Desthilatdariyek Ruhanî û Civakî ya Pir-qatî

1. Destpêk: Rola Dîrokî û Civakî ya Sangha li Myanmarê

Sangha, ango civata keşeyên Bûdîst, li Myanmarê xwedî roleke dîrokî û civakî ya kûr û berfireh e. Ew ne tenê wekî saziyeke olî, lê di heman demê de wekî hêzeke çandî, civakî û carinan jî siyasî ya girîng tê dîtin. Ji bo têgihiştina desthilatdariya keşeyan, divê pêşî li girîngiya Sangha di çarçoveya Bûdîzma Theravada de, ku li Myanmarê serdest e, were nêrîn. Sangha yek ji “Sê Cewheran” (Ti−ratana) ye ku Bûdîst jê re penaber dibin, ligel Bûda (damezrînerê ronakbûyî) û Dharma (hînkirinên wî).¹ Ev statuya bingehîn, Sangha dike navenda jiyana ruhanî ya piraniya nifûsa Myanmarê. Wekî ku di çavkaniyan de tê destnîşan kirin, Bûdîzm li Myanmarê ne tenê baweriyek e, lê “awayekî jiyanê ye ku bi kûrahî di hişmendiya kolektîf a gelê wê de cih girtiye.” Di vê çarçoveyê de, keşe wekî “lêdana dilê ruhanî” ya civakê têne dîtin.² Wekî din, Sangha gelek caran wekî “saziya exlaqî ya herî bilind” tê hesibandin ku di demên tengasiyê de ji bo parastina gel radibe ³, ku ev yek bingehekê datîne ji bo têgihiştina çima ew dikare bibe xwedî bandoreke wisa mezin.

Pêwendiya dîrokî ya Sangha bi dewletê re ji serdema qraliyetên kevnar ên Burmeyî dest pê dike û heta roja îro bi awayên cihêreng berdewam dike. Bi kevneşopî, têkiliyek bexşkar-wergir di navbera dewlet (nemaze qral) û Sangha de hebû. Qral wekî bexşkarê sereke (daˉyaka) û parêzvanê Bûdîzmê (saˉsana) roleke navendî dilîst.⁴ Di berdêla vê piştgiriyê de, Sangha meşrûiyeta ruhanî dida desthilatdariya qral û alîkariya parastina nîzama civakî dikir. Qral wekî cakkavatin (desthilatdarê rast, gerdûnî) û heta wekî Bodhisattva (hebûneke ku li ber ronakbûnê ye) dihat dîtin, ku erkê wî parastin û belavkirina olê bû.⁵ Lêbelê, ev hevkariya îdealîzekirî gelek caran bi kêşeyan re rû bi rû maye, nemaze ji ber perçebûnên navxweyî û kêmbûna otorîteya navendî di nav Sangha bixwe de.⁴ Ev nîşan dide ku têkilî her dem ne bê pirsgirêk bûye. Dewlet ne tenê piştgirî dida, lê di heman demê de hewl dida ku Sangha kontrol bike û birêkûpêk bike ji bo armancên xwe yên siyasî. Qralan serokê Sangha (saˉsanaˉbaing) destnîşan dikirin û li ser hiyerarşiya oldariyê serwer bûn da ku pêşî li perçebûnê an dijberiya ji nav Sangha bigirin.⁵ Ev şêwaza têkiliyê, ku tê de hem piştgirî hem jî hewldanên kontrolê hene, ji bo têgihiştina dînamîkên heyî yên di navbera Sangha û dewleta Myanmarê de, nemaze artêşê, girîng e.

Serdema kolonyal a Brîtanî (1824-1948) ji bo Sangha qonaxeke veguherînê ya mezin bû. Rêveberiya Brîtanî strukturên sosyo-polîtîk ên kevneşopî yên ku otorîteya Sangha misoger dikirin, hilweşandin û rê dan formên alternatîf ên perwerdehiya giştî. Ev yek bû sedema kêmbûna rola perwerdehiyê ya kevneşopî ya keşexaneyan.⁶ Lêbelê, Sangha bi tevahî nehate tinekirin û li dijî destwerdana Brîtanî û hewldanên ji bo qelskirina bandora wê li ber xwe da.⁶ Di vê serdemê de, gelek keşe û tevgerên girêdayî Sangha di şiyarbûna hestên neteweperest û tevgerên dij-kolonyal de roleke pêşeng lîstin.³ keşeyên wekî U Ottama û U Wisara bûn sembolên berxwedana neteweyî.³ Ev tevlêbûna siyasî ya Sangha di têkoşîna ji bo serxwebûnê de mîrasek girîng hişt û pêşbîniya rola wê ya siyasî ya paşerojê kir. Kêmbûna rola perwerdehiyê ya Sangha di dema kolonyalîzmê de û hewldanên dewleta nû ya serbixwe ji bo berfirehkirina kontrola xwe li ser perwerdehiya giştî ⁶ dibe ku bûbe sedema hestek windabûna bandorê di nav beşên Sangha de. Ev yek dikare wekî yek ji faktorên ku beşdarî hewldanên wan ên paşerojê yên ji bo ji nû ve îsbatkirina rola xwe ya civakî û siyasî bûye, were dîtin.

2. Sangha: Pênase, Avahî û Pirrengiya Pratîkê

Peyva “Sangha” (Pāli: san˙gha; Sanskrît: saṃgha) bi wateya “komele”, “civîn”, “kompanî” an “civat” tê.¹ Di çarçoveya Bûdîzmê de, Sangha bi gelemperî ji civata keşe (bhikkhu) û rahîbeyan (bhikkhunıˉ) re tê gotin ku jiyana xwe ji bo pratîzekirina Dharma û gihîştina ronakbûnê terxan kirine. Ew her weha dikare ji civata kesên ku gihîştine astên bilind ên pêşkeftina ruhanî (ariya−san˙gha) re jî were gotin, bêyî ku ew oldar bin an laîk bin.¹ Sangha di Bûdîzma Theravada de, ku li Myanmarê forma serdest e, roleke navendî dilîze. Ew yek ji “Sê Cewheran” e ku Bûdîst jê re penaber dibin û wekî parêzvan û ragihînerê hînkirinên Bûda (Dharma) û pratîkên ruhanî tê dîtin.¹ Mîsyona bingehîn a Sangha, wekî ku ji hêla Bûda ve hatî destnîşan kirin, ew bû ku “ji bo bereketa gelekan, ji bo bextewariya gelekan, ji dilovaniya ji bo cîhanê, ji bo refah, bereket, bextewariya deva û mirovan” hereket bike.¹

Avahiya Sangha li Myanmarê bi demê re guherîn û pêşketinan dîtiye. Bi kevneşopî, Sangha xwedî avahiyeke navendî ya qels bû.⁴ Lêbelê, hewldanên ji bo birêxistinkirinê hebûne. Komîteya Dewletê ya Sangha Mahānāyaka (bi gelemperî wekî Ma Ha Na tê kurt kirin) wekî saziya îdarî ya herî bilind a Sangha ya Burmeyî tê nas kirin.⁵ Ev komîte di bin çavdêriya Wezareta Karûbarên Olî de dixebite. Lêbelê, tê destnîşan kirin ku ev komîte ji hêla nifşê nû yê keşeyan ve bêtir wekî parêzvanê çalakiyên olî yên hikûmetê û parastina statukoyê tê dîtin, û ne xwediyê otorîteya exlaqî ya rastîn e li ser keşeyên asayî.⁵ Kontrola rastîn a li ser mijarên civakê di destê Wezareta Karûbarên Olî de ye.⁵ Jiyana keşîşeyî bi pabendbûna bi Vinaya, koda exlaqî ya keşeyan, tê birêvebirin. Vinaya komek berfireh a rêzikan dihewîne (227 rêzikên sereke ji bo keşeyan di kevneşopiya Theravada de) ku tevger, dîsîplîn û paqijiya keşeyan birêkûpêk dike.¹ Ev rêzikname ji bo parastina yekitî û paqijiya Sangha girîng têne hesibandin. Di dîrokê de, nemaze piştî derbeya leşkerî ya 1962an, hewldanên ji bo dîsîplînkirina fermî ya Sangha û xistina wê bin nîzamek hiyerarşîk a yekbûyî ya çavdêriya siyasî hebûne.⁷

Tevî hewldanên ji bo yekkirin û kontrolkirinê, Sangha li Myanmarê ne yekpare ye û di nav xwe de xwedî cudahî û pirrengiyeke berbiçav e. Ji hêla dîrokî ve, di nav Sangha de mezhebên (Pāli: nikaˉya) cihêreng hebûne, û nakokiyên di navbera van mezheban de, nemaze di serdema kolonyal de, kûrtir bûne û carinan veguherîne fraksiyonên siyasî.⁴ Hewldanên dewletê yên ji bo yekkirina Sangha bi rêya afirandina pergalek ji Sangharajayên cihêreng ên bi otorîteya kêmkirî, paradoksîkî, bûne sedema perçebûneke zêdetir.⁴ Ev “serxwebûna” li gel “bêrêxistinbûna” dîrokî ya Sangha ⁴ dihêle ku keşe, nemaze yên ciwan û karîzmatîk, karibin bi serê xwe tevbigerin û girseyan seferber bikin. Ji ber ku Komîteya Sangha Mahānāyaka ji hêla gelek keşeyan ve wekî amûrek dewletê tê dîtin û keşeyên asayî girêdayîbûneke kêm bi vê hiyerarşiyê re hîs dikin ⁵, hewldanên dewletê yên ji bo kontrolkirina tevahiya Sangha bi tevahî serketî nînin. Ev valahî dihêle ku tevgerên ji binî ve, çi erênî (xêrxwazî) çi neyînî (neteweperestiya tund), derkevin holê.

Pirrengiya pratîkên Bûdîst li Myanmarê jî aliyekî din ê girîng ê vê tevliheviyê ye. Her çend Bûdîzma Theravada forma serdest e, ew bi gelemperî bi hev re bi perestina natan (ruhên xwecihî yên berî Bûdîzmê), astrolojî, numerolojî, sêrbazî û kevneşopiyên din ên xwecihî re tê praktîzekirin.⁸ Ev nîşan dide ku Bûdîzma gelêrî ya ku ji hêla piraniya nifûsê ve tê jiyîn, ji formên “saf” ên doktrînal ên ku carinan ji hêla hin keşeyan ve têne parastin, cuda ye. Pratîkên populer ên wekî merit-making (qezenckirina xêrê bi rêya bexş û kirinên baş) û medîtasyona vipassanā (medîtasyona hişyariyê) pir berbelav in. Her weha riya weizza jî heye, ku pergalek ezoterîk a pratîkên okult e ku tê bawer kirin ku rê li ber jiyanek wekî weizza (hebûneke nîv-nemir û serxwezayî) vedike.¹⁰ Wekî din, di dîroka Burmeyî de, nemaze berî sedsala 12-an û di forma Ari Bûdîzmê de, bandora hêmanên Mahāyāna û Vajrayāna jî hebûye.¹⁰ Ev pirrengî destnîşan dike ku Bûdîzma “saf” a ku ji hêla hin keşeyên neteweperest ve tê parastin, dibe ku bi rastiya jiyînkirî ya baweriya gel re tam li hev neke. Ev dikare bibe çavkaniyek potansiyel a tengezariyê an jî nîşanek ji kapasîteya Bûdîzmê ya ji bo adaptebûn û tevlihevkirina bi kevneşopiyên herêmî re.

3. Desthilatdariya Ruhanî: Bandora Keşeyan li ser Jiyana Rojane û Baweriya Gel

Desthilatdariya ruhanî ya keşeyên Bûdîst li Myanmarê yek ji stûnên herî girîng ên bandora wan a giştî ye. keşe di civaka Burmeyî de ne tenê wekî oldar, lê di heman demê de wekî rêberên ruhanî, parêzvanên nirxên exlaqî û navbeynkarên di navbera cîhana mirovî û ya ruhanî de têne dîtin. Ew wekî “parêzvanên hînkirinên Bûdîst” têne hesibandin, ku rêberiya ruhanî, perwerdehî û refaha civakî pêşkêşî civakên xwe dikin.² Bi riya waez û tevgera xwe ya nimûneyî, keşe nirxên bingehîn ên Bûdîst ên wekî dilovanî (mettaˉ), hevxemî (karuṇaˉ), hişyarî (sati) û tevgera exlaqî (sıˉla) radigihînin. Bi vî awayî, ew çandek dilovanî, comerdî û geşepêdana ruhanî di nav civakên Myanmarê de xurt dikin.² Sangha bi giştî wekî “saziya exlaqî ya herî bilind” tê hesibandin ku di demên krîzê de ji bo parastina gel û nirxên civakî radibe.³

Bawerî û hurmeta gelê Myanmarê ji keşeyan re kûr û berbelav e. keşe di civaka Burmeyî de endamên pir rêzdar in.¹⁰ Têkiliya di navbera Sangha û laîkan (kesên ne-oldar) de li ser bingeheke sîmbiyotîk ava bûye. keşe ji bo hewcedariyên xwe yên madî yên rojane, wek xwarin (bi rêya gera xêrê ya sibehê, piṇḍapaˉta), cil û bergên keşîşeyî (cıˉvara) û pêdiviyên din, bi piştgiriya laîkan ve girêdayî ne. Di berdêla vê piştgiriya madî de, keşe rêberiya ruhanî, hînkirinên Dharma, û gelek caran xizmetên civakî yên girîng pêşkêş dikin.¹¹ Pêşkêşkirina xêrê (daˉna) ji keşeyan re ji bo laîkan pratîkeke navendî ye, ji ber ku tê bawer kirin ku ev kiryar merîfet (karma baş) çêdike ku dê di jiyana niha û ya paşerojê de bandorek erênî bike.¹¹ Ev kevneşopî girêdana civakî di navbera keşe û laîkan de xurt dike û hestek berpirsiyariya hevpar ji bo domandina Sāsana (hînkirinên Bûda) çêdike. Lêkolînên antropolojîk destnîşan dikin ku nasnameya otorîteya keşeyan ji hêla laîkan ve ne tenê li ser bingeha bawerî û hurmeta sade ye, lê pêvajoyek tevlihevtir e ku tê de civakîbûna olî ya ji zaroktiyê ve, hînkirina karma û encamên wê, û têgihîştina rola keşeyan wekî “qada merîfetê” (pun~n~akkhetta) heye.¹³

Bandora keşeyan li ser jiyana civakî û çandî ya rojane pir berbiçav e. Hebûna keşeyan, bi kincên xwe yên zer an sor ên taybet, ku bi bêdengî di nav kolan û gundan de ji bo xêrê digerin, dîmenek hevpar û hêja ye ku beşek ji nasnameya dîtbarî ya Myanmarê ye.² keşe di merasîmên girîng ên jiyanê de, wek jidayikbûn, zewac, nexweşî û mirinê, roleke navendî dilîzin. Ew di festîvalên olî yên mezin ên wekî Thingyan (Sersala Burmeyî) û Thadingyut (Festîvala Ronahiyê) de jî pêşengiyê dikin. Ji bilî fonksiyonên rîtuelî, keşe gelek caran wekî şêwirmend û navbeynkar tevdigerin. Gel ji bo şîretên li ser mijarên cihêreng ên jiyanê, ji pirsgirêkên malbatî bigire heta biryarên girîng ên kesane, serî li keşeyan dide. Di hin rewşan de, ew di çareserkirina nakokiyên di nav civakê de jî navbeynkariyê dikin.¹²

Lêbelê, divê were zanîn ku tevî vê hurmeta kûr û berbelav, têkiliya di navbera gel û Sangha de ne bê kêşe û nakokî ye. Zêdebûna rexneyên li ser tevger û gotarên hin keşeyên neteweperest di serdema lîberalîzasyona siyasî ya piştî 2011an de ¹³, û nemaze rexneyên tund ên beşek ji gelê şoreşger li ser helwesta hin beşên Sangha piştî derbeya leşkerî ya 2021ê ¹⁴, nîşan dide ku ev hurmet ne bê şert û merc e. Gel dikare di navbera “keşeyê îdeal” ê ku di hînkirinên Bûdîst de tê teswîr kirin û tevgera keşeyên takekesî yên ku dibe ku ji van îdealan dûr bikevin, cihêtiyê bike. Dema ku keşe ji normên exlaqî yên Vinaya dûr dikevin, tevlî gendeliyê dibin, an jî piştgiriyê didin siyasetên perçiqîner û tundûtûjiyê, ev hurmet û pêbawerî dikare bikeve bin pirsê. Ev yek nîşan dide ku desthilatdariya ruhanî ya keşeyan dikare were kêşekirin dema ku ew li dijî nirxên bingehîn ên Budîst ên wekî dilovanî, hevxemî û edaletê tevdigerin, an dema ku ew bi hêzên zordar re hevalbendiyê dikin. Ji ber vê yekê, têkiliya Sangha-laîk dînamîk e û ne statîk e, û ew bi berdewamî di bin bandora bûyerên civakî û siyasî de ji nû ve tê muzakerekirin. Wekî din, rola keşeyan di şîretkirin û rêberiya exlaqî de dikare hem ji bo hevgirtina civakî (wek ku di pratîka daˉna û xurtkirina girêdanên civakê de tê dîtin ¹¹) hem jî ji bo perçebûnê were bikaranîn. Mînaka herî berbiçav a vê yekê waezên neteweperest ên hin keşeyan e ku bûne sedema afirandina panîkeke exlaqî ya dij-Misilman û tundûtûjiya nav-komî.¹⁵ Ev dualîtî girîngiya analîzkirina naveroka şîret û bandora keşeyên cihêreng destnîşan dike, û nîşan dide ku desthilatdariya ruhanî dikare ji bo armancên pir cihêreng were bikaranîn.

4. Desthilatdariya Civakî: Tevkariyên Sangha di Perwerdehî û Xizmetên Civakî de

Ji bilî rola xwe ya ruhanî, Sangha li Myanmarê xwedî desthilatdariyeke civakî ya berbiçav e ku bi giranî ji tevkariyên wê yên di warên perwerdehî û xizmetên civakî yên din de tê. Keşexane ne tenê navendên îbadetê ne, lê di heman demê de stûnên piştgiriya civakê ne, nemaze ji bo komên herî xizan û marjînal.

4.1. Perwerdehiya Keşexaneyî: Dîrok, Berfirehî û Bandor

Perwerdehiya keşexaneyî li Myanmarê xwedî dîrokeke dirêj û bi prestîj e. Ji sedsala 11-an ve, di serdema Qral Anawrahta û damezrandina Împaratoriya Bagan a yekem de, keşexane bûne navendên sereke yên perwerdehiyê.¹⁶ Berî serdema kolonyal, ew bi pratîkî yekane çavkaniya perwerdehiyê bûn ji bo piraniya nifûsê, ji mîrzadeyan bigire heta gundiyên asayî. Van dibistanan ne tenê xwendin û nivîsandina bingehîn a zimanê Burmeyî û Pālî (zimanê pîroz ê Bûdîzma Theravada) hîn dikirin, lê di heman demê de dersên li ser hînkirinên Bûdîst, exlaq, û carinan jî mijarên pratîkî yên wekî derman, astrolojî, huner û pîşeyan jî didan.¹⁷ Ev pergalê di serdemên pêş-kolonyal de rêjeyek xwendewariyê ya bilind li Myanmarê misoger kiribû, ku li gorî welatên din ên Asyaya Başûr-Rojhilat berbiçav bû.¹⁷

Di serdema kolonyal a Brîtanî de, bi danasîna pergala perwerdehiya rojavayî û piştgirîkirina dibistanên mîsyonerî, rola perwerdehiya keşexaneyî kêm bû û ew bêtir ji bo malbatên feqîr man.⁶ Lêbelê, ew bi tevahî ji holê ranebûn û di parastina ziman, çand û nirxên Burmeyî de roleke girîng lîstin. Piştî serxwebûna Myanmarê di sala 1948an de, û nemaze di dehsalên dawî de, dibistanên keşexaneyî ji nû ve vejiyane û bûne beşek girîng a sîstema perwerdehiya neteweyî. Ew bi taybetî di dagirtina valahiyên ku ji hêla sîstema perwerdehiya dewletê ve, nemaze li deverên gundewarî û ji bo civakên kêmxizmet, hatine hiştin de roleke krîtîk dilîzin.¹⁷ Wekî ku ji hêla pisporan ve tê destnîşan kirin, perwerdehiya keşexaneyî “bingehek krîtîk ji bo perestgeha perwerdehiyê ya Myanmarê” ye, nemaze ji bo civakên kêmxizmet û koçber.¹⁸

Îro, dibistanên keşexaneyî bi giranî xizmetê didin zarokên ji malbatên hejar, sêwî, û yên ku ji ber pevçûnên navxweyî yên li welêt koçber bûne.¹⁷ Gelek ji van dibistanan perwerdehiya belaş pêşkêş dikin û gelek caran stargeh, xwarin, cil û bergên dibistanê û pêdiviyên din jî ji xwendekaran re peyda dikin.¹⁷ Mufredata wan bi gelemperî hînkirinên Bûdîst (wekî Çar Rastiyên Esîl, Rêya Heştalî, çîrokên Jātaka) û her weha xwendin-nivîsandina bingehîn, matematîk û carinan mijarên din ên laîk ên ku ji hêla Wezareta Perwerdehiyê ve hatine destnîşan kirin, dihewîne.¹⁷ Rêbaza ezberkirina nivîsarên Pālî û hînkirinên Bûdîst di van dibistanan de girîngiyeke taybet digire.²⁰ Ev dibistan ne tenê ji bo perwerdehiya akademîk, lê di heman demê de ji bo parastin û ragihandina nirx û kevneşopiyên Bûdîzma Theravada jî girîng têne hesibandin.²⁰

Tablo 1: Statîstîkên Hilbijartî yên Perwerdehiya Keşexaneyî li Myanmarê

Nîşanker	Dane	Çavkanî
Hejmara dibistanên keşexaneyî yên tomarkirî	~1,500 (di 2017 de)	21
	1,531 (di sala akademîk 2014-2015 de)	17
Hejmara xwendekarên ku beşdar dibin	~300,000 zarok (di 2017 de)	21
Komên sereke yên ku jê sûd werdigirin	Zarokên ji malbatên hejar, sêwî, koçberên navxweyî (IDP)	17
Cihê erdnîgarî yê sereke	Deverên gundewarî, herêmên kêmxizmet, herêmên pevçûnê	17
Çavkaniyên fînansekirinê yên sereke	Bi giranî bexşên laîk, piştgiriya civakê, carinan alîkariya hikûmetê ya kêm	17
Taybetmendiyên mufredatê	Hînkirinên Bûdîst, exlaq, xwendin-nivîsandina bingehîn, carinan mijarên laîk ên pejirandî ji hêla dewletê	17

Nîşe: Daneyên îstatîstîkî dibe ku li gorî çavkanî û salê hinekî biguherin. Ev tablo ji bo nîşandana pîvan û girîngiya giştî ye.

Ev tablo girîngiya perwerdehiya keşexaneyî wekî beşek bingehîn a tora ewlehiya civakî li Myanmarê destnîşan dike. Ew ne tenê gihîştina perwerdehiyê ji bo komên herî bêpar misoger dike, lê di heman demê de di ragihandina nirxên çandî û olî de jî roleke sereke dilîze.

4.2. Xizmetên Civakî û Pêşxistina Civakê

Ji bilî perwerdehiyê, keşexane û Sangha bi giştî di peydakirina cûrbecûr xizmetên civakî û beşdarbûna di înîsiyatîfên pêşxistina civakê de jî çalak in. Keşexane gelek caran wekî navendên civakê dixebitin, ku mirov ne tenê ji bo îbadetê, lê ji bo piştgirî, şîret û çareserkirina pirsgirêkan jî serî lê didin.

Di warê tenduristiyê de, nemaze li deverên gundewarî yên ku gihîştina xizmetên tenduristiyê yên fermî kêm e, keşe û keşexane dikarin roleke girîng bilîzin.²² Kesên ku bi pirsgirêkên tenduristiya laşî an derûnî re rû bi rû ne, dibe ku ji keşeyan şîret û piştgiriya ruhanî bixwazin, ku ev yek dikare wekî beşek ji pêvajoya başbûnê were dîtin.²² Saziyên keşexaneyî carinan di peydakirina xizmetên tenduristiyê yên bingehîn ji komên marjînal re jî dibin alîkar.² Wekî din, ew piştgiriyê didin kesên hejar, kal û pîr û kesên din ên bêhêvî di nav civakê de.² Modelek ku li Taylandê hevpar e û dibe ku li Myanmarê jî were dîtin, ew e ku perestgehên gundan (bi Burmeyî, kyaung) wekî navendên civakê dixebitin ku keşe perwerdehiya pîşeyî, piştgirî, dermankirin û şêwirmendiyê ji bo kesên ku bi nexweşî, xizanî û şîdeta nav malê re rû bi rû ne, peyda dikin.²³

Di van salên dawî de, hin keşexane û rêxistinên girêdayî Sangha di projeyên pêşxistina civakê de jî çalak bûne. Mînak, Dibistanên Keşexaneyî yên Civakî Tevger (SEMS) keşexaneyan wekî bingehek ji bo hînkirina raman û jêhatîbûnên ji bo domdariya jîngehê û pêşxistina civakî ji civaka berfirehtir re bikar tînin.²⁴ Projeyên wan dikarin avakirina avahiyên ekolojîk (mînak, bi karanîna bambûyê), çêkirina baxçeyên sebzeyan ên organîk, danasîna sobeyên pijandinê yên bi enerjiya bilind, çandina daran, birêvebirina daristanên civakî, û lidarxistina perwerdehiyên li ser domdariyê bihewînin.²⁴ Hin keşexane jî dest bi avakirina navendên perwerdehiya pîşeyî kirine da ku jêhatîbûnên pratîkî ji ciwanan re peyda bikin.²⁴

Rola herî berbiçav a Sangha di xizmetên civakî de belkî di dema rewşên awarte û karesatan de derdikeve pêş. Di dema karesatên xwezayî yên mezin de, wekî piştî Bahoza Nargis a wêranker di Gulana 2008an de, keşe û keşexane di nav yekem bersivdaran de bûn. Ew yekane koma rêxistinkirî bûn ku karîbûn bi lez û bez xwe bigihînin deverên mexdûr, stargeh, xwarin, av û pêdiviyên bingehîn ji bo bi sed hezaran qurbaniyan peyda bikin, di demekê de ku berteka hikûmeta leşkerî ya wê demê hêdî û têrker nebû.⁵ Keşexane veguherîn stargeh û navendên belavkirina alîkariyê.⁵ Ev kapasîteya seferberiyê û pêbaweriya ku gel bi Sangha re heye, di demên krîzê de girîngiya wê ya civakî bi awayekî dramatîk nîşan dide. Bi heman awayî, piştî derbeya leşkerî ya Sibata 2021ê û şer û pevçûnên ku li pey wê hatin, gelek keşexane û dêr bûne stargeh ji bo bi hezaran kesên ku ji mal û warên xwe koçber bûne (IDP).²⁵ Raporên ji qadê destnîşan dikin ku keşexane û rahîbexane li herêmên pevçûnê û hetta li bajarên mezin ên wekî Yangonê jî bûne kampên IDPyan, ku keşe û rahîbe ne tenê stargehê lê xwarin û piştgiriya bingehîn jî ji bo demekê ji gundiyên reviyayî re peyda dikin.²⁷ Mînak, li Eyaleta Chin, zêdetirî 9,000 IDP li 16 cihan, ku piraniya wan dêr û keşexane bûn, hatin bicîh kirin.²⁵

Ev rola berfireh a Sangha di peydakirina xizmetên civakî de, nemaze perwerdehî û alîkariya di karesatan de, ne tenê ji ber dilovanî û erka exlaqî ya Bûdîst e. Ew di heman demê de valahiyekê ku ji hêla dewletê ve, nemaze di serdemên qeyran, rêveberiya qels, an jî dema ku dewlet pêşîniyên din dide, hatiye hiştin, dagir dike. Mînak, kêmbûna budçeyê ji bo dibistanên dewletê ¹⁷ an berteka hêdî ya hikûmetê piştî Bahoza Nargis ⁵ vê yekê piştrast dike. Dema ku dewlet têrê nake, Sangha, bi tora xwe ya berfireh a keşexaneyan, rêzgirtina ku di nav gel de jê re heye, û kapasîteya xwe ya xwemalî ji bo seferberkirina çavkaniyên civakê (bi piranî bi rêya bexşan), gav diavêje da ku van xizmetan peyda bike. Ev yek ne tenê hewcedariyên lezgîn ên civakê pêk tîne, lê di heman demê de rola Sangha wekî parêzvan û piştgirê civakê jî xurt dike, ku ev yek dibe sedema zêdebûna pêbawerî û bandora wê. Ji ber vê yekê, desthilatdariya civakî ya Sangha ne tenê ji hînkirinên olî, lê ji kapasîteya wê ya bersivdana kêmasiyên dewletê û hewcedariyên gel jî tê.

Lêbelê, ev rola civakî ya berfireh, nemaze piştî derbeya 2021ê û zêdebûna hewcedariyên mirovî ²⁸, û her weha astengkirina alîkariyên mirovî ji hêla cûntayê ve ³⁰, Sangha dixe bin zextek mezin. Dema ku keşexane dibin stargeh û peydakirên alîkariyê, ev yek zextek mezin li ser çavkaniyên wan ên ku bi piranî ji bexşan pêk tên, çêdike. Wekî din, keşexaneyên ku alîkariyê didin kesên ku ji hêla cûntayê ve wekî dijber têne dîtin, dikarin bikevin bin çavdêrî û zextên siyasî, û heta bibin hedefa êrîşan. Parçebûna di nav Sangha bixwe de li ser helwesta li hember derbeyê ¹⁴ jî dikare bandorê li kapasîteya wan a ji bo bersivdana hevrêzî û bi bandor li hewcedariyên civakî bike. Ji ber vê yekê, dema ku desthilatdariya civakî ya Sangha dikare di dema qeyranê de zêde bibe, domdarî û serxwebûna van xizmetan bi kêşeyên mezin re rû bi rû ne.

5. Keşe û Siyaset: Têkiliya Sangha bi Dewlet û Artêşê re

Têkiliya di navbera Sangha û siyasetê de li Myanmarê mijareke tevlihev û pir-qatî ye, ku kokên wê di dîroka kûr a welêt de ne û heta roja îro jî bi awayên cihêreng xwe nîşan dide. Ev têkilî ji hevkariya sîmbiyotîk bigire heta dijberiya rasterast û tevlêbûna di tevgerên neteweperest ên tundrew de diguhere.

Pêwendiya dîrokî ya Sangha bi desthilatdariyên siyasî re ji serdema qraliyetên kevnar ên Burmeyî dest pê dike. Wekî ku berê hate behs kirin, têkiliyek nêzîk û gelek caran sîmbiyotîk di navbera qral û Sangha de hebû.⁴ Qral piştgirî û parastinê ji Sangha re peyda dikir, û di berdêla wê de, Sangha meşrûiyeta ruhanî dida desthilatdariya qral û alîkariya parastina nîzama civakî dikir.⁴ Ev modela têkiliyê, ku tê de dewlet hewl dide Sangha kontrol bike an jî bi wê re hevkariyê bike ji bo xurtkirina desthilatdariya xwe, ji hêla hikûmetên paşerojê ve jî, tevî rêveberiyên leşkerî, hate domandin.⁴ Mînak, di serdema hikûmeta sivîl a U Nu de (1948-1962), Bûdîzm wekî ola fermî ya Burmayê hate nas kirin û keşe û keşexaneyan piştgiriyeke darayî û siyasî ya mezin ji dewletê dîtin.⁷ Lêbelê, piştî derbeya leşkerî ya General Ne Win di sala 1962an de, dewleteke laîk a sosyalîst hate afirandin û cûntaya leşkerî hewl da ku Sangha bixe bin kontrola xwe ya siyasî û wê ji çalakiyên siyasî dûr bixe.⁷ Tevî vê yekê, bandora keşeyan wekî nûnerên civakî û pêşengên siyasî yên civaka Burmeyî bi tevahî nehate şikandin.⁷

Rola Sangha di tevgerên neteweperest û dij-kolonyal de jî beşek girîng a mîrasa wê ya siyasî ye. Di serdema kolonyal a Brîtanî de, keşeyên Bûdîst di şikilkirina polîtîkayên giştî û prensîbên rêveberiyê de xwedî bandor bûn û wekî pêşengên civakî-siyasî (lokanayaka) yên gelê Burmeyî tevdigeriyan.⁷ Bûdîzm, Sangha û keşe bi awayekî xurt bi protestoyên dij-kolonyal û şiyarbûna hestên neteweperest re hatine girêdan.³ Pirsgirêka olî, nemaze hestên ku Brîtanî rêzê li kevneşopî û cihên pîroz ên Bûdîst nagirin, di salên 1920 û 1930an de yek ji ajokarên sereke yên derketina neteweperestiya Burmeyî bû.³² Ev rola dîrokî ya “pêşengiyê” û tevlêbûna di têkoşîna ji bo serxwebûnê de bingehek ji bo tevlêbûna siyasî ya paşerojê ya keşeyan daniye û di hişmendiya gel de wêneyek ji keşeyan wekî parêzvanên netewe û olê çêkiriye.

5.3. Neteweperestiya Bûdîst û Radîkalîzm

Di dehsalên dawî de, nemaze piştî lîberalîzasyona siyasî ya ku di sala 2011an de dest pê kir, rûyekî din ê tevlêbûna siyasî ya Sangha derketiye holê: neteweperestiya Bûdîst a tundrew û radîkalîzm. Tevgerên neteweperest ên Bûdîst, ku gelek caran ji hêla keşeyan ve têne birêvebirin, derketin holê û panîkeke exlaqî ya dij-Misilman li seranserê welêt afirandin.¹⁵ keşeyê tundrew Ashin Wirathu, ku ji hêla hin medyayên navneteweyî ve wekî “rûyê terora Bûdîst” hate binavkirin ³³, û rêxistina wî ya bi navê 969 û paşê Ma Ba Tha (Komîteya Parastina Nijad û Olê) di belavkirina gotarên dij-Misilman, tehrîkkirina tundûtûjiyê li dijî اقلیeta Misilman a Rohingya û Misilmanên din, û lobîkirina ji bo qanûnên cudaker de roleke navendî lîstin.³² Wirathu û koma wî bi awayekî jêhatî tirs û fikarên berbelav ên di nav beşek ji nifûsa Bûdîst de derbarê “xetereya” Îslamê û kêmbûna bandora Bûdîzmê de bikar anîn.³⁴ Waezên neteweperest ên van keşeyan bi sê awayên sereke beşdarî afirandina panîka exlaqî bûn: yekem, bi bikaranîna otorîteya xwe ya keşîşeyî ji bo destûrdayîn û meşrûkirina gotara neteweperest û dij-Misilman; duyem, bi îdîaya ku parastina Bûdîzmê (Sāsana) ji xetereyên têgihîştî erka bingehîn a keşeyan e; û sêyem, bi rêya dînamîka civakî ya waezan û têkiliya asîmetrîk a di navbera keşeyên waiz û girseya laîk a guhdar de, ku laîkan dixe pozîsyoneke pasîf û guhdêr.¹⁵

Bandora van tevgerên neteweperest li ser têkiliyên nav-komî û mafên اقلیetan li Myanmarê wêranker bû. Ev neteweperestiya Bûdîst bû sedema pêlên tundûtûjiyê li dijî Misilmanan, ku di sala 2012an de li eyaleta Rakhine (Arakan) dest pê kir û paşê li gelek deverên din ên welêt belav bû.³² Di encama lobîkirina Ma Ba Tha û komên din ên neteweperest de, di sala 2015an de çar “Qanûnên Parastina Nijad û Olê” hatin pejirandin. Van qanûnan sînorkirinên “ne qanûnî” û cudaker danîn ser mafê guhertina olê, zewacên di navbera mêrên ne-Bûdîst û jinên Bûdîst de, û dikarin ji bo ferzkirina polîtîkayên kontrolkirina nifûsê li ser اقلیetan werin bikaranîn.³⁵ Ev tevgeran neteweperestiyeke Bûdîst a tund û cudaker pêş xistin ku ne tenê bi pêkhateya pir-etnîkî û pir-olî ya nifûsa Myanmarê re li hev nake, lê di heman demê de bi têgihîştina gerdûnî ya mafên mirovan û azadiyên takekesî re jî di nakokiyeke kûr de ye.³² Motîvasyonên li pişt vê neteweperestiya Bûdîst a tundrew tevlihev in. Ew ne tenê encama hestên dij- اقلیet in, lê di heman demê de wekî bertekek li hember tehdîdên têgihîştî yên ji modernîzasyon, laîkbûn, demokrasî û kêmbûna rola kevneşopî ya keşeyan di civakê de jî têne şîrove kirin.³⁶ Gelek ji van keşeyên neteweperest bawer dikin ku ola Bûdîst ji hêla hêzên derve (wekî Îslam, lê her weha laîkbûn û nirxên rojavayî) ve di bin tehdîdeke hebûnî de ye.³⁶ Rabûna civaka sivîl di serdema reforman a 2011-2020an de jî wekî tehdîdek li ser otorîteya kevneşopî ya keşeyan hate dîtin. Ji ber van fikaran, hin keşeyên neteweperest artêşê wekî parêzvanê herî baş ê “netewe, nijad û olê” dibînin, ji ber ku ew artêşê nêzîktirî modela rêveberiya kevneşopî ya qralên Bûdîst dibînin.³⁶ Ev têgihiştin aliyekî din ê tevlihev li ser rola siyasî ya keşeyan û motîvasyonên wan zêde dike.

5.4. Sangha piştî Derbeya 2021ê: Parçebûn û Berxwedan

Derbeya leşkerî ya 1ê Sibata 2021ê û tundûtûjiya ku li pey wê hat, Sangha li Myanmarê xistiye nav qeyraneke kûr û bûye sedema perçebûn û siyasîbûneke hê mezintir. Helwestên di nav Sangha de li hember derbeyê pir cihêreng bûne, ku ev yek careke din nîşan dide ku Sangha ne saziyeke yekpare ye. Piştî derbeyê, radîkalîzebûneke zêdetir di nav keşeyên ultra-neteweperest de hate dîtin.³⁶ Wek mînak, rêberê derbeyê, General Min Aung Hlaing, di Roja Serxwebûnê ya 75emîn a Myanmarê de ji keşeyê navdar ê ultra-neteweperest U Wirathu re, ku berê ji ber gotarên xwe yên nefretê hatibû cezakirin, madalyaya welatparêziyê da.³⁶ Hin keşeyên ultra-neteweperest, wekî U Warthawa, di organîzekirin û meşrûkirina mîlîsên sivîl ên alîgirê cûntayê yên wekî koma Pyu Saw Htee de roleke girîng lîstin.³⁶ Ev mîlîs, ku ji alîgirên herêmî yên partiya USDP ya girêdayî artêşê û dêrînên leşkerî pêk tên, ji hêla Tatmadaw (Artêşa Myanmarê) ve tên perwerdekirin û çekdarkirin û di şerê li dijî Hêzên Parastina Gel (PDF) de têne bikaranîn.

Lêkolînên akademîk ên vê dawiyê ¹⁴ destnîşan dikin ku Sangha li hember derbeyê bi kêmî ve li sê komên sereke parçebûye:

1. Kompleksa Leşkerî-Keşexaneyî (Military−MonasticComplex): Ev beşek ji Sangha ye ku ji hêla artêşê ve bi rêya bernameyeke demdirêj a bi navê saya-dakar (mamoste-bexşkar) hatiye hevkêş kirin û kontrol kirin. Ev bername, ku piştî tepeserkirina girseyî ya 1988an dest pê kir, ji bo girêdana cûntayê bi keşeyên payebilind ên li seranserê welêt re bi rêya piştgiriya darayî ji bo bernameyên perwerdehiya keşexaneyî, peydakirina erd, û bexşên mezin ji bo perestgehan re xizmet kiriye. Ev keşeyên payebilind bi gelemperî piştgiriyê didin artêşê û meşrûiyetê jê re peyda dikin.
2. Piraniya Guhdêr (ObedientMajority): Ev komeke mezin a keşeyan e ku xwe wekî “ne-siyasî” pênase dikin û bi lîstina rola xwe ya rîtuelî û perwerdehiyê di çarçoveya kompleksa keşexaneyî-leşkerî de beşdarî hewldanên ji bo vegerandina “normaliyê” dibin. Helwestên cihêreng di nav vê komê de hene, ji piştgiriya ji îdeolojiya Bûdîst a nîzam û aramiyê bigire, heta helwesta kevneşopî ya ne-destwerdana keşeyan di siyasetê de, an jî bi prostu-sadî tirsa ji bertekên leşkerî di rewşa ne-guhdariyê de.
3. Şoreşgerên Bûdîst (BuddhistRevolutionaries): Tevî ku اقلیetek in, komeke radîkal a keşeyan heye ku bi awayekî çalak ji bo şoreşê û li dijî cûntaya leşkerî dixebitin û xwe wekî “şoreşgerên Bûdîst” dibînin. Mînaka herî berbiçav a vê komê keşeyê Mon ê bi navê King Zero (Min Thoun Nya) û Tora Sangha ya Şoreşa Biharê (SpringRevolutionSanghaNetwork) ye. Ew şoreşê wekî vegerandina Dharma dibînin û bawer dikin ku şoreş û Dharma ji hev nayên veqetandin. Vîzyona wan ji bo dewleteke Dharma ya piştî şoreşê, dewleteke olî ya tevlêker e ku tê de şopînerên baweriyên cihêreng dikarin bi aştiyane bi hev re bijîn, li ser bingeha rêzgirtin, aştî û edaletê, û ji cudahiyên olî û etnîkî wêdetir.

Ji bilî van koman, gelek keşeyên din jî hene ku bi awayên cihêreng li dijî derbeyê derketine. Hin keşe beşdarî protestoyên girseyî yên destpêkê bûn, û hin jî ji ber çalakiyên xwe yên dij-cûnta hatin girtin an jî neçar man ku birevin.³⁴

Bandora derbeya 2021ê li ser karên civakî û siyasî yên Sangha pir kûr bûye. Siyasîbûna Sangha bi awayekî berbiçav zêde bûye. Wekî ku di hin analîzan de tê destnîşan kirin, ev siyasîbûn dikare bandorek astengdar li ser pêşkeftina doktrîn û pratîka Bûdîst bike û di dawiyê de bibe sedema kêmbûna girîngiya Bûdîzmê û laîkbûna zêdetir a civakê.³¹ Qeyrana mirovî û aborî ya ku piştî derbeyê kûr bûye, di heman demê de bandorek neyînî li ser kapasîteya Sangha ya ji bo peydakirina xizmetên civakî, perwerdehî û tenduristiyê kiriye, ji ber kêmbûna çavkaniyan (bexşan), koçberbûna keşe û laîkan, û zextên siyasî yên ji hêla cûntayê ve.²⁷ Parçebûna di nav Sangha de piştî derbeya 2021ê dibe ku bibe sedema lawazbûna demdirêj a otorîteya exlaqî ya giştî ya Sangha di çavê gel de, nemaze heke beşên girîng ên Sangha wekî hevalbendên rejîmeke zordar werin dîtin. Ev yek dikare pêvajoya laîkbûnê ya ku berê jî wekî fikarekê hatibû destnîşan kirin ³¹ bilez bike.

6. Mînak, Tablo û Îstatîstîk: Daneyên Konkret li ser Keşeyên Bûdîst

Ji bo têgihiştineke berfirehtir û konkret a desthilatdariya keşeyên Bûdîst li Myanmarê, pêşkêşkirina daneyên îstatîstîkî û mînakên taybetî girîng e. Ev beş dê hin ji van daneyan di formên tabloyan de û mînakên hilbijartî ji materyalên lêkolînê pêşkêş bike.

Tablo 2: Statîstîkên Demografîk ên Bûdîzmê û Sangha li Myanmarê

Nîşanker	Dane/Texmîn	Çavkanî
Rêjeya Bûdîstan di nav nifûsê de	~74.38% (ji wan 73.71% Theravadin) (World Religion Database 2020)	9
	Statîstîkên fermî yên Myanmarê: ~90% (Lê ev dibe ku zêde be û rêjeya ne-Bûdîstan kêm nîşan bide)	8
Hejmara giştî ya keşe û şagirtên keşeyan (novices)	Zêdetirî 400,000	8
Hejmara giştî ya rahîbeyan ( تخمین)	~50,000	12
Hejmara giştî ya keşexaneyên tomarkirî	~45,000	12
Rêjeya keşeyan li gorî nifûsê	Yek ji rêjeyên herî bilind li cîhanê (Myanmar wekî welatê Bûdîst ê herî olî tê binavkirin ji hêla rêjeya keşeyan ve)	10

Nirxandina Tabloyê: Ev tablo çarçoveyeke demografîk a berbiçav ji bo girîngiya Bûdîzmê û mezinahiya Sangha li Myanmarê peyda dike. Hejmara mezin a keşe, rahîbe û keşexaneyan ne tenê pîvaneke hejmarî ye, lê di heman demê de nîşan dide ku Sangha xwedî tora mirovî û binesaziyeke berfireh e ku dikare ji bo armancên cihêreng (ruhanî, civakî, siyasî) were seferber kirin. Ev “sermayeya civakî” ya Sangha yek ji çavkaniyên sereke yên desthilatdariya wê ye. Hebûna keşexaneyan li hema hema her gund û bajarî bingeheke sazûmanî ya xurt ji bo bandora wan diafirîne.¹² Ev tor dihêle ku agahî, raman û seferberî bi lez di nav civakê de belav bibin.

Tablo 3: Rolên Dîrokî û Hemdem ên Sangha li Myanmarê (Kurteyek Berawirdî)

Serdem/Rol	Dîrokî (Pêş-Kolonyal & Kolonyal)	Serdema Piştî Serxwebûnê (heta 2011)	Serdema Veguhêz (2011-2021)	Piştî Derbeya 2021ê
Rêberiya Ruhanî & Parastina Dharma	Navendî, bêkêşe 4	Berdewam, lê di bin kontrola dewletê de 7	Berdewam, lê bi kêşeyên ji neteweperestiyê 15	Berdewam, lê bi perçebûna li ser şîrovekirina rola exlaqî 14
Perwerdehî	Sereke, berfireh 6	Kêmkirî lê girîng, nemaze ji bo feqîran 17	Ji nû ve vejîn, girîng ji bo komên marjînal 17	Krîtîk ji ber têkçûna sîstema dewletê, lê di bin zextê de 27
Xizmetên Civakî (Tenduristî, Alîkariya Feqîran, Karesat)	Berdewam, li gorî kapasîteyê 2	Berdewam, nemaze di karesatan de (mînak, Nargis 2008) 3	Zêdebûyî, nemaze di projeyên pêşxistina civakê de 24	Pir girîng, nemaze ji bo IDPyan, lê bi kêşeyên mezin 25
Rola Siyasî (Piştgiriya Dewletê/Opozîsyon)	Sîmbiyotîk bi qralan re, carinan dijberî 4; Pêşengiya dij-kolonyal 3	Kontrolkirî ji hêla leşkerî, lê potansiyela dijberiyê (mînak, 1988, 2007) 5	Tevlêbûna zêde, hem piştgirî hem dijberî 32	Bi kûrahî perçebûyî: Piştgiriya cûntayê, bêdengî, berxwedana şoreşgerî 14
Neteweperestî	Hêmanên destpêkê di tevgera dij-kolonyal de 7	Bi gelemperî di bin kontrola dewletê de	Derketina neteweperestiya Bûdîst a tundrew (Ma Ba Tha, Wirathu) 15	Radîkalîzebûna zêdetir a hin koman, hevkariya bi mîlîsên alîgirê cûntayê re 36

Nirxandina Tabloyê: Ev tablo bi awayekî dîtbarî pêşveçûn û guherîna rolên Sangha di demên cihêreng ên siyasî û civakî yên Myanmarê de nîşan dide. Ew alîkariya xwendevan dike ku domdarî (mînak, di rêberiya ruhanî û perwerdehiya bingehîn de) û guherîn (mînak, di asta û şêwaza tevlêbûna siyasî û derketina neteweperestiya tundrew de) di fonksiyonên Sangha de bibîne. Berawirdkirina serdeman têgihiştinên li ser ka çawa faktorên siyasî û civakî yên derve û dînamîkên navxweyî yên Sangha bandor li ser rolên wê kirine, kûrtir dike.

Mînakên Konkret ên Bandora Keşeyan:

1. Rola di Karesatan de – Bahoza Nargis (2008): Piştî ku Bahoza Nargis di Gulana 2008an de herêma Deltaya Irrawaddy wêran kir û bû sedema mirina zêdetirî 138,000 kesan, keşeyên Bûdîst yekem kom bûn ku bersiv dan hewcedariyên lezgîn ên bi sed hezaran qurbaniyên bêmal û birçî. Di demekê de ku hikûmeta leşkerî ya wê demê di bersivdana karesatê de hêdî û bi guman bû û gihîştina alîkariyên navneteweyî asteng dikir, keşexane vebûn û bûn stargeh, navendên belavkirina xwarin û avê, û heta klînîkên demkî. keşeyan bi xwe çûn deverên dûr û dijwar ên ku alîkariya hikûmetê negihîştibû wan, û bi piştgiriya bexşên laîk ên ji navxwe û derveyî welêt, alîkariya bingehîn peyda kirin.⁵ Ev mînak hêza seferberiyê ya Sangha, pêbaweriya ku gel pê heye, û kapasîteya wê ya ji bo dagirtina valahiyên ku ji hêla dewletê ve têne hiştin, bi awayekî berbiçav nîşan dide.
2. Tevgerên Neteweperest – Wirathu û Ma Ba Tha: Ji sala 2012an û pê de, bi lîberalîzasyona siyasî re, keşeyê bi navê Ashin Wirathu û koma wî ya ku paşê wekî Ma Ba Tha (Komîteya Parastina Nijad û Olê) hate nas kirin, bi awayekî berfireh dest bi belavkirina gotarên dij-Misilman kirin. Wan îdîa dikir ku Bûdîzm û “nijada Burmeyî” di bin tehdîda Misilmanan de ne, nemaze اقلیeta Rohingya. Wirathu bi waezên xwe yên agirîn û bikaranîna medyaya civakî navdar bû.³³ Ma Ba Tha bi serkeftî lobî kir ji bo pejirandina çar “Qanûnên Parastina Nijad û Olê” di sala 2015an de, ku mafên اقلیetên olî û jinan sînordar dikirin.³² Van çalakiyan bûne sedema zêdebûna tundûtûjiya nav-komî, nemaze li dijî Misilmanan, û zirareke mezin gihandin hevgirtina civakî û îmaja navneteweyî ya Myanmarê.¹⁵ Ev mînak aliyê tarî yê bandora keşeyan û potansiyela wan a ji bo afirandina perçebûn û nefreta civakî nîşan dide.
3. Berxwedana li dijî Desthilatdariyê – Şoreşa Safran (2007): Di Tebax û Îlona 2007an de, bi hezaran keşeyên Bûdîst li dijî bilindbûna bihayên sotemeniyê û zordariya rejîma leşkerî derketin kolanan. Ev protestoyên ku wekî “Şoreşa Safran” (ji ber rengê kincên keşeyan) têne nas kirin, li bajarên mezin ên wekî Yangon û Mandalay belav bûn û bûn mezintirîn xwepêşandanên li dijî hikûmetê ji sala 1988an ve. keşeyan bi gerandina kasên xwe yên xêrê yên serûbinî (wek nîşana boykotkirina bexşên ji endamên rejîmê) û xwendina duayên mettaˉ (dilovanî) pêşengiya protestoyan kirin.⁵ Her çend rejîmê bi tundî ev protesto tepeser kirin, bi sedan keşe girtin û hin jî kuştin, Şoreşa Safran rola keşeyan wekî wijdanê exlaqî yê neteweyê û kapasîteya wan a ji bo seferberkirina gel li dijî neheqiyê careke din piştrast kir. Bi heman awayî, keşe di serhildana girseyî ya 1988an de jî roleke girîng lîstibûn.³
4. Piştgiriya IDPyan piştî Derbeya 2021ê: Piştî derbeya leşkerî ya Sibata 2021ê û şer û pevçûnên berfireh ên ku li pey wê hatin, bi milyonan kes li Myanmarê ji mal û warên xwe koçber bûn. Di vê qeyrana mirovî ya kûr de, gelek keşexane û dêr li seranserê welêt deriyên xwe ji bo kesên koçberkirî yên navxweyî (IDP) vekirin û bûn stargehên ewle ji bo wan.²⁵ Raporên ji herêmên pevçûnê, wek eyaletên Kayah, Chin, Sagaing û Kayin, destnîşan dikin ku keşexane ne tenê stargehê, lê di heman demê de xwarin, av û piştgiriya bingehîn jî ji bo bi hezaran malbatên reviyayî peyda dikin.²⁵ Ev mînak berdewamiya rola civakî ya krîtîk a Sangha di dema qeyranên herî dijwar de û dilsoziya wê ya ji bo alîkariya kesên di tengasiyê de nîşan dide, tevî kêşeyên mezin ên ku ew bi xwe jî pê re rû bi rû ne.

Van mînakan, ligel daneyên îstatîstîkî, bi hev re wêneyekî tevlihev lê berfireh ê desthilatdariya pir-alî ya keşeyên Bûdîst li Myanmarê xêz dikin. Ew nîşan didin ku Sangha dikare bibe hêzek ji bo başî û hevgirtinê, lê di heman demê de potansiyela wê heye ku bibe amûrek ji bo perçebûn û tundûtûjiyê jî.

7. Analîz û Encam: Nirxandina Desthilatdariya Keşeyan û Pêşeroja Wan

Desthilatdariya keşeyên Bûdîst li Myanmarê ji gelek çavkaniyên cihêreng û bi hev ve girêdayî pêk tê. Ew ne tenê li ser bingeha baweriya olî ye, lê di heman demê de ji rolên civakî, dîrokî û heta sazûmanî yên Sangha jî tê. Analîzek krîtîk a van çavkaniyan û nirxandina kêşe û derfetên li pêşiya Sangha di Myanmar a hevdem de ji bo têgihiştina pêşeroja vê desthilatdariyê girîng e.

Çavkaniyên Desthilatdariya Keşeyan:

1. Otorîteya Ruhanî/Exlaqî: Ev çavkaniya herî bingehîn a desthilatdariya Sangha ye. keşe wekî parêzvanên Dharma (hînkirinên Bûda) û mîrasgirên Bûda têne dîtin.¹ Ew ji hêla laîkan ve wekî kesên ku jiyana xwe ji bo pratîkên ruhanî û gihîştina ronakbûnê terxan kirine, têne rêzgirtin. Tê bawer kirin ku ew xwediyê merîfeteke (pun~n~a) bilind in û piştgirîkirina wan ji bo laîkan rêyek e ji bo qezenckirina merîfetê.¹¹ Ev otorîteya exlaqî dihêle ku keşe di jiyana gel de bibin xwedî bandoreke mezin, şîretan bikin û rêberiya ruhanî pêşkêş bikin.¹⁵
2. Sermayeya Civakî: Sangha xwedî tora berfireh a keşexaneyan e ku li hema hema her gund û bajarî Myanmarê belav bûne.¹² Ev keşexane ne tenê navendên olî ne, lê di heman demê de navendên civakî, perwerdehî û piştgiriyê ne. Têkiliyên rojane yên nêzîk di navbera keşe û laîkan de (mînak, bi rêya xêra rojane) û rola wan a dîrokî û hemdem di peydakirina xizmetên civakî yên krîtîk de (wek perwerdehiya keşexaneyî ji bo zarokên feqîr ¹⁷, xizmetên tenduristiyê yên nefermî ²², û alîkariya di dema karesatan de ⁵) sermayeyeke civakî ya mezin ji Sangha re ava kiriye. Ev sermaye dihêle ku ew karibin gel seferber bikin û di civakê de bibin xwedî roleke çalak.
3. Bandora Dîrokî/Siyasî: Rola Sangha di dîroka Myanmarê de, nemaze di tevgerên neteweperest ên dij-kolonyal de ³ û di berxwedanên li dijî rêveberiyên leşkerî yên paşerojê de (mînak, serhildana 1988an û Şoreşa Safran a 2007an ⁵), wêneyek ji keşeyan wekî parêzvanên netewe û wijdanê exlaqî yê civakê çêkiriye. Ev mîrasa dîrokî kapasîteya wan a ji bo seferberkirina gel ji bo armancên siyasî xurt dike.
4. Faktorên Sazûmanî: Her çend Sangha li Myanmarê bi awayekî navendî yê hişk birêxistinkirî nebe û Komîteya Dewletê ya Sangha Mahānāyaka ji hêla gelek keşeyan ve wekî amûrek dewletê were dîtin ⁵, hebûna bi deh hezaran keşexaneyan û bi sed hezaran keşeyan li seranserê welêt ⁹ bi serê xwe bingeheke sazûmanî ya xurt ji bo bandora wan diafirîne. Ev tora berfireh dihêle ku Sangha bigihîje hema hema her beşek ji civakê.

Kêşe û Derfetên li Pêşiya Sangha:

Sangha li Myanmar a hevdem bi gelek kêşe û derfetên girîng re rû bi rû ye, nemaze piştî derbeya leşkerî ya 2021ê ku welat xistiye nav qeyraneke kûr:

• Kêşe:

• Siyasîbûn û Perçebûna Zêde: Tevlêbûna kûr a beşên Sangha di siyasetê de, nemaze piştgiriya hin keşeyên payebilind û komên neteweperest ji cûntaya leşkerî re, û berxwedana keşeyên din li dijî cûntayê, bûye sedema perçebûneke eşkere di nav Sangha de.¹⁴ Ev yek dikare baweriya gel bi Sangha wekî saziyeke yekbûyî, bêalî û xwedî otorîteya exlaqî ya bilind lawaz bike.
• Radîkalîzm û Neteweperestiya Tundrew: Berdewamiya bandora keşeyên neteweperest ên tundrew ên wekî Wirathu û komên mîna wî, ku nefreta li dijî اقلیetên olî û etnîkî belav dikin, ne tenê zirarê dide hevgirtina civakî û mafên mirovan, lê di heman demê de îmaja Bûdîzmê bi xwe jî li navxwe û derve xera dike.¹⁵
• Zextên Dewletê/Artêşê: Hewldanên dîrokî û hemdem ên dewlet û artêşê ji bo kontrolkirin, hevkêşkirin an jî bikaranîna Sangha ji bo armancên xwe yên siyasî, serxwebûn û yekitiya Sangha dixe xeterê.⁷
• Kêmbûna Çavkaniyan: Qeyrana aborî ya piştî derbeyê û kêmbûna bexşên ji laîkan (ji ber xizanî an jî wekî protestoyek li dijî helwesta hin keşeyan) dikare bandorek neyînî li ser kapasîteya keşexaneyan a ji bo domandina xizmetên civakî yên girîng, wek perwerdehiya belaş û piştgiriya IDPyan, bike.³⁰
• Pirsgirêkên Navxweyî: Parastina dîsîplîna keşîşeyî ya bilind (Vinaya) û standardên perwerdehiyê di nav tevahiya Sangha de her dem kêşeyek bûye ⁴, û dibe ku ev kêşe di dema bêîstîqrariya siyasî de kûrtir bibin.
• Derfet:

• Rola di Lihevhatina Neteweyî û Avakirina Aştiyê de: Tevî perçebûnê, Sangha hîn jî xwedî potansiyeleke mezin e ku roleke avaker di pêvajoyên lihevhatina neteweyî û avakirina aştiyê de bilîze, bi şertê ku karibe ji siyaseta perçiqîner dûr bikeve û li ser nirxên Bûdîst ên dilovanî, hevxemî û ne-tundûtûjiyê bisekine.
• Berdewamkirina Xizmetên Civakî: Di rewşa têkçûna xizmetên dewletê de, Sangha dikare berdewam bike ku xizmetên civakî yên krîtîk, nemaze perwerdehî û piştgiriya mirovî, ji bo komên herî bêpar û mexdûrên pevçûnan peyda bike.¹⁸ Ev yek dikare pêbaweriya gel bi wê re xurt bike.
• Pêşxistina Nirxên Bûdîst ên Tevlêker: keşe û rêxistinên Bûdîst ên ku li ser bingeha nirxên gerdûnî yên Bûdîzmê dixebitin, dikarin bibin alternatîfek ji neteweperestiya tundrew re û ji bo avakirina civakeke toleranstir û tevlêkertir bixebitin. Rola “şoreşgerên Bûdîst” ên wekî King Zero ¹⁴ dikare îlhamekê bide ji bo tevlêbûneke civakî ya erênî û li dijî neheqiyê.
• Parastina Çand û Mîrasê: Sangha dikare di parastin û ragihandina çand, ziman û mîrasa dewlemend a Bûdîst a Myanmarê de roleke girîng bilîze, di demekê de ku nasnameya neteweyî di bin guherîn û kêşeyan de ye.

Desthilatdariya Sangha li Myanmarê ne statîk e, lê di bin bandora guhertinên siyasî, civakî û navxweyî yên Sangha bixwe de ye. Qeyrana heyî ya piştî derbeya 2021ê vê desthilatdariyê hem diceribîne hem jî ji nû ve teşe dide. Ji aliyekî ve, lîberalîzasyona siyasî ya beriya derbeyê (2011-2021) derfet da ku hin beşên Sangha (mînak, neteweperest) vê desthilatdariyê ji bo armancên siyasî bikar bînin, lê di heman demê de rexne li ser wan zêde kir.¹³ Ji aliyê din ve, derbeya 2021ê Sangha kûrtir kişandiye nav siyasete û bûye sedema perçebûneke eşkere.¹⁴ Ev perçebûn û hevalbendiya hin keşeyan bi artêşê re, baweriya beşek ji gel bi tevahiya saziyê lawaz dike.¹⁴ Lê di heman demê de, rola keşeyan di piştgirîkirina IDPyan û qurbaniyên din ên qeyranê de ²⁷ dikare pêbaweriya bi wan re li hin deveran xurt bike. Ji ber vê yekê, desthilatdariya Sangha di pêvajoyeke danûstandin û ji nû ve pênasekirinê de ye.

Di bingeha van dînamîkan de, têkoşîneke kûr ji bo “canê” Bûdîzma Burmeyî diqewime. Ev têkoşîn di navbera hêzên neteweperest û muhafezekar ên ku dixwazin Bûdîzmê wekî bingeha nasnameya neteweyî ya taybetî û cudaker biparêzin, û yên ku dixwazin şîroveyek gerdûnîtir, tevlêkertir û li gorî nirxên bingehîn ên dilovanî û edaletê yên Bûdîzmê pêş bixin (wekî ku di dîtina keşeyên “şoreşger” ên mîna King Zero de tê xuyang kirin ¹⁴) de ye. Encama vê têkoşîna navxweyî dê bandorek kûr û demdirêj li ser pêşeroja desthilatdariya Sangha û rola Bûdîzmê di civaka Myanmarê de bike.

8. Pêşniyar

Ji bo têgihiştineke kûrtir û rasttir a rola tevlihev a keşeyên Bûdîst li Myanmarê û ji bo pêşxistina danûstandineke avaker bi Sangha re, çend pêşniyar dikarin werin kirin:

1. Zêdekirina Lêkolînên Akademîk ên Hûrgilî: Pêdivî bi lêkolînên zêdetir heye ku li ser pirrengî û cihêrengiya di nav Sangha bixwe de bisekinin. Ev lêkolîn divê ne tenê li ser keşeyên payebilind an jî yên li navendên bajarî yên mezin bisekinin, lê divê helwest, pratîk û bandora keşeyên li deverên gundewarî, herêmên etnîkî yên اقلیet, û di nav nifşên cihêreng ên keşeyan de jî vekolin. Têgihiştina cudahiyên herêmî, teolojîk û nifşî ji bo avakirina wêneyekî rastîn a Sangha krîtîk e.
2. Piştgirîkirina Înîsiyatîfên Navxweyî yên Ji Bo Tolerans û Diyalogê: Divê piştgirî ji wan însiyatîf û tevgerên di nav Sangha de were dayîn ku tolerans, diyaloga nav-olî, rêzgirtina ji mafên mirovan û nirxên demokratîk re pêş dixin. Nasîn û xurtkirina dengên nerm û pêşverû di nav Sangha de dikare bibe alîkar ji bo hevsengkirina bandora komên tundrew.
3. Nêzîkatiyeke Hişyar û Agahdar ji Aktorên Navneteweyî re: Aktorên navneteweyî, çi hikûmet bin çi rêxistinên sivîl bin, dema ku bi Sangha re dikevin têkiliyê, divê nêzîkatiyeke pir baldar û agahdar bipejirînin. Pêdivî ye ku rêz li serxwebûna Sangha wekî saziyeke olî were girtin, lê di heman demê de divê piştgirî ji wan keşe û rêxistinên Bûdîst re were dayîn ku bi awayekî eşkere ji bo nirxên demokratîk, mafên mirovan û aştiya tevlêker dixebitin. Divê ji piştgirîkirina bê mebest a komên ku dibe ku xwedî ajandayên perçiqîner an li dijî اقلیetan bin, were dûrketin.
4. Nasîn û Piştgirîkirina Xizmetên Civakî yên Sangha: Rola krîtîk a perwerdehiya keşexaneyî û xizmetên civakî yên din (wek piştgiriya IDPyan, xizmetên tenduristiyê yên nefermî) ku ji hêla keşeyan ve têne peyda kirin, divê were nas kirin û qedirgirtin. Pêdivî ye ku rêyên piştgirîkirina van xizmetan werin dîtin, bi taybetî di dema qeyranên mirovî de. Lêbelê, ev piştgirî divê bi awayekî were peyda kirin ku serxwebûn, bêalîbûn û karakterê civak-bingeh ê van xizmetan biparêze û wan neke amûrên siyasî.
5. Pêşxistina Platformên Diyalogê: Pêdivî bi afirandina platforman heye ji bo diyalogê di navbera komên cihêreng ên di nav Sangha bixwe de, û her weha di navbera Sangha û komên din ên civaka sivîl, rêberên اقلیetên olî û etnîkî, û akademîsyenan de. Armanca van diyalogan divê çareserkirina pirsgirêkên wekî neteweperestiya tundrew, rola Sangha di civakeke demokratîk a pirreng de, û rêyên ku Sangha dikare bi awayekî erênî beşdarî lihevhatina neteweyî û pêşkeftina civakî bibe, be.

Di encamê de, divê were teqez kirin ku bêyî têgihiştineke kûr a li ser tevlihevî, pirrengî û dînamîkên navxweyî yên Sangha, her hewldanek ji bo têkilîdanîna bi wê re an piştgirîkirina wê dikare bi nezanî zirarê bide an jî perçebûnên heyî kûrtir bike. Ji ber vê yekê, her stratejiyek divê li ser bingeha analîzeke hûrgilî, agahdar û hestiyar a li ser aktor û dînamîkên cihêreng ên di nav Sangha de û di têkiliya wê bi civaka berfireh a Myanmarê re be. Pêşeroja desthilatdariya keşeyan û rola Bûdîzmê li Myanmarê dê bi giranî bi kapasîteya Sangha ya ji bo bersivdana van kêşeyan û bikaranîna van derfetan bi awayekî ku bi nirxên bingehîn ên Bûdîzmê û daxwazên gelê Myanmarê ji bo aştî, edalet û civakeke tevlêker re li hev bike, ve girêdayî be.

Xebatên wergirtî

1. Sangha – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Sangha
2. THE ROLE OF BUDDHISM IN MYANMAR’S CULTURAL IDENTITY – EPRA JOURNALS, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://eprajournals.com/IJMR/article/12572/download
3. The Sangha, the hope for change in Myanmar – Buddhist Channel, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.buddhistchannel.tv/index.php?id=82,6522,0,0,1,0
4. Buddhism’s Role in Shaping the Burmese Establishment, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.wisdomlib.org/religion/journal/archives-of-social-sciences-of-religions/d/doc1447981.html
5. The Role of Monkhood in Contemporary Myanmar Society …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.burmese-buddhas.com/burma/the-role-of-monkhood-in-contemporary-myanmar-society/
6. School, State and Sangha in Burma: Comparative Education: Vol 39 …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03050060302565
7. theyonseijournal.com, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://theyonseijournal.com/wp-content/uploads/2012/08/politics-and-religion-in-contemporary-burma.pdf
8. 2008 Report on International Religious Freedom – Burma – Refworld, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.refworld.org/country,,,,MMR,,48d5cbc2c,0.html
9. National Profiles | World Religion, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=37c
10. Buddhism in Myanmar – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Buddhism_in_Myanmar
11. The Importance of ALMS-Giving in Myanmar’s Monastic Community – ijrpr, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://ijrpr.com/uploads/V5ISSUE10/IJRPR34385.pdf
12. The Resistance of the Monks: Buddhism and Activism in Burma | HRW, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.hrw.org/report/2009/09/22/resistance-monks/buddhism-and-activism-burma
13. Monastic Authority and Legitimizing Religio-Political Activism … – Brill, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://brill.com/view/journals/nu/70/5-6/article-p542_4.xml
14. Buddhist division and polarisation in Myanmar’s revolutionary …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.newmandala.org/buddhist-division-and-polarisation-in-myanmars-revolutionary-situation/
15. Buddhist Nationalist Sermons in Myanmar: Anti-Muslim Moral Panic …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00472336.2022.2032801
16. Sustainable Peacebuilding and Social Justice in Times of Transition: Findings on the Role of Education in Myanmar, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://educationanddevelopment.wordpress.com/wp-content/uploads/2020/02/wp34.pdf
17. http://www.ucmt.edu.mm, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ucmt.edu.mm/ucmt/index.php?route=extension/module/downloads/download&download_id=256
18. Brick and Dhamma: How Monastic Schools Impact Myanmar’s …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://insightmyanmar.org/insight-myanmar-blog/2025/3/10/brick-and-dhamma-how-monastic-schools-impact-myanmars-future
19. (PDF) Myanmar’s Education System: Historical Roots, the Current Context, and New Opportunities: Findings on the Role of Education in Myanmar – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/328561630_Myanmar’s_Education_System_Historical_Roots_the_Current_Context_and_New_Opportunities_Findings_on_the_Role_of_Education_in_Myanmar
20. THE ROLE OF MONASTIC SCHOOLS IN DISSEMINATING THERAVADA BUDDHISM IN CONTEMPORARY MYANMAR, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ijprems.com/uploadedfiles/paper/issue_7_july_2024/35487/final/fin_ijprems1721385288.pdf
21. Myanmar 2018 Education Budget Brief – Unicef, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unicef.org/myanmar/media/1901/file/Myanmarpercent202018percent20Educationpercent20Budgetpercent20Brief.pdf
22. ‘Genetic loading’ or ‘evil mind’: current conceptions of depression in Myanmar from the perspective of healthcare professionals – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6520531/
23. (PDF) Developing social work education in Myanmar – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.researchgate.net/publication/277567634_Developing_social_work_education_in_Myanmar
24. Socially Engaged Monastic Schools (SEMS) in Myanmar – Eco …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.eco-temple.net/sems-myanmar/
25. MYANMAR – Humanitarian Update No. 7 – Operational Data Portal, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://data.unhcr.org/en/documents/download/87513
26. Myanmar Humanitarian Update No. 7 | 27 May 2021 – OCHA, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.unocha.org/publications/report/myanmar/myanmar-humanitarian-update-no-7-27-may-2021
27. Monastic Resilience Amid Crisis: Providing Shelter, Education, and …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://insightmyanmar.org/blog/2025/2/26/monastic-resilience-amid-crisis-providing-shelter-education-and-hope-in-myanmar
28. ERICC Working Paper _ Diversity and Fragmentation of Myanmar Education: Schooling Shaped by Protracted Conflict and Cr – UCL Discovery, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://discovery.ucl.ac.uk/10200901/1/FINAL%20_%20ERICC%20Working%20Paper%20_%20Diversity%20and%20Fragmentation%20of%20Myanmar%20Education_%20Schooling%20Shaped%20by%20Protracted%20Conflict%20and%20Crisis%20%282%29.pdf
29. Myanmar: Life-saving education funding must be restored following USAID cuts – ReliefWeb, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://reliefweb.int/report/myanmar/myanmar-life-saving-education-funding-must-be-restored-following-usaid-cuts
30. The Growing Food Crisis in Myanmar: A Dire Consequence of Military Oppression, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://buddhistglobalrelief.org/the-growing-food-crisis-in-myanmar-a-dire-consequence-of-military-oppression/
31. The role of Śāsana and Sangha in the development of the political …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://sko-journal.ru/catalog/ccr-3-154-2023/the-role-of-sasana-and-sangha-in-the-development-of-the-political-and-legal-system-of-myanmar-burma/
32. The Religious Question in Myanmar’s Transition | Ifri, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.ifri.org/en/papers/religious-question-myanmars-transition
33. Ashin Wirathu: Myanmar and its vitriolic monk – BBC News, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.bbc.com/news/world-asia-30930997
34. Myanmar’s extreme Buddhist nationalists – Lowy Institute, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/myanmar-s-extreme-buddhist-nationalists
35. Buddhist monks in Myanmar celebrate repressive laws | Religion | Al …, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://www.aljazeera.com/features/2015/9/23/buddhist-monks-in-myanmar-celebrate-repressive-laws
36. Monks and militias in Myanmar | East Asia Forum, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://eastasiaforum.org/2023/03/10/monks-and-militias-in-myanmar/
37. Buddhism and Women’s Empowerment in Myanmar – REF Impact Case Studies, erişim tarihi Mayıs 18, 2025, https://impact.ref.ac.uk/CaseStudies/CaseStudy.aspx?Id=43565