Ekosîstema Teknolojîk a Israîlê

Beşa 1: Destpêk: Israîl Wekî “Neteweya Startup”

1.1. Pênasekirina Têgeha “Neteweya Startup” û Koka Wê

Têgeha “Neteweya Startup” (bi Îngilîzî: Startup Nation) ji bo Israîlê wekî navekî naskirî û pênasekarekî girîng ê ekosîstema wê ya teknolojîk derketiye pêş. Ev navnasî bi taybetî piştî weşandina pirtûka Dan Senor û Saul Singer a bi navê “Start-up Nation: The Story of Israîl’s Economic Miracle” di sala 2009an de populertir bû.¹ Pirtûk bi hûrgilî lêkolîn dike ka Israîl, welatekî ku di warê erdnîgarî de biçûk e, xwedî nifûseke nisbeten kêm e (di dema nivîsandina pirtûkê de 7.1 mîlyon), ji roja damezrandina xwe ve bi kêşeyên jeopolîtîk û ewlehiyê yên domdar re rûbirû maye û ji çavkaniyên xwezayî yên girîng bêpar e, çawa kariye bibe navendeke cîhanî ya nûjenî û karsaziyê, bi taybetî di sektora teknolojiyê de.² Wek mînak, di destpêka sala 2009an de, nêzîkî 63 şirketên Îsraîlî li borseya NASDAQê hatibûn qeyd kirin, ku ev hejmar ji ya her welatekî din ê biyanî zêdetir bû, û ev yek jî hêza ekosîstemê nîşan dide.¹

Lêbelê, divê bê zanîn ku têgeha “Neteweya Startup” beriya pirtûka Senor û Singer jî di hin derdoran de, bi taybetî di medyaya teknolojiyê ya Amerîkî de, ji bo Israîlê hatibû bikaranîn. Stacy Perman di Mijdara 2000an de gotarek bi sernavê “Startup Nation” weşandibû ku tê de behsa Israîlê dikir.² Ev yek nîşan dide ku nasnameya Israîlê wekî navendeke startupan hêdî hêdî û berî populerkirina wê ya berfireh dihate çêkirin. Bikaranîna vê navlêkirinê ne tenê ji bo danasîna rewşekê bû; ew di heman demê de veguherî amûreke stratejîk ji bo Israîlê ku xwe di qada navneteweyî de wekî navendeke sereke ya nûjeniyê û cîhekî balkêş ji bo veberhênan û hevkariyên teknolojîk bi cih bike. Balkişandina li ser hejmara zêde ya startupan û hebûna şirketên Îsraîlî li borseyên navneteweyî yên wekî NASDAQ, ne tenê wekî rastiyeke îstatîstîkî, lê wekî xaleke firotanê ya stratejîk hate bikaranîn. Nêrîna ku “cîhan gelek tişt hene ku ji Israîlê fêr bibe” ² û îlhama ku hin serokên din, wek serokwezîrê berê yê Filistînê Selam Feyad, ji modela Israîlê girtine ², nîşan dide ku ev navlêkirin bandoreke berfireh kiriye û Israîl wekî modelek serkeftinê di warê nûjeniya teknolojîk de tê dîtin.

1.2. Girîngiya Sektora Teknolojiyê ji bo Aboriya Israîlê

Sektora teknolojiyê, bi taybetî teknolojiya bilind (high-tech), ji bo aboriya Israîlê xwedî girîngiyeke jiyanî ye û wekî motora sereke ya mezinbûna aborî tê dîtin.³ Ev sektor beşeke pir mezin ji Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP), hinardekirin, û dahatên bacê yên dewletê pêk tîne. Li gorî daneyên dawî, sektora teknolojiyê nêzîkî 20% ji GDPya Israîlê (di sala 2023an de) ⁶, zêdeyî 50% ji tevahiya hinardekirina welêt ⁴, û beşeke girîng ji dahatên bacê (nêzîkî çaryeka dahatên baca dahatê ya karmendan û baca şîrketan) ⁹ temsîl dike.

Israîl di warê hejmara startupan serê kesî de li cîhanê di rêza yekem de ye.⁶ Di sala 2024an de, zêdeyî 7,200 startupên çalak li welêt hebûn, ku ev tê wateya nêzîkî yek startup ji bo her 1,500 welatiyan.⁷ Ev kombûna zêde ya însiyatîfên karsaziyê yên nûjen, Israîlê dike yek ji ekosîstemên herî zindî û dînamîk ên cîhanê.

Lêbelê, ev girêdayîbûna mezin a aboriya Israîlê bi sektorekê tenê re, tevî avantajên wê yên eşkere, hin xetereyan jî bi xwe re tîne. Guherînên di bazara teknolojiyê ya cîhanî de, kêşeyên navxweyî yên wekî kêmbûna domdar a karkerên jêhatî, û bêîstîqrara jeopolîtîk a herêmê dikarin bandorek neyînî û berfireh li ser tevahiya aboriya welêt bikin. Her şokek an qeyranek di sektora teknolojiyê de potansiyel heye ku bibe sedema paşketineke aborî ya girîng. Ji ber vê yekê, dema ku sektora teknolojiyê wekî “motora mezinbûnê” tê pîrozkirin, divê di heman demê de xeternakiya ku ji vê girêdayîbûna zêde derdikeve jî bê nirxandin.

1.3. Armanc û Avahiya Gotarê

Armanca sereke ya vê gotara akademîk ew e ku fenomena “Neteweya Startup” a Israîlê bi awayekî kûr û berfireh analîz bike. Di vê çarçoveyê de, dê faktorên bingehîn ên ku bûne sedema vê serkeftina teknolojîk, bandorên aborî yên vê sektorê, mînakên konkret ên şirketên serkeftî, kêşe û rexneyên li ser vê modelê, û herwiha perspektîfên ji bo paşeroja sektora teknolojiyê li Israîlê bên vekolîn.

Gotar dê bi vî awayî bê avakirin: Beşa Duyem dê li ser faktorên sereke yên serkeftina teknolojîk a Israîlê hûr bibe, di nav de rolên hikûmetê, kapîtala mirovî, ekosîstema veberhênana rizgarkirî, çanda karsaziyê, û rola saziyên akademîk. Beşa Sêyem dê bandora aborî û îstatîstîkên sektora teknolojiyê bi tablo û daneyan pêşkêş bike. Beşa Çarem dê mînakên şirketên teknolojîk ên Îsraîlî yên serkeftî û çîrokên wan analîz bike. Beşa Pêncem dê rexne û pirsgirêkên modela “Neteweya Startup” binirxîne. Beşa Şeşem dê li ser asoyên pêşerojê û potansiyela sektora teknolojiyê ya Israîlê raweste. Di dawiyê de, Beşa Heftem dê encamên giştî û pêşniyaran pêşkêş bike.

Beşa 2: Faktorên Sereke yên Serkeftina Teknolojîk a Israîlê

Serkeftina Israîlê wekî “Neteweya Startup” ne tesadufî ye; ew encama tevliheviyeke faktorên siyasî, aborî, civakî û çandî ye ku bi salan bi hev re xebitîne. Di vê beşê de, em ê li ser van faktorên sereke yên ku bûne sedema geşedana ekosîstema teknolojîk a Israîlê rawestin.

2.1. Rolê Hikûmetê û Siyaseta Piştgiriyê

Hikûmeta Israîlê di geşepêdana sektora teknolojiyê de roleke proaktîf û stratejîk lîstiye. Ev rol ne tenê bi afirandina hawîrdoreke guncaw ji bo karsaziyê sînordar maye, lê di heman demê de destwerdanên rasterast û avakirina bingehan jî li xwe girtiye.

Yek ji mînakên herî berbiçav ên vê polîtîkayê Bernameya Yozma ye, ku di sala 1993an de hate destpêkirin.¹⁰ Yozma (bi Îbranî tê wateya “însiyatîf”) bi armanca avakirina pîşesaziya sermayeya rizgarkirî (Venture Capital – VC) li Israîlê hate sêwirandin. Di wê demê de, bazara VC li Israîlê hema hema tune bû. Bi rêya Yozma, hikûmetê zêdeyî 200 mîlyon dolar sermaye ji bo startupan veqetand û bi pêşkêşkirina teşwîqan ji bo fonên VC yên navneteweyî, ew kişandin Israîlê.¹⁰ Ev bername ne tenê sermaye peyda kir, lê di heman demê de zanîn û pisporiya rêveberiya fonên VC jî anî welêt. Ji ber vê yekê, Yozma wekî “standarda zêrîn” a bernameyên hikûmetê yên ji bo piştgirîkirina nûjeniyê tê binavkirin ¹⁴ û wekî xala werçerxê ya ji bo ekosîstema VC ya Israîlê tê dîtin.

Saziyeke din a girîng Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê (Israîl Innovation Authority – IIA) ye. IIA, ku berê wekî Ofîsa Zanyarê Sereke yê Wezareta Pîşesazî, Bazirganî û Kar dihat nasîn, saziyeke giştî ya serbixwe ye ku berpirsiyariya polîtîkaya nûjeniyê ya welêt digire ser xwe.⁶ Mîsyona IIA ew e ku bi veberhênana di nûjeniyê de mezinbûna aborî ya domdar û berfireh pêş bixe. IIA bi awayekî çalak piştgiriyê dide nûjeniyên teknolojîk ên disruptîv (yên ku bazarên heyî diguherînin an yên nû diafirînin) bi rêya bexşên bişert û platformên fînansekirinê yên cihêreng.⁶ Ya girîng, IIA ne tenê li benda daxwazên ji sûkê dimîne; ew bi xwe însiyatîfên neteweyî di warên teknolojîk ên pêşerojê de, yên wekî kompûtera kuantumê, îstîxbarata çêkirî (AI), biyo-konverjans, teknolojiya klîmayê, û hilberîna pêşketî, pêş dixe û amade dike.⁶ Ev nêzîkatî nîşan dide ku hikûmet roleke pêşbînîkar û stratejîk dilîze, û hewl dide ku Israîlê ji bo pêlên teknolojîk ên paşerojê amade bike. Ji bo teşwîqkirina nûjeniyên wêrek ku dibe ku sektora taybet bi tena serê xwe neke, IIA “modelên veberhênanê yên ku rîskê digirin ser xwe” pêşkêş dike, wek mînak bexşên ku tenê di rewşa serkeftina bazirganî ya projeyê de divê werin vegerandin.⁶ Di dema krîzên aborî an ewlehiyê de, wek pandemiya COVID-19 an bûyerên piştî 7ê Cotmeha 2023an, IIA bi lez fonên awarte peyda kiriye da ku startupan ji têkçûnê biparêze.⁶ Hin ji bernameyên taybetî yên IIA ev in: Bernameya Fînansekirina Înkubatorên Teknolojîk, Fona Startup, Bernameya Teşwîqê ya Tnufa (ji bo pêşxistina ramanan), Fona Kapîtala Mirovî ji bo Teknolojiya Bilind, û hêsankirina vîzeyan ji bo pisporên teknolojiyê yên biyanî.⁶

Bernameyên Înkubatorên Teknolojîk jî roleke girîng lîstine. Ev bername di destpêka salên 1990î de ji hêla hikûmetê ve hatin damezrandin û armanca wan ew bû ku piştgiriyê bidin karsazên di qonaxên pir zû de. Niha, zêdeyî 25 înkubatorên ku hatine taybetkirin li seranserê welêt hene. Van înkubatoran dikarin heta 85% ji lêçûnên projeyên qonaxa destpêkê (seed stage) ji bo heyama du salan fînanse bikin, û bi vî awayî rîska ji bo veberhênerên taybet kêm dikin.¹¹ Zêdeyî 1100 proje heta niha ji van înkubatoran mezûn bûne, û zêdeyî 45% ji wan kariye veberhênanên zêde ji çavkaniyên din bikşîne.¹¹

Ji bilî van bernameyên rasterast, hikûmet bi rêya daxistinên bacê û teşwîqên ji bo lêkolîn û pêşkeftinê (R&D) jî piştgiriyê dide sektora teknolojiyê.¹⁶ Qanûna Veberhênanê ya Israîlê rê dide şirketên biyanî û herêmî ku ji rêjeyên baca şirketê yên kêmkirî û bexşên veberhênanê sûd werbigirin, bi taybetî heke ew li herêmên pêşîn ên neteweyî veberhênanê bikin an jî beşdarî R&D bibin.¹¹ Herwiha, bernameyên teşwîqê yên ji bo îstîhdamê di navendên R&D û pargîdaniyên mezin de hene, ku dikarin beşek ji lêçûnên mûçeyê ji bo karmendên nû bigirin.¹¹

Ev polîtîkayên hikûmetê yên berfireh û pir-qatî nîşan didin ku dewleta Israîlê ne tenê wekî hêsankarek, lê wekî aktorek çalak û stratejîk di avakirin û domandina ekosîstema xwe ya teknolojîk de tevgeriyaye. Ev nêzîkatiya “dewleta pêşeng” (developmental state) di sektora teknolojiyê de yek ji stûnên sereke yên serkeftina “Neteweya Startup” e.

2.2. Kapîtala Mirovî: Perwerde, Xizmeta Leşkerî, û Koçberî

Kapîtala mirovî ya jêhatî û motîvekirî yek ji hêmanên herî girîng ên ekosîstema nûjeniyê ya Israîlê ye. Ev kapîtal ji sê çavkaniyên sereke tê xwarin: perwerdehiya bi kalîte, bi taybetî di warên STEM de; ezmûna yekta ya ku di xizmeta leşkerî ya mecbûrî de tê bidestxistin; û pêlên koçberên xwedî jêhatîbûnên bilind.

Perwerdehiya STEM: Sîstema perwerdehiyê ya Israîlê girîngiyeke mezin dide mijarên zanist, teknolojî, endezyarî û matematîkê (STEM), û ev yek ji temenekî biçûk dest pê dike.¹⁰ Wekî encam, rêjeyeke bilind a xwendekaran berê xwe didin van waran di asta zanîngehê de. Nêzîkî 25% ji hemû destûrnameyên lîsansê yên ku li Israîlê têne dayîn di warên STEM de ne, ku ev rêje ji navînî ya welatên OECD (16%) bi awayekî berbiçav bilindtir e.¹⁰ Ev yek bingehek zexm a jêhatîbûnên teknîkî ji bo pîşesaziya teknolojiyê peyda dike. Israîl di heman demê de xwediyê yek ji rêjeyên herî bilind ên endezyar û zanyaran serê kesî li cîhanê ye.¹⁰

Xizmeta Leşkerî ya Mecbûrî (IDF): Xizmeta leşkerî ji bo piraniya ciwanên Îsraîlî (hem mêr û hem jin) mecbûrî ye û bi gelemperî di temenê 18 saliyê de dest pê dike. Ji bilî rola xwe ya parastinê, IDF wekî “dibistanek” ji bo pêşxistina jêhatîbûnên teknîkî, serokatî, karê tîmê, çareserkirina pirsgirêkan di bin zextê de, û avakirina torên civakî yên mayînde kar dike.² Bi taybetî yekîneyên teknolojîk û îstîxbaratê yên elît ên wekî Yekîneya 8200 di vî warî de roleke krîtîk dilîzin. Yekîneya 8200 berpirsiyariya îstîxbarata sînyalê (SIGINT), şerê sîber, û deşîfrekirinê digire ser xwe û wekî yek ji ajansên îstîxbarata teknîkî yên herî pêşketî li cîhanê tê hesibandin, ku bi Ajansa Ewlekariya Neteweyî ya DYAyê (NSA) re tê berawirdkirin.¹⁷ Endamên vê yekîneyê bi teknolojiyên herî pêşketî re dixebitin û perwerdehiyeke dijwar distînin. Gelek ji mezûnên Yekîneya 8200 û yekîneyên teknolojîk ên din ên IDFê piştî bidawîkirina xizmeta xwe, bi jêhatîbûn û torên ku bidest xistine, dibin karsaz û şirketên teknolojîk ên serkeftî damezrînin an jî di şirketên heyî de postên bilind digirin.¹⁷ Yekîneya 8200 her weha teknolojiyên îstîxbarata çêkirî (AI) bi awayekî berfireh di operasyonên xwe de bikar tîne û pêş dixe.¹⁹ Ev yek jî nîşan dide ku artêş ne tenê bikarhênerê teknolojiyê ye, lê di heman demê de hilberîner û nûjenkerê wê ye jî.

Koçberî: Israîl ji roja damezrandina xwe ve welatekî koçberan e, û ev yek di şekildana çanda karsaziyê ya welêt de roleke girîng lîstiye. Pirtûka “Start-up Nation” amaje dike ku “koçber ji destpêkirina ji sifirê aciz nabin. Ew bi xwe rîskgêr in. Neteweyek koçber neteweyek karsaz e”.² Pêla herî girîng a koçberiyê ji bo sektora teknolojiyê, koçberiya girseyî ya Cihûyên ji Yekîtiya Sovyeta berê bû di destpêka salên 1990î de, piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê. Di navbera salên 1989 û 2006an de, nêzîkî mîlyonek koçberên ji YS berê û endamên malbatên wan hatin Israîlê.¹⁶ Ev pêla koçberiyê hejmara endezyar û zanyaran li Israîlê hema hema di şevekê de du qat kir. Zêdeyî 55% ji van koçberan xwedî perwerdehiyeke bilind bûn, di nav de gelek endezyar, mîmar, bijîjk, û teknîsyenên din.¹⁶ Ev “derziya jêhatîbûnê” di demekê de hat ku ekosîstema teknolojiyê ya Israîlê nû dest bi geşedanê dikir û ji bo vê mezinbûnê pêdivî bi hêzeke kar a jêhatî hebû.

Ev sê stûnên kapîtala mirovî – perwerdeya STEM, ezmûna artêşê, û koçberiya jêhatî – bi hev re sinerjiyeke bêhempa diafirînin. Perwerde bingeha zanistî datîne, artêş jêhatîbûnên pratîkî, tora têkiliyan, dîsîplîn û zihniyeteke “ez dikarim bikim” pêş dixe, û koçberî hem jêhatîbûnên nû û hem jî çandeke rîskgirtinê û karsaziyê ya xurt tîne. Xwendekarên ku di warên STEM de xwendine dikarin bikevin yekîneyên teknolojîk ên artêşê, û hem welatiyên Îsraîlî yên xwemalî û hem jî koçberên nû dikarin ji vê pergalê sûd werbigirin û beşdarî ekosîstema nûjeniyê bibin. Ev yek çerxeke erênî ya hilberandin û geşepêdana jêhatîbûnê diafirîne ku ji bo serkeftina “Neteweya Startup” krîtîk e.

2.3. Ekosîstema Veberhênana Rizgar (Venture Capital – VC) û Rola Veberhênerên Biyanî

Sermayeya rizgarkirî (VC) wekî “sotemeniya ku motora ‘Neteweya Startup’ dixebitîne” tê binavkirin ¹⁰, û bi rastî jî, bêyî hebûna ekosîstemeke VC ya zindî û gihîştî, ne mimkun bû ku Israîl bigihîje vê asta serkeftina teknolojîk. Wekî ku berê hate gotin, Bernameya Yozma di sala 1993an de bingeha pîşesaziya VC li Israîlê danî.¹⁰ Ji wê demê û vir ve, ev sektor bi awayekî berbiçav mezin bûye.

Di sala 2021an de, fînansekirina VC li Israîlê gihîşt lûtkeyeke dîrokî, bi qasî 25.4 mîlyar dolarî.¹⁰ Çavkaniyên din vê hejmarê wekî 27 mîlyar dolar ³ an jî zêdeyî 25 mîlyar dolar ¹² radigihînin. Her çend di salên paşîn de, li gorî trenda cîhanî, hin kêmbûn di veberhênanên VC de çêbûn (mînak, di sala 2023an de daket nêzîkî 8 mîlyar dolarî ⁴), ekosîstem dîsa jî berxwedêriya xwe nîşan da. Tevî kêmbûna fonên ku ji hêla VCyên Îsraîlî ve di sala 2024an de hatin berhev kirin (tenê 1.15 mîlyar dolar), veberhênanên giştî di şirketên teknolojîk ên Îsraîlî de zêde bûn û gihîştin nêzîkî 10 mîlyar dolarî.²⁰ Hin raporên din ji bo sala 2024an hejmarên hîn bilindtir, wek 10.6 mîlyar dolar ⁷ an jî 12 mîlyar dolar ⁵, nîşan didin. Ev hejmar Israîlê wekî yek ji navendên herî mezin ên berhevkirina fonên teknolojiyê li cîhanê bi cih dikin.²⁰

Israîl di warê hecmê VC serê kesî de ji gelek welatên pêşketî yên din, di nav de DYA û welatên Ewropî, pêştir e.⁷ Ev yek nîşan dide ku çiqas sermaye ji bo piştgirîkirina startupan li welêt berdest e. Faktoreke din a girîng rola veberhênerên biyanî ye. Zêdeyî 90% ji tûrên veberhênanê li Israîlê hevkarên biyanî dihewînin, ku ev yek pêbaweriya xurt a civaka veberhênanê ya navneteweyî bi potansiyela nûjeniyê ya Îsraîlî nîşan dide.²³

Trendên heyî yên veberhênanê di nav ekosîstema VC ya Israîlê de ber bi sektorên taybetî ve diçin. Sektorên ku herî zêde bala veberhêneran dikişînin ev in: îstîxbarata çêkirî (AI), ewlekariya sîber, û teknolojiya kûr (deep tech).²⁰ Bi taybetî, veberhênanên di şirketên AIyê de wekî rêjeyek ji tevahiya veberhênanan ji 26% di 2023an de gihîşt 41% di 2024an de.²¹ AI-ya vertical (AI-ya ku ji bo pîşesaziyên taybetî hatî sêwirandin) û modelên bingehîn ên AIyê di nav vê trendê de cihên girîng digirin.²⁴ Ewlekariya sîber jî wekî sektoreke kevneşopî ya bihêz a Israîlê berdewam dike ku sermayeyeke mezin bikşîne; di sala 2024an de tenê 4 mîlyar dolar kişand.²¹ Şirketên teknolojiya kûr, ku bi gelemperî li ser nûjeniyên zanistî û endezyariyê yên bingehîn dixebitin, di heman demê de fonên girîng berhev dikin; di sala 2024an de neh şirketên teknolojiya kûr her yek ji wan zêdeyî 100 mîlyon dolar fon berhev kirin.²⁰ Berevajî vê, veberhênanên di sektorên fintech (teknolojiya darayî) û foodtech (teknolojiya xwarinê) de di van demên dawî de kêmbûnek nîşan dane ²⁰, her çend hin analîst ji bo sala 2025an ji bo fintech vejînekê pêşbînî dikin.²⁶

Di warê qonaxên veberhênanê de jî hin guherînên balkêş hene. Di sala 2024an de zêdebûnek di veberhênanên qonaxa pir zû de (pre-seed û seed) hate dîtin, bi taybetî di startupên ku li ser AIyê dixebitin.²⁴ Li gorî anketekê, 87% ji veberhêneran ragihandine ku 75-100% ji veberhênanên wan ên pre-seed di startupên AI-rêveber de bûne.²⁴ Di heman demê de, bikaranîna peymanên SAFE (Simple Agreement for Future Equity), ku rêbazek hêsantir ji bo veberhênana qonaxa destpêkê ye, pir belav bûye û 94% ji peymanên pre-seed pêk aniye.²⁴ Mezinahiya navînî ya tûra veberhênana seed jî bi awayekî berbiçav zêde bûye, ji 1.7 mîlyon dolar di 2015an de gihîştiye 7 mîlyon dolar di 2024an de.²⁴ Ev yek nîşan dide ku startupên di qonaxên destpêkê de dikarin bigihîjin mîqdarên sermayeyê yên mezintir.

Dinamîkên ekosîstema VC ya Israîlê, tevî guherînên di hecmê giştî yê veberhênanê de, adaptasyoneke berbiçav nîşan didin. Fokuskirina li ser sektorên pêşerojê yên wekî AI, ewlekariya sîber û teknolojiya kûr nîşan dide ku ekosîstem hewl dide ku di pêşbirka teknolojîk a cîhanî de pêşengiya xwe biparêze. Pêşkeftinên di mekanîzmayên fînansekirinê yên qonaxa destpêkê de jî nîşana gihîştin û sofîstîkebûna ekosîstemê ne. Lêbelê, kêmbûna vê dawiyê di fonên ku ji hêla VCyên navxweyî ve têne berhev kirin ²⁰ û kêmbûna veberhênanên sazûmanî yên Îsraîlî ²⁰ dibe ku îşaretek be ji bo hewcedariya bi xurtkirina çavkaniyên sermayeya navxweyî. Her çend girêdayîbûna bi sermayeya biyanî re heya niha avantaj bûye, xwedîbûna bingeheke veberhênana herêmî ya bihêz dikare ji bo domdarî û berxwedêriya demdirêj a ekosîstemê, nemaze di demên bêîstîqrara aborî ya cîhanî de, girîng be.

2.4. Çanda Karsaziyê û Nûjeniyê

Ji bilî faktorên sazûmanî û aborî, çanda taybet a Israîlê jî di serkeftina wê ya wekî “Neteweya Startup” de roleke bingehîn dilîze. Gelek taybetmendiyên çandî yên ku dibe ku di kontekstên din de wekî kêmasî werin dîtin, li Israîlê di hawîrdora karsaziyê de veguherîne avantajên reqabetê.

Yek ji têgehên herî navdar ku bi karsaziya Îsraîlî re tê girêdan “chutzpah” e. Ev peyva Îbranî, ku bi gelemperî wekî wêrekî, bêperwatî, cesareta dijberîkirina otorîteyê û statukoyê, û israra li ser armancan tevî kêmasî û astengan tê wergerandin, wekî yek ji motorên nûjeniyê tê dîtin.²⁷ Inbal Arieli, di pirtûka xwe ya bi navê “Chutzpah: Why Israîl Is a Hub of Innovation and Entrepreneurship” de, amaje dike ku ev taybetmendî ne tesadufî ye, lê encama awayê mezinbûna zarokên Îsraîlî ye di nav çandekê de ku piştgiriyê dide ramana afirîner, pirsyarkirinê, û rîskgirtinê ji temenekî biçûk ve.¹⁸ Ev zihniyet dihêle ku karsazên Îsraîlî ji têkçûnê netirsin û bi wêrekiyeke mezin ramanên nû û carinan şoreşgerî biceribînin.

Têgeheke din a çandî ya girîng “balagan” e, ku tê wateya tevlihevî, kaos, an bêserûberî.¹⁸ Dibe ku ev di nihêrîna pêşîn de neyînî xuya bike, lê di çarçoveya karsaziya Îsraîlî de, ew jêhatîbûna adaptasyonê, çareserkirina pirsgirêkan di rewşên nediyar de, û nermbûniyê teşwîq dike. Li şûna ku li benda rêzikname û planên hişk bimînin, karsazên Îsraîlî fêr bûne ku di nav “balagan”ê de bixebitin, ku ev yek wan ji bo cîhana startupan a ku bi lez diguhere û tijî nediyarî ye, baş amade dike. Ev hawîrdor afirînerî, çareserkirina pirsgirêkan bi awayên ne-kevneşopî, û serxwebûnê pêş dixe.¹⁸

Bi heman rengî, têgeha “combina” (ku dikare wekî “hack”, “rêyeke kurt”, an “çareseriya bes baş” were wergerandin) jî beşek ji zihniyeta rojane ye.²⁷ Ev tê wateya dîtina rêyên zîrek û carinan ne-fermî ji bo çareserkirina pirsgirêkan an bidestxistina tiştan. Di cîhana startupan de, ku lez û karîgerî girîng in, ev zihniyet dikare bibe avantaj, ji ber ku ew dihêle ku tîm zû prototîpan çêbikin, hilberan biceribînin, û li şûna ku li benda çareseriyên bêkêmasî yên ku dibe ku pir dem û çavkaniyan bixwazin bimînin, bi çareseriyên “bes baş” pêşve biçin.²⁷

Cesareta rîskgirtinê, têkçûn, û ya girîngtir, fêrbûna ji têkçûnan, wekî beşek ji “sosa veşartî” ya li pişt serweriya teknolojîk a Israîlê tê dîtin.¹⁰ Ev çand bi ezmûnên ku di xizmeta leşkerî de têne bidestxistin, bi taybetî di yekîneyên elît de, tê xurt kirin. Mînaka herî baş çanda “debrief” (nirxandina piştî çalakiyê) ye. Di van yekîneyan de, piştî her tetbîqat an operasyonekê, civînên nirxandinê yên dirêj û dijwar têne lidarxistin ku tê de her tişt û her kes, bêyî ku li pile û payeyê binêre, bi awayekî vekirî tê rexne kirin û pirsyar kirin. Armanc ne cezakirin e, lê fêrbûna ji xeletiyan û başkirina performansê ji bo pêşerojê ye.²⁸ Ev zihniyeta rexneya avaker û pêşkeftina domdar rasterast derbasî çanda startupan dibe.

Di dawiyê de, civak û torgilokî jî di ekosîstema Israîlê de roleke navendî dilîzin. Zêdeyî 50 navendên teknolojiyê (hubs) û cîhên hevkarî yên çalak li seranserê Israîlê hene, ku hawîrdorek dînamîk ji bo karsazên ciwan diafirînin.¹⁰ Rêxistinên wekî Start-Up Nation Central, ku saziyeke ne-qezencê ye, şirketên cîhanî bi startupên nû yên Îsraîlî ve girêdidin û hevkarî û veberhênanan hêsan dikin.¹⁰ Herwiha, bernameyên mentoriyê yên berfireh hene; zêdeyî 60% ji damezrînerên teknolojiyê yên Îsraîlî radigihînin ku mentoriyê roleke mezin di serkeftina wan de lîstiye.¹⁰ Ev torên xurt ên piştgiriyê ji bo parvekirina zanînê, çavkaniyan, û derfetan girîng in.

Bi kurtasî, taybetmendiyên çandî yên wekî “chutzpah”, “balagan”, û “combina”, ku dibe ku di hin çandan de wekî asteng werin dîtin, di ekosîstema startup a Israîlê de wekî hêmanên sereke yên nûjenî û adaptasyonê kar dikin. Dema ku ev bi dîsîplîn, jêhatîbûna çareserkirina pirsgirêkan, û torên ku di artêşê de hatine bidestxistin re têne hev, û bi piştgirîya civakek karsaziyê ya xurt re têne temam kirin, ew hawîrdorek bêhempa ji bo geşedana startupan diafirînin.

2.5. Rolê Zanîngeh û Navendên Lêkolînê

Zanîngeh û navendên lêkolînê yên Israîlê ne tenê wekî saziyên perwerdehiyê yên ku jêhatiyan hildiberînin kar dikin, lê di heman demê de wekî motorên nûjeniyê û inkubatorên karsaziyê jî roleke çalak dilîzin. Têkiliyeke xurt û sinerjîk di navbera akademî, pîşesazî û hikûmetê de (“sêlika sêalî” an “triple helix”) yek ji stûnên bingehîn ên ekosîstema teknolojîk a Israîlê ye.

Zanîngehên Îsraîlî, wek Technion – Enstîtuya Teknolojiyê ya Israîlê, Zanîngeha Îbranî ya Orşelîmê, Enstîtuya Zanistê ya Weizmann, Zanîngeha Tel Avivê, Zanîngeha Ben-Gurion a Negevê, Zanîngeha Bar-Ilan, û Zanîngeha Haifayê, di rêzên pêşîn ên cîhanê de ne di warên zanistî û endezyariyê yên cihêreng de.¹⁶ Van saziyan ne tenê endezyar û zanyarên jêhatî ji bo sektora teknolojiyê perwerde dikin ¹⁰, lê di heman demê de bi awayekî çalak beşdarî lêkolînên bingehîn û sepandî yên ku dibin sedema nûjeniyên teknolojîk dibin.

Technion, ku zanîngeha herî kevn a Israîlê ye (di sala 1912an de hatiye damezrandin, berî damezrandina dewleta Israîlê), di vî warî de roleke taybet dilîze. Ew di hilweşandina dîwarên di navbera cîhana akademîk û cîhana karsaziyê de pêşeng e.³⁰ Technion nêzîkî 30% ji hemû destûrnameyên lîsansê yên endezyariyê û nîvê PhDyên endezyariyê li Israîlê dide.³⁰ Gelek ji nûjeniyên herî girîng ên Israîlê, wek sêwirana çîpên yekem, teknolojiya fîber-optîk, û tewra hin beşên pergala parastina hewayî ya navdar Iron Dome, ji hêla mezûn an lêkolînerên Technion ve hatine pêşxistin.³⁰ Bi awayekî balkêş, Technion salane nêzîkî 15 şirketên spin-off (şirketên ku ji lêkolînên zanîngehê derdikevin) hildiberîne.³⁰

Mînakeke din a girîng Zanîngeha Îbranî ya Orşelîmê ye. Şirketa navdar Mobileye, ku di warê pergalên arîkariya ajokaran ên pêşketî (ADAS) û teknolojiya ajotina xweser de pêşeng e, li ser bingeha lêkolîna akademîk a Profesor Amnon Shashua li Zanîngeha Îbranî hate damezrandin.³¹ Ev yek nîşan dide ka lêkolînên zanistî yên di zanîngehan de çawa dikarin rasterast bibin bingeha şirketên teknolojîk ên bi nirx.

Enstîtuya Zanistê ya Weizmann jî di warê veguheztina teknolojiyê de xwedî dîrokeke dirêj e. Ew di salên 1950î de yekemîn yekîneya veguheztina teknolojiyê ya zanîngehê li Israîlê, bi navê Yeda Research and Development Company, ava kir.¹⁶ Yek ji komputerên herî pêşîn ên cîhanê, WEIZAC, di salên 1954-1955an de li Enstîtuya Weizmann hate çêkirin.¹⁶

Hikûmeta Israîlê jî bi rêya polîtîkayên perwerdehiya bilind piştgiriyê dide vê rola zanîngehan. Mînak, Plana Şeşemîn a Perwerdehiya Bilind (2011-2016) girîngiyeke zêdetir da lêkolîna akademîk a bi kalîte û bernameya Navendên Lêkolînê yên Bijare yên Îsraîlê (I-CORE) da destpêkirin da ku fonan ji bo komên lêkolînê yên nav-sazûmanî yên di warên stratejîk de peyda bike.¹⁶ Zanîngeh her weha polîtîkayan dimeşînin ku destûrê didin endamên fakulteyê ku ji bo şirketên taybet şêwirmendiyê bikin an jî ji bo demekê ji kar dûr bikevin da ku li ser bazirganîkirina lêkolînên xwe bixebitin.³⁰ Ev yek têkiliya di navbera akademî û pîşesaziyê de xurtir dike.

Ev mînak û polîtîka nîşan didin ku zanîngehên Îsraîlî ne tenê “bircên fîlî” yên îzolekirî ne, lê beşek yekgirtî û çalak a ekosîstema nûjeniyê ne. Ew bi awayekî sîstematîk beşdarî çerxa nûjeniyê dibin, ji hilberandina jêhatiyan bigire heya kirina lêkolînên bingehîn, pêşxistina teknolojiyên nû, û piştgirîkirina avakirina şirketên startup. Ev têkiliya xurt a di navbera akademî, pîşesazî û hikûmetê de ji bo geşedana domdar a “Neteweya Startup” girîngiyeke mezin heye.

2.6. Hebûna Pargîdaniyên Pirneteweyî (MNC) û Navendên R&D

Hebûna pargîdaniyên pirneteweyî (Multinational Corporations – MNCs) û navendên wan ên lêkolîn û pêşkeftinê (R&D) li Israîlê hem nîşaneke cazibeya ekosîstema teknolojîk a welêt e, hem jî faktorek e ku beşdarî geşedan û gihîştina wê dibe.

Li gorî daneyan, hejmareke girîng a navendên R&D yên biyanî li Israîlê çalak in. Raporek ji sala 2019an behsa nêzîkî 530 navendên lêkolînê yên biyanî dike ¹⁶, dema ku raporek din behsa nêzîkî 300 navendên R&D dike ku ji hêla şirketên navneteweyî yên pêşeng ên wekî Apple, Google, Intel, Microsoft, HP, IBM, û eBay ve têne birêvebirin.¹⁵ Ev navendên R&D yên MNCyan beşeke girîng, nêzîkî 50%, ji tevahiya lêçûnên R&D yên sektora karsaziyê li Israîlê pêk tînin.¹⁵

Sedemên sereke yên ku MNCyan dikişînin Israîlê ji bo vekirina navendên R&D ev in: piştgiriya hikûmetê ya bi comerdî ji bo R&D, hebûna kapîtala mirovî ya pir perwerdekirî û jêhatî, û ekosîstemeke nûjeniyê ya zindî û dînamîk.¹¹ MNC ne tenê ji bo kirina R&D tên Israîlê, lê di heman demê de bi awayekî çalak startupên Îsraîlî jî dikirin.² Mînak, şirketên mezin ên wekî Intel, Microsoft, Broadcom, Cisco, IBM, û EMC her yek ji wan zêdeyî deh şirketên teknolojîk ên herêmî kirîne.¹⁵ Ev kirîn ne tenê derfetên derketinê (exit opportunities) ji bo damezrîner û veberhênerên startupan peyda dikin, lê di heman demê de dibin sedema herikîna teknolojî û zanînê.

Hebûna MNCyan û navendên wan ên R&D li Israîlê xwedî gelek bandorên erênî ye li ser ekosîstemê. Ya yekem, ew standardên teknolojîk û rêveberiyê yên cîhanî tînin welêt û dibin alîkar ku jêhatiyên herêmî bi pratîkên herî baş ên navneteweyî re werin naskirin. Ya duyem, ew derfetên kar ên bi kalîte ji bo endezyar, zanyar û pisporên din ên Îsraîlî peyda dikin, ku ev yek dikare alîkariya kêmkirina “koçberiya mejiyan” bike. Ya sêyem, ew beşdarî veguheztina zanîn û teknolojiyê dibin, hem bi rêya hevkarî û hem jî bi rêya îstîhdamkirina jêhatiyên ku di navbera MNCyan û startupên herêmî de diçin û tên. Ya çarem, wekî ku hate gotin, kirîna startupan ji hêla MNCyan ve rê li ber derketinên serkeftî vedike. Ev derketin ne tenê ji bo damezrîner û veberhênerên destpêkê qezencên darayî yên mezin peyda dikin, lê di heman demê de dibin sedema “vezîvirandina sermayê û jêhatîbûnê” (capital and talent recycling). Ango, karsazên ku şirketên xwe bi serkeftî difiroşin, bi gelemperî sermaye û ezmûna ku bidest xistine ji nû ve di nav ekosîstemê de veberhênin, çi bi damezrandina startupên nû, çi bi veberhênana di startupên din de (wek veberhênerên milyaket), an jî bi rola mentoriyê ji bo nifşên nû yên karsazan.

Bi vî awayî, MNC ne tenê nîşana serkeftina ekosîstema Israîlê ne, lê di heman demê de wekî katalîzatorên girîng ji bo domdarî û pêşkeftina wê ya bêtir kar dikin. Ew beşek yekgirtî ya çerxa nûjeniyê ne ku tê de ramanên nû çêdibin, dibin startup, mezin dibin, û di dawiyê de an dibin şirketên serbixwe yên mezin an jî ji hêla lîstikvanên cîhanî ve têne bidestxistin, û bi vî rengî rê ji bo pêleke nû ya nûjeniyê vedikin.

Beşa 3: Bandora Aborî û Îstatîstîkên Sektora Teknolojiyê

Sektora teknolojiyê ne tenê ji bo navûdengê Israîlê wekî “Neteweya Startup” girîng e, lê di heman demê de bandorek kûr û berfireh li ser aboriya welêt jî dike. Di vê beşê de, em ê bi alîkariya daneyên îstatîstîkî û tabloyan li ser vê bandorê rawestin.

3.1. Hejmara Pargîdaniyên Startup û “Unicorn”an

Israîl bi hejmara xwe ya zêde ya startupan tê naskirin. Li gorî çavkaniyên cihêreng, li welêt di navbera 6,000 û 7,200 startupên çalak hene, ku di warên cihêreng ên wekî ewlekariya sîber, teknolojiya darayî (fintech), teknolojiya çandiniyê (agritech), îstîxbarata çêkirî (AI), û zanistên jiyanê de dixebitin.⁷ Ev tê wateya ku Israîl xwediyê yek ji rêjeyên herî bilind ên startupan serê kesî li cîhanê ye, bi nêzîkî yek startup ji bo her 1,400-1,500 welatiyan.⁷

Ji bilî hejmara giştî ya startupan, hejmara “unicorn”an (şirketên startup ên taybet ên ku nirxa wan ji 1 mîlyar dolarî zêdetir e) jî pîvanek girîng a serkeftina ekosîstemê ye. Israîl di vî warî de jî performanseke berbiçav nîşan daye. Di sala 2021an de, ku ji bo veberhênanên teknolojiyê saleke lûtkeyê bû, Israîlê 48 unicornên nû hilberandin, ku ev yek welat xiste rêza duyemîn li cîhanê piştî DYAyê di warê hejmara unicornên nû de, û rêjeya herî bilind serê kesî (5.2 unicornên nû ji bo her mîlyon niştecî) tomar kir.¹² Raporên din ên ji salên 2022an û vir ve behsa hebûna zêdeyî 40 ³ heta zêdeyî 100 ²² unicornên ku ji Israîlê derketine dikin.

Lêbelê, divê bê zanîn ku ekosîstem ne statîk e û bi guherînan re rûbirû dimîne. Mînak, di sala 2023an de, ji bo cara yekem di du dehsalan de, hejmara startupên Îsraîlî yên ku hatin girtin ji hejmara yên ku nû hatin damezrandin zêdetir bû.³² Ev yek dikare çend tiştan nîşan bide: dibe ku ekosîstem digihîje qonaxek gihîştîbûnê ku tê de reqabet zêdetir e û tenê startupên herî bihêz dikarin bijîn; dibe ku şert û mercên bazarê yên cîhanî (wek kêmbûna fonan an bilindbûna rêjeyên faîzê) bandorek neyînî kiribe; an jî dibe ku ev nîşanek be ji bo hin kêşeyên navxweyî yên kûrtir. Tevî vê yekê, hejmara giştî ya startupên çalak û unicornan hîn jî nîşana zindîbûn û potansiyela mezin a ekosîstema teknolojîk a Israîlê ye.

Tablo 1: Îstatîstîkên Giştî yên Ekosîstema Teknolojiyê ya Israîlê (Nêzîkî 2020-2024)

Pîvan	Hejmar/Rêje (Sala Têkildar)	Çavkanî
Hejmara Giştî ya Startupan	~6,000-7,200+ (2021-2024)	7
Startupan serê Kesî	1 ji bo her ~1,500 welatî (2024)	7
Hejmara “Unicorn”an	40+ (2022), 100+ (kumulatîf)	3
Tevahiya Veberhênana VC ya Salane	$25.4bn (2021), $8.3bn (2023), $10bn-$12bn (2024)	10
Beşdariya Sektora Teknolojiyê di GDP de (%)	~20% (2023)	6
Beşdariya Sektora Teknolojiyê di Hinardekirinê de (%)	~53% (2023)	4
Hejmara Karmendên di Sektora Teknolojiyê de	~400,000 (2023), ~11-12% ji hêza kar	4

Nîşe: Hejmar texmînî ne û dibe ku li gorî çavkanî û salê hinekî biguherin.

Ev tablo wêneyek giştî û hejmarî ya mezinahî, girîngî û trendên sereke yên ekosîstema teknolojîk a Israîlê di van salên dawî de pêşkêş dike. Ew ji xwendevan re dibe alîkar ku bi lez û bez pîvan û bandora sektorê fêm bike û wekî bingehek ji bo analîzên kûrtir di beşên jêrîn de xizmet bike. Daneyên serê kesî, wek hejmara startupan, asta bilind a kombûna teknolojîk li Israîlê teqez dike û berawirdkirina navneteweyî hêsantir dike.

3.2. Veberhênanên VC: Trendên Salane û Li Gorî Sektoran

Sermayeya rizgarkirî (VC) ji bo geşedan û mezinbûna startupan xwedî girîngiyeke jiyanî ye. Ekosîstema VC ya Israîlê yek ji yên herî pêşketî û çalak ên cîhanê ye.

Trendên salane yên veberhênana VC li Israîlê di van salên dawî de guherînên girîng nîşan dane. Sala 2021an ji bo veberhênanên VC saleke lûtkeyê bû, ku tê de zêdeyî 25 mîlyar dolar sermaye hate kişandin.¹⁰ Lêbelê, li gorî trenda cîhanî ya kêmbûna veberhênanên teknolojiyê, di salên 2022 û 2023an de kêmbûnek çêbû. Mînak, di sala 2023an de, veberhênanên VC daketin nêzîkî 8-8.3 mîlyar dolarî.⁴ Tevî vê yekê, di sala 2024an de, nîşanên başbûnê xuya bûn. Her çend fonên ku ji hêla VCyên Îsraîlî ve hatin berhev kirin di asta herî nizm a dehsalê de bûn (1.15 mîlyar dolar) ²⁰, veberhênanên giştî di şirketên teknolojîk ên Îsraîlî de zêde bûn û gihîştin nêzîkî 10-12 mîlyar dolarî.⁵ Ev yek nîşan dide ku tevî kêşeyan, eleqeya veberhêneran, nemaze veberhênerên biyanî, bi ekosîstema Israîlê re berdewam dike. Zêdeyî 90% ji tûrên veberhênanê yên di sala 2024an de hevkarên navneteweyî dihewandin.²³

Di warê dabeşkirina veberhênanê li gorî sektoran de, hin trendên zelal hene:

• Ewlekariya Siber (Cybersecurity): Ev sektor bi kevneşopî yek ji stûnên herî bihêz ên ekosîstema Israîlê ye û berdewam dike ku sermayeyeke mezin bikşîne. Di sala 2024an de, şirketên ewlekariya sîber ên Îsraîlî nêzîkî 4 mîlyar dolar fon berhev kirin.²¹ Ev sektor di sala 2024an de 36% ji tevahiya fonên ku ji bo teknolojiyê hatine berhev kirin, pêk anî.⁵
• Îstîxbarata Çêkirî (AI): AI bûye yek ji warên herî “germ” ji bo veberhênanê. Rêjeya veberhênanên di şirketên AIyê de ji tevahiya veberhênanên teknolojiyê ji 26% di 2023an de gihîşt 41% di 2024an de.²¹ Zêdeyî 60% ji hemû sermayeya ku ji hêla startupên Îsraîlî ve di 2023an de hate berhev kirin, ji hêla startupên ku AI bikar tînin ve hate kişandin.⁸ Nêzîkî nîvê hemû startupên nû yên Îsraîlî (49%) di 2023an de şirketên ku AI bikar tînin bûn.⁸
• Teknolojiya Kûr (Deep Tech): Şirketên ku li ser nûjeniyên zanistî û endezyariyê yên bingehîn û dijwar dixebitin, bala veberhêneran dikişînin. Di sala 2024an de, neh şirketên teknolojiya kûr her yek ji wan zêdeyî 100 mîlyon dolar fon berhev kirin.²⁰
• Teknolojiya Klîmayê (Climate Tech): Tevî kêmbûna veberhênanên cîhanî di vî warî de, sektora teknolojiya klîmayê ya Israîlê berxwedêriyê nîşan dide. Di sala 2024an de 613 mîlyon dolar veberhênan kişand. Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê jî veberhênanên xwe di vî warî de zêde kiriye û di sala 2024an de gihandiye 105 mîlyon dolarî.²³
• Fintech û Foodtech: Di van sektoran de di van demên dawî de kêmbûnek di veberhênanê de hatiye dîtin.²⁰ Lêbelê, hin nîşan hene ku dibe ku Fintech di sala 2025an de ji nû ve geş bibe.²⁶

Di warê qonaxên veberhênanê de, zêdebûnek di veberhênanên qonaxa destpêkê (pre-seed û seed) de di sala 2024an de hate dîtin, nemaze di startupên AI-rêveber de.²⁴ Mezinahiya navînî ya tûra veberhênana seed jî ji 1.7 mîlyon dolar di 2015an de gihîştiye 7 mîlyon dolar di 2024an de.²⁴ Ev yek nîşan dide ku piştgirî ji bo ramanên nû û şirketên di qonaxên zû de xurt e.

Tablo 2: Veberhênana Kapîtala Rizgar (VC) li Israîlê (Salane, Li Gorî Sektor û Qonaxên Bijartî)

Sal	Tevahiya Veberhênana VC (Mîlyar USD)	Sektorên Sereke (Mîqdar/Rêje)	Qonaxên Sereke (Mîqdar/Rêje)	Hejmara Peymanan	Çavkanî
2019	~$8	Fintech, Ewlekarî 22	–	–	22
2020	~$11	Fintech, Ewlekarî 22	–	–	22
2021	$25.4 – $27	Ewlekarî, Fintech, Nermalava Karsaziyê 22	Zêdebûna qonaxên dereng 12	–	3
2022	~$15	Ewlekarî, Nermalava Karsaziyê 22	–	–	4
2023	$8 – $8.3	Ewlekarî (39%), Fintech (12%), AI (26% ji tevahî) 21	Kêmbûna giştî	~81 (Fintech)	4
2024	$10 – $12	Ewlekarî ($4bn, 36%), AI (41% ji tevahî), Teknolojiya Kûr, Teknolojiya Klîmayê ($0.613bn) 5	Zêdebûna Pre-Seed/Seed (bi taybetî AI) 24, 58% ji startupên klîmayê Pre-Seed/Seed 23	~322 (Nîvê Yekem) 7, ~90 (Teknolojiya Klîmayê) 23	7

Nîşe: Hejmar texmînî ne û dibe ku li gorî çavkanî û pênaseyên sektoran hinekî biguherin. “-” tê wateya ku dane bi hêsanî di çavkaniyên berdest de nehat dîtin.

Ev tablo têgihiştineke kûrtir dide li ser herikîna sermayeya rizgarkirî. Ew nîşan dide ka kîjan sektor û kîjan qonaxên geşedanê herî zêde bala veberhêneran dikişînin, û dê alîkariya xwendevan bike ku trendên veberhênanê û cihên ku ekosîstem ber bi wan ve diçe fêm bike. Fokuskirina li ser AI û ewlekariya sîber, tevî guherînên di hecmê giştî de, nîşan dide ku ekosîstem xwe bi daxwazên bazarên pêşerojê re adapte dike.

3.3. Beşdariya Sektora Teknolojiyê di Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) û Hinardekirinê de

Bandora sektora teknolojiyê li ser aboriya giştî ya Israîlê pir mezin e, nemaze di warê beşdariya wê di Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) û performansa hinardekirinê de.

Li gorî daneyên herî dawî, sektora teknolojiyê nêzîkî 20% ji GDPya Israîlê di sala 2023an de pêk anî.⁵ Ev rêjeyek pir bilind e li gorî gelek welatên din ên pêşketî (mînak, li DYAyê nêzîkî 10% û li Almanyayê 9% ⁷). Ya girîngtir, sektora teknolojiyê wekî motora sereke ya mezinbûna GDP kar dike; tê texmîn kirin ku di navbera salên 2018 û 2023an de, ev sektor ji bo 40% ji mezinbûna GDPya Israîlê berpirsiyar bûye.⁴ Ev yek nîşan dide ku bêyî performansa xurt a sektora teknolojiyê, mezinbûna aborî ya giştî ya Israîlê dê pir kêmtir bûya.

Di warê bazirganiya navneteweyî de, sektora teknolojiyê hîn girîngtir e. Hinardekirina teknolojiyê zêdeyî nîvê (50%) tevahiya hinardekirina kelûpel û xizmetan a Israîlê pêk tîne.⁴ Di sala 2022an de, rêjeya hinardekirina teknolojiyê 48.3% bû, û ev rêje di sala 2023an de gihîşt nêzîkî 53%.⁴ Nirxa hinardekirina teknolojiya bilind di sala 2022an de 14.22 mîlyar dolar bû.³⁵ Bi taybetî hinardekirina xizmetên teknolojîk, wek nermalav û xizmetên R&D, beşeke mezin ji vê pêk tîne. Mînak, di navbera salên 2011 û 2016an de, para hinardekirina xizmetên teknolojiya agahdarî û ragihandinê (ICT) di nav tevahiya hinardekirinê de ji 10% gihîşt 29%.³⁶ Hinardekirina xizmetên nermalavê û lêkolîn û pêşkeftina zanistî bi serê xwe ji sala 2011 heta 2017 du qat bû, ji 9 mîlyar dolar gihîşt 19 mîlyar dolarî.³⁶

Ev serdestiya sektora teknolojiyê di hinardekirinê de, nemaze di warê xizmetên teknolojîk ên bi nirxa lêzêdekirî ya bilind de, nîşan dide ku Israîl bi serkeftî kariye xwe wekî dabînkerê sereke yê nûjeniyê ji bo bazarên cîhanî bi cih bike. Ev yek ji bo balansa bazirganiyê ya welêt û herikîna diravên biyanî pir girîng e. Lêbelê, wekî ku berê jî hate destnîşankirin, ev girêdayîbûna zêde bi performansa yek sektorê re, her çiqas ew sektor dînamîk û nûjen be jî, dikare aboriyê li hember guherînên di daxwaza cîhanî ji bo teknolojiyên Îsraîlî an jî li hember şokên taybetî yên di vê sektorê de hestiyar bike.

3.4. Daneyên li ser Patentan

Hejmara serlêdan û dayîna patentan yek ji pîvanên girîng ên kapasîteya nûjeniyê ya welatekî ye. Israîl di vî warî de jî performanseke balkêş nîşan dide, ku ev yek bi çanda xwe ya nûjeniyê û veberhênana zêde ya di R&D de hevaheng e.

Li gorî daneyên Rêxistina Xanî ya Rewşenbîrî ya Cîhanê (WIPO), Israîl di warê serlêdanên patentan ên niştecîhan serê mîlyon niştecî de di rêza 20an de ye li cîhanê, bi 147 serlêdanan. Herwiha, di warê serlêdanên patentan ên niştecîhan serê 100 mîlyar dolar GDP de, Israîl di rêza 21an de ye, bi 305 serlêdanan.³⁷ Ev rêjeyên bilind nîşana çalakiya nûjeniyê ya zêde ya li welêt in.

Di sala 2020an de, 4,844 patentên ku bi eslê xwe ji Israîlê bûn, li Ofîsa Patent û Markayên Bazirganî ya Dewletên Yekbûyî (USPTO) hatin dayîn.³⁸ Ev yek girîngiya bazara DYAyê ji bo nûjenkerên Îsraîlî û hewldana wan ji bo parastina milkê rewşenbîrî li yek ji bazarên herî mezin ên cîhanê nîşan dide.

Taybetmendiyeke balkêş a çalakiya patentkirinê ya Israîlê ew e ku piraniya serlêdanên patentan ên ji hêla niştecîhên Îsraîlî ve li derveyî welêt têne kirin. Tê texmîn kirin ku zêdeyî 80% ji tevahiya serlêdanên patentan ên Îsraîlî li ofîsên patentan ên biyanî têne tomar kirin.³⁹ Daneyên WIPO jî vê yekê piştrast dikin; ji 15,426 serlêdanên patentan ên ku di raporekê de hatine destnîşankirin, tenê 1,435 serlêdanên niştecîhan bûn (ango, li Israîlê hatine kirin), dema ku 13,991 serlêdan li derveyî welêt hatine kirin.³⁷

Ev meyla xurt a ber bi patentkirina navneteweyî ve çend tiştan destnîşan dike. Ya yekem, ew bi stratejiya “global-first” (pêşî li cîhanê) ya gelek startupên Îsraîlî re hevaheng e, ku ji roja damezrandina xwe ve bazarên navneteweyî hedef digirin, ji ber ku bazara navxweyî ya Israîlê ji bo gelek teknolojiyan nisbeten piçûk e. Ya duyem, parastina milkê rewşenbîrî li bazarên mezin ên wekî DYA û Ewropayê ji bo şirketên ku dixwazin teknolojiyên xwe bifiroşin an jî ji hêla şirketên mezin ên biyanî ve werin kirîn, girîngiyeke stratejîk heye. Ev yek dikare nirxa şirketê di danûstandinên kirînê de zêde bike. Lêbelê, ev meyl dibe ku di heman demê de kêmasiyek an kêmbûna eleqeyê ji bo bazirganîkirin û bikaranîna teknolojiyên nû di nav bazara navxweyî ya Israîlê de jî nîşan bide, ku ev yek di beşên paşê de dê bêtir were nîqaş kirin.

3.5. Lêçûnên R&D û Reqabeta Navneteweyî

Yek ji faktorên herî girîng û rasterast ên ku beşdarî serkeftina Israîlê wekî “Neteweya Startup” dibe, veberhênana wê ya bilind û domdar di lêkolîn û pêşkeftinê (R&D) de ye. Ev veberhênan ne tenê ji hêla hikûmetê ve, lê bi giranî ji hêla sektora taybet ve tê kirin, û Israîlê di vî warî de dixe rêza pêşîn a cîhanê.

Israîl bi rêkûpêk rêjeyek ji GDPya xwe ji bo R&D xerc dike ku ji navînî ya welatên OECD û piraniya welatên din ên pêşketî bilindtir e. Mînak, di sala 2015an de, Israîlê 4.3% ji GDPya xwe ji bo R&Dya sivîl xerc kir, ku ev rêjeya herî bilind li cîhanê bû.¹⁶ Ev rêje di salên paşîn de jî bilind ma; di sala 2018an de gihîşt 4.95% ¹⁶, û li gorî hin çavkaniyan, di van demên dawî de ji 5% jî derbas bûye (mînak, 5.56% di 2021 de ³⁵ û 5.4% ji GDP li gorî raporek 2024an ⁷). Raporeke OECD ji sala 2025an jî amaje dike ku divê Israîl ji bo geşepêdana AIyê pişta xwe bi saziyên perwerdehiya bilind ên di warên têkildarî AIyê de xurt bike û têkiliyên wan bi şîrketan re xurtir bike.⁴⁰

Ev rêjeyên bilind ên veberhênana di R&D de, nemaze lêçûnên R&D yên sektora karsaziyê (Business Expenditure on R&D – BERD), ku piraniya lêçûnên R&D yên giştî pêk tîne (nêzîkî 84% ji GERD, ango 3.49% ji GDP di sala 2013an de ¹⁶), bingeha kapasîteya nûjeniyê ya Israîlê ava dike. Ev veberhênan dihêle ku şirketên Îsraîlî teknolojiyên nû pêş bixin, hilberên nû biafirînin, û di bazarên cîhanî de reqabetê bikin.

Tablo 3: Lêçûnên R&D li Israîlê û Berawirdkirina Navneteweyî

Pîvan	Israîl (Sala Têkildar)	Navînî ya OECD (Sala Têkildar)	Welatên Hilbijartî (Sala Têkildar)	Çavkanî
Lêçûnên Giştî yên R&D (% ji GDP)	4.3% (2015)	~2.4% (2015)	Koreya Başûr: ~4.2% (2015)	16
	4.95% (2018)	~2.5% (2018)	DYA: ~2.8% (2018)	11
	5.56% (2021)	~2.7% (2021)	Almanya: ~3.1% (2021)	3
Lêçûnên R&D yên Karsaziyê (BERD) (% ji GDP)	3.49% (2013)	–	–	16
Lêçûnên R&D yên Hikûmetê (% ji GERD)	Kêm (li gorî navneteweyî) 3	–	–	3
Lêçûnên R&D yên Sektora Perwerdehiya Bilind (% ji GERD)	–	–	–

Nîşe: Hejmar texmînî ne û ji bo berawirdkirinê ne. Divê salên daneyan ji bo berawirdkirineke rasttir hevaheng bin.

Ev tablo nîşan dide ku Israîl di warê veberhênana di R&D de bi awayekî domdar di nav welatên pêşeng ên cîhanê de ye. Ev yek rasterast bandorê li kapasîteya welêt a ji bo hilberandina nûjeniyê û parastina avantajên xwe yên reqabetê di sektora teknolojiyê ya cîhanî de dike. Lêbelê, wekî ku di hin raporan de tê destnîşankirin ³, veberhênana hikûmetê di R&D de li gorî welatên din ên pêşketî nisbeten kêm e, û piraniya barê R&D li ser milê sektora taybet e. Ev yek dikare di demên dirêj de an jî ji bo piştgirîkirina lêkolînên bingehîn ên ku dibe ku sektora taybet eleqedar nebe, bibe kêşeyek.

Beşa 4: Mînakên Pargîdaniyên Teknolojîk ên Îsraîlî yên Serkeftî

Ekosîstema teknolojîk a Israîlê gelek şirketên serkeftî yên ku di qada navneteweyî de navdar bûne, hilberandiye. Van şîrketan ne tenê ji bo aboriya Israîlê nirx afirandine, lê di heman demê de bûne sembolên kapasîteya nûjeniyê ya welêt. Di vê beşê de, em ê li ser çend mînakên berbiçav rawestin.

4.1. Analîza Pargîdaniyên Navdar

Gelek ji şirketên herî serkeftî yên Îsraîlî pirsgirêkên cîhanî yên rastîn çareser kirine û ji destpêkê ve xwedî nêrîneke cîhanî bûne. Stratejiya derketinê (exit strategy), bi gelemperî bi firotina ji şirketên mezin ên teknolojiyê yên biyanî re, beşek yekgirtî ya ekosîstemê ye. Ev yek hem sermayê û hem jî ezmûnê ji nû ve di nav pergalê de diherikîne, lê di heman demê de pirsan li ser avakirina şirketên mezin ên Îsraîlî yên serbixwe yên demdirêj jî derdixe holê.²

• Waze: Ev sepana navîgasyonê ya mobîl a ku li ser bingeha daneyên girseyî (crowdsourced) dixebite, di sala 2006an de li Israîlê ji hêla Uri Levine, Ehud Shabtai, û Amir Shinar ve hate damezrandin.⁴¹ Di destpêkê de wekî projeyek çavkaniya vekirî ya bi navê ‘FreeMap Israîl’ dest pê kir, armanca wê ew bû ku nexşeyek dîjîtal a belaş a Israîlê biafirîne ku ji hêla civakê ve were nûve kirin. Waze bi lez populer bû ji ber ku ew agahdariya trafîkê ya rast-dem, hişyariyên li ser xetereyên rê, û rêyên alternatîf pêşkêş dikir. Di sala 2013an de, Waze ji hêla Google ve bi nirxekî ku tê texmîn kirin zêdeyî 1 mîlyar dolar bû, hate kirîn.⁴¹ Îro, Waze zêdeyî 140 mîlyon bikarhênerên çalak li seranserê cîhanê hene û bûye amûrek bingehîn ji bo gelek ajokaran.⁴¹
• Mobileye: Mobileye, ku di sala 1999an de ji hêla Profesor Amnon Shashua û Ziv Aviram ve hate damezrandin, pêşengek cîhanî ye di warê pergalên arîkariya ajokaran ên pêşketî (ADAS) û teknolojiya ajotina xweser de.³¹ Teknolojiya bingehîn a Mobileye li ser lêkolîna akademîk a Profesor Shashua li Zanîngeha Îbranî ya Orşelîmê ava bûye û li ser bikaranîna kamerayek yekane (monocular vision) û algorîtmayên pêşketî yên dîtina komputerê ji bo tespîtkirina wesayît, peya, rêgezên trafîkê, û xetereyên din ên li ser rê disekine.³¹ Çîpa EyeQ™ ya şirketê di bi sedan modelên otomobîlan de ji hilberînerên mezin ên cîhanê tê bikaranîn. Di sala 2017an de, Mobileye ji hêla Intel ve bi 15.3 mîlyar dolarî hate kirîn, ku ev yek yek ji mezintirîn kirînên teknolojiyê di dîroka Israîlê de bû.³¹ Di sala 2022an de, Intel Mobileye dîsa wekî şirketek serbixwe derxist borseya NASDAQê.³¹ Îro, zêdeyî 190 mîlyon çîpên EyeQ™ li ser rêyên cîhanê ne.⁴³
• Check Point Software Technologies: Check Point yek ji kevintirîn û navdartirîn şirketên ewlekariya sîber ên cîhanê ye. Ew di sala 1993an de li Ramat Gan, Israîl, ji hêla Gil Shwed (ku heta van demên dawî CEO bû û niha Serokê Rêveber e), Marius Nacht, û Shlomo Kramer ve hate damezrandin.⁴⁴ Check Point bi hilbera xwe ya şoreşgerî FireWall-1, ku teknolojiya vekolîna dewletî (stateful inspection) bikar anî, pîşesaziya ewlekariya torê hema hema ji nû ve pênase kir.⁴⁴ Şirket di sala 1996an de li borseya NASDAQê IPO kir.⁴⁴ Îro, Check Point zêdeyî 100,000 rêxistinan li seranserê cîhanê ji gefên sîber diparêze û wekî yek ji stûnên sereke yên pîşesaziya ewlekariya sîber a cîhanî tê dîtin.⁴⁴ Gil Shwed şirketê wekî “şirketa hejmar yek ku tenê li dora înternetê hatiye damezrandin û heta îro, 32 sal şûnda, sax maye” binav dike.⁴⁵
• Wix.com: Wix platformek pêşxistina malperê ya li ser ewr (cloud-based) e ku di sala 2006an de li Tel Aviv ji hêla Avishai Abrahami, Nadav Abrahami, û Giora Kaplan ve hate damezrandin.⁴⁶ Mîsyona Wix ew e ku ji her kesî re, bêyî ku xwedî zanîna kodkirinê bin, îmkanê bide ku malperek profesyonel û balkêş ava bike. Platform bi navgîniya xwe ya kaş-û-berdan (drag-and-drop) û şablonên sêwirandî yên cihêreng navdar e. Wix di sala 2013an de li borseya NASDAQê IPO kir.⁴⁷ Îro, zêdeyî 240 mîlyon bikarhênerên qeydkirî li seranserê cîhanê hene û dahata şirketê di sala 2024an de gihîştiye 1.7 mîlyar dolarî.⁴⁶

Ji bilî van mînakên sereke, gelek şirketên din ên Îsraîlî jî di qada navneteweyî de serkeftinên mezin bi dest xistine, wek Monday.com (platforma rêveberiya kar), SentinelOne (ewlekariya sîber), WalkMe (platforma pejirandina dîjîtal), û Jfrog (platforma DevOps).⁷

Tablo 4: Pargîdaniyên Teknolojîk ên Îsraîlî yên Navdar û Rêyên Wan ên Serkeftinê

Navê Pargîdaniyê	Sala Damezrandinê	Sektora Teknolojiyê ya Sereke	Nûjeniya Sereke / Hilbera Sereke	Rêya Serkeftinê (Mînak, Kirîn/IPO)	Nirxa Kirînê/IPOyê (Texmînî)	Çavkanî
Waze	2006	Navîgasyona Mobîl, Nexşeya Girse	Sepana navîgasyonê ya bi daneyên rast-dem ji bikarhêneran	Kirîna ji hêla Google ve (2013)	~$1.15 Mîlyar	41
Mobileye	1999	Teknolojiya Otomotîvê, ADAS, Ajotina Xweser	Pergalên dîtina komputerê ji bo wesayîtan (çîpa EyeQ™)	Kirîna ji hêla Intel ve (2017), paşê IPOya duyem (2022)	$15.3 Mîlyar (Kirîna Intel), $16.7 Mîlyar (Nirxa IPOya 2022)	31
Check Point Software	1993	Ewlekariya Siber	Teknolojiya Firewall (FireWall-1), Çareseriyên ewlekariyê yên berfireh	IPO li NASDAQê (1996)	N/A (Nirxa IPOya destpêkê ne di çavkaniyan de ye)	44
Wix.com	2006	Pêşxistina Malperê, Platforma Ewr	Platforma avakirina malperê ya bê kod	IPO li NASDAQê (2013)	$127 Mîlyon (Di IPOyê de hate berhev kirin)	46
Monday.com	2012 (wek dapulse)	Nermalava Rêveberiya Kar	Platforma xebatê ya dîtbarî	IPO li NASDAQê (2021)	$7.5 Mîlyar (Nirxa di dema IPOyê de)	7

Ev tablo mînakên berbiçav ên serkeftina teknolojîk a Israîlê pêşkêş dike. Ew ne tenê navên pargîdaniyan rêz dike, lê di heman demê de dê nûjeniyên wan ên sereke û, ya girîng, encamên aborî yên serkeftina wan (kirîn an IPO) jî nîşan bide. Ev yek ji xwendevan re dibe alîkar ku fêm bike ka “Neteweya Startup” di pratîkê de tê çi wateyê û çawa van şîrketan nirxek mezin afirandine.

4.2. Mînakên ji Sektorên Nûjen (Teknolojiya Klîmayê, Teknolojiya Bandora Civakî)

Ji bilî sektorên kevneşopî yên wekî ewlekariya sîber û nermalava karsaziyê, ekosîstema nûjeniyê ya Israîlê di van salên dawî de berê xwe daye warên nû û girîng ên wekî teknolojiya klîmayê û teknolojiya bandora civakî. Ev yek nîşan dide ku kapasîteya nûjeniyê ya welêt ne tenê li ser qezencên darayî yên demkurt hûr dibe, lê di heman demê de potansiyela wê heye ku beşdarî çareserkirina kêşeyên cîhanî yên girîng bibe.

Teknolojiya Klîmayê (Climate Tech):

Li Israîlê eleqeyeke mezin ji bo teknolojiya klîmayê heye. Li gorî rapora Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê û PLANETech ji bo salên 2024-2025, li welêt 946 şirketên teknolojiya klîmayê yên çalak hene, ku 49 ji wan di navbera nîvê 2023an û nîvê 2024an de hatine damezrandin.23 Tevî kêmbûna veberhênanên cîhanî di vî warî de, sektora teknolojiya klîmayê ya Israîlê berxwedêriyê nîşan dide û di sala 2024an de 613 mîlyon dolar veberhênan kişandiye. Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê bi xwe jî veberhênanên xwe di vî warî de zêde kiriye û di sala 2024an de gihandiye 105 mîlyon dolarî.23 Hin mînakên şirketên Îsraîlî yên di vî warî de ev in:

• H2Pro: Ev şirket, ku di sala 2019an de ji hêla pisporên hîdrojenê yên ji Technionê ve hate damezrandin, rêbazek şoreşgerî û bi karîgeriyeke bilind (zêdeyî 95%) ji bo hilberandina hîdrojena kesk (bêyî CO2) ji avê pêş xistiye. Teknolojiya wan a bi navê E-TAC (electrochemical-thermally activated chemical) soz dide ku hîdrojena paqij bi lêçûneke reqabetê li gorî rêbazên kevneşopî yên li ser bingeha sotemeniyên fosîl hilberîne.⁴⁸
• Watergen: Ev şirket jeneratorên ava atmosferê (AWGs) hildiberîne ku dikarin ji hewayê ava vexwarinê ya paqij û ewledar çêbikin. Teknolojiya wan bi taybetî ji bo herêmên ku bi kêmasiya avê re rûbirû ne an jî ji bo rewşên awarte yên piştî karesatên xwezayî bikêr e.⁴⁹

Teknolojiya Bandora Civakî (Social Impact Tech):

Sektoreke din a ku li Israîlê geş dibe, teknolojiya bandora civakî ye, ku armanc dike teknolojiyê ji bo çareserkirina pirsgirêkên civakî û başkirina jiyana mirovan bikar bîne. Gelek şirketên Îsraîlî di vî warî de çareseriyên nûjen pêşkêş dikin:

• OrCam: OrCam amûrên teknolojiya arîkar ên pêşketî ji bo kesên kêmbîn an jî kor pêş dixe. Amûrên wan ên piçûk û li xwekirî (wearable) dikarin nivîsê bixwînin, rûyan nas bikin, hilberan nas bikin, û agahdariyên din ên dîtbarî ji bikarhêner re bi deng ragihînin, û bi vî awayî serxwebûn û kalîteya jiyana wan zêde dikin.⁴⁹
• TytoCare: TytoCare çareseriyên tenduristiya ji dûr ve (telehealth) pêşkêş dike ku dihêle bikarhêner li malê muayeneyên bijîjkî yên bingehîn bikin (wek guh, qirik, pişik, çerm, germahî) û daneyan bi awayekî ewledar bi doktorê xwe re parve bikin. Ev yek bi taybetî ji bo gihîştina xizmetên tenduristiyê li herêmên dûr an jî ji bo kesên ku zehmetî di çûna klînîkan de dikişînin, girîng e.
• ECOncrete: Ev şirket çareseriyên betonê yên hawîrdost pêş dixe ku ji bo avahiyên deryayî yên wekî bendav û peravên çêkirî têne bikaranîn. Betona wan bi awayekî taybetî hatiye sêwirandin ku jiyana deryayî teşwîq bike û cihêrengiya biyolojîk zêde bike, û di heman demê de binesaziyên peravê yên domdar ava bike.⁴⁹

Pêşkeftina Israîlê di van sektorên nûjen de nîşan dide ku ekosîstema nûjeniyê ya welêt xwedî kapasîteyeke berfireh e û dikare ji bilî armancên bazirganî yên teng, ji bo berjewendiyên civakî û hawîrdorî yên berfirehtir jî bixebite. Ev yek dikare ji bo domdarî û navûdengê demdirêj ê “Neteweya Startup” girîng be û wêneyekî erênîtir û berpirsiyartir ê nûjeniya Îsraîlî li qada navneteweyî pêşkêş bike.

Beşa 5: Krîtîk û Pirsgirêkên Modela “Startup Nation”

Tevî serkeftinên berbiçav ên modela “Neteweya Startup” a Israîlê, ev model ne bê kêmasî û rexne ye. Gelek pirsgirêkên navxweyî û derveyî hene ku dikarin bandorê li domdariya vê serkeftinê bikin û di heman demê de hin encamên civakî-aborî yên nedilxwaz jî bi xwe re tînin.

5.1. Kêmasiya Hêza Kar û “Koçberiya Mejiyan” (Brain Drain)

Yek ji kêşeyên herî mezin ên ku sektora teknolojiyê ya bilind a Israîlê pê re rûbirû ye, kêmasiya domdar a karkerên jêhatî ye.³ Daxwaza zêde ji bo endezyar, bernamesaz, û pisporên din ên teknolojiyê bûye sedema bilindbûna mûçeyan û reqabeteke dijwar di navbera şîrketan de ji bo kişandina jêhatiyan. Ev yek hin şîrketan neçar dike ku li derveyî welêt li karmendan bigerin an jî beşek ji operasyonên xwe yên R&D bibin welatên din.³

Di sala 2024an de, rewş hîn dijwartir bû, ji ber ku hêza kar a teknolojiyê ya Israîlê ji bo cara yekem di deh salan de ji sedî 1.2 kêm bû.⁹ Ev kêmbûn bi qasî 5,000 karmendan bû, û hejmara giştî ya karmendên di pîşesaziya teknolojiyê ya bilind de daket 390,000.⁹

Bi ser de, pirsgirêka “koçberiya mejiyan” (brain drain) jî vê kêmasiyê girantir dike. Di navbera Cotmeha 2023an (destpêka şerê li Xezeyê) û Tîrmeha 2024an de, nêzîkî 8,300 karmendên sektora teknolojiyê Israîl terikandin bi mebesta ku herî kêm salekê li derve bimînin.⁹ Ev meyl ne nû ye û beriya şer jî, nemaze di dema protestoyên li dijî reforma dadwerî ya hikûmetê de, dest pê kiribû, ji ber ku hin karkerên teknolojiyê ji bandora van guhertinan li ser demokrasiya Israîlê û hawîrdora karsaziyê bi fikar bûn.⁹ Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê texmîn dike ku ji 7ê Cotmeha 2023an vir ve zêdeyî 8,000 karkerên teknolojiyê welat terikandine.³² Bi awayekî taybetî, Indeksa AI ya Stanfordê ya 2025an Israîl di sala 2024an de di warê koçberiya pisporên AIyê de wekî welatê herî zêde koçber dide, bi cih kir.³²

Koçberiya mejiyan ne tenê kêşeyek hejmarî ye, lê di heman demê de kêşeyek kalîteyî ye jî. Bi gelemperî, ew kesên herî jêhatî, xwedî ezmûn, û bi potansiyela herî bilind in ku derfetên kar ên baştir li derveyî welêt dibînin û diçin. Windakirina van kesan ne tenê hejmara karkeran kêm dike, lê di heman demê de zanîn, ezmûn, û potansiyela mentoriyê ya ku ew dikarin ji bo nifşên nû yên karsaz û pisporên teknolojiyê peyda bikin jî kêm dike. Ev yek dikare di demek dirêj de kapasîteya nûjeniyê ya welêt lawaz bike û girêdayîbûna bi jêhatiyên biyanî re zêde bike, ku ev jî bi xwe re kêşeyên ewlehiyê û lêçûnên zêde tîne.

Bandora aborî ya koçberiya mejiyan jî girîng e. Ji ber ku sektora teknolojiyê beşeke mezin ji dahata bacê ya dewletê pêk tîne (nêzîkî çaryeka tevahiya dahatên bacê yên ji mûçeyên karmendan û baca şîrketan ⁹), her kêmbûnek di hejmara karmendên teknolojiyê yên ku mûçeyên bilind distînin de dê rasterast bandorê li dahatên dewletê û di encamê de li ser tevahiya aboriya Israîlê bike.⁹

5.2. Newekheviyên Civakî-Aborî û Herêmî

Tevî ku sektora teknolojiyê ya bilind a Israîlê geşedaneke mezin nîşan daye û beşeke girîng ji aboriyê pêk tîne, feydeyên vê geşedanê bi awayekî wekhev li seranserê civakê belav nabin. Ev yek dibe sedema zêdebûna newekheviyên civakî-aborî û herêmî.

Raporeke OECD destnîşan dike ku tevî ku Israîl yek ji welatên herî piçûk ên OECD ye, ew bi newekheviyên civakî-aborî yên girîng, ku xwedî aliyekî erdnîgarî yê zelal in, tê naskirin.⁵³ Komên etnîkî û olî yên ku xwedî encamên civakî-aborî yên lawaz in, bi têra xwe ji sektora teknolojiyê ya geş a ku bi giranî li navenda welêt (li dora Tel Avivê) kom bûye, sûd wernagirin.⁵³ Wekî encam, li herêmên derdor (perîferî) kêmasiyeke domdar a derfetên kar heye, dema ku li navenda dînamîk kêmasiya jêhatiyan heye.⁵³ Newekheviyên di navbera şaredariyan de li Israîlê di nav welatên OECD de di asta herî bilind de ne.⁵³

Navenda Taub ji bo Lêkolînên Polîtîkaya Civakî li Israîlê jî van newekheviyan piştrast dike. Li gorî raporên wan, rêjeya feqîriyê li Israîlê yek ji yên herî bilind ên cîhana pêşketî ye.⁵⁵ Di sala 2022an de, 20.9% ji niştecîhan di bin xeta hejariyê de dijiyan, ku ev rêje ji navînî ya OECD (12%) pir bilindtir e.⁵⁵ Ev rêje ji bo zarokan hîn bilindtir e (28.2%).⁵⁵ Malbatên Ereb û Haredî (Cihûyên ultra-ortodoks) bi taybetî di bin bandora hejariyê de ne, bi rêjeyên 39% û 33.7% di sala 2022an de.⁵⁵ Her çend mûçeyên di sektora teknolojiyê de pir bilind in (nêzîkî sê qatî mûçeya navînî ya di bazara kar a mayî de ⁵⁶), ev yek newekheviya dahatê li welêt kûr dike. Israîl di warê newekheviya dahatê de (piştî bac û transferan) di nav welatên OECD de di rêzên herî jor de ye.¹³

Kêmbûna derfetên kar ên bi kalîte li herêmên derdor û ji bo komên civakî yên taybet, û kombûna sektora teknolojiyê li navendê, dibe sedema “aboriyeke dualî”.⁵⁵ Ev tê wateya ku beşek ji aborî û civakê pir pêşketî û dewlemend e, dema ku beşek din li paş dimîne. Ev rewş ne tenê ji bo hevgirtina civakî xeternak e, lê di heman demê de potansiyela aborî ya welêt jî bi tevahî nayê bikaranîn, ji ber ku beşek mezin ji nifûsê nikare beşdarî motora mezinbûnê ya sereke bibe.

5.3. Girêdayîbûna bi Veberhênanên Biyanî û Firotinên Pargîdaniyan

Wekî ku di beşên berê de hate destnîşankirin, veberhênanên biyanî û kirîna startupên Îsraîlî ji hêla şirketên mezin ên navneteweyî ve roleke girîng di fînansekirin û geşedana ekosîstema teknolojiyê de lîstine. Lêbelê, ev model hin pirs û fikaran jî bi xwe re tîne.

Pirtûka “Start-up Nation” bi xwe jî vê pirsê dike ku çima Israîl, tevî hejmara xwe ya zêde ya startupan, hêj nekariye şirketên teknolojîk ên mezin û serbixwe yên li ser pîvana cîhanî (wek Google an Microsoft) hilberîne. Yek ji sedemên ku têne destnîşankirin meyla firotina startupan ji şirketên biyanî re ye, berî ku ew bigihîjin potansiyela xwe ya tam.² Her çend ev “derketin” (exits) ji bo damezrîner û veberhênerên destpêkê sûdmend in û sermayê ji nû ve di nav ekosîstemê de diherikînin, ew di heman demê de tê vê wateyê ku kontrola stratejîk û piraniya nirxa demdirêj a ku ji hêla van teknolojiyan ve tê afirandin, derbasî derveyî Israîlê dibe.

Girêdayîbûna zêde bi sermayeya rizgarkirî ya biyanî re jî dikare di demên bêîstîqrara aborî ya cîhanî an guherînên di hestên veberhêneran de bibe xeternakiyek. Her çend heya niha veberhênerên biyanî pêbaweriyeke xurt bi ekosîstema Israîlê nîşan dane ²³, her guherînek di vê pêbaweriyê de dikare bandorek neyînî li ser herikîna sermayê û di encamê de li ser kapasîteya startupan ji bo mezinbûnê bike. Raporên vê dawiyê yên li ser kêmbûna fonên ku ji hêla VCyên navxweyî yên Îsraîlî ve têne berhev kirin ²⁰ û kêmbûna veberhênanên sazûmanî yên Îsraîlî ²⁰ girîngiya xurtkirina çavkaniyên sermayeya navxweyî ji bo kêmkirina vê girêdayîbûnê û zêdekirina berxwedêriya ekosîstemê destnîşan dikin.

5.4. Bandora Bêîstîqrara Jeopolîtîk û Aborî

Israîl li herêmeke cîhanê ye ku bi bêîstîqrara jeopolîtîk a domdar tê naskirin. Ev rewş, tevî şer û pevçûnên demkî, dikare bandorek neyînî li ser ekosîstema teknolojiyê bike, her çend sektor heya niha berxwedêriyeke berbiçav nîşan daye.

Şerê ku di Cotmeha 2023an de dest pê kir, bandorek rasterast li ser sektora teknolojiyê kir. Gelek karmendên teknolojiyê (tê texmîn kirin ku nêzîkî 7% ji hêza kar a sektorê, ango 30,000 kes ⁴) ji bo xizmeta leşkerî ya rezerv hatin gazî kirin, ku ev yek bû sedema kêmbûna hilberînê û derengketina projeyan.⁴ Herwiha, bêîstîqrara ewlehiyê û aborî ya giştî dikare bandorê li biryarên veberhênanê bike û bibe sedema ku hin şirket operasyonên xwe bibin derveyî welêt.⁴ Nîşaneyên vê yekê jixwe xuya dibin, wek mînak zêdebûna hejmara karkerên teknolojiyê yên ku welat terikandine.⁹

Ji bilî kêşeyên ewlehiyê, bêîstîqrara siyasî ya navxweyî, wek nîqaşên li ser reforma dadwerî, jî dikare pêbaweriya veberhêneran bihejîne û bandorê li hawîrdora karsaziyê bike.⁹ OECD di rapora xwe ya Aborî ya Israîlê ya Nîsana 2025an de amaje dike ku her çend aboriya Israîlê li hember şoka êrîşên 7ê Cotmehê û pevçûnên paşerojê berxwedêr bûye jî, balansa fîskal ji ber zêdebûna lêçûnên giştî xera bûye.⁴⁰ Parastina dîsîplîna fîskal dê ji bo pêşerojê krîtîk be. Herwiha, lêçûna jiyanê ya bilind li Israîlê ⁴⁰ dikare ji bo kişandin û ragirtina jêhatiyan di sektora teknolojiyê de bibe astengiyek.

5.5. Metirsiyên Exlaqî (mînak, di warê teknolojiyên çavdêriyê û AI de)

Serkeftina Israîlê di hin warên teknolojîk de, nemaze ewlekariya sîber û îstîxbarata çêkirî, hin nîqaş û metirsiyên exlaqî jî bi xwe re aniye. Pêşxistin û firotina teknolojiyên çavdêriyê yên pêşketî ji hêla şirketên Îsraîlî ve bûye sedema rexneyên navneteweyî, nemaze dema ku ev teknolojî ji hêla hikûmetên otorîter ve ji bo binpêkirina mafên mirovan hatine bikaranîn. Mînaka herî berbiçav nermalava sîxuriyê Pegasus e, ku ji hêla NSO Groupa Îsraîlî ve hatiye pêşxistin û tê îdîakirin ku ji bo sîxurkirina rojnamevan, çalakvanên mafên mirovan, û serokên siyasî li gelek welatan hatiye bikaranîn.⁵⁸

Herwiha, bikaranîna îstîxbarata çêkirî (AI) di sepanên leşkerî û ewlehiyê de jî pirsên exlaqî yên girîng derdixe holê. Rapor hene ku artêşa Israîlê pergalên hedefgirtinê yên bi AIyê piştgirîkirî bikar tîne, ku ev yek fikarên li ser bikaranîna hêzê ya bêhed û metirsiya li ser jiyana sivîlan zêde dike.¹⁹ Hevkariya şirketên teknolojiyê yên mezin ên cîhanî (wek Google û Amazon) bi artêş û hikûmeta Israîlê re di warê pêşxistina teknolojiyên AI û ewr de jî bûye sedema protestoyên ji hêla karmendên van şîrketan û nîqaşên li ser etîka AIyê.⁵⁹

Van metirsiyan ne tenê ji bo navûdengê şirketên teknolojîk ên Îsraîlî û ekosîstema nûjeniyê ya welêt xeternak in, lê di heman demê de banga pêşxistina rêziknameyên exlaqî yên bihêztir û mekanîzmayên çavdêriyê yên navneteweyî dikin da ku pêşî li bikaranîna teknolojiyê ji bo armancên zirardar bê girtin.⁵⁸ Ji bo ku Israîl pozîsyona xwe wekî hêzeke teknolojîk a berpirsiyar biparêze, divê bi van kêşeyên exlaqî re bi awayekî cidî û şefaf mijûl bibe.

Beşa 6: Asoyên Pêşerojê û Potansiyel

Tevî kêşe û rexneyên ku di beşa borî de hatin destnîşankirin, ekosîstema teknolojîk a Israîlê xwedî potansiyeleke mezin ji bo pêşerojê ye û nîşanên berxwedêrî û adaptasyonê yên xurt nîşan dide. Gelek trend û derfet hene ku dikarin di salên pêş de şekil bidin “Neteweya Startup”.

6.1. Trendên Pêşerojê: Teknolojiya Kûr, Teknolojiya Klîmayê, Ewlekariya Siber, û AI

Ekosîstema Israîlê bi awayekî çalak berê xwe dide warên teknolojîk ên ku tê payîn di pêşerojê de bibin motorên mezinbûnê yên sereke:

• Teknolojiya Kûr (Deep Tech): Ev têgeh teknolojiyên ku li ser bingeha vedîtinên zanistî yên girîng an nûjeniyên endezyariyê yên şoreşgerî ne, vedigire. Israîl di vî warî de, nemaze di kompûtera kuantumê, materyalên pêşketî, û biyo-teknolojiyê de, potansiyel nîşan dide.¹⁰ Mînak, Quantum Machines, şirketek ku di warê kompûtera kuantumê de dixebite, di yek tûra fînansekirinê de 280 mîlyon dolar berhev kir.⁶⁰ Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê jî bi awayekî çalak piştgiriyê dide însiyatîfên neteweyî di van waran de.⁶ Tê payîn ku di pêşerojê de hejmara startupên teknolojiya kûr zêde bibe.¹⁰
• Îstîxbarata Çêkirî (AI): Wekî ku berê hate gotin, AI bûye yek ji warên veberhênanê yên herî girîng li Israîlê.⁸ Israîl di tevahiya zincîra nirxê ya AIyê de, ji sêwirana çîpan û binesaziya daneyan bigire heya sepanên AIyê yên ji bo bazarên cîhanî, çalak e.⁵⁰ Pargîdaniyên teknolojiyê yên mezin ên cîhanî (Meta, Amazon, Microsoft, Google) navendên R&D yên stratejîk ên AIyê li Israîlê vekirine.⁵⁰ Tê payîn ku lêçûnên cîhanî yên ji bo AIyê heta sala 2026an bigihîjin 300 mîlyar dolarî, û Israîl xwedî derfeteke zelal e ku di vî warî de roleke pêşeng bilîze.⁵⁰ Hem AI-ya horizontal (wek platformên ewlehiyê) û hem jî AI-ya vertical (ji bo sektorên taybetî yên wekî tenduristî, parastin, û darayî) li Israîlê geş dibin.⁸
• Ewlekariya Siber (Cybersecurity): Ev sektor, ku yek ji stûnên dîrokî yên hêza teknolojîk a Israîlê ye, dê di pêşerojê de jî girîngiya xwe biparêze. Bi zêdebûna gefên sîber û girîngiya ewlehiya dîjîtal re, daxwaza ji bo çareseriyên ewlekariya sîber ên pêşketî dê zêde bibe. Israîl, bi jêhatîbûna xwe ya kûr di vî warî de (ku beşek jê ji yekîneyên îstîxbaratê yên artêşê tê), di pozîsyoneke baş de ye ku ji vê daxwazê sûd werbigire.⁵ Teknolojiyên dualî (dual-use), ku hem ji bo sepanên sivîl û hem jî leşkerî bikêr in, bi taybetî di ewlehiya binesaziyên krîtîk û pergalên AIyê de, dikarin bibin motoreke mezinbûnê ya nû.⁵⁰
• Teknolojiya Klîmayê û Domdariyê (Climate Tech & Sustainability): Bi zêdebûna hişmendiya cîhanî li ser guherîna klîmayê û hewcedariya bi çareseriyên domdar re, teknolojiya klîmayê wekî sektoreke mezinbûnê ya girîng derketiye pêş. Israîl, bi ezmûna xwe ya di warê birêvebirina çavkaniyên kêm (wek av) û nûjeniyên di çandinî û enerjiya alternatîf de, di vî warî de jî potansiyeleke mezin nîşan dide.²³ Sektora teknolojiya klîmayê li Israîlê, tevî kêmbûna veberhênanên cîhanî, berxwedêr maye û piştgiriyeke xurt ji hikûmetê û veberhênerên navneteweyî werdigire.²³ Tê payîn ku ev sektor heta sala 2030î bigihîje nirxekî nêzîkî 2 trîlyon dolarî li seranserê cîhanê.²³

6.2. Berxwedêriya Ekosîstemê û Potansiyela Başbûnê

Ekosîstema teknolojîk a Israîlê di dîroka xwe de gelek caran li hember kêşe û qeyranên aborî û jeopolîtîk berxwedêriyeke berbiçav nîşan daye. Pirtûka “Start-Up Nation” bi xwe jî amaje dike ku şiyana Israîlê ya ji bo veguherandina dijwariyan bo derfetan yek ji taybetmendiyên diyarker ên ekosîstema wê ye.⁶⁰

Di salên dawî de, tevî pandemiya COVID-19, bêîstîqrara siyasî ya navxweyî, û şerê Cotmeha 2023an, sektora teknolojiyê dîsa jî kariye li ser piyan bimîne û di hin waran de mezin bibe. Mînak, tevî şer, şirketên teknolojîk ên Îsraîlî di sala 2024an de karîn zêdeyî 10 mîlyar dolar fon berhev bikin.⁷ Ev yek pêbaweriya domdar a veberhênerên navneteweyî bi potansiyela demdirêj a nûjeniya Îsraîlî nîşan dide.

Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê di dema krîzan de bi awayekî çalak tevgeriyaye û bi rêya bernameyên fînansekirinê yên bilez piştgirî daye startupan da ku karibin van serdemên dijwar derbas bikin.⁶ Ev yek jî nîşana pabendbûna hikûmetê bi parastin û geşepêdana sektorê ye.

Her çend hin nîşaneyên hişyarker hebin, wek kêmbûna hejmara startupên nû yên ku têne damezrandin ³² an jî zêdebûna koçberiya mejiyan ⁹, pisporên pîşesaziyê bi gelemperî li ser potansiyela başbûnê ya ekosîstemê bi awayekî hişyar xweşbîn in.⁵⁷ Tê payîn ku piştî bidawîbûna şer û başbûna şert û mercên aborî yên cîhanî, “bandorek Phoenix” çêbibe û ji nû ve vejînek di nûjenî û damezrandina startupan de were dîtin.⁵

6.3. Derfetên ji bo Pêşveçûn û Berfirehbûnê

Ji bilî trendên teknolojîk ên ku hatin destnîşankirin, gelek derfetên din jî ji bo pêşveçûn û berfirehbûna ekosîstema teknolojîk a Israîlê hene:

• Dîplomasiya Nûjeniyê ya Herêmî: Peymanên Abraham û normalîzekirina têkiliyan bi hin welatên Ereb re derfetên nû ji bo hevkarî û veberhênanên hevbeş di warê nûjeniyê de li Rojhilata Navîn vekiriye.⁵⁰ Israîl dikare di warên wekî teknolojiya avê, xwarinê, û klîmayê de, ku ji bo tevahiya herêmê girîng in, roleke pêşeng bilîze û bi vî awayî hem ji bo berjewendiya xwe ya aborî û hem jî ji bo îstîqrara herêmî bixebite.⁵⁰
• Berfirehbûna li Sektorên Nû: Ji bilî ewlekariya sîber û AIyê, ku tê de Israîl jixwe bihêz e, pêdivî bi cihêrengkirina bêtir a ekosîstemê û veberhênana di sektorên wekî tenduristî, enerjî, teknolojiya xwarinê, û nîvconduktoran de heye.⁵⁰ Van waran ne tenê potansiyela mezinbûnê ya aborî pêşkêş dikin, lê di heman demê de dikarin beşdarî çareserkirina kêşeyên stratejîk û civakî yên demdirêj bibin.
• Xurtkirina Statuya Navenda R&D ya Cîhanî: Bi zêdeyî 430 navendên R&D yên pirneteweyî yên ku li Israîlê dixebitin ⁵⁰, welat jixwe wekî cîhek pêbawer ji bo nûjeniyê tê dîtin. Bi zêdebûna girîngiya serweriya teknolojîk ji bo welatan, bingeha R&D ya Israîlê ya stabîl û stratejîk avantajeke girîng e ku dikare bêtir were xurt kirin.
• Pêşxistina Şirketên Mezinbûnê û Rêberên Kategoriyê yên Cîhanî: Pêleke nû ya şirketên Îsraîlî yên ku ji qonaxa startupê derbas bûne û ber bi “scale-up”ê ve diçin, derdikeve holê.⁵⁰ Piştgirîkirina van şîrketan ji bo ku bibin rêberên kategoriyê yên cîhanî û şirketên mezin ên serbixwe, dikare ji bo aboriya Israîlê nirxek hîn mezintir biafirîne û wê ji modela ku bi giranî li ser “derketinên” zû disekine, dûr bixe.
• Bikaranîna Navxweyî ya Teknolojiyê: Yek ji kêşeyên ku tê destnîşankirin ew e ku Israîl, tevî ku teknolojiyên cîhanî hildiberîne, di bikaranîna van teknolojiyan de li navxwe (ji bilî sektora parastinê) li paş maye.⁵⁰ Baştirkirina dîjîtalîzasyona xizmetên giştî û teşwîqkirina pejirandina teknolojiyên nû ji hêla pîşesaziyên navxweyî ve dikare hem kalîteya jiyanê baştir bike û hem jî bazarek navxweyî ya bihêztir ji bo şirketên teknolojîk biafirîne.

Bi kurtasî, pêşeroja “Neteweya Startup” a Israîlê dê bi şiyana wê ya ji bo sûdwergirtina ji van trend û derfetan, di heman demê de çareserkirina kêşeyên heyî, ve girêdayî be. Potansiyel ji bo domandina mezinbûn û nûjeniyê heye, lê ew ê hewceyê polîtîkayên stratejîk, adaptasyon, û berxwedêriyê be.

Beşa 7: Encambêjî û Pêşniyar

7.1. Kurteya Xalên Sereke

Analîza ku di vê gotarê de hate pêşkêş kirin, fenomena Israîlê wekî “Neteweya Startup” ji gelek aliyan ve ronî kir. Derket holê ku ev serkeftina teknolojîk ne encama faktorekê tenê ye, lê belê berhema tevliheviyeke faktorên ku bi hev re kar kirine:

• Rolê Stratejîk ê Hikûmetê: Bi rêya bernameyên wekî Yozma û însiyatîfên Desthilata Nûjeniyê ya Israîlê, hikûmetê ne tenê hawîrdorek guncaw afirandiye, lê di heman demê de bi awayekî çalak pîşesaziya VC ava kiriye û piştgirî daye teknolojiyên pêşerojê.
• Kapîtala Mirovî ya Bihêz: Perwerdehiya bi kalîte di warên STEM de, ezmûna yekta û jêhatîbûnên ku di xizmeta leşkerî de (nemaze di yekîneyên teknolojîk ên wekî 8200) têne bidestxistin, û pêlên koçberên jêhatî, bi hev re bingeha kapîtala mirovî ya nûjen a Israîlê pêk tînin.
• Ekosîstema VC ya Zindî: Piştî destpêşxeriya Yozma, pîşesaziyeke VC ya gihîştî û navneteweyî li Israîlê ava bûye, ku sermayeya pêwîst ji bo startupan peyda dike. Veberhênerên biyanî roleke girîng di vê ekosîstemê de dilîzin.
• Çanda Karsaziyê ya Taybet: Taybetmendiyên çandî yên wekî “chutzpah”, “balagan”, û “combina”, tevî çanda rîskgirtinê, fêrbûna ji têkçûnê, û torên civakî yên xurt, hawîrdorekê diafirînin ku ji bo nûjenî û karsaziyê pir guncaw e.
• Rolê Çalak ê Zanîngehan: Zanîngehên Îsraîlî ne tenê jêhatiyan perwerde dikin, lê di heman demê de wekî navendên lêkolînê û inkubatorên teknolojiyê jî kar dikin, û bi awayekî çalak beşdarî veguheztina teknolojiyê û avakirina startupan dibin.
• Hebûna MNCyan: Pargîdaniyên pirneteweyî û navendên wan ên R&D li Israîlê ne tenê nîşana cazibeya ekosîstemê ne, lê di heman demê de beşdarî veguheztina zanînê, peydakirina derfetên kar, û hêsankirina derketinên serkeftî ji bo startupan dibin.

Di warê bandora aborî de, sektora teknolojiyê beşeke pir mezin ji GDP, hinardekirin, û dahatên bacê yên Israîlê pêk tîne, û welat di warê hejmara startupan û unicornan serê kesî de di rêzên pêşîn ên cîhanê de ye. Veberhênanên VC, tevî hin guherînan, bi giranî ber bi sektorên pêşerojê yên wekî AI, ewlekariya sîber, û teknolojiya kûr ve diçin. Mînakên şirketên wekî Waze, Mobileye, Check Point, û Wix serkeftina vê modelê nîşan didin.

Lêbelê, modela “Neteweya Startup” bi hin kêşe û rexneyan re jî rûbirû ye, di nav de kêmasiya hêza kar û koçberiya mejiyan, newekheviyên civakî-aborî û herêmî yên ku ji ber kombûna sektora teknolojiyê li navendê kûrtir dibin, girêdayîbûna bi veberhênanên biyanî û firotinên zû yên şîrketan, bandora bêîstîqrara jeopolîtîk û aborî, û metirsiyên exlaqî yên têkildarî hin teknolojiyên pêşketî.

7.2. Nirxandina Giştî ya Fenomena “Startup Nation”

Fenomena “Neteweya Startup” a Israîlê bêguman çîrokeke serkeftinê ya berbiçav e di warê nûjeniya teknolojîk û pêşkeftina aborî de. Şiyana welatekî biçûk û bi çavkaniyên xwezayî yên kêm ku bibe hêzeke cîhanî di teknolojiyê de, dersên girîng ji bo welatên din ên ku dixwazin ekosîstemên xwe yên nûjeniyê pêş bixin, dihewîne. Model, wekî ku hate dîtin, li ser bingeha têkiliyeke sinerjîk di navbera polîtîkayên hikûmetê yên stratejîk, kapîtala mirovî ya jêhatî û adapteyî, çandeke karsaziyê ya ku rîskê hembêz dike, û ekosîstemeke fînansekirinê ya pêşketî ava bûye.

Lêbelê, wekî her modelek pêşkeftinê, “Neteweya Startup” jî ne bê kêmasî ye. Pirsgirêkên wekî newekheviya civakî, kêmasiya jêhatiyan, û girêdayîbûna bi faktorên derveyî re, kêşeyên cidî ne ku divê werin çareser kirin da ku serkeftina demdirêj a modelê misoger bibe. Herwiha, bi zêdebûna hêza teknolojîk re, berpirsiyariyên exlaqî jî zêde dibin, û divê Israîl di vî warî de jî pêşengiyê bike.

Di encamê de, “Neteweya Startup” ne tenê navek e, lê realîteyeke aborî û civakî ya tevlihev e ku hem serkeftinên mezin û hem jî kêşeyên girîng dihewîne. Domandina vê serkeftinê dê bi şiyana Israîlê ya ji bo adaptasyona bi guherînên teknolojîk û aborî yên cîhanî re, çareserkirina kêmasiyên navxweyî, û parastina nirxên demokratîk û exlaqî ve girêdayî be.

7.3. Pêşniyarên ji bo Domandina Geşedanê û Çareserkirina Kêşeyan

Ji bo ku Israîl bikaribe serkeftina xwe wekî “Neteweya Startup” bidomîne û di heman demê de kêşeyên heyî çareser bike, çend pêşniyarên stratejîk dikarin werin kirin:

1. Xurtkirina Kapîtala Mirovî û Têkoşîna li Dijî Koçberiya Mejiyan:

• Zêdekirina veberhênanê di perwerdehiya STEM de li hemû astan, bi taybetî li herêmên derdor û di nav komên kêm-nûnerkirî de (wek Ereban û Harediyan).
• Pêşxistina bernameyên ji bo vegerandina jêhatiyên Îsraîlî yên ku li derveyî welêt dixebitin û kişandina jêhatiyên biyanî bi rêya hêsankirina vîze û teşwîqan.
• Xurtkirina têkiliyên di navbera zanîngehan û pîşesaziyê de ji bo ku perwerdehî li gorî hewcedariyên bazarê be.

2. Kêmkirina Newekheviyên Civakî-Aborî û Herêmî:

• Pêşxistina polîtîkayên ji bo belavkirina feydeyên sektora teknolojiyê li seranserê welêt, wek piştgirîkirina avakirina navendên teknolojiyê û înkubatoran li herêmên derdor.
• Afirandina bernameyên perwerdehî û kar ji bo entegrekirina komên kêm-nûnerkirî di nav sektora teknolojiyê de.
• Bikaranîna teknolojiyê ji bo baştirkirina xizmetên giştî (wek perwerdehî û tenduristî) li hemû herêman.

3. Cihêrengkirina Ekosîstemê û Piştgirîkirina Şirketên Mezinbûnê:

• Teşwîqkirina veberhênanê di sektorên nûjen ên wekî teknolojiya klîmayê, teknolojiya xwarinê, zanistên jiyanê, û hilberîna pêşketî de, ji bilî warên kevneşopî yên bihêz.
• Pêşxistina mekanîzmayên fînansekirinê û piştgiriyê ji bo alîkariya startupên serkeftî ku bibin şirketên mezin (scale-ups) û serbixwe bimînin, li şûna ku zû werin firotin.
• Xurtkirina çavkaniyên sermayeya navxweyî (wek fonên teqawidiyê yên Îsraîlî) ji bo veberhênana di teknolojiyê de.

4. Parastina Hawîrdoreke Karsaziyê ya Stabîl û Pêbawer:

• Misogerkirina îstîqrara siyasî û qanûnî ji bo parastina pêbaweriya veberhêneran.
• Kêmkirina burokrasiyê û hêsankirina rêziknameyan ji bo karsaziyê.
• Berdewamkirina veberhênanê di binesaziya giştî de (wek veguhestin û ragihandin) ku ji bo sektora teknolojiyê girîng e.

5. Pêşxistina Rêbertiya Exlaqî di Teknolojiyê de:

• Avakirina çarçoveyên rêziknameyê û standardên exlaqî yên neteweyî ji bo pêşxistin û bikaranîna teknolojiyên hesas ên wekî AI û amûrên çavdêriyê.
• Teşwîqkirina nîqaşeke giştî û beşdariya civaka sivîl di biryarên li ser polîtîkayên teknolojiyê de.
• Pêşengîkirina hewildanên navneteweyî ji bo danîna norm û standardên cîhanî ji bo bikaranîna berpirsiyar a teknolojiyê.

Bi pêkanîna van pêşniyaran, Israîl dikare ne tenê serkeftina xwe ya teknolojîk bidomîne, lê di heman demê de modelekê biafirîne ku ji aliyê civakî ve berfirehtir, ji aliyê aborî ve domdartir, û ji aliyê exlaqî ve berpirsiyartir be.

Xebatên wergirtî

1. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Start-up_Nation#:~:text=Start%2Dup%20Nation%3A%20The%20Story,of%20any%20other%20foreign%20country.%22
2. Start-up Nation – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Start-up_Nation
3. Annual Innovation Report – State of High-Tech, 2022, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://innovationIsraîl.org.il/files-en/Annual%20Innovation%20Report%20-%20State%20of%20High-Tech%202022.pdf
4. The War on Gaza and Israîl’s Technology Sector – Arab Center Washington DC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://arabcenterdc.org/resource/the-war-on-gaza-and-Israîls-technology-sector/
5. ‘Cybersecurity’s Dominance Is Undeniable’: Israîl’s Tech Industry Grows 2.2% While Economy Shrinks – The Media Line, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://themedialine.org/life-lines/cybersecuritys-dominance-is-undeniable-Israîls-tech-industry-grows-2-2-while-economy-shrinks/
6. About Israîl Innovation Authority – English Innovation Site, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://innovationIsraîl.org.il/en/the-Israîl-innovation-authority/
7. Why Now Is The Best Time to Invest In Israîl, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://startupstechvc.beehiiv.com/p/why-now-is-the-best-time-to-invest-in-Israîl
8. Future Forward: Israîl’s AI Expansion Blueprint 2024 – Deloitte, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/il/Documents/Israîl-AI%20Expansion-Blueprint.pdf
9. War spurs brain drain, outflow of Israîli high-tech employees, report finds, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.timesofIsraîl.com/war-spurs-brain-drain-outflow-of-Israîli-high-tech-employees-report-finds/
10. Inside Israîl’s Thriving Tech Hub: Startups and Success Stories – Nucamp Coding Bootcamp, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.nucamp.co/blog/coding-bootcamp-Israîl-isr-inside-Israîls-thriving-tech-hub-startups-and-success-stories
11. Technology Industry | Deloitte Global, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www2.deloitte.com/il/en/pages/innovation/article/the_Israîli_technological_eco-system.html
12. Uh oh. Israîli startups have learned how to scale… – Landmark Ventures, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.landmarkventures.com/newsroom/uh-oh-Israîli-startups-have-learned-how-to-scale/
13. Technology and Innovation in Israîl: Advancing Competitive Position in a Global Environment – Scientific Research Publishing, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=88238
14. The Role of Government Policies in Fostering Startup Growth – Payble – AI SAAS – Raziel, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://raziel.vc/learn/the-role-of-government-policies-in-fostering-startup-growth
15. THE IsraîlI HIGH TECHNOLOGY ECOSYSTEM 1-Open economy strongly anchored in world markets 2- Intensive Research and Development 3-, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://assets.ctfassets.net/myqv2p4gx62v/1736Ef8rkxgRGVYTsP19Lr/b5ab19a46c803cd3eb0c95f8775183fc/The-Israîli-High-Technology-Ecosytem.pdf
16. Science and technology in Israîl – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Science_and_technology_in_Israîl
17. Unit 8200 – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Unit_8200
18. Chutzpah: Why Israîl Is a Hub of Innovation and Entrepreneurship – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.amazon.com/Chutzpah-Why-Israîl-Innovation-Entrepreneurship/dp/1982659408
19. How IDF’s Unit 8200 leverages AI to enhance targeted strikes, locate hostages – Ynetnews, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ynetnews.com/article/syy3adf1lx
20. Israîli VC fundraising hits decade low, but investment volumes rise | Ctech, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.calcalistech.com/ctechnews/article/byqbarzjyl
21. Why Israîl Is Back On Investors’ Minds Today – Forbes, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.forbes.com/councils/forbesbusinesscouncil/2025/02/03/why-Israîl-is-back-on-investors-minds-today/
22. Israîl | Dealroom.co, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://dealroom.co/guides/Israîl
23. Climate Tech Status Report 2024-25 – English Innovation Site, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://innovationIsraîl.org.il/en/press_release/climate-tech-status-report-2024-25/
24. Israîl’s Early Stage Investors on 2024 Takeaways & Expectations for 2025 | Insights | F2 VC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.f2vc.com/insights/Israîls-early-stage-investors-on-2024-takeaways-expectations-for-2025
25. Israîl Emerges as Global Leader in Cybersecurity, Raising $4 Billion in 2024 – CertPro, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://certpro.com/Israîl-cybersecurity-raised-billion/
26. 2025 Israîl FinTech Report: The Comeback Year – Viola Ventures, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.viola-group.com/violanotes/2025-Israîl-fintech-report-the-comeback-year/
27. Chutzpah, Hacking, and Other Lessons I Learned From Working in Israîl, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://capacityinteractive.com/blog/chutzpah-hacking-and-other-lessons-i-learned-from-working-in-Israîl/
28. The Full History of the Israîl Start Up Nation | Ntegra, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ntegra.com/insights/Israîl-start-nation
29. Publication: Best Practices and Lessons Learned in ICT Sector …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://openknowledge.worldbank.org/entities/publication/7db594cf-0b16-51e8-8c35-166825f83fe2
30. Technion President: How Israîl Is Removing Walls Between Academia and Business – Global Atlanta, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.globalatlanta.com/technion-president-how-Israîl-is-removing-walls-between-academia-and-business/
31. About Mobileye | Our Vision, History, and Milestones, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.mobileye.com/about/
32. Is Israîl’s innovation stalling? – GIS Reports, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.gisreportsonline.com/r/Israîl-innovation/
33. Israîl’s High-Tech Resilience: A Year after October 7 – Isra-Tech, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.isra-tech.net/Israîls-high-tech-resilience/
34. Reports – English Innovation Site, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://innovationIsraîl.org.il/en/digital-reports/
35. Israîl High tech exports – data, chart | TheGlobalEconomy.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.theglobaleconomy.com/Israîl/high_tech_exports/
36. Balance of Payments Issue: Export Growth in the High-Tech Industries, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.boi.org.il/media/qohfjxdk/chap-7.pdf
37. Intellectual property statistics – Israîl – WIPO, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.wipo.int/edocs/statistics-country-profile/en/il.pdf
38. U.S. Granted Patents: Total Patents Originating in Israîl (PATENT4NILTOTAL) – FRED, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://fred.stlouisfed.org/series/PATENT4NILTOTAL
39. World Intellectual Property Indicators, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/intproperty/941/wipo_pub_941_2011.pdf
40. Israîl should contain fiscal deficits and pursue pro-competition …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.oecd.org/en/about/news/press-releases/2025/04/oecd-economic-surveys-Israîl-2025.html
41. A Brief History of Waze – CanvasBusinessModel.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://canvasbusinessmodel.com/blogs/brief-history/waze-brief-history
42. Founder Story: Ehud Shabtai of Waze – Frederick AI, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.frederick.ai/blog/ehud-shabtai-waze
43. Mobileye: 25 Years Leading in Driver-Assist & AV Innovation – Nasdaq, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.nasdaq.com/articles/mobileye-25-years-leading-in-driver-assist-av-innovation
44. Check Point Software Technologies Ltd. (CHKP): history, ownership, mission, how it works & makes money – dcfmodeling.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://dcfmodeling.com/blogs/history/chkp-history-mission-ownership
45. Three decades of Check Point (and cybersecurity): a conversation with Gil Shwed, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.techzine.eu/blogs/security/130742/three-decades-of-check-point-and-cybersecurity-a-conversation-with-gil-shwed/
46. 13 Steps Wix Took To Grow $1.7 Billion in Revenue – LATKA – B2B SaaS Blog, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://blog.getlatka.com/wix-revenue/
47. Wix.com Ltd. (WIX): history, ownership, mission, how it works & makes money – dcfmodeling.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://dcfmodeling.com/blogs/history/wix-history-mission-ownership
48. Searching for the Next Big Thing in the Land of Startups – Sumitomo Corporation, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.sumitomocorp.com/en/jp/enrich/contents/0003
49. Pioneering Israîli Social Impact Tech Companies – Startup Nation …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://startupnationcentral.org/hub/blog/pioneering-Israîli-social-impact-tech-companies/
50. At 77, Israîli technology needs to scale with strategy – JNS.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.jns.org/at-77-Israîli-technology-needs-to-scale-with-strategy/
51. Israîli press review: High-tech brain drain plagues Israîl | Middle East Eye, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.middleeasteye.net/news/Israîli-press-review-high-tech-brain-drain-plagues
52. Netanyahu’s War Causes Brain Drain In Israîl, Tech Industry Faces Workforce Exodus, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=L5rTAG0SxNQ
53. Reducing socio-economic differences between municipalities in Israîl | OECD, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.oecd.org/en/publications/reducing-socio-economic-differences-between-municipalities-in-Israîl_4a8ada63-en.html
54. Reducing socio-economic differences between municipalities in Israîl – IDEAS/RePEc, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ideas.repec.org/p/oec/ecoaaa/1645-en.html
55. key policy developments in education, training and employment – Israîl 2024 – ETF (europa.eu), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.etf.europa.eu/sites/default/files/2024-12/Country%20Fiche_Israîl_2024_EN_web.pdf
56. A Picture of the Nation 2023 – מרכז טאוב, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.taubcenter.org.il/en/pr/pon-2023/
57. Despite war and tension, Israîli high-tech had a great year – Israîl21c, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.Israîl21c.org/despite-war-and-tension-Israîli-high-tech-had-a-great-year/
58. Israîl’s Technological Power and Ethical Issues in The Shadow Of Cyber Warfare / Siber Savaşların Gölgesinde İsrail’in Teknolojik Gücü ve Etik Sorunlar – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/388729482_Israîl’s_Technological_Power_and_Ethical_Issues_in_The_Shadow_Of_Cyber_Warfare_Siber_Savaslarin_Golgesinde_Israil’in_Teknolojik_Gucu_ve_Etik_Sorunlar
59. Tech companies’ collaborations with Israîl trigger AI ethics debate – Anadolu Ajansı, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.aa.com.tr/en/artificial-intelligence/tech-companies-collaborations-with-Israîl-trigger-ai-ethics-debate/3482753
60. Israîli startups continue to shape the future in Quantum computing, AI – Ynetnews, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ynetnews.com/business/article/rj4kyoeeel