1. Pêşgotin

Roja Miriyan (bi Spanî: Día de Muertos) yek ji cejnên herî berbiçav û watedar ên Meksîkayê ye, ku tê de mirî bi şahî û rêzdariyeke kûr tên bibîranîn û pîrozkirin. Ev cejn, ku bi gelemperî ji 31ê Cotmehê heta 2ê Mijdarê tê pîrozkirin ¹, ne tenê wekî rojeke xemgîniyê tê dîtin, lê belê şahiyeke rengîn û jîndar e ku têkiliya di navbera jiyan û mirinê de bi awayekî yekta pîroz dike.¹ Ew demeke ku malbat kom dibin da ku pêşwaziya giyanên hezkiriyên xwe yên koçkirî bikin, bi baweriya ku ew ji bo serdaneke kurt vedigerin cîhana zindiyan.

Girîngiya çandî ya Día de Muertosê ew qas mezin e ku ew wekî beşek bingehîn a nasnameya Meksîkî tê hesibandin.⁵ Ev girîngî di asta navneteweyî de jî hatiye naskirin; di sala 2008an de, Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî (UNESCO) Día de Muertosê xist nav Lîsteya Nimînendeyan a Mîrateya Çandî ya Ne-Madî ya Mirovahiyê.⁶ Li gorî danasîna fermî ya UNESCOyê, ev cejn “vegera demkî ya xizm û hezkiriyên mirî li ser rûyê erdê bi bîr tîne” û “rola kesane di nav civakê de piştrast dike û beşdarî xurtkirina statuya siyasî û civakî ya civakên xwecihî yên Meksîkayê dibe”.⁷ Naskirina ji hêla UNESCOyê ve ne tenê statuyeke bilind dide cejnê û girîngiya wê ya çandî ya gerdûnî teqez dike, lê di heman demê de dikare bêhemdî rê li ber zêdebûna eleqeya tûrîstîk û bazirganîkirinê jî veke. Ev populerbûna global, ku bi fîlmên wekî “Coco” ⁸ jî hatiye xurtkirin, her çend ji bo naskirina çandê erênî be jî, dikare hin hêmanên cejnê ji wateya wan a resen dûr bixe û wan bike amûrên serfkirinê.¹⁰ Ji ber vê yekê, ev statuya navneteweyî dikare hem bibe sedema parastin û rêzgirtinê, hem jî bibe gefek ji bo reseniya kevneşopiyê, ku hewcedariya bi stratejiyên parastinê yên hişyar derdixe holê.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî kûr û berfireh li ser Día de Muertosê raweste. Di vê çarçoveyê de, dê reh û rêçên dîrokî yên cejnê ji serdemên berî-Kolombiyayî heta senkretîzma bi Katolîkîzmê re, hêman û sembolên sereke yên pîrozbahiyê (wekî ofrenda, cempasúchil, pan de muerto, û calaveras), ritual û pratîkên ku di dema cejnê de tên kirin, cudahiyên herêmî yên pîrozbahiyê li deverên wekî Oaxaca, Michoacán û Yucatán, bandora civakî-çandî û aborî ya cejnê li ser civaka Meksîkî, û di dawiyê de, kêşe û metirsiyên ku di cîhana hemdem de li pêşiya vê kevneşopiya girîng disekinin, bên lêkolînkirin. Bi rêya analîzeke akademîk û bikaranîna mînak, tablo û îstatîstîkan, dê hewl bê dayîn ku têgihiştineke pir-alî li ser vê diyardeya çandî ya yekta were pêşkêşkirin.

2. Reh û Rêçên Dîrokî

Día de Muertos xwedî dîrokeke kûr û tebeqeyî ye ku rehên xwe vedigire serdemên berî hatina Ewropiyan bo parzemîna Amerîkayê û bi pêvajoyeke dirêj a senkretîzma çandî re şekil girtiye.

2.1. Ritualên Berî-Kolombiyayî

Kevneşopiyên rêzgirtina miriyan li Mezoamerîkayê xwedî dîrokeke kevnar in ku ji 3000 salan zêdetir e, bi şaristaniya Olmec dest pê kiriye û bi Maya, Zapotec, Mixtec, Toltec û Aztekan re berdewam kiriye.² Şaristaniya Olmec, ku yek ji kevintirîn şaristaniyên Mezoamerîkayê ye, rêz ji mirinê re digirt.² Delîlên arkeolojîk nîşan didin ku Olmec’an di gorên elîtên xwe de tiştên ji kevirê jadê bi kar dianîn; ev yek ne tenê statuya wan a civakî nîşan dide, lê dibe ku girîngiyeke kozmolojîk a kûr jî hebûya, ji ber ku rengê kesk ê jadê di gelek çandên Mezoamerîkî de bi xalên bingehîn ên kozmosê ve girêdayî bû.¹³

Li Nîvgirava Yucatánê, Maya’yan cejneke bi navê “Hanal Pixán” (bi zimanê Maya tê wateya “xwarina giyanan”) pîroz dikirin, ku wekheviya Día de Muertosê ya hemdem tê dîtin.² Maya’yan bawer dikirin ku giyanên miriyan vedigerin û ji ber vê yekê gorîgehên taybet amade dikirin. Yek ji adetên wan ên balkêş ew bû ku miriyên xwe li hewşên malên xwe vedişartin, da ku têkiliya xwe ya bi wan re bidomînin û rêzê ji wan re bigirin.¹⁵

Şaristaniya Teotihuacan, ku bandoreke mezin li ser çandên din ên Mezoamerîkayê kiriye, di ofrenda (pêşkêşî)yên xwe de ji bilî tiştên giranbiha yên wekî zêrên jadê, carinan bermayiyên mirovan an jî kûçikên Xoloitzcuintle (ku dihat bawerkirin rêberiya giyanan dikin ber bi axretê ve) bi kar dianîn.¹⁶ Gelên Nahua, ku Aztekan jî di nav de bûn, beşeke mezin ji salnameya xwe ya rîtuelî ji bo rêzgirtina miriyan veqetandibûn. Van pîrozbahiyan tê de çêkirina gorîgehan, pêşkêşkirina xwarinê, lidarxistina şahî û reqsan, li xwe kirina kincên xemilandî, û hetta di hin rewşan de qurbanîkirina mirovan jî hebû.⁵

Di nav van şaristaniyan de, Împaratoriya Aztec, ku di dema hatina Spanî de hêza serdest bû, xwedî ritualên mirinê yên pir pêşketî bû. Berî hatina dagirkerên Spanî, Aztekan cejneke taybet a “Roja Miriyan” pîroz dikir ji bo rêzgirtina Xwedawenda Mictēcacihuātl, ku wekî Xanima Miriyan û Şahbanûya Mictlān (cîhana binerd a Aztekan) dihat nasîn.¹⁷ Li gorî baweriya Aztekan, Mictēcacihuātl parêzvana hestiyên jiyanên borî bû, û dihat bawerkirin ku ev hestî ji bo afirandina jiyana nû li cîhana zindiyan tên bikaranîn.¹⁷ Mîtolojiya Aztec qala wê yekê dike ku Mictēcacihuātl û hevjînê wê, Mictlantecuhtli (Xudanê Mictlān), hestiyan berhev dikirin da ku ew ji hêla xwedayên din ve werin vegerandin û li cîhana zindiyan ji nû ve bên restorekirin.¹⁸ Ji bo xweşkirina van xwedayên tirsnak ên cîhana binerd, Aztekan miriyên xwe bi xwarin, vexwarin û tiştên giranbiha yên din vedişartin.¹⁸ Tê gotin ku Mictēcacihuātl salê carekê hildikişiya cîhana zindiyan, û di vê demê de Aztekan bi şahî, reqs û pêşkêşkirina xwarinê spasiya wê ji bo parastina wê dikirin.¹⁷ Ev têgihiştina çerxî ya jiyan û mirinê, û baweriya bi têkiliya berdewam a di navbera zindiyan û miriyan de, bingeha felsefî ya Día de Muertosê ya hemdem pêk tîne.

2.2. Senkretîzma bi Katolîkîzmê re

Hatina dagirkerên Spanî di sedsala 16an de guhertineke radîkal di jiyana gelên xwecihî yên Mezoamerîkayê de çêkir. Spanî ne tenê ji bo armancên aborî û siyasî hatibûn, lê di heman demê de mîsyoneke olî ya xurt jî bi xwe re anîbûn: belavkirina Katolîkîzmê. Wan bi awayekî sîstematîk hewl da ku bawerî û pratîkên olî yên xwecihî ji holê rakin, perestgehên olî hilweşandin, pût û nivîsên pîroz ên xwecihî şewitandin, û gelên xwecihî bi zorê neçarî guhertina olê kirin.¹⁷

Lêbelê, tevî van hewildanên tund, bawerî û adetên kevnar ên gelên xwecihî bi tevahî ji holê ranebûn. Di şûna wê de, pêvajoyeke tevlihev a senkretîzmê (têkelbûna çandî û olî) dest pê kir. Mîsyonerên Spanî, piştî ku şahidiya pîrozbahiyên mirinê yên Aztekan û gelên din kirin, stratejiyek pejirandin ku tê de hin hêmanên kevneşopiyên xwecihî bi cejn û baweriyên Katolîk re hatin yekkirin. Ev yek ji bo hêsankirina pêvajoya Xiristiyankirinê dihat kirin.

Bi taybetî, pîrozbahiyên xwecihî yên ji bo miriyan bi du cejnên girîng ên Katolîk re hatin hevrêzkirin: Roja Hemû Pîrozan (Día de Todos los Santos), ku di 1ê Mijdarê de tê pîrozkirin û ji bo bîranîna pîrozên Xiristiyan e, û Roja Hemû Giyanan (Día de los Fieles Difuntos), ku di 2ê Mijdarê de tê pîrozkirin û ji bo duakirina ji bo giyanên hemû bawermendên mirî ye.¹ Balkêş e ku ev cejnên Katolîk bi xwe jî di Serdema Navîn de hin adetên paganî yên Ewropî yên têkildarî mirin û bîranînê xistibûn nav xwe. Mînak, li Spanyayê, di dema van cejnan de, malbatan gorên hezkiriyên xwe dixemilandin, xwarin û şerab dibirin ser goran, û mûm vêdixistin da ku riya giyanên miriyan ber bi malên wan ve ronî bikin.¹⁷

Pîrozbahiyên xwecihî yên ji bo Mictēcacihuātl, ku bi eslê xwe di meha Tebaxê de li gorî salnameya Aztekan dihatin lidarxistin, ji bo ku bi salnameya Katolîk re li hev bikin, hatin guhertin û bi 1ê û 2ê Mijdarê ve hatin girêdan.¹ Ev yekbûn ne tenê li ser asta salnameyê ma; gelek sembol û pratîkên xwecihî di nav çarçoveya nû ya Katolîk de ji nû ve hatin şîrovekirin û domandin.

Dema ku ev senkretîzm wekî stratejiyeke kolonyal ji bo asîmîlekirina çandên xwecihî dikare were dîtin, di heman demê de ew şahidiyek ji bo berxwedêriya çandî ya gelên xwecihî ye jî. Tevî hewildanên Spanî yên ji bo tinekirina baweriyên xwecihî, bingeha felsefî ya têkiliya bi miriyan re û têgihiştina çerxî ya jiyanê, ku di ritualên berî-Kolombiyayî de hebû ⁴, bi awayekî berbiçav di nav Día de Muertosê ya senkretîk de zindî ma. Ev ne tenê “serketina” Katolîkîzmê bû, lê belê adaptasyoneke stratejîk û berdewamiya çanda xwecihî bû. Hêmanên bingehîn ên wekî amadekirina gorîgehan (ofrenda), pêşkêşkirina xwarinê ji miriyan re, û baweriya bi vegera giyanan ⁵ di pîrozbahiyên hemdem de bi xurtî berdewam dikin. Ev nîşan dide ku gelên xwecihî, tevî zexta kolonyalîzmê, karîn wateyên xwe yên bingehîn di nav forma nû ya olî de biparêzin û veguherînin. Mînak, pan de muerto (nanê miriyan), her çend bi ardê genimê Ewropî û teknîkên nanpêjiyê yên Spanî were çêkirin jî, sembolîzma wê ya laşê mirî û çerxa jiyanê ²² bi têgihiştinên kevnar ên xwecihî re hevaheng e. Ji ber vê yekê, Día de Muertos mînakeke berbiçav a berxwedana çandî û senkretîzma afirîner e, ku tê de hêmanên xwecihî di bin rûpoşekî Katolîk de hatine parastin û ji nû ve şîrovekirin.

3. Hêman û Sembolên Sereke yên Pîrozbahiyê

Día de Muertos bi dewlemendiya sembol û hêmanên xwe yên taybet tê nasîn, ku her yek ji wan xwedî wateyeke kûr e û beşdarî atmosfera giyanî û şahînet a cejnê dibe. Di nav van de, ofrenda (gorîgeh) cihê herî navendî digire.

3.1. Ofrenda (Gorîgeh)

Ofrenda, ango gorîgeha pêşkêşiyan, wekî dil û giyanê kevneşopiya Día de Muertosê tê hesibandin.²¹ Ew ne tenê cihekî fîzîkî ye, lê di heman demê de pireke giyanî ye ku zindiyan bi hezkiriyên wan ên koçkirî ve girêdide. Armanca sereke ya avakirina ofrendayê ew e ku rêz ji miriyan re were girtin û cîhekî xweş, nas û pêşwazîker ji bo vegera demkî ya giyanên wan were afirandin.²¹

Avahî û Asta Ofrendayê:

Avahiya ofrendayê dikare li gorî herêm û kevneşopiyên malbatî biguhere. Ew dikare ji du heta duwanzdeh astan pêk were, lê yên herî berbelav sê an heft ast in.21 Di ofrendayên sê-astî de, bi gelemperî asta jorîn bihuştê (cîhana xwedayî), asta navîn erdê (cîhana zindiyan), û asta jêrîn jî cîhana binerd (Mictlān) temsîl dike. Ger ofrenda heft-astî be, ev dikare heft qonaxên ku giyanek divê di rêwîtiya xwe ya piştî mirinê de derbas bike ji bo gihîştina cihê xwe yê dawî, Mictlān (li gorî baweriya Nahuatlî ya kevnar), temsîl bike.25 Asta erdê, ango asta herî jêrîn, carinan bihuştê û asta jorîn jî erdê temsîl dike, ku ev yek nîşan dide ku giyan ji bihuştê dadikevin ser erdê.21

Hêmanên Bingehîn û Wateyên Wan (Çar Hêman):

Di amadekirina ofrendayê de, çar hêmanên bingehîn ên xwezayê – av, agir, erd û hewa – bi awayekî sembolîk cih digirin:

• Av (Agua): Kaniya jiyanê û paqijiyê temsîl dike. Bi gelemperî qedehek an cerikek av li ser ofrendayê tê danîn da ku tîbûna giyanan piştî rêwîtiya wan a dirêj ji cîhana miriyan vemirîne.²¹
• Mûm (Velas – Agir): Agir, ronahî û baweriyê temsîl dikin. Mûmên vêxistî wekî roniyên rêber kar dikin, alîkariya giyanan dikin ku riya xwe ber bi ofrendayê û cîhana zindiyan ve bibînin.²¹ Carinan çar mûm wekî xaçek têne danîn, ku çar aliyên bingehîn (bakur, başûr, rojhilat, rojava) temsîl dikin û rêberiya giyanan hêsantir dikin.²⁴
• Fêkî (Frutas – Erd): Fêkiyên demsalî yên teze û xwarinên din ên ku ji erdê tên, wekî pêşkêşî ji bo rêzgirtina li erdê û pîrozkirina pirbûn û berhemên xwezayê ne.²¹ Ev pêşkêşiyên şîrîn ji bo kêfxweşkirina giyanan in.
• Kaxezê Qulkirî yê Meksîkî (Papel Picado – Hewa): Ev kaxezên rengîn ên ku bi awayekî hunerî hatine qulkirin û birrîn, bayê û sivikiya hewayê temsîl dikin. Tevgera wan a nazik di nav bayê de di heman demê de şikestîbûn û derbasbûna jiyanê jî sembolîze dike.²¹

Pêşkêşiyên Din ên Kevneşopî:

Ji bilî çar hêmanên bingehîn, gelek tiştên din ên kevneşopî jî li ser ofrendayê cih digirin:

• Xwê (Sal): Ji bo paqijkirin û pîrozkirina giyanan tê bikaranîn, da ku ew di rêwîtiya xwe de ji bandorên neyînî werin parastin.²¹
• Kopal an Bixûr (Copal o Incienso): Bixûra kopalê, ku ji dara rezînê tê bidestxistin û koka wê digihîje serdemên berî-Kolombiyayî, ji bo afirandina cîhekî pîroz, paqijkirina atmosferê ji giyanên xirab, û kişandina giyanên baş ber bi ofrendayê ve tê şewitandin.²¹
• Cempasúchil (Kulîlka Marigold): Ev kulîlka zer an porteqalî ya geş rojê û ronahiya jiyanê sembolîze dike. Pel û bêhna wê ya xurt ji bo nîşankirina riya ji goristanê heta malê û ber bi ofrendayê ve tê bikaranîn.²¹
• Wêneyên Miriyan û Tiştên Şexsî: Wêneyên hezkiriyên koçkirî û hin tiştên wan ên şexsî yên ku di jiyana xwe de jê hez dikirin (wekî pirtûk, amûrên muzîkê, cixare, an jî xwarin û vexwarinên wan ên bijare) li ser ofrendayê têne danîn da ku wan bi bîr bînin û pêşwaziyeke germ li vegera wan bikin.⁸
• Nanê Miriyan (Pan de Muerto): Nanekî şîrîn ê taybet e ku tenê di vê demsalê de tê çêkirin. Ew hem ji bo parvekirina di navbera zindiyan de ye, hem jî wekî pêşkêşiyek ji giyanên miriyan re ye.²¹
• Şekirê Serî (Calaveras de Azúcar): Seriyên ji şekirê çêkirî, ku bi gelemperî bi navê miriyan li ser eniya wan hatine nivîsandin, jiyana derbasbûyî û şîrîniya bîranînan temsîl dikin. Carinan navê kesekî zindî jî li ser tê nivîsandin da ku mirinê wekî rastiyeke gerdûnî bi bîr bîne.²¹
• Tapeteya Qûmê (Tapete de Arena): Xalîçeyek ku ji qûmê rengîn, tov, an materyalên organîk ên din li ber ofrendayê an jî li ser erdê tê çêkirin. Ev tapeteyên hunerî, ku bi taybetî li herêma Oaxaca berbelav in, veguherîna jiyanê bo mirinê û çerxa xwezayî ya maddeyan temsîl dikin.²¹

Ofrenda ne tenê berhevokek ji tiştan e; ew kozmoseke piçûk e ku têkiliya di navbera zindiyan, miriyan, û hêmanên xwezayê de bi awayekî kûr û watedar nîşan dide. Her hêmanek bi baldarî tê hilbijartin da ku pêdiviyên giyanan di rêwîtiya wan de peyda bike, pêşwaziyeke germ li wan bike, û pêwendiya di navbera du cîhanan de xurt bike. Bi vî awayî, ofrenda dibe cîhekî diyalogê yê pir-hestî. Ew ne tenê pêşkêşiyeke pasîf e, lê cîhekî çalak e ku bi rêya hemû hestan bi giyanan re têkilî datîne: bêhn (bi rêya kopal û cempasúchil ku ji bo kişandin û rêberiya giyanan in ²¹), dîtin (bi rêya rengên geş ên kulîlkan, papel picado, mûman û wêneyan ku atmosfereke cejnê û bîranînê diafirînin ²¹), çêj (bi rêya xwarin û vexwarinên bijare yên miriyan ku ji bo têrkirina wan piştî rêwîtiya dirêj têne pêşkêşkirin ⁸), û hetta destdan û bîranîn (bi rêya danîna tiştên şexsî yên miriyan ²¹). Bi vî awayî, ofrenda bi awayekî holîstîk bi giyanan re têkiliyê datîne, hemû hestan dixebitîne da ku vegera wan xweş û watedar bike.

Tablo 1: Hêmanên Ofrendayê û Wateyên Wan

Hêman	Wateya Sembolîk	Çavkanî (Snippet)
Av (Agua)	Kaniya jiyanê; vemirandina tîbûna giyanan	21
Mûm (Velas – Agir)	Ronahî, rêberiya giyanan, bawerî	21
Fêkî (Frutas – Erd)	Pirbûna xwezayê, rêzgirtina ji erdê re	21
Papel Picado (Hewa)	Bayê, şikestîbûna jiyanê	21
Xwê (Sal)	Paqijkirin û pîrozkirina giyanan	21
Kopal/Bixûr	Afirandina cîhek pîroz, paqijkirina ji xirabiyê, kişandina giyanan	21
Cempasúchil (Marigold)	Roj, ronahî, rêberiya giyanan bi bêhn û rengê xwe	21
Wêneyên Miriyan	Bîranîna kesên koçkirî, pêşwazîkirina li vegera wan	8
Tiştên Şexsî yên Miriyan	Bîranîna kesayetî û jiyana wan, pêşkêşkirina tiştên ku jê hez dikirin	21
Pan de Muerto	Nanê miriyan; pêşkêşiyek ji giyanan re, sembola laşê mirî û çerxa jiyanê	21
Calaveras de Azúcar	Şekirê serî; şîrîniya jiyanê, bîranîna miriyan, wekheviya li hember mirinê	21
Tapete de Arena	Tapeteya qûmê; veguherîna jiyanê bo mirinê, çerxa xwezayî	21

3.2. Cempasúchil (Kulîlka Marigold)

Kulîlka cempasúchil (bi navê zanistî Tagetes erecta), ku bi gelemperî wekî kulîlka marigold a Meksîkî an jî kulîlka Aztekan tê nasîn, yek ji sembolên herî berbiçav û watedar ên Día de Muertosê ye. Navê wê ji zimanê Nahuatlî, ji peyva cempohualxochitl tê, ku tê wateya “kulîlka bîst pelan” an “kulîlka gelek pelan”, ku îşaret bi pirbûna pelên wê yên geş dike.²⁶

Di serdema berî-Kolombiyayî de, Aztekan vê kulîlkê pîroz didîtin û wê bi rojê û xwedayê rojê, Huitzilopochtli, ve girêdidan.²⁶ Rengê wê yê zer û porteqalî yê zindî wekî sembola ronahî û germahiya rojê dihat dîtin. Bawerî hebû ku bêhna wê ya xurt û taybet xwedî hêzek e ku dikare giyanên miriyan bikişîne û rêberiya wan bike.

Di pîrozbahiyên Día de Muertosê yên hemdem de, ev bawerî bi hêz berdewam dike. Tê bawerkirin ku rengê geş û bêhna tûj a cempasúchil alîkariya giyanên miriyan dike ku riya xwe ji cîhana miriyan bibînin û vegerin cem hezkiriyên xwe yên zindî.²⁶ Ji ber vê yekê, ev kulîlk bi awayekî berfireh ji bo xemilandina ofrenda (gorîgeh) û goran tê bikaranîn. Pelên wê yên rengîn bi gelemperî ji goristanê heta ber deriyê malan û heta ofrendayê wekî rêyekê têne reşandin, da ku ji giyanan re bibin rêber û pêşwaziyeke germ li wan bikin.²⁷ Hebûna cempasúchil di dema cejnê de ew qas girîng e ku ew bi xwe re demsala payîzê û hatina Día de Muertosê li Meksîkayê mizgînî dide.²¹ Ji ber vê yekê, cempasúchil ne tenê xemlek e; ew pireke hestiyar û giyanî ye di navbera cîhana zindiyan û miriyan de, ku hêza xwezayê di rêberiya giyanan de û di domandina pêwendiya bi wan re nîşan dide.

3.3. Pan de Muerto (Nanê Miriyan)

Pan de muerto, ango “nanê miriyan”, nanekî şîrîn û nerm e ku bi taybetî ji bo pîrozbahiyên Día de Muertosê tê çêkirin û xwedî wateyeke sembolîk a kûr e.²² Ev nan bi gelemperî bi hevîrê ku şeklê hestiyan dide hatiye xemilandin û bi şekirê hûrkirî hatiye pêçan.

Koka pan de muerto bi awayekî dîrokî bi pan de ánimas (“nanê giyanan”) yê Spanî ve girêdayî ye, ku di dema cejnên Roja Hemû Pîrozan û Roja Hemû Giyanan de li hin herêmên Spanyayê wekî pêşkêşiyek ji bo miriyan dihat amadekirin.²² Piştî dagirkirina Meksîkayê, ev adet ji hêla Spanî ve hate anîn û bi kevneşopiyên xwecihî re têkel bû. Her çend malzemeyên bingehîn ên wekî ardê genim û şekir bi Ewropiyan re hatibin jî, şikl û wateya nan bi baweriyên xwecihî yên li ser mirinê re bi awayekî kûr ve girêdayî ye.

Şiklê herî berbelav ê pan de muerto girover e, ku tê gotin çerxa jiyan û mirinê sembolîze dike.²² Gogê hevîrê yê piçûk ê ku li navenda nan tê danîn, serî (kilox) temsîl dike. Xetên hevîrê yên ku li ser nan wekî xeml têne danîn û bi gelemperî wekî çar hestî têne şîrovekirin, dikarin hestiyên miriyan an jî çar aliyên bingehîn ên gerdûnê temsîl bikin. Carinan dilopek hevîrê ya wekî hêsir jî li ser nan tê zêdekirin, ku tê gotin hêsirên xwedawenda Chīmalmā yên ji bo zindiyan sembolîze dike.²²

Mîtekek populer heye ku dibêje pan de muerto li şûna qurbaniyên mirovan ên ku di serdemên berî-Kolombiyayî de dihatin pêşkêşkirin, hatiye danîn. Li gorî vê efsaneyê, dilê qurbaniyan di nav firaxeke bi amarant de dihat danîn û ji hêla beşdaran ve dihat xwarin. Tê gotin ku dagirkerên Spanî ji vê adetê nefret kirine û gelê xwecihî neçar kirine ku li şûna dilê mirovan nanekî şîrîn çêkin.²² Her çend ev çîrok bi îhtimaleke mezin ne rast be û ji bo ravekirina rîtuelî ya nan hatibe afirandin jî, ew girîngiya sembolîk a nan wekî temsîla laşê mirî nîşan dide. Xwarina pan de muerto ji hêla hin lêkolîneran ve wekî “antropofajiya nan û şekir” tê şîrovekirin, ku tê de zindî bi awayekî sembolîk bi miriyan re dibin yek.²²

Bi vî awayî, pan de muerto mînakeke zelal a senkretîzmê ye, ku tê de teknîkên nanpêjiyê yên Ewropî bi sembolîzma mirinê ya xwecihî û têgihiştinên kûr ên li ser laş û giyan re bi awayekî hostayî hatine yekkirin.

3.4. Calaveras (Serî) û La Catrina

Calavera, ku di zimanê Spanî de bi wateya “serî” an “kilox” tê, di çarçoveya pîrozbahiyên Día de Muertosê de ji vê wateya xwe ya ferhengî wêdetir diçe û bi gelemperî tevahiya îskeletê temsîl dike.²⁸ Calaveras yek ji sembolên herî naskirî û berbelav ên vê cejnê ne û bi awayên cihêreng di xeml, huner û xwarinan de cih digirin.

Şekirê Serî (Calaveras de Azúcar): Ev seriyên ku ji şekirê hişkkirî (carinan ji çîkolata an amarantê jî) têne çêkirin, bi gelemperî bi rengên geş û qalibên xemilandî tên nexşandin. Navê kesê mirî bi gelemperî li ser eniya şekirê serî tê nivîsandin.²¹ Şekirên serî şîrîniya jiyanê û bîranînên xweş ên bi hezkiriyên koçkirî re temsîl dikin. Ew li ser ofrendayê wekî beşek ji hêmana “erdê” têne danîn, ligel xwarinên din ên wekî mole, çîkolata û pan de muerto.²⁸ Carinan navê kesekî zindî jî li ser şekirê serî tê nivîsandin, wekî bîranînek henekî lê di heman demê de cidî ku mirin rastiyeke gerdûnî ye û dê rojekê bigihîje herkesî.²¹

La Catrina: Belkî jî fîgura herî îkonîk a Día de Muertosê La Catrina ye. Ew îskeleteke jin e ku bi kincên elegant ên serdema Ewropî, bi taybetî bi şewqeyeke mezin a bi pir û kulîlkan xemilandî, tê teswîrkirin.³ Ev wêne di destpêka sedsala 20an de (nêzîkî 1910-1913) ji hêla hunermend û karîkaturîstê Meksîkî José Guadalupe Posada ve hatiye afirandin.¹⁷ Armanca Posada ya sereke bi afirandina La Catrina (ku bi eslê xwe navê wê “La Calavera Garbancera” bû) rexnekirina wan Meksîkiyên çîna jorîn bû ku hewl didan çand û adetên Ewropî teqlîd bikin û mîrata xwe ya xwecihî înkar dikirin an jî şerm dikirin.¹⁷ Posada bi vê fîgurê dixwest nîşan bide ku di bin hemû dewlemendî û pozbilindiyê de, mirin wekhevker e û herkes di dawiyê de dibe îskelet.¹⁷ Fîgura La Catrina paşê ji hêla nîgarkêşê navdar Diego Rivera ve di murala wî ya bi navê “Xewna Yekşemek Nîvro li Parka Alameda” (1947) de hate bikaranîn û bi vî awayî populerbûna wê zêdetir bû û ew bû semboleke navendî ya Día de Muertosê.

Hem calaverasên şekirî hem jî fîgura La Catrina mirinê ne wekî tiştekî tirsnak û xemgîn, lê belê wekî beşek xwezayî, neçar û hetta carinan henekî ya jiyanê pêşkêş dikin. Ew bîranînek in ku jiyan derbasbûyî ye û divê mirov qîmeta wê bizanibe. Di heman demê de, bi taybetî La Catrina, rexneyên civakî û çandî yên kûr jî dihewîne. Ev sembol ne tenê mirinê bi bîr tînin, lê peyameke civakî ya girîng li ser wekheviya mirovan li hember mirinê radigihînin. Ev yek bi taybetî di civakeke wekî Meksîkayê de, ku tê de cudahiyên çînî yên dîrokî û hemdem berbiçav in, wateyeke taybet digire. Bi vî awayî, ev sembol ji xemlên sade wêdetir in; ew şîroveyên çandî ne ku nirx, fikar û henekiyên civakê yên têkildarî mirinê nîşan didin.

4. Ritual û Pratîkên Pîrozbahiyê

Pîrozbahiyên Día de Muertosê bi rêzek ritual û pratîkên cihêreng têne nîşankirin ku armanca wan rêzgirtina ji miriyan re, pêşwazîkirina li giyanên wan, û xurtkirina têkiliyên di navbera zindiyan û cîhana giyanî de ye. Van pratîkan ji serdanên goristanan bigire heta şahiyên civakî yên mezin û festîvalên nûjen dirêj dibin.

4.1. Serdana Goristanan, Paqijkirina Goran, û Nobedarî

Yek ji ritualên herî bingehîn û berbelav ên Día de Muertosê serdana goristanan e. Di rojên cejnê de, malbat bi komelî diçin goristanan da ku gorên hezkiriyên xwe yên koçkirî paqij bikin, tamîr bikin û bixemilînin.³ Ev ne tenê karekî fîzîkî ye, lê di heman demê de çalakiyeke rêzgirtin û bîranînê ye. Gor bi gelemperî bi kulîlkên cempasúchil ên rengîn, mûmên vêxistî, û carinan bi xwarin û vexwarinên bijare yên miriyan têne xemilandin.¹

Gelek malbat, bi taybetî li herêmên gundewarî û kevneşopî, şeva 1ê Mijdarê (ji bo giyanên zarokan) û şeva 2ê Mijdarê (ji bo giyanên mezinan) li goristanê derbas dikin.⁴ Ew li dora goran kom dibin, mûman vêdixin, dua dikin, stranan dibêjin, çîrokên li ser miriyên xwe parve dikin, û bi vî awayî bi hezkiriyên xwe yên mirî re “dem derbas dikin” û pêwendiyeke giyanî datînin. Atmosfera li goristanan di van şevan de ne xemgîn e, lê belê bi ronahiya mûman, bêhna kulîlkan û kopalê, û dengê muzîk û axaftinan tijî jiyan û hestên kûr e. Bi vî awayî, goristan ji cîhekî tenêtiyê û xemgîniyê vediguhere navendeke civakî ya zindî, ku tê de jiyan bi mirinê re, û rabirdû bi niha re bi awayekî watedar têkel dibe.⁴ Ev ritual ne tenê rêzgirtinek ji miriyan re ye, lê di heman demê de ji nû ve avakirina civakê ye li dora bîranîna hevpar û berdewamiya têkiliyên malbatî û civakî.

4.2. Xwarinên Civakî, Muzîk, Defîle û Festîvalên Nûjen

Ji bilî ritualên li goristanan, Día de Muertos bi xwarinên mezin ên malbatî û civakî jî tê pîrozkirin. Malbat bi hev re kom dibin û xwarinên taybetî yên ku ji bo vê cejnê hatine amadekirin, wekî pan de muerto, mole, tamales, û şîrîniyên din, parve dikin.¹⁷ Ev xwarin ne tenê ji bo têrkirina zindiyan in, lê di heman demê de wekî pêşkêşiyek ji giyanên miriyan re jî têne dîtin.

Muzîk beşek yekbûyî û girîng a pîrozbahiyan e. Ew atmosfera şahî, bîranîn û carinan jî melankoliyê xurt dike.¹⁹ Stranên kevneşopî yên wekî “La Llorona” (ku behsa jineke efsanewî dike ku li zarokên xwe yên mirî digirî), “La Calaca” (ku bi henekî behsa mirinê dike), û stranên hunermendên hemdem ên wekî Lila Downs, ku bi şîrovekirina muzîka kevneşopî ya Meksîkî tê nasîn, bi gelemperî di dema cejnê de têne guhdarîkirin û gotin.³⁰ Van stranan bi gelemperî li ser mijarên mirin, jiyan, bîranîn, û çanda Meksîkî ne.

Di salên dawî de, bi taybetî li bajarên mezin, defîle û festîvalên giştî yên mezin jî bûne beşek ji pîrozbahiyên Día de Muertosê. Yek ji mînakên herî balkêş defîleya mezin a Roja Miriyan e ku li Bajarê Meksîkoyê tê lidarxistin. Balkêş e ku ev defîleya bi heybet, ku bi kincên rengîn, îskeletên mezin û makyajên fantastîk tê nasîn, berî weşana fîlma James Bond a bi navê “Spectre” (2015), ku tê de dîmenek ji defîleyeke bi vî rengî hebû, bi awayekî fermî tune bû.¹⁶ Piştî serkeftina fîlmê û eleqeya ku dîmenê defîleyê kişand, rayedarên Bajarê Meksîkoyê biryar dan ku defîleyeke rastîn organîze bikin. Ev nîşan dide ku çawa çanda populer û medyaya global dikare bandorê li ser kevneşopiyên çandî bike, wan biguherîne an hetta yên nû “biafirîne”. Ev yek pirsan li ser resenî û xwedîderketina çandî derdixe holê: Ma ev adaptasyonên nû wateya bingehîn a cejnê diguherînin, an ew pêşveçûneke xwezayî ya çandê ne ku xwe bi daxwaz û hêviyên hemdem re adapte dike?

Tevlihevkirina ritualên kevnar ên wekî serdana goristanan û çêkirina ofrendayan bi festîval û defîleyên nûjen re nîşan dide ku Día de Muertos ne kevneşopiyeke statîk e, lê diyardeyeke çandî ya zindî û dînamîk e ku bi demê re diguhere û xwe bi şert û mercên nû yên civakî û çandî re adapte dike.

5. Cudahiyên Herêmî yên Pîrozbahiyê

Her çend Día de Muertos li seranserê Meksîkayê tê pîrozkirin û xwedî hêmanên hevpar ên wekî ofrenda û rêzgirtina ji miriyan re be jî, li herêmên cihêreng ên welêt cudahî û taybetmendiyên herêmî yên berbiçav hene. Van cudahiyan neynika pirrengiya çandî ya kûr a Meksîkayê ne, ku ji dîrokên xwecihî yên cihêreng, têkiliyên bi hawîrdorê re, û pêvajoyên senkretîzmê yên taybet pêk tên. Li jêr em ê li sê herêmên sereke yên ku bi pîrozbahiyên xwe yên taybet ên Día de Muertosê tên nasîn, binerin: Oaxaca, Michoacán, û Yucatán.

5.1. Oaxaca

Oaxaca, eyaleteke li başûrê Meksîkayê ku bi mîrata xwe ya xwecihî ya xurt (bi taybetî Zapotec û Mixtec) tê nasîn, yek ji cihên herî kevneşopî û rengîn e ji bo pîrozkirina Día de Muertosê.

• Muerteadas û Comparsas: Li kolan û taxên Oaxaca û gundên derdorê, defîleyên şahî û enerjîk ên bi navê Muerteadas an Comparsas têne lidarxistin.³² Di van defîleyan de, mirovên ji her temenî bi kincên reş û spî, maskeyên îskeletan, an jî makyajên serî (kilox) yên hunerî li xwe dikin û bi muzîka zindî direqisin û şahiyê dikin. Muerteada ya ku li gundê San Agustín Etla tê lidarxistin bi taybetî navdar e û gelek ziyaretvanan dikişîne.³²
• Adetên Goristanan: Serdanên goristanan li Oaxaca xwedî girîngiyeke taybet in. Goristanên navdar ên wekî Pantheon General li bajarê Oaxaca, Santa Cruz Xoxocotlán (bi gelemperî wekî Xoxo tê nasîn), û San Felipe Del Agua di rojên cejnê de dibin navendên çalakiyên civakî û giyanî.²⁵ Malbat gorên hezkiriyên xwe bi kulîlkên cempasúchil, mûman, û ofrendayên berfireh dixemilînin û bi gelemperî tevahiya şevê li wir derbas dikin, xwarinê parve dikin, çîrokan vedibêjin û bi miriyên xwe re “diaxivin”.
• Pan de Muerto ya Taybet: Li Oaxaca, cureyeke taybet a pan de muerto ya bi navê pan de yema (nanê hêkê) tê çêkirin. Ev nan bi gelemperî bi rûçikên piçûk ên ji hevîrê çêkirî û boyaxkirî yên ku kesekî mirî yê taybetî temsîl dikin, tê xemilandin.³³ Li herêma Mitla, nan bi qalibekî spî yê geometrîk û tevlihev tê xemilandin, ku hunera herêmî nîşan dide.³²
• Girîngiya Mitla: Cihê arkeolojîk ê Mitla, ku di serdema berî-Kolombiyayî de navendeke girîng a Zapotecan bû û wekî “Bajarê Miriyan” an “Cihê Bêhnvedanê” tê zanîn, di çarçoveya Día de Muertosê de xwedî girîngiyeke taybetî ye. Mîmariya wê ya yekta û baweriyên Zapotec ên li ser axretê û têkiliya bi cîhana miriyan re, Mitlayê dike cîhekî serdanê yê watedar di dema cejnê de.³²
• Alebrijes: Her çend ne bi tenê ji bo Día de Muertosê bin jî, li Oaxaca bikaranîna xemlên kaxezê yên rengîn û fantastîk ên bi navê Alebrijes (afirîdeyên xeyalî yên ku ji hêla Pedro Linares ve hatine afirandin) di dema pîrozbahiyan de berbelav e û beşdarî atmosfera şahînet û hunerî ya cejnê dibe.³⁴

5.2. Michoacán

Eyaleta Michoacán, bi taybetî herêma Gola Pátzcuaro û girava Janitzio, bi pîrozbahiyên xwe yên Día de Muertosê yên bi heybet û giyanî navdar e. Van pîrozbahiyan bi gelemperî dîmenên herî îkonîk ên cejnê pêşkêş dikin.

• Janitzio û Defîleyên Qeyikan: Girava Janitzio, ku li navenda Gola Pátzcuaro ye, dibe şahida yek ji pîrozbahiyên herî navdar ên Día de Muertosê. Şeva 1ê Mijdarê (ku wekî Noche de Muertos an Şeva Miriyan tê nasîn), masîgirên herêmî yên Purépecha bi qeyikên xwe yên darîn ên ku bi mûman hatine ronîkirin û bi kulîlkên cempasúchil hatine xemilandin, derdikevin ser golê û ber bi giravê ve diçin. Li goristana giravê, ku li ser girekî ye, merasîmeke bi heybet a bi mûman tê lidarxistin, ku tê de malbat li dora gorên hezkiriyên xwe kom dibin û tevahiya şevê bi dua, stran û pêşkêşiyan derbas dikin.³⁴ Dîmenê bi hezaran mûmên ku li ser golê û li goristanê dibiriqin, atmosfereke mîstîk û bîranînê diafirîne.
• La Danza de los Viejitos (Reqsa Pîremêran): Yek ji kevneşopiyên taybet ên Michoacánê “Reqsa Pîremêran” e. Di vê reqsê de, mêrên ciwan maskeyên pîremêrên bi rûkenî û kincên kevneşopî li xwe dikin û bi awayekî henekî û jêhatî direqisin. Ev reqs, ku koka wê digihîje serdemên berî-Kolombiyayî, wekî rêzgirtineke henekî ji pîr û kalan re û wekî bîranîna çerxa jiyan û mirinê tê şîrovekirin.³⁴
• Şeva Miriyan (Noche de Muertos): Li seranserê herêma Gola Pátzcuaro, malbat û civak li goristanan kom dibin da ku rêzê ji hezkiriyên xwe yên mirî re bigirin, ji wan re ofrendayan amade bikin, û şevê bi nobedarî û bîranînê derbas bikin.³⁴ Pîrozbahiyên li Michoacán carinan wekî xwedî karakterekî “somber” (xemgîn) an jî kûrtir giyanî têne binavkirin, ku tê de jin li dora sembolên olî rûdinin û bi awayekî komelî dua dikin da ku giyanên miriyan vexwînin merasîmê.¹⁶

5.3. Yucatán (Hanal Pixán)

Li Nîvgirava Yucatánê, ku warê şaristaniya Maya ya kevnar e, pîrozbahiya bîranîna miriyan bi navê Hanal Pixán tê nasîn. Her çend ew bi Día de Muertosê ya giştî ya Meksîkî re di heman deman de (31ê Cotmehê heta 2ê Mijdarê) tê pîrozkirin û xwedî armancên hevpar e jî, Hanal Pixán xwedî taybetmendî û kevneşopiyên xwe yên yekta ye ku rehên xwe di çanda Maya de vedigirin.²

• Wate û Dîrok: Hanal Pixán bi zimanê Maya tê wateya “xwarina giyanan” an “xwarina ji bo giyanan”.¹⁵ Ev nav girîngiya navendî ya xwarinê di vê kevneşopiyê de nîşan dide, ku tê bawerkirin xwarin ji bo têrkirin û pêşwazîkirina giyanên vegeriyayî tê pêşkêşkirin. Ev kevneşopiyeke Maya ya kevnar e ku bi hatina Spanî û Xiristiyantiyê re hin hêmanên senkretîk jî wergirtine.³⁷
• Cudahiyên Gorîgehan: Di Hanal Pixán de, sê rojên cejnê bi gelemperî ji bo komên cihêreng ên miriyan têne veqetandin û gorîgehên taybet ji bo wan têne amadekirin: 31ê Cotmehê ji bo giyanên zarokan e (ku wekî U Hanal Palal an Día de los Angelitos tê nasîn), 1ê Mijdarê ji bo giyanên mezinan e (ku wekî U Hanal Nucuch Uinicoob tê nasîn), û 2ê Mijdarê bi gelemperî ji bo ayîneke giştî ya olî (wekî Hanal Pixanoob an Misa Pixan) li goristanan an dêran tê veqetandin.¹⁵ Yek ji cudahiyên balkêş ew e ku li gorî hin kevneşopiyan, wêneyên miriyan heta ku salek ji ser mirina wan re derbas nebe, li ser gorîgehê nayên danîn.³⁵ Her weha, xwarina ku li ser gorîgehê tê danîn, heta roja piştî pêşkêşkirinê nayê destgirtin.
• Xwarinên Kevneşopî yên Maya: Xwarin di Hanal Pixán de roleke navendî dilîze. Xwarina herî navdar û taybet a vê cejnê Mucbipollo (an jî bi kurtasî Pib) ye. Ev xwarineke mezin a mîna temaleyê ye ku ji hevîrê ceyranê û donê beraz tê çêkirin, bi goştê mirîşkê û beraz, biharatên herêmî (wekî achiote), û tomato tê dagirtin, di nav pelên mûzê de tê pêçan, û bi kevneşopî di çaleke di bin erdê de (ku wekî píib tê nasîn) tê pijandin.² Xwarinên din ên taybet ên Hanal Pixánê Xek (seleteyeke ji fêkiyên citrus, jicama û toza çîlî), û vexwarinên kevneşopî yên wekî Balché (vexwarineke fermentekirî ya ji qalikê darê), Atole (vexwarineke stûr a ji ceyranê), û Tanchucuá (vexwarineke stûr a ji çîkolata û ceyranê) ne.³⁵
• Paseo de las Ánimas (Defîleya Giyanan): Li paytexta Yucatánê, Mérida, defîleyeke mezin a bi navê Paseo de las Ánimas tê lidarxistin. Di vê defîleyê de, bi hezaran kes, hem herêmî hem jî tûrîst, bi kincên kevneşopî yên Maya (bi taybetî kincên spî yên bi xemlên rengîn) û bi rûyên ku wekî serî (kilox) hatine boyaxkirin, ji Goristana Giştî ya Méridayê heta navenda bajêr dimeşin.³⁵
• Camino de Flores (Rêya Kulîlkan): Li Méridayê, her weha “Rêya Kulîlkan” jî tê amadekirin, ku tê de bi hezaran nebat û kulîlkên rengîn ji bo afirandina dîmen û peykerên bi mijara Hanal Pixánê têne bikaranîn.³⁵
• Bix Rite (Ayîna Bix): Ayîneke din a girîng a Hanal Pixánê “Bix” e (carinan wekî ochavario an “oktava” jî tê zanîn). Ev ayîn heşt roj piştî roja dawî ya Hanal Pixánê tê lidarxistin. Di vê rojê de, tê bawerkirin ku giyan ji bo cara dawî xatirê xwe dixwazin berî ku vegerin cîhana xwe. Ji bo rêberiya wan, mûm li ber deriyên malan têne vêxistin.¹⁵

Van cudahiyên herêmî nîşan didin ku Día de Muertos ne cejneke yekşêwe ye, lê belê mozaîkeke rengîn a kevneşopiyan e ku dewlemendî û pirrengiya çandî ya Meksîkayê bi awayekî zindî nîşan dide. Her herêm hêmanên bingehîn ên cejnê (wekî bîranîna miriyan, amadekirina gorîgehan) diparêze, lê wan bi awayên ku nasname û dîroka xwe ya herêmî, û bi taybetî mîrata xwe ya xwecihî, nîşan didin şîrove dike.

Tablo 2: Berawirdkirina Cudahiyên Herêmî yên Roja Miriyan

Herêm (Oaxaca, Michoacán, Yucatán)	Ritualên Taybet/Navên Cejnê	Xwarinên Taybet	Adetên Goristanan/Gorîgehan	Çavkanî (Snippet)
Oaxaca	Muerteadas, Comparsas, Tapetes de Arena, Serdana Mitla	Pan de yema (nanê hêkê yê xemilandî), Mole Negro, Chapulines (kulî), Tejate (vexwarina ceyran û kakao)	Goristanên wekî Xoxo û Pantheon General pir çalak in; ofrendayên berfireh bi gelek astan; bikaranîna Alebrijes.	25
Michoacán	Noche de Muertos li Janitzio, Defîleyên Qeyikan ên bi Mûman, Danza de los Viejitos	Uchepos (temaleyên şîrîn ên ceyranê), Corundas (temaleyên sêgoşe), Masî ji Gola Pátzcuaro	Goristana Janitzio bi hezaran mûman tê ronîkirin; ofrenda li ser goran; atmosfera giyanî û carinan xemgîn; jin bi komelî dua dikin.	16
Yucatán	Hanal Pixán (“Xwarina Giyanan”), U Hanal Palal, U Hanal Nucuch Uinicoob, Paseo de las Ánimas, Bix Rite	Mucbipollo (Pib), Xek (seleteya fêkiyan), Balché, Atole, Tanchucuá	Sê rojên cuda ji bo komên miriyan ên cihêreng; ofrendayên bi xwarinên kevneşopî yên Maya; wêneyên miriyan heta salekê nayên danîn; mûm ji bo rêberiya giyanan di dema Bix de.	15

6. Bandora Civakî-Çandî û Aborî

Día de Muertos ji cejneke olî û bîranînê wêdetir e; ew diyardeyeke çandî ya kûr e ku bandoreke berfireh li ser nasnameya Meksîkî, girêdanên malbatî û civakî, û hetta aboriya welêt dike.

6.1. Roja Miriyan û Nasnameya Meksîkî

Día de Muertos wekî yek ji stûnên sereke yên nasnameya neteweyî ya Meksîkî tê dîtin.¹ Ew têkiliya yekta û taybet a çanda Meksîkî bi mirinê re nîşan dide – têkiliyek ku ne tenê bi xemgînî û tirsê, lê di heman demê de bi henek, şahî û pejirandinê jî tê xuyang kirin. Ev cejn bi awayekî eşkere ji têgihiştinên rojavayî yên li ser mirinê, bi taybetî ji Halloweenê, cuda ye. Dema ku Halloween bi gelemperî li ser tirs û xeyaletan hûr dibe, Día de Muertos girîngiyeke taybet dide axretê, bîranîna rêzdar a miriyan, û berdewamiya têkiliya bi wan re.³

Nivîskarê navdar ê Meksîkî û xwediyê Xelata Nobelê, Octavio Paz, di pirtûka xwe ya bi navê “Labyrinth of Solitude” de li ser vê têkiliya taybet a Meksîkiyan bi mirinê re rawestiyaye û gotiye: “Meksîkî bi mirinê re nas e, henekan pê dike, wê hembêz dike, pê re radizê, û wê pîroz dike. Ew yek ji lîstokên wî yên bijare û evîna wî ya herî dilsoz e”.¹ Ev gotin bi awayekî kurt û kûr nêrîna çanda Meksîkî ya li ser mirinê, ku di Día de Muertosê de bi awayê herî berbiçav tê îfadekirin, kurt dike. Cejn ji bo Meksîkiyan derfetek e ku vê têkiliya xwe ya yekta, ku hem cidî ye hem jî şahînet e, bi awayekî kolektîf û watedar îfade bikin û ji nifşên nû re ragihînin.

6.2. Girêdana Malbatî û Civakî

Día de Muertos di serî de cejneke malbatî ye û roleke girîng di xurtkirina girêdanên di navbera endamên malbatê û nifşan de dilîze.⁸ Amadekirina ofrendayan, ku bi gelemperî çalakiyeke kolektîf e, derfetê dide endamên malbatê ku bi hev re bixebitin, çîrok û bîranînên li ser hezkiriyên xwe yên koçkirî parve bikin, û bi vî awayî bîranînên bav û kalan zindî bihêlin.⁸ Ev ne tenê rêzgirtinek ji rabirdûyê re ye, lê di heman demê de ji nû ve piştrastkirina girîngiya nirxên malbatî û berdewamiya nifşan e.

Wekî ku Alejandra Balcazar, koordînatora Latînî/x li Navenda Pirrengiya Xwendekaran, destnîşan dike, ev cejn “demeke ji bo dîtina bav û kalên xwe û kesên ku ji bo we girîng bûne û pîrozkirina jiyana wan û bandora ku wan li ser çîroka we kiriye” ye. Ew teqez dike ku “ew hîn jî bi we re ne” û ev pêwendiya giyanî dikare di dema şînê de aramiyê bide mirovan.⁸

Ji bilî girêdana malbatî, Día de Muertos wekî peymaneke civakî ya di navbera nifşên zindî û mirî de jî kar dike. Li gorî baweriyên ku UNESCO jî destnîşan dike, tê bawerkirin ku mirî dikarin li gorî têrkerbûna ritualan bextewarî (mînak, berhema genimê ya pir) an bextreşiyê (mînak, nexweşî, qeza, zehmetiyên aborî) bînin ser malbatên xwe.⁷ Ev têkiliyeke danûstandinê nîşan dide, ku tê de zindî bi rêya bîranîn û rêzgirtinê berdewamiya civakê misoger dikin, û mirî (li gorî baweriyê) bereket û parastinê pêşkêş dikin. Malbat bi baldarî ofrendayan amade dikin û ritualan pêk tînin ⁵ ji bo “pêşwazîkirin” û “rêzgirtina” giyanan. Ev ne tenê bîranînek pasîf e, lê çalakiyek e ku armanc dike têkiliyek erênî bi cîhana giyanî re bidomîne. Ev têkilî “rola kesane di nav civakê de piştrast dike û beşdarî xurtkirina statuya siyasî û civakî ya civakên xwecihî yên Meksîkayê dibe”.⁷ Ji ber vê yekê, cejn ji bîranîna hestyarî wêdetir e; ew mekanîzmayek çandî ye ji bo domandina hevsengiya civakî û kozmîkî.

6.3. Bandora Medyayê (mînak: fîlma “Coco”)

Di salên dawî de, medyaya populer, bi taybetî sînema, roleke girîng di naskirin û belavkirina Día de Muertosê de li seranserê cîhanê lîstiye. Fîlma anîmasyonî ya Pixarê ya bi navê “Coco” (2017) mînaka herî berbiçav a vê bandorê ye.⁸

“Coco” bi awayekî hestyarî û rêzdar çîrokek li ser girîngiya malbatê, bîranîna bav û kalan, û kevneşopiyên Día de Muertosê vedibêje. Fîlm bi awayekî rast gelek hêmanên cejnê, wekî ofrenda, kulîlkên cempasúchil, alebrijes, û baweriya bi vegera giyanan, nîşan dide.⁸ Rastbûna fîlmê ji hêla gelek pispor û endamên civaka Meksîkî ve hatiye pesinandin; mînak, Alejandra Balcazar destnîşan dike ku derhênerê fîlmê ji bo lêkolînê li Guanajuato City jiyaye û navenda bajarê dîrokî bi awayekî rast di fîlmê de ji nû ve afirandiye.⁸

Bandora “Coco” ji ya aborî wêdetir e; ew bandorek perwerdeyî û çandî ya girîng e. Berî “Coco”, gelek kes li derveyî Meksîkayê Día de Muertosê bi Halloweenê re tevlihev dikirin an jî wekî cejneke “morbid” û tirsnak didîtin.¹¹ Fîlm alîkarî kir ku ev têgihiştinên çewt werin rastkirin û wateya rastîn a cejnê – wekî pîrozbahiyeke şahînet a jiyan û bîranînê – ji temaşevanek global a berfireh re were ragihandin.⁸ Bi vî awayî, “Coco” ne tenê çandê populer kiriye, lê di heman demê de ji bo perwerdekirina temaşevanên navneteweyî li ser wateya kûr a cejnê û ji bo kêmkirina stereotipan û pêşxistina têgihiştina navçandî roleke erênî lîstiye. Ev “Coco Effect” dibe ku di demek dirêj de bandorê li têgihiştina global a çanda Meksîkî bike.

6.4. Bandora Aborî û Tûrîzmê

Día de Muertos ne tenê diyardeyeke çandî û civakî ye, lê di heman demê de ajokarek aborî ya girîng e jî ji bo Meksîkayê, hem di asta neteweyî de hem jî di asta herêmî de.³⁹ Cejn bi hezaran tûrîstên navxweyî û navneteweyî dikişîne, ku ev yek bandorek erênî li ser sektora tûrîzmê, otêl, xwaringeh, û bazirganiya herêmî dike.

Li gorî daneyan, tê payîn ku Día de Muertos di sala 2023an de bi giştî 41.2 mîlyar peso (nêzîkî 2.28 mîlyar dolarê Amerîkî) dahata tûrîzmê li seranserê welêt biafirîne. Ev hejmar lêçûnên otêlan ji bo texmînî 2.37 mîlyon tûrîstan û lêçûnên rêwîtiyê ji bo 4.44 mîlyon Meksîkiyên ku ji bo cejnê serdana malbatên xwe dikin, dihewîne.³⁹ Bajarê Meksîkoyê bi tena serê xwe hêvî dike ku 11.2 mîlyar peso (nêzîkî 623 mîlyon dolarê Amerîkî) ji çalakiyên Día de Muertosê, tevî lêçûnên otêlan, bûyerên çandî, serdankerên herêmî, û firotina pêşkêşî û kincan, bi dest bixe.³⁹

Hejmara giştî ya tûrîstên navneteweyî yên ku salane serdana Meksîkayê dikin zêdetirî 40 mîlyon e.⁴⁰ Meha Mijdarê, ku Día de Muertos tê de tê pîrozkirin, yek ji mehên herî populer e ji bo tûrîstan ku serdana welêt bikin, ji ber ku ew dixwazin şahidiya van kevneşopiyên yekta bikin.⁴⁰

Ji bo malbatên Meksîkî, amadekirina ji bo Día de Muertosê jî lêçûneke aborî ya girîng e. Li gorî lêkolînekê, malbateke Meksîkî bi navînî di navbera 1,100 û 1,500 pesoyan (nêzîkî 61 dolarê Amerîkî) de ji bo cejnê xerc dike. Ev lêçûn xwarin û vexwarinên kevneşopî, xemlên ji bo ofrendayê, mûm, û lêçûnên veguhastinê ji bo serdana goristanan an xizman dihewîne.³⁹ Lêbelê, enflasyonê di salên dawî de bandorek neyînî li ser van lêçûnan kiriye. Tê ragihandin ku lêçûna navînî ya amadekirina ofrendayekê di sala 2023an de li gorî sala 2022an ji sedî 30 zêde bûye. Bi taybetî, lêçûna mûman ji sedî 50, kulîlkan ji sedî 38.8, xemlan ji sedî 36.3, û pan de muerto û şekirên serî ji sedî 25 zêde bûye.³⁹ Ev zêdebûna lêçûnan dikare barê aborî li ser malbatên Meksîkî, bi taybetî yên kêm-dahat, giran bike.

Tablo 3: Îstatîstîkên Aborî û Tûrîzmê yên Roja Miriyan

Kategorî	Dane/Îstatîstîk	Sal	Çavkanî (Snippet)
Dahata Tûrîzmê ya Giştî (Texmînî)	41.2 mîlyar peso (2.28 mîlyar $)	2023	39
Hejmara Tûrîstên Navneteweyî (Salane)	Zêdetirî 40 mîlyon	—	40
Meha Populer ji bo Tûrîstan	Mijdar (Día de Muertos)	—	40
Lêçûna Navînî ya Malbatê ji bo Cejnê	1,100 – 1,500 peso (61 $)	2023	39
Zêdebûna Lêçûna Ofrendayê ji ber Enflasyonê	%30 (ji 2022an heta 2023an)	2023	39
Zêdebûna Lêçûna Mûman	%50	2023	39
Zêdebûna Lêçûna Kulîlkan	%38.8	2023	39
Zêdebûna Lêçûna Pan de Muerto û Şekirên Serî	%25	2023	39

6.5. Îstatîstîkên Beşdarbûnê

Día de Muertos ne tenê kevneşopiyeke ku ji hêla hindikahiyekê ve tê parastin e; ew bi awayekî berfireh di nav civaka Meksîkî de cih girtiye û ji hêla piraniya nifûsê ve tê pîrozkirin. Îstatîstîkên beşdarbûnê girîngiya civakî ya kûr a vê cejnê nîşan didin.

Li gorî anket û lêkolînan, texmînî 70% ji nifûsa Meksîkayê, ku ev yek dike nêzîkî 116 mîlyon kes, bi awayekî an yekî din beşdarî pîrozbahiyên Día de Muertosê dibin.³⁹ Ev rêjeya bilind nîşan dide ku cejn beşek yekbûyî ya jiyana çandî ya Meksîkiyan e.

Di nav wan kesên ku cejnê pîroz dikin de, pratîkên cihêreng hene:

• Nêzîkî 50% ji wan kesên ku Día de Muertosê pîroz dikin, li malên xwe ofrendayek (gorîgehek) ji bo hezkiriyên xwe yên koçkirî datînin.³⁹ Ev yek nîşan dide ku ofrenda wekî pratîka herî navendî û kesane ya cejnê dimîne.
• Rêjeyeke bilind, nêzîkî 70% ji Meksîkiyan, di dema cejnê de pan de muerto (nanê miriyan) dixwin, ku ev yek girîngiya vê xwarina kevneşopî nîşan dide.³⁹
• Nêzîkî 15% ji wan kesên ku pîroz dikin, pêşkêşiyan (wekî kulîlk, mûm, an xwarin) dibin goristanan û li wir hezkiriyên xwe bi bîr tînin.³⁹

Van îstatîstîkan bi zelalî nîşan didin ku Día de Muertos ne tenê kevneşopiyeke folklorîk a kevnar e, lê di heman demê de diyardeyeke çandî ya zindî û berfireh e ku bi awayekî çalak ji hêla piraniya gelê Meksîkayê ve tê jiyîn û parastin.

Tablo 4: Îstatîstîkên Beşdarbûna Meksîkiyan di Roja Miriyan de

Çalakî	Rêjeya Ji Sedî (%) ya Beşdaran	Çavkanî (Snippet)
Pîrozkirina Giştî ya Cejnê	~70%	39
Danîna Ofrendayê li Malê	~50% (ji yên ku pîroz dikin)	39
Xwarina Pan de Muerto	~70%	39
Serdana Goristanan bi Pêşkêşiyan	~15%	39

7. Roja Miriyan di Cîhana Hemdem de: Bazirganîkirin, Bandorên Global û Parastin

Di sedsala 21an de, Día de Muertos, wekî gelek kevneşopiyên çandî yên din, bi kêşe û derfetên nû re rû bi rû ye. Zêdebûna populerbûna wê ya global, bandora medyaya girseyî, û pêlên bazirganîkirinê hem dikarin bibin sedema geşbûn û belavbûna cejnê, hem jî dikarin wateya wê ya resen û kûr bixin bin gefê.

7.1. Bazirganîkirin û Metirsiyên li ser Wateya Kevneşopî

Bi zêdebûna naskirina Día de Muertosê li seranserê cîhanê, bi taybetî piştî fîlmên wekî “Coco” û naskirina ji hêla UNESCOyê ve, eleqeyeke mezin ji bo hêmanên dîtbarî û estetîk ên cejnê çêbûye. Ev yek bûye sedema bazirganîkirineke berfireh. Îro, sembolên Día de Muertosê yên wekî calaveras (serî) û La Catrina li ser gelek hilberên bazirganî têne dîtin, ji cil û bergên tîmên werzişê yên wekî NFL bigire heta pêlav, pêlîstok, xemlên malê, û hetta bilêtên lotoyê li hin dewletên DYAyê.³⁸ Pargîdaniyên mezin ên firotanê yên navneteweyî yên wekî See’s Candies û Vans jî xetên hilberan ên taybet ji bo Día de Muertosê derxistine, ku bi gelemperî li ser rengên geş û motîfên serî hûr dibin.¹⁰

Ev pêla bazirganîkirinê ji hêla gelek kesan ve wekî “şûreke du-devî” tê dîtin.¹⁰ Ji aliyekî ve, ew dikare bibe sedem ku cejn ji wateya xwe ya giyanî û malbatî ya resen dûr bikeve, hêmanên wê yên pîroz werin banalîzekirin û bibin tenê tiştên serfkirinê yên demsalî. Fikar hene ku ev yek dikare bibe sedem ku Día de Muertos “şêlek ji xwe” bimîne, ango rûpoşekî rengîn bêyî naverokeke kûr.¹⁰ Ji aliyê din ve, hin kes, bi taybetî endamên dîasporaya Latînî yên ku ji ber zextên asîmîlasyonê ji çanda xwe dûr ketine, dibêjin ku ev hilberên bazirganî carinan dibin xala yekem a pêwendiyê û rêyek ji bo ji nû ve keşfkirin û pêwendîdanîna bi mîrata xwe ya çandî re.¹⁰ Ev pêvajoyeke nakokbar a “windakirin” û “vegerandinê” ye; dema ku metirsiya windakirina wateya resen heye, ji bo hin koman derfetek ji bo vejîna çandî jî dikare derkeve holê.

Yek ji metirsiyên herî mezin ên ku bi bazirganîkirinê re tê, tevlihevkirina Día de Muertosê bi Halloweenê re ye, an jî hetta windabûna wê di nav Halloweenê de.¹⁰ Her çend ev her du cejn di heman demê de (dawiya Cotmehê û destpêka Mijdarê) tên pîrozkirin û hin motîfên derveyî yên wekî îskeletan parve dikin jî, wate û armancên wan bi bingehîn ji hev cuda ne. Lêbelê, bandora xurt a çanda populer a Amerîkî, bi taybetî Halloweenê, li Meksîkayê jî tê hîskirin. Îro, ne tiştekî ecêb e ku meriv li Meksîkayê di demsala Día de Muertosê de zarokên ku bi kincên Halloweenê li xwe kirine û ji bo şekir digerin bibîne, carinan hetta diqîrin “¡Queremos Halloween!” (Em Halloweenê dixwazin!).¹¹ Ev yek “krîzek nasnameyê” ji bo Día de Muertosê diafirîne û dipirse ka gelo ew dikare reseniya xwe li hember van bandorên global biparêze.

7.2. Belavbûna Global a Pîrozbahiyê

Tevî metirsiyên bazirganîkirinê, Día de Muertos bi awayekî berbiçav li seranserê cîhanê belav bûye û populerbûneke mezin bi dest xistiye. Ew ne tenê li Meksîkayê, lê li gelek welatên din ên Amerîkaya Latînî û li her deverek ku civakên Latînî û Meksîkî lê dijîn, tê pîrozkirin.¹⁷ Di salên dawî de, pîrozbahiyên Día de Muertosê li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Kanada, û hetta li welatên Ewropî yên wekî Îtalya, Spanya, û Fransa, û li cihên dûr ên wekî Awistralya û Zelandaya Nû jî derketine holê.³⁸ Ev belavbûna global nîşan dide ku mijarên bingehîn û gerdûnî yên Día de Muertosê – wekî bîranîna hezkiriyên koçkirî, girîngiya malbatê, û têgihiştina li ser çerxa jiyan û mirinê – ji bo gelek çand û civakên cihêreng xwedî wate û cazîbeyekê ne.

7.3. Hewldanên ji bo Parastina Adetên Kevneşopî

Li hember bandorên bazirganîkirinê û globalîzmê, gelek kes û rêxistin hewl didin ku adetên kevneşopî û wateya kûr a Día de Muertosê biparêzin û ji nifşên nû re ragihînin.

Rêxistinên çandî yên wekî Mano a Mano: Mexican Culture Without Borders li New Yorkê û Navenda Çandî ya Meksîkî ya Heartland (MCCH) li DYAyê, bi rêya lidarxistina bûyeran, pêşangehan, atolyeyan û çalakiyên perwerdeyî, dixebitin ji bo parastin û pêşkêşkirina çanda Meksîkî, tevî kevneşopiyên Día de Muertosê.⁴² Armanca van hewildanan ew e ku girîngî bidin tevlêbûna nifşên ciwan û endamên civakên dîasporayê di van adetan de, da ku kevneşopî bidomînin û di nava wan de hestek serbilindî û nasnameya çandî geş bikin.⁴³

Di vê çarçoveyê de, cudahîkirina di navbera pratîkên kevneşopî yên gundewarî û pîrozbahiyên nûjen ên bajarî an dîasporayê de girîng dibe. Mînak, li xwe kirina kincên berfireh û makyaja Catrina, an jî lidarxistina defîleyên mezin ên kolanan, her çend niha pir populer bin jî, ne beşek ji kevneşopiyên kevnar ên sedsalan ên Día de Muertosê ne.⁴² Bi taybetî fîgura La Catrina, her çend bûye semboleke naskirî, di pîrozbahiyên kevneşopî yên li herêmên gundewarî de hebûna wê kêm e an hema hema tune ye.⁴² Nîqaşên li ser “reseniya” Día de Muertosê li hember van bandorên nûjen pirsên kûrtir li ser ka “resenî” di çandek zindî û globalbûyî de tê çi wateyê, derdixe holê. Ma resenî di parastina paqijiya formên kevnar de ye, an di şiyana kevneşopiyekê de ye ku wateya xwe ya bingehîn ji bo nifşên nû û di çarçoveyên nû de ji nû ve biafirîne û ragihîne? Dibe ku “resenî” ne di rawestandina kevneşopiyê di demekê de be, lê di berdewamiya wateya bingehîn a wê de be – di vê rewşê de, rêzgirtina ji miriyan re, xurtkirina girêdanên malbatî, û têgihiştina li ser jiyan û mirinê.

Parastina Día de Muertosê ne tenê dubarekirina adetên kevn e, lê di heman demê de ji nû ve şîrovekirin û adaptasyona wan e ji bo şert û mercên nû, bêyî ku wateya bingehîn û giyanê cejnê winda bibe. Kêşe ne ew e ku meriv bi tevahî li dijî guhertinê derkeve, lê ew e ku meriv çawa van hêmanên nû bi awayekî watedar û rêzdar ji nirxên bingehîn ên cejnê re entegre bike, û çawa di navbera adaptasyona afirîner û bazirganîkirina vala de cihê bike.

8. Xulaserî û Encam

Roja Miriyan (Día de Muertos) li Meksîkayê ji cejneke salane wêdetir e; ew diyardeyeke çandî ya pir-tebeqe û kûr e ku rehên xwe di dîroka hezaransalan a Mezoamerîkayê de vedigire û bi pêvajoyeke senkretîzmê ya tevlihev bi Katolîkîzmê re şekil girtiye. Wekî ku di vê lêkolînê de hate destnîşankirin, cejn bi rêzgirtina ji miriyan re, baweriya bi vegera demkî ya giyanên wan, û pîrozkirina çerxa jiyan û mirinê tê nasîn.

Hêmanên sembolîk ên navendî yên wekî ofrenda (gorîgeh) bi çar hêmanên xwezayê (av, agir, erd, hewa) û pêşkêşiyên din ên kevneşopî (wekî xwê, kopal, cempasúchil, wêneyên miriyan, pan de muerto, û calaveras de azúcar) dibin pireke hestiyar û giyanî di navbera cîhana zindiyan û miriyan de. Fîgura La Catrina, ku ji rexneyeke civakî derketiye, îro wekheviya li hember mirinê û nasnameya Meksîkî sembolîze dike.

Ritual û pratîkên cejnê, ji serdanên goristanan û nobedariyên şevê bigire heta xwarinên civakî, muzîk û defîleyên nûjen, girêdanên malbatî û civakî xurt dikin û bîranînên bav û kalan zindî dihêlin. Cudahiyên herêmî yên berbiçav li deverên wekî Oaxaca, Michoacán, û Yucatán (bi kevneşopiya Hanal Pixán a Maya) dewlemendî û pirrengiya çandî ya Meksîkayê nîşan didin.

Di warê civakî-çandî de, Día de Muertos roleke bingehîn di avakirina nasnameya Meksîkî de dilîze û têkiliya yekta ya vî gelî bi mirinê re îfade dike. Bandora medyaya populer, wekî fîlma “Coco”, ji bo naskirin û têgihiştina global a cejnê bûye amûreke girîng. Ji aliyê aborî ve, cejn hem ji bo sektora tûrîzmê hem jî ji bo malbatên herêmî xwedî girîngiyeke mezin e, her çend enflasyon dikare barê aborî giran bike. Îstatîstîkên beşdarbûnê nîşan didin ku ev kevneşopî bi awayekî berfireh di nav civaka Meksîkî de zindî ye.

Lêbelê, di cîhana hemdem de, Día de Muertos bi kêşeyên nû re rû bi rû ye. Bazirganîkirina berfireh û bandora globalîzmê, bi taybetî tevliheviya bi Halloweenê re, metirsiyan li ser wateya resen û kûr a cejnê diafirîne. Tevî vê yekê, hewildanên ji bo parastina adetên kevneşopî, bi taybetî bi rêya tevlêkirina nifşên ciwan û civakên dîasporayê, berdewam dikin.

Di encamê de, Día de Muertos ne tenê kevneşopiyeke kevnar e ku ji berê maye, lê di heman demê de diyardeyeke çandî ya zindî û dînamîk e ku di sedsala 21an de jî wate û girîngiya xwe diparêze. Ew berdewam dike ku nasnameya Meksîkî şekil bide, girêdanên civakî xurt bike, û ji bo mirovên li seranserê cîhanê bibe çavkaniya îlhama û têgihiştinê li ser mijarên gerdûnî yên jiyan, mirin û bîranînê. Pêwîstiya bi diyalogeke berdewam li ser parastin û adaptasyona wê di cîhana hemdem de, ji bo ku ev mîrateya çandî ya giranbiha ji bo nifşên pêşerojê jî were parastin, eşkere ye. Çarçoveya akademîk a ku ji hêla lêkolînên antropolojîk ên wekî yên Brandes, Marchi, û Nutini ve hatiye danîn, ji bo têgihiştina kûr a vê cejna pir-alî bingeheke zexm pêşkêş dike.

Pirtûkên Akademîk ên Girîng:

Hebûna lêkolînên akademîk ên kûr girîngiya zanistî ya Día de Muertosê teqez dike. Di nav van de berhemên wekî “Skulls to the Living, Bread to the Dead: The Day of the Dead in Mexico and Beyond” ji hêla Stanley H. Brandes 44, “Day of the Dead in the USA: The migration and transformation of a cultural phenomenon” ji hêla Regina Marchi 9, û “Todos Santos in Rural Tlaxcala: A Syncretic, Expressive, and Symbolic Analysis of the Cult of the Dead” ji hêla Hugo G. Nutini 44 cih digirin. Van lêkolînên antropolojîk û civaknasî ji bo têgihiştina pir-alî ya vê cejna girîng çarçoveyeke bingehîn pêşkêş dikin.

Xebatên wergirtî

1. Dia de los Muertos – University at Albany, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.albany.edu/~dkeenan/isp523/halloween.html
2. Día de los Muertos: Celebrating our common destiny | Fairmont …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.fairmont-mayakoba.com/blog/dia-de-los-muertos-celebrating-our-common-destiny/
3. Día de los Muertos: A Colorful Celebration of Life and Death, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.icls.edu/blog/dia-de-los-muertos-a-colorful-celebration-of-life-and-death
4. How to Celebrate El Día de los Muertos (Day of the Dead) – Knoxville, Tennessee, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.visitknoxville.com/blog/post/how-to-celebrate-el-da-de-los-muertos-day-of-the-dead/
5. Dia de Los Muertos: Rituals and Traditions – Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://artsandculture.google.com/story/dia-de-los-muertos-rituals-and-traditions-national-hispanic-cultural-center/YgUxqGyEvbyCLA?hl=en
6. travelhub.wttc.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://travelhub.wttc.org/dia-de-los-muertos#:~:text=D%C3%ADa%20de%20los%20Muertos%20is,Heritage%20of%20Humanity%20by%20UNESCO.
7. Indigenous festivity dedicated to the dead – UNESCO Intangible …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/indigenous-festivity-dedicated-to-the-dead-00054
8. Professor explains origins and significance of Día de los Muertos …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.towson.edu/news/articles/2024/dia-de-los-muertos-explained.html
9. Día de los Muertos: Home – Harvard Library research guides, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://guides.library.harvard.edu/diadelosmuertos
10. Día de los Muertos: A Cultural Celebration or Commercialized …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://thetacomaledger.com/2024/10/28/dia-de-los-muertos-a-cultural-celebration-or-commercialized-spectacle/
11. What is Día de los Muertos? An expert explains the holiday … – PBS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.pbs.org/newshour/arts/what-is-dia-de-los-muertos-an-expert-explains-the-holiday-celebrating-loved-ones-who-have-died
12. DIA DE LOS MUERTOS | The Mexican Museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.mexicanmuseum.org/dia-de-los-muertos
13. Mortuary Rituals In Mesoamerica | Elite burials in the Olmec, Aztec …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mesoamericablog.wordpress.com/
14. Olmec Mortuary Rituals | Mortuary Rituals In Mesoamerica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mesoamericablog.wordpress.com/2013/02/20/olmec-mortuary-rituals/
15. Hanal Pixán: A Mayan Tradition – Chichen Itza, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.chichenitza.com/blog/hanal-pixan-a-mayan-tradition
16. Día de Muertos: History and Practices of Mexico’s Day of the Dead …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://voices.britishschool.nl/2023/10/27/dia-de-muertos-history-and-practices/
17. Día de los Muertos History | Center for Latin American and …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://clacs.ku.edu/dia-de-los-muertos-history
18. Day of the Dead: From Aztec goddess worship to modern Mexican …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://dornsife.usc.edu/news/stories/day-of-the-dead-has-aztec-history-now-modern-celebration/
19. Día de los Muertos: Hybrid Identities and Remembering Loved Ones …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.chicagohistory.org/dia-de-los-muertos/
20. Day of the Dead (Día de los Muertos) – Origins, Celebrations, Parade – History.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.history.com/articles/day-of-the-dead
21. 2023 Día de los Muertos Celebration: La Ofrenda – Fleisher Art …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://fleisher.org/2023-dia-de-los-muertos-celebration-earth-water-air-and-fire/
22. Pan de muerto – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pan_de_muerto
23. THE ORIGIN OF PAN DE MUERTO AND ITS VARIETIES ACROSS MEXICO, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://originmexico.com/blogs/news/the-origin-of-pan-de-muerto-and-its-varieties-in-mexico
24. Dia de los Muertos: Symbols and Traditions | The Grace Museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://thegracemuseum.org/learn/2020-11-4-dia-de-los-muertos-symbols-and-traditions/
25. What to Know About Day of the Dead: A Q&A with Verónica Pérez Rodríguez | University at Albany, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.albany.edu/news-center/news/2024-what-know-about-day-dead-qa-veronica-perez-rodriguez
26. Marigolds: A symbolic flower for Dia de Los Muertos – The Cibolo …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://cibolo.org/marigoldsmuertos/
27. The Legend of the Cempasúchil Flower – Lolo – Modern Mexican Mercadito, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://lolomercadito.com/blogs/news/the-legend-of-the-cempasuchil-flower
28. Colorful Calaveras for the Day of the Dead — Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://artsandculture.google.com/story/colorful-calaveras-for-the-day-of-the-dead/TQJyS0dYYCYCIw
29. Calaveras/Sugar Skulls – Día de los Muertos – Research Guides and Class Pages at Dominican University, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://research.dom.edu/diadelosmuertos/calaveras/sugarskulls
30. ▷ Songs To Celebrate The Day Of The Dead | Tours In Puerto …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://puertomorelostravelagency.com/songs-to-celebrate-the-day-of-the-dead/
31. Día de los Muertos Playlist · The Sounds of México – Digital Collections at Indiana University, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://collections.libraries.indiana.edu/cookmusiclibrary/exhibits/show/sounds_of_mexico/diadelosmuertos
32. Oaxaca Day of the Dead 2024: Your Ultimate Travel Guide, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.wheresidewalksend.com/oaxaca-day-of-the-dead-dia-de-los-muertos/
33. Oaxaca Day of the Dead 2025: Your Ultimate Festival Guide – Cultures Traveled, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://culturestraveled.com/oaxaca-day-of-the-dead/
34. The Day of the Dead in Mexico Guide: Uncover the History, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cabinzero.com/blogs/travel-tips/the-day-of-the-dead-in-mexico-guide
35. Celebrating Hanal Pixan: What You Need to Know About Day of the …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://traveltomerida.com/hanal-pixan/
36. El Día de los Muertos (The Day of the Dead) – Yabla Spanish – Free Spanish Lessons, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://spanish.yabla.com/lesson–El-D%C3%ADa-de-los-Muertos-The-Day-of-the-Dead-943
37. Hanal Pixán: A tradition you’ll always remember – CIEE, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ciee.org/go-abroad/college-study-abroad/blog/hanal-pixan-tradition-you-will-remember-rest-your-life
38. Revised Edition of “Day of the Dead in the U.S.A” Explores the Role …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://comminfo.rutgers.edu/news/revised-edition-day-dead-usa-explores-role-media-and-commercialization-celebrations-growing-popularity
39. Mexico in Numbers: Day of the Dead – Mexico News Daily, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mexiconewsdaily.com/culture/mexico-in-numbers-day-of-the-dead/
40. Mexico Tourism Statistics | How many tourists visit? (2025) – Road Genius, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://roadgenius.com/statistics/tourism/mexico/
41. El 50% de los mexicanos que celebran el Día de Muertos pone una …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.eleconomista.com.mx/arteseideas/El-50-de-los-mexicanos-que-celebran-el-Dia-de-Muertos-pone-una-ofrenda-20231101-0053.html
42. Day of the Dead • Día de Muertos | MexCulture, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.manoamano.nyc/about-the-day-of-the-dead
43. Cause & Culture: Preserving the traditions of Día de Los Muertos …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://thereader.com/2024/11/04/cause-and-culture-preserving-the-traditions-of-dia-de-los-muertos-and-remembering-the-dead/
44. Focus: Dia de los Muertos – Chicana & Chicano Studies (CHIC …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://libraryguides.fullerton.edu/c.php?g=189656&p=10649769