk bibe, heta ku kûçikek xuya neke jî.⁴⁶ Kêfxweşî ye ku meriv bêyî lêdana derî bikeve hundur; lêdana derî wekî bêhurmetî tê dîtin.⁴⁶ Divê meriv li ser benda derî gav neavêje.¹²

Di hundurê gerê de, mêvan bi gelemperî li milê çepê yê herî bi rûmet (li hemberî derî, li aliyê bakur) têne rûnişkandin.⁴⁶ Mazûvan tavilê çaya şîrîn a bi xwê (suutei tsai), aaruul, penîrên malê, û carinan jî airag pêşkêşî mêvanan dikin.¹² Redkirina xwarin an vexwarina ku tê pêşkêş kirin, heta ku tenê bi awayekî sembolîk be jî, bêhurmetiyeke mezin tê hesibandin.¹² Divê her tişt bi destê rastê an bi herdu destan were girtin û dayîn.⁴⁶ Pêşkêşkirin û pevguhertina qutiyên bêhnê (snuff bottles) di navbera mêvan û mazûvan de adeteke civakî ya girîng e ku sembola rêzgirtin û hevaltiyê ye.¹²

Cil û Bergên Kevneşopî: Deel kincek kevneşopî yê Mongolî ye ku dişibe xiftanekî dirêj û ji aliyê mêr û jinan ve tê lixwekirin.⁴⁹ Ew bi gelemperî ji hevrîşim, pembû, an hirî tê çêkirin û ji bo parastina li hember sermaya stepan û ji bo siwariyê pir guncaw e. Deel bi kemberek fireh a ji qumaşê (bi gelemperî ji hevrîşimê rengîn) li dora navê tê girêdan.⁴⁹ Reng, xemilandin û birîna deelan dikare li gorî herêm, etnîsîte, temen û statuya civakî ya kesê biguhere.⁴⁹ Bi deelan re, bi gelemperî pêlavên çermîn ên bilind (gutal) ên ku serê wan hinekî ber bi jor ve zivirî ye, û kumên kevneşopî têne lixwekirin.⁵⁰

Xwarinên Kevneşopî: Xwarina Mongolî bi giranî li ser goşt (bi taybetî goştê berx û bizinê) û hilberên şîr e, ku ev yek rasterast şêwaza jiyana wan a ajaldarî nîşan dide.³ Ji ber kêmbûna sebze û fêkiyan li stepan, ev bi sînor di xwarinê de cih digirin. Hin xwarin û vexwarinên navdar ev in:

• Airag: Şîrê hespê mê yê tirşkirî û hinekî alkolîk e, ku di havînê de pir tê vexwarin û xwedî nirxek xurekî ya bilind e.³
• Aaruul: Kurmikên şîr ên ku bi awayên cuda tên şekildan û li ber tavê tên hişkkirin. Ew xwarineke domdar e û ji bo rêwîtiyên dirêj guncaw e.³
• Buuz: Dolmehên goşt (bi gelemperî goştê berxê yê hûrkirî) ne ku di hilmê de têne pijandin. Ew bi taybetî di dema sersala Mongolî (Tsagaan Sar) de populer in.¹²
• Khorkhog: Xwarineke taybet a goşt e ku tê de goşt (bi gelemperî yê berx an bizinê) bi sebzeyan re (kartol, gêzer, pîvaz) û bi kevirên germkirî di nav konteynirek metalî ya girtî de tê pijandin. Ev rêbaz goşt pir nerm û bi çêj dike.¹²
• Suutei Tsai: Çaya şîrîn a Mongolî ye ku bi gelemperî bi xwê û carinan jî bi rûnê teze an qeymaxê tê amadekirin. Ew vexwarina rojane ya sereke ye.⁴⁵

Struktura civakî û nirxên çandî yên koçerên Mongolî bi awayekî kûr bi şêwaza jiyana wan a ajaldarî û koçberî ve girêdayî ne. Hevkarî, mêvanperwerî û girêdana bi malbat û eşîrê re ne tenê nirxên exlaqî ne, lê di heman demê de stratejiyên saxbûnê ne di jîngehek dijwar û bêpêşbînî de. Mêvanperwerî, wek mînak, ne tenê nîşana rêzgirtinê ye, lê di heman demê de awayek ji bo avakirin û domandina torên civakî û pevguhertina agahiyan e di nav civakên belavbûyî de, ku di demên berê de rêwî çavkaniya sereke ya nûçeyan bûn.⁴⁶ Hilweşîna van strukturan ji ber zextên modern ên wekî bajarîbûn û guherîna aborî dikare ne tenê çandê, lê di heman demê de şiyana civakê ya ji bo rûbirûbûna kêşeyan jî lawaz bike.

3.5. Huner û Nasnameya Çandî

Huner û îfadeyên çandî yên koçerên Mongolî bi awayekî kûr bi şêwaza jiyana wan, têkiliya wan bi xwezayê re, û dîroka wan a dewlemend ve girêdayî ne. Ev huner ne tenê ji bo şahiyê ne, lê di heman demê de depoyên zindî yên bîr, nirx û nasnameya neteweyî ne.

Festîvala Naadam: Festîvala Naadam, ku her sal di navbera 11 û 13ê Tîrmehê de li seranserê Mongolyayê tê pîrozkirin, bûyera çandî ya herî mezin û bi heybet a welêt e.⁵¹ Koka Naadamê digihîje sedsalên berê, dema ku ew wekî rêyek ji bo ceribandin û nîşandana hêz, bîhnfirehî û jêhatîbûna leşkerî ya şervanên koçer dihat organîzekirin.⁵¹ Îro, ew hem wekî pîrozbahiyek nasnameya neteweyî hem jî wekî betlaneyeke havînê ya jîndar tê dîtin. Naadam bi merasîmek vekirinê ya mezin li Stadyuma Neteweyî ya li Ulaanbaatar dest pê dike, ku tê de pêşandanên leşkerî, werzîşvan, rahîb û mezinên bi kincên kevneşopî, û hilgirtina Neh Alên Spî yên Dewletê (sembola serxwebûna Mongolî) hene.⁵¹

Naveroka sereke ya Naadamê “Sê Werzîşên Mêranî” (Eriin Gurvan Naadam) ne ⁵¹:

1. Gureşa Mongolî (Bökh): Ev werzîşa herî bi prestîj û navendî ya Naadamê ye. Bi sedan (bi gelemperî 512 an 1024) gureşvan bêyî cudahiya giraniyê dikevin pêşbaziyê. Berî her pêşbirkê, gureşvan “reqsa ajelê” (devekh) dikin, ku sembola hêz û jîrbûnê ye. Cilên wan ên kevneşopî ji çakêtê vekirî yê sîngê (zodog), şortên teng (shuudag), û pêlavên çermîn ên giran (gutal) pêk tên. Li gorî hejmara serketinên xwe, gureşvan sernavên rûmetê yên wekî Nachin (Baz, piştî 5 serketinan), Khartsaga (Şahîn, 6 serketin), Zaan (Fîl, 7 serketin), Garid (Garuda, 8 serketin), û Avarga (Şampiyon/Tîtan, ji bo serketiyê dawî) werdigirin.⁵¹
2. Pêşbaziya Hespan: Ev pêşbazî li stepên vekirî û li ser mesafeyên dirêj (di navbera 15 û 30 km de, li gorî temenê hespan) têne kirin. Cokeyên van pêşbaziyan zarokên di navbera 6 û 12 salî de ne, ji ber ku giraniya wan a sivik alîkariya leza hespan dike. Zêdetirî hezar hesp dikarin beşdar bibin, û hem hesp hem jî siwar bi kincên rengîn û xemilandî têne xemilandin.⁵¹
3. Tîravêtin: Ev werzîş mîrata leşkerî ya Împaratoriya Mongolan, ku tîrvanên wê bi jêhatîbûn û rastbûna xwe navdar bûn, tîne bîra mirov. Mêr ji mesafeya 75 metreyan 40 tîran û jin jî ji mesafeya 60 metreyan 20 tîran davêjin hedefên gilover ên ji çermê çêkirî. Kevanên kevneşopî ji dar, strûh, reh û bambûyê têne çêkirin.⁵¹

Di sala 2010an de, Festîvala Naadam ji hêla UNESCO ve li ser Lîsteya Nimînende ya Mîrata Çandî ya Ne-Maddî ya Mirovahiyê hate tomar kirin, ku ev yek girîngiya wê ya kûr a dîrokî û çandî destnîşan dike.⁵¹

Muzîka Kevneşopî: Muzîka kevneşopî ya Mongolî beşek yekbûyî ya nasnameya çandî ye û bi gelemperî têkiliya kûr a bi xwezayê, hespan û şêwaza jiyana koçerî re îfade dike.

• Xöömii (Qirikxwanî an Strana Qirikê): Ev şêweyekî stranbêjiyê yê bêhempa ye ku tê de yek kes dikare bi hev re du an zêdetir dengan (melodiyek û dengek bas a domdar) ji qirika xwe derxe.¹² Xöömii bi kevneşopî di merasîmên rîtuelî de, ji bo rêzgirtin û pesnê xwezayê, bav û kalên gelê Mongol û lehengên mezin dihat pêşkêş kirin. Ew her weha di bûyerên taybet ên wekî pêşbaziyên hespan, turnûvayên gureş û tîravêtinê, ziyafetên mezin û rîtuelên qurbanê de cih digire.⁵³ Xöömii wekî hêmanek navendî ya ku çanda Mongolî temsîl dike tê dîtin û sembolek xurt a nasnameya neteweyî an etnîkî ye. Di sala 2010an de, hunera stranbêjiya Xöömii ya Mongolî ji hêla UNESCO ve wekî Mîrata Çandî ya Ne-Maddî ya Mirovahiyê hate nas kirin.⁵³
• Urtiin Duu (Strana Dirêj): Ev formeke stranbêjiya lîrîk a kevneşopî ye ku bi melodiyên xwe yên dirêj, herikbar û xemilandî, û bi rêzek fireh a dengan tê nasîn.⁷ Tê bawer kirin ku koka Urtiin Duu herî kêm digihîje 2000 sal berê.⁷ Mijarên stranên dirêj bi gelemperî li ser xweşikbûna xwezayê, evînê, hespan, û hestên felsefî ne. Ew bi gelemperî bi amûra Morin Xuur re têne pêşkêş kirin û di civînên civakî, pîrozbahî û rîtuelan de rolek girîng dilîzin.
• Morin Xuur (Kemançeya Serê Hespê): Ev amûreke muzîkê ya du-têlî ya kevneşopî ye ku sembola neteweyî ya Mongolyayê ye. Taybetmendiya wê ya herî berbiçav serê hespekî ye ku li serê stûyê wê hatiye neqişandin.⁵⁷ Çîrokên efsanewî yên li ser eslê Morin Xuur bi gelemperî li ser girêdana kûr a di navbera mirovek û hespê wî de ne; mînaka herî navdar çîroka Suxê ye ku ji bo bîranîna hespê xwe yê mirî kemançeyê çêdike.⁵⁸ Morin Xuur di çanda koçerî ya Mongolyayê de rolek navendî dilîze û bi kevneşopî beşek yekbûyî ya rîtuel û çalakiyên rojane yên koçerên Mongolî bûye. Ew ji bo akompanîkirina reqsan, stranên dirêj, çîrokên mîtolojîk, merasîman û karên rojane yên bi hespan ve girêdayî tê bikaranîn.⁵⁸ Repertuwara Morin Xuur hin awazên (tatlaga) ku bi taybetî ji bo kedîkirina ajalan hatine çêkirin, parastiye.⁵⁹ Di sala 2008an de, muzîka kevneşopî ya Morin Xuur ji hêla UNESCO ve wekî Mîrata Çandî ya Ne-Maddî ya Mirovahiyê hate nas kirin.⁵⁹

Hunerên kevneşopî yên Mongolî, bi taybetî Naadam û formên muzîkê yên wekî Xöömii, Urtiin Duu û Morin Xuur, ne tenê şahî ne, lê di heman demê de depoyên zindî yên dîrok, nirx û nasnameya çandî ne. Ew têkiliya kûr a di navbera mirov, xwezayê û heywanan de, ku bingeha şaristaniya koçerî ye, îfade dikin. Nasnameya van huneran ji hêla UNESCO ve girîngiya wan a gerdûnî û pêwîstiya parastina wan di cîhanek ku bi lez diguhere de destnîşan dike.⁵¹ Ev formên hunerî wekî pirek di navbera rabirdû, niha û pêşeroja çanda Mongolî de kar dikin, û parastina wan ji bo domandina nasnameya koçerî krîtîk e.

4. Koçerîtiya Mongolyayê di Serdema Hemdem de: Îstatîstîk û Rewşa Heyî

Tevî guhertinên mezin ên civakî, aborî û jîngehê, şêwaza jiyana koçerî li Mongolyayê hîn jî beşek girîng ji nasname û realîteya welêt pêk tîne. Daneyên demografîk û îstatîstîkên ajaldariyê girîngiya berdewam a vê mîratê nîşan didin.

4.1. Demografiya Koçerî

Li gorî texmînên cihêreng, îro di navbera 30% û 40% ji nifûsa giştî ya Mongolyayê (ku di sala 2023/2024an de dora 3.4-3.5 mîlyon kes e) hîn jî jiyanek koçerî an nîv-koçerî didomînin.¹ Hin çavkanî diyar dikin ku dora sêyek ji nifûsê hîn jî di geran (yurtan) de dijîn, ku ev yek rasterast bi şêwaza jiyana koçerî an jî koka koçerî ve girêdayî ye.¹ Banka Cîhanê di raporek xwe ya sala 2020an de destnîşan kiribû ku dora çaryeka malbatan li Mongolyayê jiyanek koçerî dikin.⁶¹

Hejmara malbatên şivanan jî rêjeyek girîng pêk tîne. Di sala 2004an de, li herêmên gundewarî yên welêt nêzîkî 165,000 malbatên şivanên koçer hebûn ku nifûsa wan a giştî dora 640,000 kes bû.⁶² Ev hejmar di sala 2019an de gihîşt 171,600 malbatên şivanan.⁶³ Tê texmîn kirin ku zêdetirî 75% ji axa Mongolyayê, ku welatekî pir fireh e, bi rastî tenê ji hêla şivanên koçer ve tê niştecî kirin. Lêbelê, tîrêjiya nifûsê li van deveran pir kêm e, bi gelemperî ji 0.5 kes/km² kêmtir e.⁶² Daneyên Daîreya Îstatîstîkê ya Neteweyî (NSO) ya Mongolyayê (1212.mn) hejmara şivanan û malbatên şivanan li gorî herêm, parêzgeh (aimag), navçe (soum) û yekîneyên herî biçûk (bag) tomar dike, lê ji bo gihîştina daneyên herî dawî û taybetî pêdivî bi lêgerîna rasterast di databasên wan de heye.⁶⁴ Daneyên ji sala 2021ê belavbûna nifûsa giştî li gorî pênc herêmên sereke (Rojava, Khangai, Navendî, Rojhilat û Ulaanbaatar) nîşan didin, ku Ulaanbaatar bi tena serê xwe hema hema nîvê nifûsa welêt dihewîne.⁴

Berdewamiya beşek girîng a nifûsê di jiyana koçerî de, tevî kêmbûna rêjeyî û zextên modernîzasyonê, nîşan dide ku ev şêwaza jiyanê xwedî berxwedêriyeke çandî û adapteyî ya xurt e. Lêbelê, komkirina nifûsê li paytext Ulaanbaatar û kêmbûna tîrêjiyê li herêmên gundewarî yên berfireh dikare bibe sedema kêşeyên ji bo domdariya civakên koçer û bi taybetî ji bo veguhestina zanîna kevneşopî ji nifşên nû re. Dema ku îstatîstîkên giştî yên nifûsa koçerî hîn jî girîngiyê nîşan didin, pêdivî bi analîzek kûrtir a li ser guherînên di nav civakên koçer de, nemaze di warê temenê şivanan û meyla ciwanan a ji bo domandina vî şêwazê jiyanê de heye, da ku pêşeroja wê baştir were fêm kirin.

Li jêr tabloyek heye ku daneyên herî dawî yên berdest li ser belavbûna nifûsa koçerî û malbatên şivanan li Mongolyayê pêşkêş dike.

Tablo 2: Belavbûna Nifûsa Koçerî û Malbatên Şivanan li Mongolyayê (Daneyên Dawî)

Nîşanker	Hejmar/Rêje	Sal/Çavkanî
Nifûsa Giştî ya Mongolyayê	~3.4-3.5 mîlyon	2023/2024 4
Rêjeya Texmînkirî ya Nifûsa Koçerî/Nîv-Koçerî	30-40%	1
Hejmara Texmînkirî ya Nifûsa Koçerî/Nîv-Koçerî	~1.02 – 1.4 mîlyon	Hesabkirin li ser bingeha rêje û nifûsa giştî
Hejmara Malbatên Şivanan	~171,600 – 246,200	2019 63; 2021 37
Rêjeya Malbatên ku Jiyanek Koçerî Dikin	~25%	2020 61
Hejmara Kesên ku li Navçeyên Geran li Ulaanbaatar Dijîn	~900,000	1
Nifûsa Gundewarî (2002)	38%	62
Hejmara Malbatên Şivanên Koçer li Gundewar (2004)	~165,000 (nêzîkî 640,000 kes)	62
Belavbûna Nifûsê li gorî Herêman (2021)	Rojava: 418,607; Khangai: 606,430; Navendî: 518,344; Rojhilat: 227,386; Ulaanbaatar: 1,636,172	65

Nîşe: Hejmar û rêje dikarin li gorî pênase û metodolojiya lêkolînê biguherin. Daneyên NSO ji bo hejmarên herî dawî yên malbatên şivanan li gorî aimagan pêwîst in.

4.2. Îstatîstîkên Ajaldariyê

Sektora ajaldariyê stûna sereke ya aboriya koçerî ye. Di salên dawî de, hejmara ajalan li Mongolyayê guherînên girîng jiyaye. Di sala 2019an de, hejmara ajalan gihîştibû asta rekorê ya 70.9 mîlyon serî.⁶³ Ev zêdebûn bi xwe re fikarên li ser zêdeçêrandin û kapasîteya hilgirtina çêrgehan anîbû. Lêbelê, ji ber şert û mercên dijwar ên zivistanê, ku wekî dzud têne zanîn, û faktorên din ên jîngehê, di salên dawî de kêmbûneke berbiçav di hejmara ajalan de çêbûye. Di dawiya sala 2023an de, hejmara giştî ya ajalan daket 64.7 mîlyon serî.⁶⁷ Ev meyl berdewam kir, û li gorî serjimêriya dawiya sala 2024an, hejmara ajalan hîn zêdetir kêm bû û bû 57.6 mîlyon serî, ku ev yek li gorî sala borî kêmbûneke ji sedî 10.9 nîşan dide.⁶⁸

Dabeşkirina vê hejmara dawî (57.6 mîlyon) li gorî pênc cûreyên sereke yên ajalan wiha ye ⁶⁸:

• Mî: 24.5 mîlyon (42.5% ji giştî)
• Bizin: 22.9 mîlyon (39.8% ji giştî)
• Dewar (tevî Yak): 5.1 mîlyon (8.8% ji giştî)
• Hesp: 4.7 mîlyon (8.1% ji giştî)
• Hêştir: 480,600 (0.8% ji giştî)

Hejmara navînî ya ajalan ji bo her malbateke şivan jî nîşanek girîng e. Di sala 2019an de, dema ku hejmara giştî ya ajalan zêde bû, mezinahiya navînî ya keriyê 414 serî bû.⁶³ Lêbelê, girîng e ku were zanîn ku dora 70% ji şivanan xwedî asta debarê ya nêzîkî 200 serî ne, ku ev yek wan li hember şokên aborî û jîngehê hesastir dike.⁶⁶

Kêmbûna dramatîk a hejmara ajalan di salên 2023-2024an de rasterast bi zêdebûna frekans û giraniya karesatên dzud ve girêdayî ye, ku ev yek jî bi awayekî berfireh wekî encama guherîna keşûhewayê tê dîtin.⁵ Mînak, di zivistana 2024an de, zêdetirî 6 mîlyon ajal ji ber sermaya dijwar û kêmbûna alif telef bûn.⁹ Ev ne tenê krîzek aborî ya giran e ji bo bi deh hezaran malbatên şivanan ku debara wan bi tevahî bi van ajalan ve girêdayî ye, lê di heman demê de gefek li ser ewlehiya xwarinê ya welêt û domdariya şêwaza jiyana koçerî bi xwe ye. Her çend hejmara giştî ya ajalan beriya van kêmbûnên dawî pir zêde bû û dibe ku ji kapasîteya hilgirtina çêrgehan wêdetir bûya jî, kêmbûnên ji ber karesatên xwezayî ne rêbazek rêveberiya domdar e û bandorek wêranker li ser civakên koçer dike. Ji ber vê yekê, îstatîstîkên hejmara ajalan ne tenê nîşaneyên aborî ne, lê di heman demê de barometreyek ji bo tenduristiya ekosîstemê û bandora guherîna keşûhewayê li ser civaka koçer in.

Li jêr tabloyek heye ku îstatîstîkên herî dawî yên ajalan li Mongolyayê li gorî cûre û parêzgehên sereke nîşan dide.

Tablo 3: Îstatîstîkên Heywanan li Mongolyayê (Li gorî Cûre û Parêzgehên Sereke, Daneyên Dawiya Sala 2024an)

Cûreya Ajalê	Hejmara Giştî (Mîlyon)	Rêje (%)	Parêzgehên Sereke (Aimags) bi Hejmara Herî Zêde	Çavkanî
Mî	24.5	42.5%	Uvurkhangai (5.1 mîlyon ji giştîya ajalan li parêzgehê)	68
Bizin	22.9	39.8%	Bayankhongor	68
Dewar (tevî Yak)	5.1	8.8%	Arkhangai	68
Hesp	4.7	8.1%	Arkhangai	68
Hêştir	0.48	0.8%	Umnugovi	68
Giştî	57.6	100%	Khuvsgul (5.2 mîlyon), Uvurkhangai (5.1 mîlyon), Tuv (4.2 mîlyon)	68

Nîşe: Hejmarên parêzgehan ji bo Uvurkhangai, Arkhangai, Umnugovi, Bayankhongor rêberiya wan di cûreyên taybetî yên ajalan de nîşan dide, ne hejmara giştî ya wê cûreyê li parêzgehê. Khuvsgul xwedî hejmara herî zêde ya giştî ya ajalan e.

4.3. Beşdariya Aborî ya Sektora Koçerî

Sektora çandiniyê, ku li Mongolyayê bi giranî ji ajaldariya koçerî pêk tê, beşdariyeke girîng di aboriya neteweyî de dike, her çend ku para wê li gorî sektorên din ên wekî madenê di salên dawî de guherîn dîtiye. Li gorî daneyên cihêreng, sektora çandiniyê dora 10-15% ji Dahata Net a Navxweyî (GDP) ya Mongolyayê pêk tîne. Mînak, ev rêje di sala 2019an de 10.9% bû ⁶⁶, li gorî çavkaniyeke din ji bo heman salê 10.8% ⁶³, û li gorî raporek IUCN ku behsa daneyên berê dike, ajaldariya koçerî bi serê xwe yek ji sêyan GDPyê pêk dianî.⁷¹ Raporek FAOyê jî diyar dike ku hema hema 83% ji hilberîna giştî ya di sektora çandiniyê de ji sektora ajaldariya koçerî ya kevneşopî tê.⁷²

Di warê kar de, ajaldarî çavkaniya sereke ya debarê ye ji bo beşek mezin ji nifûsa Mongolyayê, nemaze li herêmên gundewarî. Tê texmîn kirin ku di navbera 25% û 30% ji hêza kar a giştî ya welêt di vî sektorî de dixebite.²⁷ Ev yek girîngiya civakî û aborî ya sektora koçerî ji bo aramî û başbûna civakên gundewarî destnîşan dike.

Berhemên ajaldariyê di heman demê de di îxracata Mongolyayê de jî roleke girîng dilîzin. Piştî madenan, ew duyemîn çavkaniya herî mezin a dahata îxracatê ne, ku di sala 2019an de dora 8.2% ji dahata giştî ya îxracatê pêk dianîn.⁶⁶ Li gorî çavkaniyeke din, ev rêje digihîje 32%.⁷¹ Kaşmîr yek ji berhemên îxracatê yên herî girîng e ku ji sektora koçerî tê û Mongolyayê dike yek ji hilberînerên sereke yên kaşmîra xam li cîhanê.¹⁶ Goşt û hilberên din ên ajalan jî ji bo îxracatê potansiyelek mezin nîşan didin.

Lêbelê, tevî girîngiya wê ya ji bo kar û îxracatê, para ajaldariyê di GDP de li gorî sektorên din (nemaze madenê ku nêzîkî 30% ji GDP û zêdetirî 90% ji îxracatê pêk tîne ⁷⁵) kêm dimîne an jî meyla kêmbûnê nîşan dide. Ev yek nîşan dide ku sektora koçerî, tevî pîvana xwe ya mezin di warê hejmara ajalan û mirovên pê ve girêdayî de, ji hêla nirxa lêzêdekirî û berhemdariyê ve bi kêşeyan re rûbirû ye. Zêdebûna hejmara ajalan li şûna zêdekirina berhemdariya her ajanekê wekî stratejiyek ji bo zêdekirina dahatê hatiye bikaranîn, ku ev yek dibe sedema zêdeçêrandin û xirabûna çêrgehan.⁶³ Wekî din, şivan ji bo berhemên xwe yên xam, wek kaşmîr, bihayekî pir kêm distînin û piraniya qezencê diçe navbeynkar û pargîdaniyên pêvajokirinê, ku pir caran li derveyî welêt in.⁷⁴ Ji bo ku sektora koçerî bi awayekî aborî domdartir bibe û beşdariyeke mezintir di aboriya neteweyî de bike, pêdivî bi veberhênanên di pêvajokirina hilberan li welêt, baştirkirina cinsên ajalan, gihîştina bazarên bi nirxê bilindtir, û zêdekirina nirxa lêzêdekirî heye.⁷⁵ Ev dê ne tenê dahata şivanan zêde bike lê di heman demê de dê alîkariya cihêrengkirina aboriya Mongolyayê bike ku pir zêde bi sektora madenê ya guhêrbar ve girêdayî ye.

5. Kêşe û Astengiyên li Pêşiya Jiyana Koçerî ya Modern

Şêwaza jiyana koçerî ya Mongolyayê, ku bi sedsalan li hember şert û mercên dijwar ên xwezayî û guhertinên dîrokî li ber xwe daye, îro bi komek kêşe û astengiyên nû û tevlihev re rû bi rû ye. Van kêşeyan ne tenê berdewamiya aborî ya civakên koçer, lê di heman demê de bingeha çandî û nasnameya wan jî dixin bin gefê.

5.1. Bandora Guhertina Keşûhewayê

Mongolya yek ji welatên cîhanê ye ku herî zêde ji bandorên neyînî yên guherîna keşûhewayê mexdûr dibe. Germahiya navînî li welêt di 80 salên dawî de nêzîkî 2.25∘C zêde bûye, ku ev rêje ji navîniya germbûna globalî 2.5 caran zêdetir e.⁵ Ev germbûna bilez encamên wêranker li ser ekosîstemên hesas ên step û Gobiyê û li ser jiyana koçerên ku rasterast bi van ekosîsteman ve girêdayî ne, dide.

Yek ji encamên herî berbiçav ên guherîna keşûhewayê zêdebûna frekans û giraniya ziwabûnên dirêj e, ku dibe sedema kêmbûna baranê, çolbûn û xirabûna kalîteya çêrgehan.⁵ Kêmbûna giya û çavkaniyên avê rasterast bandorê li tenduristî û berhemdariya ajalan dike.

Karesata herî tirsnak a ku bi guherîna keşûhewayê re girêdayî ye û jiyana koçeran tehdîd dike, dzud e. Dzud fenomeneke xwezayî ya taybet a Mongolyayê ye ku tê de havînên pir ziwa û bê baran ji hêla zivistanên pir sar, bi berf û bahozên dijwar ve têne şopandin.⁵ Di şert û mercên dzudê de, ajal ji ber birçîbûnê (ji ber ku giya di bin tebeqeyeke stûr a berfê an qeşayê de dimîne) û ji ber sermaya dijwar telef dibin. Berê, dzud bi gelemperî her deh salan carekê diqewimîn, lê di van deh salên dawî de, ji ber guherîna keşûhewayê, ew pir caran û bi tundiyeke mezintir diqewimin.⁵ Mînak, di dzuda zivistana 2022-2023an de, tê texmîn kirin ku di navbera 25% û 33% ji tevahiya keriyên ajalan ên neteweyî telef bûne, ku bandor li ser debara jiyana 200,000 kesî, di nav de 80,000 zarok, kiriye.⁵ Di zivistana 2024an de jî, zêdetirî 6 mîlyon ajal mirin, ku ev yek ji sedî 9ê tevahiya ajalan pêk dianî.⁹

Guherîna keşûhewayê ne tenê gefek li ser debara jiyana koçeran e, lê di heman demê de gefek li ser bingeha çand û nasnameya wan e ku bi hezar salan li ser têkiliyek hevseng bi xwezayê re ava bûye. Jiyana koçerî bi awayekî bingehîn bi şert û mercên keşûhewayê yên stabîl û pêşbînîkirî ve girêdayî ye ji bo peydabûna çêrgeh û avê.¹² Guherîna keşûhewayê vê stabîliyê têk dide. Windahiyên aborî yên mezin ên ji ber mirina ajalan şiyana koçeran a ji bo domandina şêwaza jiyana xwe dişkîne û wan ber bi xizanî û koçberiya neçarî ve dibe.⁵ Ji ber ku nasnameya koçerî bi kûrahî bi ajaldarî û jiyana li stepan ve girêdayî ye, windakirina ajalan û neçariya terikandina stepan tê wateya windakirina beşek girîng a nasnameya çandî. Ji ber vê yekê, guherîna keşûhewayê ne tenê pirsgirêkek jîngehî an aborî ye, lê di heman demê de krîzek çandî û nasnameyî ya kûr e ji bo civaka koçer a Mongolyayê.

5.2. Bajarîbûn û Koçberî

Yek ji encamên herî girîng ên kêşeyên li herêmên gundewarî, bi taybetî windakirina ajalan ji ber dzudê û kêmbûna derfetên aborî, pêleke mezin a koçberiyê ye ji gundan ber bi bajaran, nemaze ber bi paytext Ulaanbaatar ve.¹ Di 24 salên dawî de (heta dora 2024an), nifûsa Ulaanbaatar sê qat zêde bûye û gihîştiye nêzîkî 1.7 mîlyon kesî, ku ev hema hema nîvê nifûsa giştî ya welêt e.¹ Beşek mezin ji van koçberên nû, ku berê koçer bûn, li “navçeyên geran” (Ger Districts) li derdora Ulaanbaatar bi cih dibin. Tê texmîn kirin ku nêzîkî 900,000 kes li van navçeyan dijîn, ku piraniya wan ji bo cara yekem e ku li hawîrdorek bajarî dijîn.¹

Şert û mercên jiyanê li van navçeyên geran pir dijwar in. Ew bi gelemperî ji gerên kevneşopî û xaniyên biçûk ên ku bi lez û bê plan hatine çêkirin pêk tên. Binesaziya bingehîn a wekî ava paqij, kanalîzasyon, û germkirina navendî pir kêm e an jî tune ye.⁶ Bêkarî li van navçeyan pir zêde ye, ku li gorî hin texmînan digihîje ji sedî 60î, û pirsgirêkên civakî yên wekî alkolîzm û tundûtûjiya navmalbatî berbelav in.⁶ Yek ji kêşeyên herî mezin qirêjiya hewayê ye. Di zivistanên sar de, ku germahî dikare dakeve bin −40∘C, malbatên li navçeyên geran ji bo germkirina malên xwe komira erzan, û heke ew jî tune be, lastîk, plastîk an çopê dişewitînin.⁶ Ev yek, tevî emîsyonên ji santralên komirê yên kevnar û qerebalixa trafîkê, dibe sedema qirêjiyeke hewayê ya giran li Ulaanbaatar, ku di mehên zivistanê de ew wekî yek ji bajarên herî qirêj ên cîhanê tê binav kirin. Asta qirêjiyê dikare 80 carî ji sînorên ewlehiyê yên Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) derbas bike.⁶ Ev qirêjî dibe sedema zêdebûna nexweşiyên bêhnhildanê, nemaze di nav zarok û kalûpîran de, û têkiliya wê bi rêjeyên bilind ên têkçûna ducaniyê re jî hatiye destnîşan kirin.⁶

Pêla bajarîbûnê ya ku ji ber têkçûna aboriya koçerî ya kevneşopî û kêşeyên jîngehê gur dibe, bi rastî “koçeriyeke nû” diafirîne: koçeriya ji stepan ber bi şert û mercên nediyar û dijwar ên jiyana bajarî. Ev koçberiya duyemîn ne li pey çêrgehên şîn e, lê li pey derfetên saxbûnê ye di hawîrdorek bajarî ya ku pir caran dijminane de. Ev yek ne tenê kêşeyên civakî û aborî yên nû li bajaran diafirîne, lê di heman demê de dibe sedema qutbûna ji mîrata çandî û zanîna kevneşopî ji bo nifşên nû yên ku li van navçeyan mezin dibin.⁵ Ji ber vê yekê, bajarîbûn ne tenê guhertinek demografîk e, lê di heman demê de pêvajoyek tevlihev a guherîna çandî û civakî ye ku pêşeroja nasnameya koçerî tehdîd dike.

5.3. Zextên Aborî û Civakî

Ji bilî guherîna keşûhewayê û bajarîbûnê, koçerên Mongolî bi gelek zextên aborî û civakî yên din re jî rû bi rû ne ku bandorê li ser şêwaza jiyana wan dikin.

Gihîştina bazarê ji bo firotina berhemên ajalan, wek goşt û nemaze kaşmîr, ji bo şivanên ku li herêmên dûr dijîn pirsgirêkek mezin e. Ew pir caran neçar dimînin ku berhemên xwe bi bihayên kêm bifroşin navbeynkaran, û piraniya qezencê diçe bazirgan û pargîdaniyên mezin, nemaze ji bo kaşmîrê ku piraniya wê xam tê îxrac kirin.⁷⁴ Bihayê kaşmîrê li bazara cîhanî jî pir guhêrbar e, ku ev yek bêîstîqrariyek mezin di dahata şivanan de çêdike. Mînak, dema ku sînorê bi Çînê re ji ber pandemiyê hate girtin, bihayê kaşmîrê li Mongolyayê hilweşiya.⁷⁴

Ji ber dahatên ne-stabîl û lêçûnên bilind (wek kirîna alifê ajalan di zivistanên dijwar de), deyn girtin di nav malbatên şivanan de pirsgirêkek berbelav e. Ew pir caran ji bo lêçûnên perwerdehiya zarokên xwe yên ku ji bo xwendinê dişînin navendên soum (navçe) an bajaran, an jî ji bo kirîna pêdiviyên bingehîn neçar dimînin ku deynan bigirin, pir caran bi rêjeyên faîzê yên bilind ji saziyên darayî yên ne-bankî.⁷⁴ Ev yek wan dixe nav çerxeke deyn û xizaniyê.

Gihîştina xizmetguzariyên bingehîn ên wekî perwerde û tenduristiya bi kalîte ji bo civakên koçer ên ku li herêmên dûr û belavbûyî dijîn, kêşeyeke din a mezin e.⁵ Zarokên şivanan ji bo ku biçin dibistanê, pir caran neçar dimînin ku ji malbatên xwe dûr, li dibistanên bi razanê (dormitory schools) an jî li cem xizmên xwe yên li navendên souman bimînin.⁵ Ev yek ne tenê ji bo zarok û malbatan dijwar e, lê dibe sedema qutbûna zarokan ji şêwaza jiyana koçerî û veguhestina zanîna kevneşopî. Her çend ku hewldan hene ji bo baştirkirina gihîştina tenduristiyê bi rêya amûrên dîjîtal û telemedicine ⁸³, kêmasiyên di binesaziyê û perwerdehiya personel de hîn jî berdewam dikin.

Zextên aborî û kêmasiyên di xizmetguzariyên civakî de çerxek xeternak diafirînin ku şêwaza jiyana koçerî lawaz dike. Deyn û dahatên ne-stabîl şiyana şivanan a ji bo veberhênanê li keriyên xwe û adaptasyona li hember guherînan kêm dike. Kêmasiyên di perwerdehiyê de jî derfetên nifşên pêşerojê yên ji bo dîtina alternatîfên debarê yên domdar, çi di nav sektora koçerî de be çi li derveyî wê, bisînor dike. Ev çerx şêwaza jiyana koçerî ji hundur ve lawaz dike û domdariya wê ya demdirêj dixe bin xeterê.

5.4. Bandora Pîşesaziya Madenê

Di dehsalên dawî de, sektora madenê li Mongolyayê bi awayekî berbiçav mezin bûye û bûye motora sereke ya aboriya welêt, ku beşek girîng ji GDP û piraniya dahata îxracatê pêk tîne.⁷⁶ Lêbelê, ev pêşkeftina bilez a pîşesaziya madenê bandorên neyînî yên kûr û berfireh li ser jîngehê û civakên koçer ên kevneşopî dike.⁶

Çalakiyên kolandina madenan, nemaze ji bo komir, sifir û zêr, dibin sedema wêrankirina çêrgehên berfireh ên ku ji bo ajaldariya koçerî jiyanî ne. Rakirina tebeqeya jorîn a axê û avakirina binesaziya madenan (rê, borî, avahî) erdek mezin ji bikaranîna şivanan derdixe.⁷⁶ Li gorî texmînan, dora 72% ji axa Mongolyayê jixwe bi astekê xirab bûye, û tê texmîn kirin ku 100,000 hektar erd rasterast ji ber kolandina komir û zêr bandor bûne.⁷⁶

Yek ji bandorên herî krîtîk kêmbûn û qirêjiya çavkaniyên avê ye. Pîşesaziya madenê mîqdarek mezin avê dixwe, ku ev yek bi taybetî li herêmên ziwa yên wekî Çola Gobî, ku piraniya kanên mezin lê ne û ji xwe kêmasiya avê heye, dibe sedema kêşeyên cidî.⁷⁶ Tê ragihandin ku maden ji sedî 15ê کل ava welêt bikar tînin, û tê pêşbînîkirin ku ev daxwaz heta sala 2040an 2.4 qat zêde bibe.⁷⁶ Ava bermayî ya ji madenan, ku dibe ku kîmyewiyên jehrî yên wekî siyanur û merkur tê de hebin, dikare çem, gol û çavkaniyên ava bin erdê qirêj bike, ku hem ji bo tenduristiya mirovan hem jî ji bo ajalan xeternak e.⁶

Toza ku ji çalakiyên madenê û ji rêyên ku ji bo veguhastina madenan têne bikar anîn radibe, dikare bi kîlometreyan belav bibe, çêrgehan bipêçe û zirarê bide tenduristiya ajalan.⁷⁶ Ji ber van bandoran, gelek civakên koçer neçar mane ku warên xwe yên kevneşopî biterikînin û li çêrgehên nû bigerin, ku ev yek pir caran dibe sedema zexta zêde li ser deverên din û pevçûnan bi komên din ên şivanan re.

Pevçûn di navbera pargîdaniyên madenan û şivanan de li ser bikaranîna erd û avê her ku diçe zêde dibin.⁷⁶ Her çend ku hin rêziknameyên qanûnî û peymanên di asta herêmî de ji bo çareserkirina van pevçûnan hatine danîn jî, pir caran berjewendiyên aborî yên mezin ên sektora madenê li ser maf û hewcedariyên civakên koçer serwer dibin.

Pêşxistina pîşesaziya madenê, ku ji hêla hikûmetê ve wekî motora mezinbûna aborî tê dîtin, bi awayekî rasterast bi berjewendî û domdariya şêwaza jiyana koçerî re dikeve nakokiyê. Ev “şerê li ser çavkaniyan” ne tenê aborî ye, lê di heman demê de pevçûnek di navbera du dîtinên cihêreng ên ji bo pêşeroja Mongolyayê de ye: yek li ser bingeha îstismarkirina çavkaniyên bin erdê û ya din li ser bingeha domandina mîrata koçerî û ekosîstemên stepan. Ji ber vê yekê, bandora madenê ne tenê pirsgirêkek jîngehî ye, lê di heman demê de pirsgirêkek civakî-aborî û siyasî ya kûr e ku pêşeroja koçerîtiyê li Mongolyayê bi awayekî cidî tehdîd dike.

Li jêr tabloyek heye ku kêşeyên sereke yên koçerên Mongolyayê û bandorên wan bi kurtasî nîşan dide.

Tablo 4: Kêşeyên Sereke yên Koçerên Mongolyayê û Bandorên Wan

Kêşe	Bandorên Taybetî	Çavkanî
Guherîna Keşûhewayê	Ziwabûn, çolbûn, zêdebûna dzudan, mirina girseyî ya ajalan, kêmbûna çêrgeh û avê, neçarî koçberiyê, gef li ser ewlehiya xwarinê û nasnameya çandî.	5
Bajarîbûn û Koçberî	Koçberiya ber bi Ulaanbaatar û navçeyên geran, şert û mercên jiyanê yên dijwar li bajaran (bêkarî, qirêjî, kêmbûna binesaziyê), qutbûna ji jiyana kevneşopî û zanîna çandî ji bo nifşên nû.	1
Zextên Aborî	Gihîştina bazarê ya dijwar, bihayên kêm û guhêrbar ji bo berhemên ajalan (nemaze kaşmîr), deynbarî, kêmbûna nirxa lêzêdekirî ya hilberan, xizanî.	63
Gihîştina Xizmetguzariyên Civakî	Kêmasî di gihîştina perwerde û tenduristiya bi kalîte de ji bo civakên dûr, dûrketina zarokan ji malbatan ji bo xwendinê, kêmasiya personel û binesaziyê.	5
Pîşesaziya Madenê	Wêrankirina çêrgehan, kêmbûn û qirêjiya çavkaniyên avê, toza zirardar, jicîhûwarkirina civakên koçer, pevçûnên li ser erd û çavkaniyan.	6

Ev tablo bi awayekî sîstematîk û berawirdî kêşeyên pir-alî yên ku koçerên Mongolî pê re rû bi rû ne nîşan dide. Têkiliyên tevlihev ên di navbera van kêşeyan de û bandora wan a giştî li ser domdariya şêwaza jiyana koçerî ji bo têgihiştina rewşa heyî krîtîk in.

6. Hewldanên Parastina Mîratê û Pêşeroja Koçerîtiyê

Li hemberî kêşeyên mezin ên ku li pêşiya şêwaza jiyana koçerî ya Mongolyayê ne, hewldanên cihêreng ji aliyê hikûmetê, saziyên sivîl, û civaka akademîk ve têne kirin ji bo parastina vê mîrata çandî ya bêhempa û piştgirîkirina pêşerojek domdar ji bo civakên koçer.

6.1. Polîtîka û Bernameyên Hikûmetê

Di salên dawî de, hikûmeta Mongolyayê meylek ber bi ji nû ve nirxandin û xwedîderketina li mîrata koçerî nîşan daye. Ev yek dibe ku hem bertekek li hember globalîzasyonê û lêgerîna nasnameyeke neteweyî ya bihêztir be, hem jî encama zextên ji civaka sivîl û civakên herêmî be.

• “Vîzyona 2050”: Ev polîtîkaya demdirêj a pêşkeftinê ya Mongolyayê, ku di sala 2020an de ji hêla parlamenê ve hate pejirandin, bi awayekî eşkere “şaristaniya koçerî” û nirxên neteweyî wekî yek ji armancên xwe yên bingehîn destnîşan dike.¹⁰ Armanc ew e ku dîroka Împaratoriya Mongolan, çanda koçerî û taybetmendiyên neteweyî yên bêhempa bi îdeolojiya pêşkeftina modern re bike yek û modelek pêşkeftinê ya “Mongolî” biafirîne.⁸⁸ Di çarçoveya vê vîzyonê de, piştgirîkirina pîşesaziya afirîner a ku li ser bingeha dîroka kevnar û çanda koçerî ya bêhempa ye, û pêşxistina turîzma pispor a ku li ser jiyana koçerî û xwezaya bêhempa ye, têne plankirin.⁸⁸
• “Mongolyaya Herheyî” (Eternal Mongolia): Ev însiyatîf, ku di Nîsana 2024an de bi hevkariya The Nature Conservancy (TNC), hikûmeta Mongolyayê, civakên şivanan û hevkariya Enduring Earth hate destpêkirin, armanc dike ku heta sala 2030an 30% ji axa Mongolyayê biparêze. Ew ê 198 mîlyon dolar veberhênana nû ya parastinê di nav 15 salan de peyda bike û piştgiriyê bide jiyana domdar ji bo civakên herêmî û pêşxistina turîzma xwezayî ya bi berpirsiyarî.⁸⁹ Ev bername girîngiyê dide beşdarbûna civakên şivanan wekî rêveberên kevneşopî yên axê.
• Vejandina Çandî û Zimanî: Hikûmetê Wezareta Çandê ji nû ve ava kiriye û bernameyên ji bo vejandina navendên çandî, organîzekirina festîvalên koçerî yên navneteweyî, û piştgirîkirina pîşesaziya çandî ya afirîner dimeşîne.¹¹ Qanûna li ser Zimanê Mongolî, ku di sala 2015an de hate pejirandin û dê di 1ê Çileya 2025an de bi tevahî bikeve meriyetê, bikaranîna nivîsara kevneşopî ya Mongolî (Hudum Mongol bichig) li kêleka alfabeya Kirîlî ya ku niha tê bikaranîn, ferz dike.¹¹ Ev hewldanek girîng e ji bo vejandin û parastina yek ji hêmanên bingehîn ên nasnameya çandî.
• Piştgiriya Sektora Ajaldariyê: Hikûmetê “Bernameya Hevkariya Nû – Şivanê Dewlemend” û Pêşnûmaya Qanûnê ya li ser Kêmkirina Bandorên Neyînî yên Guherîna Keşûhewayê li ser Ajaldariya Kevneşopî amade kiriye. Armanca van însiyatîfan ew e ku berxwedêriya sektora ajaldariyê li hember guherîna keşûhewayê zêde bikin, piştgiriyê bidin avakirina hevkariyên şivanan ji bo baştirkirina debara jiyanê û zêdekirina dahatên aborî ji berhemên ajalan, û pêşxistina pratîkên ajaldariyê yên domdar û hawîrdorparêz.⁹²
• Înîsiyatîfa “Milyarek Dar”: Ev tevgera neteweyî, ku ji hêla Serokkomarê Mongolyayê ve di sala 2021an de hate destpêkirin, armanc dike ku heta sala 2030an bi çandina milyarek daran li dijî çolbûn û xirabûna axê têbikoşe û jîngehê baştir bike.⁹³ Ev însiyatîf dikare bandorek erênî li ser çêrgeh û jiyana civakên gundewarî û koçer bike.

Serkeftina van polîtîkayan dê bi çend faktoran ve girêdayî be: şiyana hevsengkirina armancên parastina çandî bi pêdiviyên pêşkeftina aborî ya domdar; çareserkirina kêşeyên bingehîn ên wekî guherîna keşûhewayê û bandora neyînî ya pîşesaziya madenê; û ya herî girîng, misogerkirina ku ev polîtîka ne tenê li ser parastina sembolîk a çandê bisekinin, lê di heman demê de piştgiriyek berbiçav ji bo baştirkirina jiyana rojane ya civakên koçer û çareserkirina kêşeyên wan ên bingehîn (xizanî, gihîştina xizmetguzariyan, adaptasyona li hember guherîna keşûhewayê) peyda bikin.

6.2. Rolên Saziyên Sivîl (NGO) û Enstîtuyên Lêkolînê

Ji bilî hewldanên hikûmetê, gelek saziyên sivîl (NGO) yên navneteweyî û herêmî, û her weha enstîtuyên lêkolînê, di warê parastina mîrata koçerî û piştgirîkirina civakên koçer de li Mongolyayê rolên girîng dilîzin.

• NGOyên Navneteweyî û Herêmî:

• The Nature Conservancy (TNC): Wekî ku li jor hate behs kirin, TNC hevparek sereke ye di însiyatîfa “Mongolyaya Herheyî” de û bi dehsalan e ku bi hikûmetê û civakên şivanan re ji bo parastina gîhayên Mongolyayê û pêşxistina pratîkên domdar dixebite.³³
• Zoological Society of London (ZSL): ZSL li Mongolyayê projeyan dimeşîne ji bo parastina ekosîstemên daristan-step û piştgirîkirina rêveberiya domdar a çavkaniyên xwezayî bi hevkariya civakên şivanan. Ew her weha alîkariyê didin ji bo cihêrengkirina debara jiyanê, wek firotina kaşmîra bi kalîte û etîk.⁹⁶
• Global Peace Foundation (GPF) Mongolia: Ev rêxistin projeyên ji bo vejandina nirxên çandî yên Mongolî, tevlîkirina ciwanan di karsaziya civakî de, û pêşxistina domdariya jîngehê dimeşîne.⁹³
• Mongolia Quest: Pargîdaniyek gerê ye ku pabendî pêşxistina turîzma domdar e û piştgiriyê dide civakên herêmî û parastina mîrata çandî û xwezayî bi rêya hevkariyên bi malbatên koçer, şivan û parêzvanên xwezayê re.⁹⁷
• NGOyên din ên ku di parastina mîrata çandî de çalak in ev in: Navenda Neteweyî ya Mongolyayê ji bo Mîrata Çandî ya Ne-Maddî, Civata Lêkolîner û Piştevaniya Hunera Kevneşopî ya Mongolî, û Navenda Mongolyayê ji bo Lêkolînên Şamanîzmê.⁹⁸ Van rêxistinan di belgekirin, parastin û pêşxistina hêmanên cihêreng ên çanda koçerî de dixebitin.
• Enstîtuyên Lêkolînê:

• Enstîtuya Navneteweyî ya ji bo Lêkolîna Şaristaniyên Koçerî (IISNC): Ev enstîtu, ku di sala 1998an de di bin sîwana UNESCO de li Ulaanbaatar hate damezrandin, navendek girîng e ji bo lêkolîn, parastin û pêşxistina mîrata çandî ya koçerî ne tenê li Mongolyayê, lê li seranserê Asyaya Navîn û cîhanê.¹⁰⁰ IISNC konferansên navneteweyî, seferên lêkolînê yên zanistî organîze dike, şîretan li siyasetmedaran dike, û weşanên akademîk ên wekî “Nomadic Studies” û “Intercultural Dialogue” diweşîne.¹⁰⁰ Armancên wê yên bingehîn parastina mîrata dîrokî û çandî ya bêhempa ya koçeran û beşdarkirina çalak di pêşkeftina hêmanên guncaw ên modernîzasyonê de ji bo baştirkirina domdar a jiyana koçerî ne.¹⁰⁰
• Zanîngeha Neteweyî ya Mongolyayê û Navendên Akademîk ên Din: Beşên cihêreng ên Zanîngeha Neteweyî ya Mongolyayê, wek antropolojî, dîrok û lêkolînên jîngehê, û her weha navendên lêkolînê yên din, bi awayekî çalak li ser dîrok, çand, kêşe û pêşeroja koçerîtiyê li Mongolyayê lêkolînan dikin û beşdarî nîqaşên akademîk û giştî dibin.¹⁰

Hevkariya di navbera hikûmet, NGO, saziyên lêkolînê û ya herî girîng, civakên herêmî yên koçer de, ji bo serkeftina hewldanên parastina mîrata koçerî û piştgirîkirina pêşerojek domdar ji bo koçeran krîtîk e. NGO û saziyên lêkolînê dikarin di warê peydakirina pisporiyê, çavdêrîkirina bandorên polîtîkayan, hêsankirina diyalogê, û bihêzkirina deng û beşdarbûna civakên herêmî di biryarên ku bandorê li jiyana wan dikin de rolek girîng bilîzin.

6.3. Nîqaşên Akademîk û Giştî li ser Pêşeroja Koçerîtiyê

Pêşeroja şêwaza jiyana koçerî li Mongolyayê mijara nîqaşên berfireh ên akademîk û giştî ye. Van nîqaşan li ser pirsên bingehîn ên wekî domdarî, adaptasyona li hember kêşeyên modern, hevsengiya di navbera kevneşopî û modernîteyê de, û parastina nasnameya çandî disekinin.¹⁰

Jiyana koçerî ya kevneşopî, bi awayê xwe yê berê, di bin zextên mezin ên guherîna keşûhewayê, bajarîbûn, globalîzasyona aborî û bandora pîşesaziya madenê de ye. Di vê çarçoveyê de, vejandina têgeha “şaristaniya koçerî” wekî berteka li hember van zextan û wekî amûrek ji bo xurtkirina yekîtiya neteweyî û nasnameya Mongolî derketiye holê.¹⁰ Lêkolîner û siyasetmedar li ser wê yekê nîqaş dikin ka ev “şaristaniya koçerî” çawa dikare di cîhana modern de were domandin û adaptekirin.⁴⁰

Hin nêrîn, ku pir caran ji hêla berjewendiyên pêşkeftina pîşesazî û modernîzasyona bilez ve têne piştgirî kirin, pastoralîzmê wekî şêwazek jiyanê ya “paşverû” û “neberhemdar” dibînin ku pêdivî bi modernîzekirin û heta sedentarîzekirinê (bicihkirinê) heye.¹¹ Li aliyê din, gelek lêkolîner, parêzvanên jîngehê û nûnerên civakên koçer pastoralîzmê wekî mînakek jiyana domdar, adapteyî û bi xwezayê re di ahengekê de diparêzin, û tekez dikin li ser girîngiya zanîna ekolojîk a kevneşopî (TEK).²⁶

Rastî, wekî her car, dibe ku li cihekî di navberê de be. Pêşeroja koçerîtiyê li Mongolyayê ne di vegera paşerojek îdealîzekirî de ye, ne jî di terikandina tam a kevneşopiyan de ye ji bo modernîteyeke bê reh. Belkî, ew di dîtina rêyên nûjen û afirîner de ye ku kevneşopiyê bi domdariyê re li hev tînin. Ev yek pêdivî bi nêzîkatiyên piralî heye ku hem nirxên çandî yên bingehîn ên wekî girêdana bi xwezayê re, hevkarîya civakî, û berxwedêriyê diparêzin, hem jî bersivê didin kêşeyên aborî û jîngehê yên hemdem.

Modernîzekirina hin aliyên jiyana koçerî, wek baştirkirina gihîştina bazarê ji bo hilberên bi nirxê lêzêdekirî, bikaranîna teknolojiyên kesk (wek enerjiya rojê di geran de), û baştirkirina xizmetguzariyên tenduristî û perwerdehiyê yên ku bi şêwaza jiyana koçerî re guncaw in, dikare bibe alîkar.⁷⁵ Di heman demê de, parastin û vejandina TEK û veguhestina wê ji nifşên nû re ji bo adaptasyona li hember guherîna keşûhewayê û rêveberiya domdar a çêrgehan krîtîk e.³⁰

Pêşeroja koçerîtiyê dê bi giranî bi şiyana civakên koçer a ji bo nûjeniyê, adaptasyonê û beşdarbûna çalak di biryarên ku bandorê li jiyana wan dikin ve girêdayî be. Piştgiriya ji hikûmetê, NGOyan û civaka navneteweyî ji bo hêsankirina vê pêvajoyê û misogerkirina ku dengê koçeran tê bihîstin û mafên wan têne parastin, dê roleke diyarker bilîze.⁷⁹

7. Encam

Mîrata koçerî ya Mongolyayê, ku bi hezaran salan li ser zozanên fireh ên Asyaya Navîn geş bûye, ne tenê şêweyekî jiyanê ye, lê di heman demê de bingeha nasnameya neteweyî, dîroka dewlemend û çanda bêhempa ya gelê Mongol e. Ji Împaratoriya Xiongnu ya kevnar bigire heta serdema Cengîz Xan û Komara Gel a Mongolyayê, koçerîtî her dem hêza diyarker a li pişt pêşketinên civakî, aborî û siyasî yên li vê herêmê bûye. Stûnên vê jiyanê – gera porteqalî û sembolîk, aboriya ajaldariyê ya li ser bingeha “Pênc Cûre Heywanan”, koçberiya demsalî ya ku bi Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî (TEK) tê rêvebirin, strukturên civakî yên li ser hevkarî û mêvanperweriyê ava bûne, û hunerên çandî yên jîndar ên wekî Festîvala Naadam û muzîka Xöömii – hemû bi hev re şaristaniyeke adapteyî û berxwedêr afirandine.

Îro, tevî pêlên modernîzasyon û globalîzasyonê, beşek girîng ji nifûsa Mongolyayê (dora 30-40%) hîn jî bi awayekî koçerî an nîv-koçerî dijî, û sektora ajaldariyê stûna sereke ya aboriya gundewarî û çavkaniyeke girîng a kar û îxracatê ye. Lêbelê, ev mîrata zindî bi kêşeyên mezin û pir-alî re rû bi rû ye. Guherîna keşûhewayê, bi ziwabûn û dzudên xwe yên wêranker, gefek rasterast li ser debara jiyana koçeran û tenduristiya ekosîstemên stepan dixwe. Pêla bajarîbûnê, ku pir caran ji ber neçariyê ye, dibe sedema valabûna gundan û komkirina nifûsê li navçeyên geran ên Ulaanbaatarê yên bi şert û mercên jiyanê yên dijwar. Zextên aborî yên wekî kêmbûna gihîştina bazarê û deynbarî, û kêmasiyên di xizmetguzariyên bingehîn ên wekî perwerde û tenduristiyê de, domdariya şêwaza jiyana koçerî lawaz dikin. Wekî din, berfirehbûna pîşesaziya madenê dibe sedema wêrankirina çêrgehan, qirêjiya avê û pevçûnên li ser çavkaniyan.

Li hemberî van kêşeyan, hewldanên ji bo parastina mîrata koçerî û piştgirîkirina pêşerojek domdar ji bo civakên koçer zêde dibin. Polîtîkayên hikûmetê yên wekî “Vîzyona 2050” û însiyatîfên wekî “Mongolyaya Herheyî” û “Milyarek Dar”, ligel karê rêxistinên sivîl û enstîtuyên lêkolînê, hêviyê didin ji bo dîtina rêyên nû. Nîqaşên akademîk û giştî li ser hevsengkirina kevneşopî û modernîteyê, parastina nasnameya çandî û adaptasyona li hember guherînan didomin.

Pêşeroja koçerîtiyê li Mongolyayê ne di paşguhkirina rabirdûyê de ye, ne jî di redkirina pêşerojê de ye. Ew di avakirina pirekê de ye di navbera mîrata dewlemend a koçerî û kêşeyên cîhana hemdem de. Ev yek pêdivî bi nêzîkatiyên hevseng û beşdar heye ku nirxê Zanîna Ekolojîk a Kevneşopî nas dikin, piştgiriyê didin adaptasyon û nûjeniyê di nav civakên koçer de, û maf û berjewendiyên wan di pêvajoyên biryargirtinê de diparêzin. Mîrata koçerî ya Mongolyayê ne tenê ji bo gelê Mongol, lê ji bo tevahiya mirovahiyê xezîneyek e, û parastina wê berpirsiyariyeke hevpar e. Ew mînakek zindî ya têkiliya domdar a di navbera mirov û xwezayê de ye, û dersên girîng ji bo pêşerojeke domdartir pêşkêş dike.

Xebatên wergirtî

1. The changing face of Mongolia – BBC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bbc.com/travel/article/20241101-the-changing-face-of-mongolia
2. Mongol | History, Lifestyle, & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.britannica.com/topic/Mongol
3. Mongol Nomadic – Columbia Engineering Hub, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://staging.ce.columbia.edu/mongol-nomadic
4. Mongolia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mongolia
5. Children of Mongolian nomads forced to abandon herding by …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.savethechildren.net/news/children-mongolian-nomads-forced-abandon-herding-climate-change
6. Steppes and the city: rural to urban migration in Mongolia [MSc …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.compas.ox.ac.uk/article/steppes-and-the-city-rural-to-urban-migration-in-mongolia
7. History of Mongolia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Mongolia
8. Modern Mongolia: Reclaiming Genghis Khan – Penn Museum, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.penn.museum/sites/mongolia/section2.html
9. Agriculture in Mongolia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Agriculture_in_Mongolia
10. (PDF) Modern ”Nomadic’ Civilisation: Construction and Politics in …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/387588622_Modern_”Nomadic’_Civilisation_Construction_and_Politics_in_Mongolia
11. Modern ”Nomadic’ Civilisation: Construction and Politics in Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journal.num.edu.mn/actamongolica/article/download/8806/8280/18668
12. Journey Into The Heart Of Mongolia’s Nomadic Culture, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://matthewlockphotography.com/journey-into-the-heart-of-mongolias-nomadic-culture/
13. Mongolian Nomads – Ayan Travel Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.toursmongolia.com/about-mongolia/mongolian-people-and-nomads/mongolian-nomads
14. Ger, Mongolian Traditional Dwelling – Ayan Travel Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.toursmongolia.com/about-mongolia/mongolian-culture-and-heritage/mongolian-traditional-dwelling-ger-yurt
15. The Parallels of Mongolian Yurts vs Tipis, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.groovyyurts.com/blog/parallels-between-mongolian-yurts-and-tipis
16. The People | Mongolian Bankhar Dog Project, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bankhar.org/history/
17. Mongolian Nomadic Lifestyle – Tour Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://tourmongolia.com/mongolian-nomadic-lifestyle/
18. “Nomadic Culture in Mongolia: Balancing Tradition and Modernity …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mongolianz.com/post/2023/04/26/nomadic-culture-in-mongolia-balancing-tradition-and-modernity/
19. Traditional Animal Husbandry Techniques Practiced by Mongolian Nomadic People – Taylor & Francis eBooks, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://api.taylorfrancis.com/content/chapters/edit/download?identifierName=doi&identifierValue=10.4324/9780203823163-7&type=chapterpdf
20. Pastoralism in Mongolia | Oxford Research Encyclopedia of Asian History, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-753?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277727.001.0001%2Facrefore-9780190277727-e-753&p=emailAc2psMuJSBaCE
21. Horse culture in Mongolia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Horse_culture_in_Mongolia
22. Mongolia; Modern Nomads by Callie Eh – Dodho, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.dodho.com/mongolia-modern-nomads-by-callie-eh/
23. Nomadic Knowledge of the Yak: A Case Study in the Khangai Mountains, Mongolia – SIT Digital Collections, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://digitalcollections.sit.edu/context/isp_collection/article/2075/viewcontent/auto_convert.pdf
24. (PDF) Cattle, Yaks, Traction, and the Bronze Age Spread of …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/361318358_Cattle_Yaks_Traction_and_the_Bronze_Age_Spread_of_Pastoralism_into_the_Mongolian_Steppe
25. Pastoralism in Mongolia | Oxford Research Encyclopedia of Asian History, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-753?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277727.001.0001%2Facrefore-9780190277727-e-753&p=emailA4ez9u.RLJAUc
26. Mongolia | The Mongolian Steppe: A Threatened Ecosystem | Daniel …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.socialdocumentary.net/exhibit/Daniel_Miller/6564
27. The role and significance of two-humped camels in Mongolia: adaptability, economic impact, and cultural importance – Frontiers Publishing Partnerships, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.frontierspartnerships.org/journals/pastoralism-research-policy-and-practice/articles/10.3389/past.2025.14289/full
28. Coaxing ritual for camels – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ich.unesco.org/en/USL/coaxing-ritual-for-camels-01061
29. austriaca.at, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://austriaca.at/0xc1aa500e_0x002d2444.pdf
30. The role of traditional ecological knowledge, given the transformation of pastoralism in Central and Eastern Mongolia – PMC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11568112/
31. Herding through History: The Socio-Economic Shifts in a Mongolian Village – Apollo, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.repository.cam.ac.uk/items/ba79b521-dd39-45c8-a513-6485f8a1bdc3
32. Pastoralism in Mongolia | Oxford Research Encyclopedia of Asian History, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-753?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277727.001.0001%2Facrefore-9780190277727-e-753&p=emailA0zECURWRSd7o
33. Herder Communities in Mongolia | The Nature Conservancy, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.nature.org/en-us/about-us/where-we-work/asia-pacific/mongolia/stories-in-mongolia/herder-communities-in-mongolia/
34. Goats – Mongols in World History | Asia for Educators, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://afe.easia.columbia.edu/mongols/pastoral/pastoral2.htm
35. (PDF) Certifying the sustainability of herding practices in Mongolia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/389561134_Certifying_the_sustainability_of_herding_practices_in_Mongolia
36. Full article: Introduction: environmental disaster in Mongolian modern history, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/24761028.2021.2015837
37. Mongol Nomad Migration and its associated practices – Соёлын өвийн үндэсний төв, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ncch.gov.mn/ich?ItemID=12
38. Characteristics and Transformation of the Pastoral System in Mongolia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/303653649_Characteristics_and_Transformation_of_the_Pastoral_System_in_Mongolia
39. (PDF) How Mongolian herders perceive ecological change in a “stable” landscape, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/351550701_How_Mongolian_herders_perceive_ecological_change_in_a_stable_landscape
40. Mongolian Pastoralism and Climate Change | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/371443861_Mongolian_Pastoralism_and_Climate_Change
41. http://www.toursmongolia.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.toursmongolia.com/about-mongolia/mongolian-people-and-nomads/mongolian-nomads#:~:text=Family%20and%20Clan%20Structure%3A%20Mongolian,for%20survival%20on%20the%20steppes.
42. Mongolian Family System — Mongolia Tours & Travel 2025/2026, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mongolian-ways.com/travel-blog/mongolian-family
43. Spreading the Culture of Peace through Family Traditions and Family Values: The Case of Mongolia | Beyond Intractability, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.beyondintractability.org/reflection/uvsh-spreading
44. Chapter 7 GRAZING MANAGEMENT IN MONGOLIA – Grassland of …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.fao.org/4/y8344e/y8344e0e.htm
45. Customs/Social Habits – Travel Mongolia: RHS World History, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://travelmongoliarhswh.weebly.com/customssocial-habits.html
46. Mongolian Customs & Etiquette | What to do or not to do in Mongolia – Nomadic Journeys, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.nomadicjourneys.com/tours/dos-and-donts-in-mongolia/
47. Mongolian Customs & Etiquette: What To Know Before You Go – World Nomads, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.worldnomads.com/travel-safety/eastern-asia/mongolia/a-guide-to-mongolian-customs
48. Mongolian Traditions — Mongolia Tours & Travel 2025/2026, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mongolian-ways.com/travel-guide/mongolian-customs
49. Mongolia Culture And Customs » All You Need To Know 2025, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.rjtravelagency.com/mongolia-culture/
50. Culture, Food and Traditions in Mongolia | World Vision Singapore, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.worldvision.org.sg/zh-hans/news-and-updates/culture-food-and-traditions-mongolia
51. Mongolia Naadam Festival > The biggest holiday of Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.amicusmongolia.com/mongolia-naadam-festival.html
52. Naadam: Mongolia’s Most Important Festival Explained – Mongolian Tour Guide, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.mongoliantour.guide/post/naadam-mongolia-s-most-important-festival-explained
53. Mongolian art of singing, Khoomei – UNESCO Intangible Cultural …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/mongolian-art-of-singing-khoomei-00210
54. Khoomei-Traditional Mongolian Throat Singing – Selena Travel, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.selenatravel.com/blog/mongolian-art-series-throat-singing
55. http://www.unesco.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unesco.org/en/intangible-cultural-heritage/mongolian-art-singing-khoomei#:~:text=The%20Mongolian%20art%20of%20singing,perform%20alone%20or%20in%20groups.
56. Mongolian art of singing, Khoomei – intangible heritage – Culture Sector – UNESCO, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unesco.org/en/intangible-cultural-heritage/mongolian-art-singing-khoomei
57. Mongolian Music | World Music Central, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://worldmusiccentral.org/world-music-resources/musician-biographies/mongolian-music/
58. Morin khuur – Horse headed fiddle – Discover Mongolia Travel, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.discovermongolia.mn/blogs/morin-khuur-horse-headed-fiddle
59. Traditional music of the Morin Khuur – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/traditional-music-of-the-morin-khuur-00068
60. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https://www.unesco.org/ith/RL/morin-khuur-traditional-mongolian-musical-instrument-00068
61. Counting the uncounted – How the Mongolian nomadic survey is leaving no one behind, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://blogs.worldbank.org/en/opendata/counting-uncounted-how-mongolian-nomadic-survey-leaving-no-one-behind
62. Rapten, P.; Dorji, L.; Penjore D. (eds) Globalisation – the Argument of Our Time, pp 1-13. Thimphu: The Centre for Bhutan Studies. – ICIMOD, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://lib.icimod.org/records/kdtah-gn283/files/c_attachment_149_1540.pdf?download=1
63. http://www.adb.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.adb.org/sites/default/files/linked-documents/53038-001-ssa.pdf
64. Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.1212.mn/en/statistic/statcate/48171307/table/48171307
65. http://www.adrc.asia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.adrc.asia/countryreport/MNG/2021/Mongolia_CR_FY2021.pdf
66. Mongolia Country strategy note Main report and appendices – IFAD, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ifad.org/documents/48415603/49455921/mongolia_csn.pdf/b6609b3d-b0ab-a734-1b27-0c900d95a3b3?t=1726606941219
67. The total number of livestock reached 64.7 million, decreased by 9.1% from the previous year., erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://downloads.1212.mn/IbNgWBVXUkO8fDY-FPc8mzP_A-_TW_6J_-E8H_sq.pdf
68. Mongolia’s Livestock Numbers Drop by 7 Million in 2024 – DairyNews, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://dairynews.today/global/news/mongolia-s-livestock-numbers-drop-by-7-million-in-2024.html
69. Mongolia’s livestock population declines by around 11 pct in 2024 – Xinhua, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://english.news.cn/asiapacific/20241230/d7bd4dfb49b6433a9672d8e272181b49/c.html
70. Livelihoods of Mongolia’s Nomadic Herders Threatened by Climate Change – YouTube, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=x0zWxYVmDX8
71. Nomadism benefits the economy, new study shows | IUCN, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://iucn.org/content/nomadism-benefits-economy-new-study-shows
72. openknowledge.fao.org, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://openknowledge.fao.org/3/cb5066en/cb5066en.pdf
73. forum.mn, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://forum.mn/uploads/site/1126/res_mat/Book-english.pdf
74. Modern Mongolia and the Economics of Herding-SpecialEurasia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.specialeurasia.com/2023/07/04/mongolia-economy-herding/
75. (PDF) Economic Diversification Potential: Insights from Mongolia’s Livestock Product Value Chains – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/390948217_Economic_Diversification_Potential_Insights_from_Mongolia’s_Livestock_Product_Value_Chains
76. The hidden cost of Mongolia’s mining boom | East Asia Forum, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://eastasiaforum.org/2025/02/07/the-hidden-cost-of-mongolias-mining-boom/
77. Full article: Enhancing economic diversification in Mongolia: an input–output analysis, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13547860.2024.2447150
78. EXPLORING MONGOLIA’S GREEN TRANSITION FUTURES – United Nations Development Programme, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-03/exploring_mongolias_green_futures.pdf
79. Mongolian Herders Are Reinventing Their Future in a Changing Climate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.undp.org/mongolia/stories/mongolian-herders-are-reinventing-their-future-changing-climate
80. Steppes and the city: rural to urban migration in Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.migrationinstitute.org/blog/steppes-and-the-city-rural-to-urban-migration-in-mongolia
81. Mongolia 2.0 – The struggles of post-nomads – CEE Bankwatch Network, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://bankwatch.org/story/mongolia-2-0
82. The Mongolian Mining Sector’s Effect on the Livelihoods of Nomadic Herders – International Journal of Trend in Research and Development, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ijtrd.com/papers/IJTRD22069.pdf
83. Remote but connected | UNICEF East Asia and Pacific, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unicef.org/eap/stories/remote-connected
84. The strength and weakness of Mongolian healthcare: from nomadic Gobi to Ulaanbaatar, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/40080905/
85. In Mongolia, Preparing Herders’ Children for School and Improving Their Learning, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.worldbank.org/en/news/feature/2015/02/05/in-mongolia-preparing-herders-children-for-school-and-improving-their-learning
86. Rangelands and Pastoralism in Central Asia and Mongolia: Challenges and Perspectives – UKnowledge, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://uknowledge.uky.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=4317&context=igc
87. Vision 2050 – Алсын хараа 2050, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://vision2050.gov.mn/eng/
88. Mongolia’s Development Model, VIsion 2050 (Eng) | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.scribd.com/document/700165789/Mongolia-s-Development-Model-VIsion-2050-Eng
89. Eternal Mongolia: The New Plan to Protect 30% of Mongolian Land, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.nature.org/en-us/what-we-do/our-insights/perspectives/eternal-mongolia/
90. Mongolia: 30 by 30 | The Nature Conservancy, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.nature.org/en-us/about-us/where-we-work/asia-pacific/mongolia/stories-in-mongolia/mongolia-30-by-30/
91. Mongolian alphabets, pronunciation and language – Omniglot, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.omniglot.com/writing/mongolian.htm
92. Government to Implement “New Cooperative – Wealthy Herder …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.montsame.mn/en/read/341571
93. From Nomadic Roots to Global Engagement: Mongolia’s Vision for Peace and Sustainability, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://globalpeace.org/from-nomadic-roots-to-global-engagement-mongolias-vision-for-peace-and-sustainability/
94. One Billion Tree Project | #MIP2024, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.pmi.org/most-influential-projects-2024/one-billion-trees
95. Environment – Montsame News Agency, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.converter.montsame.mn/en/more/417?class=&page=2
96. Conservation in Mongolia | ZSL, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.zsl.org/what-we-do/projects/conservation-in-mongolia
97. How Tourism Support Local Community in Mongolia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://mongoliaquest.com/how-we-support-local-community-in-mongolia/
98. thediplomat.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://thediplomat.com/2022/05/dilemma-of-the-sacred-lands-preserving-mongolias-ovoos/#:~:text=In%20Mongolia%20today%2C%20six%20prominent,Mongolian%20Center%20for%20Shamanistic%20Research.
99. Dilemma of the Sacred Lands: Preserving Mongolia’s Ovoos – The Diplomat, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://thediplomat.com/2022/05/dilemma-of-the-sacred-lands-preserving-mongolias-ovoos/
100. International Institute for the Study of Nomadic Civilizations – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/International_Institute_for_the_Study_of_Nomadic_Civilizations
101. Modern ‘Nomadic’ Civilisation: Construction and Politics in Mongolia | Acta Mongolica, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journal.num.edu.mn/actamongolica/article/view/8806
102. About – Commission on Nomadic Peoples, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://nomadicpeople.info/about/
103. UNESCO – IISNC, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unesco-iisnc.org/
104. NOMADIC GERONTOLOGY: AGING AS A NOMAD IN MONGOLIA …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11688821/
105. Nomadic life in Mongolia, a cultural reportage – LaRivistaCulturale.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://larivistaculturale.com/2025/04/12/culture-mongolia-reportage-anthropology/
106. Disaster, Mobility, and the Moral Economy of Exchange in Mongolian Pastoralism | Nomadic Peoples – Liverpool University Press, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.liverpooluniversitypress.co.uk/doi/abs/10.3197/np.2018.220207
107. Tradition and Transition: Political Systems and Communication Strategies Among Nomadic Societies, with a Focus on Mongolia and D, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://journal.esrgroups.org/jes/article/download/6827/4732/12580
108. Pastoral Community Organization, Livelihoods and Biodiversity Conservation in Mongolia’s Southern Gobi Region – USDA Forest Service, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.fs.usda.gov/rm/pubs/rmrs_p039/rmrs_p039_018_029.pdf