1. Destpêk: Xalîçeyên Efxanî wekî Mîrateke Çandî ya Tevlihev

Xalîçeyên Efxanî, ku bi sêwiranên xwe yên hûrgilî û rengên zindî têne nasîn, ne tenê kelûpelên malê ne, lê di heman demê de beşek girîng ji dîrok û çanda Efxanistanê ne.¹ Ev xalîçe, ku bi destan têne çêkirin, gelek caran çîrokên civakî, dîrokî û etnîkî yên welêt vedibêjin. Girîngiya wan ji bikaranîna rojane wêdetir diçe û digihîje sembola dewlemendî, statu û kevneşopiyê.¹ Ev rastî destnîşan dike ku xalîçe ne tenê tiştên estetîkî ne, lê di heman demê de belgeyên çandî yên girîng in ku dikarin ji bo têgihiştina civak û dîroka Efxanistanê wekî çavkaniyên hêja werin bikaranîn. Bi taybetî, xalîçeyên Efxanî, nemaze yên bi motîfên dîrokî an “şerî”, dikarin wekî arşîvên tekstîlê yên nefermî werin dîtin. Ev xalîçe bûyer û guhertinên civakî-siyasî yên ku dibe ku di tomarên nivîskî yên fermî de bi tevahî neyên temsîl kirin, tomar dikin. Mînak, xalîçeyên şer, ku di beşeke paşê de bi hûrgilî werin nîqaş kirin, bi eşkere bûyerên dîrokî yên nêz nîşan didin.² Her wiha, motîfên kevneşopî jî dikarin serdemên berê, koçberî, an bandorên çandî yên demdirêj temsîl bikin.⁴ Ji ber vê yekê, xalîçe dibin şahidên bêdeng ên dîrokê, ku ji hêla hunermendên ku rasterast ji van bûyeran bandor bûne ve hatine afirandin. Ev yek wan dike çavkaniyek alternatîf û hêja ji bo têgihiştina dîrokê ji perspektîfa gel.

Pîşesaziya xalîçeyên Efxanî ne statîk e; ew bi berdewamî di navbera parastina teknîk û sêwiranên kevnar û adaptasyona li hember guhertinên civakî, pevçûnên siyasî, û daxwazên bazara gerdûnî de diheje. Ev dinamîk di derketina xalîçeyên şer de û di guhertinên bikaranîna reng û materyalan de bi awayekî berbiçav xuya dike. Dîroka xalîçeyan bi hezar salan kevn e ¹, û teknîk û materyalên kevneşopî yên wekî hirî û boyaxên xwezayî hîn jî girîngiya xwe diparêzin.⁶ Lêbelê, xalîçeyên şer motîfên nûjen ên radîkal destnîşan dikin ku bersivek rasterast ji bûyerên hemdem re ne.² Her wiha, hinardekirin û bazara navneteweyî bandorek mezin li ser sêwiran û hilberînê dike.¹ Ji ber vê yekê, ev ne tenê parastina pasîf a kevneşopiyê ye, lê diyalogek çalak a di navbera rabirdû û niha de ye, ku di her xalîçeyê de tê xuyang kirin.

Ev gotar dê bi awayekî akademîk li ser dîrok, teknîkên çêkirinê, materyal, sêwiran, motîf, wateyên sembolîk, celebên xalîçeyan (tevî xalîçeyên şer ên nûjen), rewşa pîşesaziya hemdem, pirsgirêkên ku pê re rû bi rû ne, û girîngiya çandî ya xalîçeyên Efxanî raweste. Gotar dê bi mînak, tablo û îstatîstîkan were dewlemend kirin da ku têgihiştineke kûr pêşkêş bike.

2. Koka Dîrokî û Pêşketina Hunera Xalîçebûnê li Efxanistanê

Hunera çêkirina xalîçeyan li Efxanistanê xwedî reh û rîşalên dîrokî yên kûr e ku bi hezar salan paşde diçe. Ev huner ne tenê şahidê jêhatîbûna destî ya gelên herêmê ye, lê di heman demê de neynika danûstandinên çandî û guherînên civakî-aborî yên ku Efxanistan di dirêjahiya dîrokê de jiyaye ye.

Serdemên Destpêkê û Bandorên Çandî

Kevnariya hunera çêkirina xalîçeyan li Efxanistanê digihîje zêdetirî 2,000 sal berê, bi şaristaniyên Baktriya û Sogdiyanayê dest pê dike. Di destpêkê de, ev xalîçe bi giranî ji bo nivînan dihatin bikaranîn û bi nexş û sembolên hûrgilî hatibûn xemilandin.¹ Ev yek nîşan dide ku ji serdema kevnar ve, xalîçe ne tenê ji bo armancên pratîkî yên wekî germbûn û rehetiyê, lê di heman demê de ji bo îfadeya hunerî û ragihandina wateyên sembolîk jî hatine çêkirin. Cihê erdnîgarî yê Efxanistanê, wekî xaçerêyeke girîng li ser Rêya Îpekê ya dîrokî, ew kiriye qadeke ku gelek çand û şaristanî tê de li hev dicivin û bandorê li hev dikin. Ev yek di cihêrengiya sêwiran û teknîkên xalîçeyên Efxanî de bi zelalî xuya dike.⁹ Rêya Îpekê ne tenê ji bo bazirganiya kelûpelên wekî hevrîşim û biharatan, lê her weha ji bo veguhestina raman, teknîkên hunerî û motîfan jî rê vekir. Ev danûstandina çandî bê guman bandorek mezin li ser pêşketina hunera xalîçebûnê ya herêmî kiriye.

Di serdema Tîmûriyan de (sedsalên 14-15an), nemaze bajarê Heratê, ku wê demê yek ji paytextên Tîmûriyan bû, bû navendeke girîng a çand, huner û zanistê. Her çend delîlên rasterast û mînakên berbiçav ên xalîçeyên ku rasterast ji serdema Tîmûriyan mane kêm bin jî, tê texmîn kirin ku motîf û şêwazên hunerî yên ku di vê serdemê de geş bûne, bandorek kûr û demdirêj li ser sêwiranên xalîçeyên paşerojê yên Efxanî û herêmên cîran kirine.¹⁰ Motîfên wekî “Chintamani”, ku ji sê xalan û du xêzên pêldar pêk tê û di serdema Tîmûriyan de wekî semboleke hêz û bextewariyê populer bû, dibe ku di hin sêwiranên xalîçeyên herêmî de şopa xwe hiştibe an jî bi awayên cuda hatibe şîrovekirin.¹² Ev serdem, bi geşbûna hunerên wekî mînyatur, kalîgrafî û mîmariyê, hawîrdorek afirîner peyda kir ku bêguman bandor li estetîka tekstîlan jî kiriye.

Dîroka dirêj a çêkirina xalîçeyan li Efxanistanê, tevî serdemên bêîstîkrarî, şer û dagirkeriyê, berxwedana çandî ya gelê Efxan nîşan dide. Ji serdema Baktriya û Sogdiyanayê heya roja îro ¹, welat di dîrokê de gelek guhertin û pevçûn dîtine, ji Rêya Îpekê bigire heya desthilatdariya Tîmûriyan, dagirkeriya Sovyetê û şerê navxweyî yê demdirêj.¹ Tevî van hemû dijwariyan, hunera xalîçebûnê ne tenê wekî debara jiyanê, lê her weha wekî rêbazek ji bo parastin û domandina nasnameya çandî di nav nifşan de xizmet kiriye. Ev berdewamî û kapasîteya adaptasyonê, wekî ku di derketina xalîçeyên şer de jî tê dîtin, nîşan dide ku xalîçevanî ne tenê pîşeyek e, lê beşek ji DNAya çandî ya Efxanistanê ye ku li hemberî dijwariyan li ber xwe dide û xwe nû dike.

Geşedana Bazirganî û Navûdengiya Navneteweyî

Di salên 1600an de, xalîçeyên Efxanî dest bi hinardekirina ji bo deverên din ên cîhanê kirin. Ji ber sêwiranên xwe yên tevlihev, rengên xweşik û kalîteya bilind, van xalîçeyan zû bala bazarên derve kişandin û populer bûn.¹ Ev yek nîşan dide ku qîmeta hunerî û bazirganî ya van xalîçeyan ji zû de ji hêla xerîdarên navneteweyî ve hatiye naskirin û teqdîrkirin.

Serdema desthilatdariya Şah Emanullah Xan (1919-1929) ji bo hunera çêkirina xalîçeyên Efxanî wekî qonaxeke nû ya geşedanê tê dîtin. Di vê demê de, çêkirina xalîçeyan gihîşt asteke nû ya serkeftina hunerî. Şah Emanullah Xan, ku bi reformên xwe yên modernîzasyonê dihat nasîn, girîngiyeke taybet da huner û pîşesaziyên xwecihî. Wî ferman da ji bo çêkirina hin ji xalîçeyên herî xweşik û tevlihev ên ku heta niha hatine çêkirin. Gelek ji van xalîçeyên ku di bin patronaja wî de hatine çêkirin, îro jî wekî şaheserên hunerî di muzexane û koleksiyonên taybet ên li seranserê cîhanê de têne parastin û pêşandan.⁶ Ev serdem dikare wekî “serdema zêrîn” a nûjen a xalîçebûnê li Efxanistanê were binavkirin, ku tê de hem kalîteya teknîkî hem jî estetîka sêwiranê gihîşt lûtkeyê.

Girîngiya xalîçeyên Efxanî di qada navneteweyî de di sala 2003an de bi awayekî fermî hate pejirandin, dema ku Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî (UNESCO) çêkirina xalîçeyên Efxanî wekî “Şahesereke Mîrata Devkî û Ne-Maddî ya Mirovahiyê” îlan kir. Ev naskirina bi prestîj ne tenê hurmetek ji bo dîroka kûr û jêhatîbûna hunerî ya tevnkarên Efxan bû, lê di heman demê de alîkariya bilindkirina hişmendiyê li ser xalîçeyên Efxanî li seranserê cîhanê kir û eleqeyeke nû ji bo hilberîn û parastina wan geş kir.⁶

Bandora patronaj û siyasetê li ser pêşketina hunerî di dîroka xalîçeyên Efxanî de bi zelalî xuya dike. Fermanên Şah Emanullah Xan ji bo xalîçeyên bi kalîte ⁶ û naskirina UNESCOyê ⁶ destnîşan dikin ku piştgirî û polîtîkayên erênî yên derve dikarin bandorek girîng li ser statu, kalîte û pêşkeftina formên hunerî yên kevneşopî bikin. Berevajî vê, serdemên bêîstîkrariya siyasî, şer û kêmbûna piştgiriyê, wekî dagirkeriya Sovyetê û şerê navxweyî, zirarên mezin dane pîşesaziyê û bûne sedema koçberiya gelek hunermend û tevnkarên jêhatî.⁶ Ev yek nîşan dide ku hunerên kevneşopî ji bo geşedan û domdariyê ne tenê bi jêhatîbûna hunermendan ve, lê her weha bi hawîrdora siyasî, aramiyê û piştgiriya sazûmanî ve jî bi xurtî girêdayî ne.

Li jêr tabloyek heye ku serdemên sereke yên dîrokî di çêkirina xalîçeyên Efxanî de û bandorên wan nîşan dide:

Tablo 1: Serdemên Sereke yên Dîrokî di Çêkirina Xalîçeyên Efxanî de

Serdem	Taybetmendiyên Sereke/Bûyerên Girîng	Bandorên li ser Xalîçeyan	Çavkanî
Baktriya/Sogdî (2000+ sal berê)	Şaristaniyên kevnar ên herêmê.	Bikaranîna destpêkê ji bo nivînan, xemilandin bi nexş û sembolên hûrgilî.	1
Serdema Îslamî ya Destpêkê & Rêya Îpekê	Belavbûna Îslamê, Efxanistan wekî navendeke bazirganî û çandî li ser Rêya Îpekê.	Danûstandina teknîk û motîfan bi çandên din re, pêşketina şêwazên herêmî.	9
Serdema Tîmûriyan (Sedsalên 14-15an)	Herat wekî navendeke hunerî ya girîng.	Bandora potansiyel a motîfên Tîmûrî (mînak, Chintamani, arabesk) li ser sêwiranên paşerojê, her çend mînakên rasterast kêm bin jî.	10
Sedsala 17an – Destpêka Hinardekirinê	Destpêka hinardekirina xalîçeyên Efxanî ji bo bazarên navneteweyî.	Zêdebûna populerbûnê li derve ji ber sêwiranên tevlihev û rengên xweşik.	1
Serdema Şah Emanullah Xan (1919-1929)	Patronaja şahane ji bo hunera xalîçebûnê, hewldanên modernîzasyonê.	Gihîştina asteke nû ya serkeftina hunerî, çêkirina xalîçeyên bi kalîte û sêwiranên hûrgilî.	6
Serdema Piştî Dagirkeriya Sovyetê (1979-)	Dagirkeriya Sovyetê, şerê navxweyî, destwerdana DYA.	Derketina “xalîçeyên şer” bi motîfên leşkerî, koçberiya tevnkaran, kêşeyên ji bo pîşesaziyê, lê her weha berxwedan û adaptasyona hunerî. Naskirina UNESCOyê (2003) ji bo bilindkirina hişmendiyê.	2

Ev tablo bi awayekî kronolojîk pêşketina hunera xalîçeyên Efxanî nîşan dide û çarçoveyek dîrokî ya zelal ji bo têgihiştina beşên din ên gotarê peyda dike.

3. Materyal û Teknîkên Çêkirinê yên Kevneşopî

Kalîte û bedewiya xalîçeyên Efxanî bi giranî bi materyalên ku têne bikaranîn û teknîkên çêkirinê yên ku bi sedsalan e ji nifşekî derbasî nifşekî din bûne ve girêdayî ye. Bikaranîna çavkaniyên xwezayî û jêhatîbûna destî ya tevnkaran bingeha vê hunera kevnar pêk tîne.

Cûreyên Hirî, Hevrîşim û Boyaxên Xwezayî

Materyalê sereke ku di çêkirina piraniya xalîçeyên Efxanî de tê bikaranîn hirî ye.¹ Ev hirî bi gelemperî ji pezên ku li herêmên çiyayî û deştî yên Efxanistanê têne xwedîkirin, tê peydakirin. Hirîya Efxanî bi kalîteya xwe ya bilind, domdarî û kapasîteya xwe ya ji bo girtina rengan baş tê nasîn.⁷ Çend cureyên taybetî yên hiriyê di çêkirina xalîçeyan de têne bikaranîn:

• Hirîya Ghaznî: Ev hirî ji herêma Ghaznî tê û bi gelemperî bi destan tê ristin. Taybetmendiyeke wê ew e ku carinan di rengê wê de guherînên hûr (abrash) çêdibin, ku ev yek ji hêla hin berhevkaran ve wekî nîşana otantîkbûnê tê dîtin.¹⁷
• Hirîya Velayatî (Parêzgehî): Ev cure hirî, ku ji parêzgeha Kunarê tê, bi nermî, nazikî û biriqandina xwe navdar e.¹⁷
• Hirîya Merîno: Carinan wekî hirîya Pakistanî jî tê binavkirin, ev hirî bi makîneyê tê ristin û rengan bi tevahî û bê abrash digire. Ew nerm û biriqandî ye mîna hevrîşimê, lê dibe ku ji hirîya Ghaznî kêmtir domdar be.¹⁷
• Hirîya Beljîkî (Beljik): Ev hirîyeke bi kalîte ye ku ji Beljîkayê tê îtxalkirin û ji ber nermî, sivikî, domdarî û şiyana wê ya ji bo çêkirina girêkên hûr tê tercîhkirin.¹⁷ Ji bilî hiriyê, porê deve û bizinê jî carinan ji bo zêdekirina nermî, hêz û berxwedana li hember lekeyan di hin cureyên xalîçeyan de têne bikaranîn.⁷

Hevrîşim materyaleke din a bi qîmet e ku di çêkirina hin xalîçeyên Efxanî yên herî baş û bi kalîte de tê bikaranîn.¹ Ew bi taybetî ji bo çêkirina hûrgiliyên sêwiranê yên nazik, ji bo zêdekirina biriqandinê, an jî ji bo xalîçeyên ku bi tevahî ji hevrîşimê hatine çêkirin (wek xalîçeyên Mauri an jî hin xalîçeyên Kabulê) tê bikaranîn.¹⁴ Xalîçeyên hevrîşimî yên ji Kabulê dikarin bigihîjin tîrbûneke girêkan a pir bilind, heta 490 gireˆk/ıˆnc¸​2.²¹ Pembû jî carinan wekî materyalek ji bo têlên bingehîn (warp) an jî wekî beşek ji têlên dagirtinê (weft) di hin xalîçeyan de tê bikaranîn, nemaze di xalîçeyên Belûçî yên nûjen de.¹

Bi kevneşopî, ji bo rengdarkirina têlên hirî û hevrîşimê, boyaxên xwezayî yên ku ji çavkaniyên nebatî, mîneralî û kêzikan têne derxistin, têne bikaranîn.⁴ Ev pratîk ne tenê rengên dewlemend û zindî dide xalîçeyan, lê di heman demê de girêdana vê hunerê bi xwezayê re jî nîşan dide. Mînakên çavkaniyên boyaxên xwezayî ev in:

• Indigofera tinctoria (Nîl): Ji bo bidestxistina rengê şînê kûr û tonên wê yên cihêreng.⁷
• Rubia tinctorum (Koka Madderê): Ji bo rengên sor, ji sorê geş bigire heya bordo û qehweyî-sor.⁷
• Delphinium sulphureum (Larkspur/Îsparuk) an Reseda luteola (Weld): Ji bo rengê zer û tonên wê yên zêrîn.²²
• Punica granatum (Qalikê Hinarê): Ji bo rengên zer, qehweyî an jî wekî mordant.²³
• Quercus (Darberû): Qalikê darberûyê ji bo rengê qehweyî.²² Boyaxên xwezayî bi kalîteya xwe ya bilind, demdirêjî û şiyana xwe ya ji bo afirandina rengên ku bi demê re bi awayekî xweşik diguherin (patina) têne nasîn.⁷ Cûdahiyên herêmî di bikaranîna boyaxan de jî hene; mînak, hatiye dîtin ku xalîçeyên ji parêzgeha Balkhê li bakur bi gelemperî rengîntir û geştir in, dema ku yên ji parêzgeha Kandaharê li başûr tarîtir û nermtir in.⁶ Ev cudahî dibe ku ji ber hebûna nebatên boyaxê yên cihêreng li her herêmê an jî ji ber tercîhên estetîkî yên herêmî bin.

Şêwazên Tevnê û Cûreyên Girêkan

Pêvajoya çêkirina xalîçeyek Efxanî ya bi destan karekî kedkar û demdirêj e ku jêhatîbûn û sebreke mezin hewce dike. Teknîka herî berbelav a ku ji bo çêkirina xalîçeyên bi pûş (pile) tê bikaranîn, tevnkarî li ser destgehekê (loom) ye. Du cureyên sereke yên destgehan hene:

• Destgehên Vertîkal (Rawestayî): Ev cure destgeh bi gelemperî di atolyeyên bajarî û ji bo çêkirina xalîçeyên mezin û hûrgilî têne bikaranîn. Tevnkar ji binî ber bi jor ve dixebite.²⁴
• Destgehên Horîzontal (Razayî): Ev destgeh ji hêla eşîrên koçer ve bi berfirehî têne bikaranîn ji ber ku ew sivik in û bi hêsanî têne barkirin. Destgeh li ser erdê tê danîn û tevnkar li ser erdê rûdinê û dixebite.¹⁷ Pêvajoya tevnê bi amadekirina têlên bingehîn (warp) dest pê dike, ku bi dirêjahiya xalîçeyê li ser destgehê têne kişandin û teng kirin. Paşê, tevnkar dest bi girêdana girêkan dike. Her girêk li dora cotek (an carinan zêdetir) têlên bingehîn bi karanîna perçeyên kurt ên têlên hirî an hevrîşimê yên rengîn tê girêdan. Piştî her rêzek girêkan, yek an çend têlên dagirtinê (weft) bi awayekî horîzontal di navbera têlên bingehîn de têne derbas kirin û bi şanek taybet (comb beater) têne pêçandin da ku girêk û tevna xalîçeyê xurt bibin.¹ Xalîçeyek mezin a Efxanî dikare ji şeş heta neh mehan bigire heta ku temam bibe, ku ev yek asta ked û hunera ku di her perçeyê de heye nîşan dide.¹⁹

Du cureyên sereke yên girêkan di çêkirina xalîçeyên Rojhilatî de, tevî yên Efxanî, têne bikaranîn:

• Girêka Farisî (Senneh an Asîmetrîk): Di vê girêkê de, têl li dora têlekî bingehîn bi tevahî tê pêçandin û li pişt têla bingehîn a cîran bi awayekî vekirî derbas dibe. Ev girêk asîmetrîk e û dihêle ku sêwiranên hûrgilîtir, xêzên ziravtir û nexşên şikilkî (curvilinear) werin çêkirin. Xalîçeyên Efxanî bi gelemperî girêka Farisî bikar tînin.⁷
• Girêka Tirkî (Ghiordes an Sîmetrîk): Di vê girêkê de, têl li dora du têlên bingehîn ên cîran tê pêçandin û her du serên têlê ji navbera heman du têlên bingehîn derdikevin. Ev girêk sîmetrîk e û bi gelemperî xalîçeyek stûrtir, zexmtir û domdartir çêdike. Ew ji bo sêwiranên geometrîk guncawtir e.²⁴

Tîrbûna girêkan, ku bi gelemperî wekî hejmara girêkan di her înçeka çargoşe de (KPSI) an jî di her metrekareyekê de tê pîvandin, nîşaneyeke girîng a kalîte, hûrgiliya sêwiranê û dema çêkirinê ye. Xalîçeyên bi tîrbûneke girêkan a bilindtir bi gelemperî hûrgiliyên sêwiranê yên zêdetir nîşan didin û wekî bi qîmettir têne hesibandin.²⁵ Xalîçeyek bi kalîte bi gelemperî ji 120,000 gireˆk/m2 zêdetir dihewîne.²⁹ Xalîçeyên Efxanî yên tîpîk xwedî tîrbûneke girêkan a di navbera 150,000−250,000 gireˆk/m2 de ne.³⁰

Ji bilî xalîçeyên bi pûş, Kîlîm jî cureyekî girîng ê tekstîlên Efxanî ne. Kîlîm xalîçeyên rûçal (flat-woven) in ku bê girêk têne çêkirin. Sêwiran bi têkelkirina têlên rengîn ên weft (horîzontal) û warpê (vertîkal) tê afirandin. Teknîka “slitweave” (şilaftevn) taybetmendiyeke kîlîman e, ku tê de valahiyên biçûk (şilaf) di navbera blokên rengên cihêreng de çêdibin, ku ev yek dibe alîkar ji bo afirandina nexşên geometrîk ên zelal û tûj.¹⁴ Kîlîm bi sivikî û pirrengiya xwe têne nasîn û hem wekî bergên erdê hem jî wekî xemlên dîwaran têne bikaranîn.

Hilbijartina materyalên xwecihî (wek hirîya Ghaznî) û boyaxên xwezayî, ligel teknîkên girêkdanê yên taybet (piranî Farisî), ne tenê bandorê li ser kalîte û xuyanga xalîçeyê dike, lê di heman demê de wekî îmzeyek çandî ya herêmî û etnîkî jî kar dike. Ev dihêle ku pispor û berhevkar koka xalîçeyê heta radeyekê diyar bikin. Cûreyên hirî yên herêmî ¹⁷ û boyaxên xwezayî yên ji nebatên herêmî ⁷ bi hev re “terroir”ekî tekstîlê diafirînin, ku taybetmendiyên erdnîgarî, çavkaniyên xwezayî û kevneşopiyên çandî yên herêmekê nîşan dide. Wekî din, tîrbûna girêkan (KPSI) rasterast bi dema çêkirinê û asta jêhatîbûna pêwîst ve girêdayî ye. Xalîçeyek bi KPSIya bilind, wek xalîçeyên hevrîşimî yên Kabulê ²¹, ne tenê hûrgiliyên sêwiranê yên zêdetir nîşan dide, lê di heman demê de ked û demeke pir zêdetir jî hewce dike.²⁵ Ev yek bandorek mezin li ser nirxa dawî ya xalîçeyê dike û nîşan dide ku her xalîçe veberhênanek girîng a ked û hunerê ye. Ji ber vê yekê, nirxa xalîçeyekê ne tenê ji hêla estetîkê ve, lê her weha ji hêla asta ked û jêhatîbûna ku tê de ye jî tê pîvandin; her girêk çîrokek kedê vedibêje.

Li jêr tabloyek heye ku materyalên asayî û boyaxên xwezayî yên ku di xalîçeyên Efxanî yên kevneşopî de têne bikaranîn, nîşan dide:

Tablo 2: Materyalên Asayî û Boyaxên Xwezayî di Xalîçeyên Efxanî yên Kevneşopî de

Kategorî	Navê Materyal/Boyaxê	Çavkanî/Nebat	Rengê ku Tê Hilberandin	Taybetmendî/Bikaranîn	Çavkanî
Materyalên Bingehîn	Hirîya Ghaznî	Pezên herêma Ghaznî	Cûrbecûr (li gorî boyaxê)	Bi destan tê ristin, domdar, carinan bi abrash.	17
	Hirîya Velayatî	Pezên parêzgeha Kunarê	Cûrbecûr	Nerm, nazik, biriqandî.	17
	Hirîya Merîno	Pezên Merîno (carinan ji Pakistanê)	Cûrbecûr	Bi makîneyê tê ristin, rengan baş digire, nerm, biriqandî.	17
	Hirîya Beljîkî (Beljik)	Ji Beljîkayê tê îtxalkirin	Cûrbecûr	Pir bi kalîte, nerm, sivik, domdar, ji bo girêkên hûr guncaw.	17
	Hevrîşim	Kurmê hevrîşimê	Cûrbecûr (bi gelemperî rengên geş û biriqandî)	Ji bo xalîçeyên luks, hûrgiliyên sêwiranê, pir nerm û biriqandî.	1
	Pembû	Nebata pembûyê	Spî (xwezayî)	Ji bo têlên bingehîn (warp) an weft di hin xalîçeyan de, nemaze yên nûjen.	1
Boyaxên Xwezayî	Koka Madderê (Rubia tinctorum)	Koka nebatê madderê	Sor (ji geş heta bordo, qehweyî-sor)	Rengê sor ê klasîk di gelek xalîçeyên Rojhilatî de.	7
	Indigo (Indigofera tinctoria)	Pelên nebatê indigo	Şîn (ji şînê ezmanî heta şînê kûr/tarî)	Rengê şîn ê bingehîn ê xwezayî.	7
	Îsparuk (Delphinium sp.) / Weld (Reseda luteola)	Kulîlk, pel û stûnên nebatê	Zer (ji zerê zirav heta zêrîn)	Ji bo bidestxistina rengê zer û ji bo tevlihevkirina bi indigo re ji bo kesk.	22
	Qalikê Hinarê (Punica granatum)	Qalikê fêkiyê hinarê	Zer, qehweyî, an wekî mordant	Rengên germ dide, carinan ji bo xurtkirina rengên din.	23
	Gûz (Juglans regia)	Qalikê gûzê	Qehweyî (ji qehweyî yê ronî heta tarî)	Rengê qehweyî yê domdar.	31
	Çermê Pîvazê (Allium cepa)	Çermê pîvazê (sor an zer)	Zer, porteqalî, qehweyî-sor, kesk (bi mordantên cuda)	Çavkaniyeke berbelav û hêsan a boyaxê.	31

Ev tablo tenê çend mînakên sereke nîşan dide; gelek nebat û çavkaniyên din ên xwezayî jî ji bo bidestxistina rengên cihêreng di kevneşopiya boyaxkirina Efxanî de têne bikaranîn.

4. Sêwiran, Motîf û Wateyên Sembolîk

Sêwiran û motîfên di xalîçeyên Efxanî de ne tenê xemilandî ne, lê di heman demê de zimanekî dîtbarî yê dewlemend pêk tînin ku dîrok, çand, bawerî û nasnameya komên etnîkî yên cihêreng ên Efxanistanê radigihîne. Her nexş û reng xwedî wateyeke sembolîk a kûr e ku bi sedsalan e di nav kevneşopiya tevnkariyê de hatiye parastin û pêşxistin.

Cûreyên Sêwiranên Klasîk

Xalîçeyên Efxanî bi cûrbecûr sêwiranên xwe yên klasîk navdar in, ku her yek xwedî taybetmendî û dîroka xwe ya yekta ye:

• Gul (Göl): Ev motîfa herî berbelav û naskirî ye, nemaze di xalîçeyên ku ji hêla komên Tirkmen ve têne çêkirin. “Gul” bi Farisî tê wateya “kulîlk” an “gul” ⁵, lê di konteksta xalîçeyan de ew bi gelemperî şeklekî heştgoşeyî yê stîlîzekirî û dubarekirî ye.¹⁴ Carinan ev motîf wekî “pêyê fîlan” jî tê binavkirin.¹⁴ Gulên cihêreng bi eşîrên Tirkmenî yên cihêreng ve girêdayî ne û wekî sembolên nasnameyê yên eşîrî kar dikin, mîna nîşanên malbatî (coat of arms) yên Ewropî.¹⁰ Hatiye dîtin ku mezinahiya Gulan bi demê re guheriye; Gulanên ku sed sal berê dihatin çêkirin bi gelemperî mezin bûn (carinan heta 16 înç fireh), lê Gulanên îroyîn bi gelemperî piçûktir in.¹⁴ Belavbûn û cihêrengiya motîfa Gul di nav eşîrên Tirkmen de ne tenê nasnameya eşîrî nîşan dide, lê di heman demê de dikare wekî nexşeyek çandî-erdnîgarî ya têkiliyên dîrokî, rêyên koçberiyê, û danûstandinên di navbera van koman de were xwendin. Guhertinên di mezinahî û şêwaza Gulan de bi demê re dibe ku guhertinên civakî û siyasî yên ku bandor li van koman kirine nîşan bide.
• Heratî (Mahi): Nexşeke din a pir populer nexşeya Heratî ye, ku navê xwe ji bajarê dîrokî yê Heratê li rojavayê Efxanistanê digire. Ev nexşe bi gelemperî ji çarçoveyeke elmasî (diamond lattice) û serê kulîlkekê di navenda her elmasê de pêk tê, ku bi pelên akantusê yên stîlîzekirî yên ku ber bi derve ve dizivirin, dorpêçkirî ye. Carinan jê re “mahî” (bi Farisî masî) tê gotin, ji ber ku pelên akantusê dişibin şeklê masiyan.⁵ Tê bawer kirin ku motîfên Heratî masiyên piçûk ên ku di şevên heyva tijî de ji bo nefesê hildidin ser rûyê avê û di bin ronahiya heyvê de dibiriqin, sembolîze dikin.⁵ Ev nexşe hem di sêwiranên bi medalyona navendî de hem jî di sêwiranên tevahî (all-over) de tê bikaranîn.
• Boteh (Paisley): Boteh yek ji nexşên herî gelemperî û naskirî yên Rojhilatî ye. Şiklê wê yê karakterîstîk dişibe hirmî, pelê şewitî, alavê şewatê, an jî dilopekê.⁵ Ev motîf bi gelemperî wekî tovê jiyanê, zayînî, jiyana herheyî, an ducaniyê tê şîrove kirin.⁵ Hin şîroveyên din jî hene ku wê wekî konek çamê, darikê selwiyê, an jî şaneya spermê ya nêr didin nasîn. Dema ku botehek mezin yekî piçûktir di nav xwe de digire, ev dikare dê û zarokê temsîl bike.³³
• Medalyon: Sêwiranên bi medalyoneke navendî ya mezin û berbiçav, ku bi gelemperî bi qadeke ji motîfên piçûktir û hûrgilîtir dorpêçkirî ye, di gelek cureyên xalîçeyên Efxanî de, nemaze yên ku di bin bandora sêwiranên Farisî de mane, gelemperî ne.⁶ Ev medalyon dikare yekane be an jî ji gelek medalyonên piçûktir pêk were ku bi awayekî sîmetrîk li ser rûyê xalîçeyê hatine rêzkirin.⁶
• Nexşên Tevahî (All-over): Van cure sêwiranan nexşekê ku tevahiya rûyê xalîçeyê (qada navendî) bi awayekî dubarekirî û rîtmîk digire, vedihewînin. Nexşên geometrîk ên tevlihev, motîfên kulîlkan ên stîlîzekirî, û nexşên razber (abstract) di nav van de gelemperî ne.⁶
• Sêwiranên Qeraxê (Border): Hema hema hemû xalîçeyên Efxanî xwedî qeraxên hûrgilî ne ku qada navendî ya xalîçeyê dorpêç dikin. Ev qerax bi gelemperî ji çend bendên paralel pêk tên, ku her bend bi motîfên xwe yên taybet xemilandî ye. Motîfên geometrîk, sêwiranên kulîlkan, an jî xêzên sade dikarin di sêwiranên qeraxê de werin bikaranîn.⁶ Qerax ne tenê ji bo xemilandinê ne, lê di heman demê de ji bo hevsengkirina sêwirana giştî û çarçovekirina qada navendî jî girîng in.

Wateya Reng û Motîfan di Çanda Efxanî de

Reng û motîf di xalîçeyên Efxanî de ne tenê hêmanên estetîkî ne, lê di heman demê de xwedî wateyên sembolîk ên kûr in ku bawerî, nirx û serpêhatiyên çanda Efxanî nîşan didin.

• Sembolîzma Rengan: Her rengek di xalîçeyan de dikare hest û wateyên cihêreng îfade bike:

• Sor: Rengê herî serdest di gelek xalîçeyên Efxanî de, nemaze yên Tirkmenî.¹⁴ Ew bi gelemperî dewlemendî, wêrekî, bedewî, bext, şahî, an baweriyê sembolîze dike.⁵
• Şîn: Bi gelemperî axret, tenêtî, aramî û rastiyê temsîl dike.⁵ Di heman demê de dikare hêz û desthilatdariyê jî nîşan bide.
• Kesk: Rengê bihiştê, jiyanê, nûbûnê û pîroziyê ye. Ji ber ku bidestxistina wê ji boyaxên xwezayî dijwartir e, carinan di xalîçeyên kevn de kêmtir tê dîtin.
• Spî: Paqijî, zelalî, bêgunehî û ronahiyê sembolîze dike.⁵
• Zer/Zêrîn: Hêz, rûmet, dewlemendî û rojê temsîl dike.⁵
• Porteqalî: Dilsozî, dîndarî, nefsbiçûkî û germahiyê îfade dike.⁵
• Qehweyî: Zayînî, ax û girêdana bi erdê re sembolîze dike.⁵
• Reş: Bi gelemperî ji bo xêzkirina motîfan an jî wekî rengek berevajî tê bikaranîn. Carinan dikare şîn, wêrankirin an jî hêza veşartî temsîl bike.⁵
• Sembolîzma Motîfan: Her motîfek ku di xalîçeyek Efxanî de tê bikaranîn, çîrokekê vedibêje û bawerî, hawîrdor û serpêhatiyên tevnkar û civaka wê nîşan dide.⁴

• Motîfên Geometrîk: Ev motîf, ku di xalîçeyên koçerî û eşîrî de pir berbelav in, bi gelemperî girêdana mirovan bi cîhana xwezayî re sembolîze dikin. Şiklên sêgoşe, çargoşe, elmas û xêzên zîgzagî dikarin çiya, çem, zevî û stêrkan temsîl bikin.⁴ Dubarekirina şeklên geometrîk aheng, rêkûpêkî û hevsengiya ku di jiyana koçerî de tê xwestin nîşan dide.⁴
• Kulîlk û Nebat: Kulîlk di civaka Efxanî de xwedî girîngiyeke çandî ya kûr in û bedewî, mezinbûn, bextewarî û pirbûnê temsîl dikin.⁴ Mînak, lotus nemirî û vejînê sembolîze dike; lale bextewarî û dewlemendiyê; hinar zayînî û pirbûnê; û gul (rose) evîn û bedewiyê.⁵
• Dara Jiyanê: Ev semboleke kevnar û gerdûnî ye ku di gelek çandan de tê dîtin. Ew girêdana di navbera erd û ezman de, daxwaza mirovahiyê ya ji bo gihîştina îlahî, nemirî, hêvî, bihişt û ceneta herheyî temsîl dike.⁵
• Heywan: Motîfên heywanan jî di xalîçeyên Efxanî de cih digirin, her çend ji ber hin kevneşopiyên Îslamî teswîrkirina wan kêmtir be jî. Ejdeha şehrezayî, hêz, parêzvanên dara jiyanê û bextê baş sembolîze dike.⁵ Deve ( ऊट) hêz, sebir, berxwedêrî û bereketê temsîl dike.⁵ Tawus nemirî, bedewiya îlahî û parastinê nîşan dide.⁵
• Mihrab: Ev motîf, ku bi gelemperî di xalîçeyên nimêjê de tê dîtin, şiklê deriyê mizgeftê yê ku ber bi Qibleyê ve dinêre teqlîd dike. Ew deriyê bihiştê û cîhê nimêjê yê pîroz sembolîze dike.⁵
• Stêrk û Xaç: Ev motîfên parastinê ne ku tê bawer kirin xwediyê xalîçeyê ji xirabî, nexweşî, karesat û çavê xerab diparêzin. Ew her weha dikarin bextewarî û ronahiyê îfade bikin.⁵ Stêrka heştgoşeyî semboleke kevnar a giyanî ye ku bextewarî, zayînî û mêrxasiyê temsîl dike.³³
• Sembolên Eşîrî: Hin xalîçe sembol û nîşanên taybet ên ku ji bo eşîr an koma etnîkî ya ku xalîçe çêkiriye girîng in, vedihewînin. Ev dikarin şêwazên stîlîzekirî yên heywanan, nebatan, an jî şeklên geometrîk ên taybet bin ku nasname û mîrata komê nîşan didin.⁶

Dema ku hin motîf (wek Dara Jiyanê, Lotus) xwedî wateyên sembolîk ên ku di gelek çandan de têne parve kirin ⁵, şîrovekirin û girîngiya wan a taybetî di çarçoveya çanda Efxanî de dikare ji hêla baweriyên herêmî, serpêhatiyên dîrokî, û hawîrdora xwezayî ve were şekilandin. Ev tê wê wateyê ku xalîçe hem bi zimanekî sembolîk ê gerdûnî diaxivin hem jî bi awayekî kûr bi nasnameya xwe ya herêmî ve girêdayî ne. Motîfên geometrîk ên koçerî, ji bo nimûne, rasterast bi hawîrdora erdnîgarî ya Efxanistanê, wek çiya û çeman, ve girêdayî ne.⁴ Ji ber vê yekê, sembolîzma xalîçeyan tebeqeyî ye: tebeqeyek gerdûnî ya mirovahiyê û tebeqeyek herêmî ya ku taybetmendiya çanda Efxanî ye.

Her çend kevneşopiya Îslamî bi gelemperî teswîrkirina şiklên mirov û heywanan di hunerê de sînordar dike ¹⁴, hebûna van motîfan di hin cureyên xalîçeyên Efxanî de (wek xalîçeyên Shindand/Adraskand ¹⁴ û hin xalîçeyên Belûçî ¹⁰) nîşan dide ku dibe ku bandorên çandî yên beriya Îslamê, kevneşopiyên eşîrî yên taybet, an jî adaptasyonên ji bo bazarên taybetî hebin. Ev îstîsnayên ji qaîdeyê re qadeke balkêş ji bo lêkolînê li ser tebeqeyên çandî yên tevlihev an jî pragmatîzma bazirganî ya tevnkaran pêşkêş dikin.

Cudahiyên Herêmî û Etnîkî di Sêwiranê de

Efxanistan welatekî pir-etnîkî ye, û ev cihêrengiya etnîkî û herêmî bi awayekî xurt di hunera çêkirina xalîçeyan de jî xuya dike. Komên etnîkî yên sereke yên ku bi çêkirina xalîçeyan navdar in Tirkmen, Belûç, Ozbek û Hazara ne.¹⁵ Her yek ji van koman xwedî şêwaz, motîf, reng û teknîkên xwe yên taybet in:

• Xalîçeyên Tirkmenî (Daulatabad/Afghan): Ev cureyê herî naskirî û bi gelemperî wekî “xalîçeya Efxanî” ya tîpîk tê dîtin. Ew bi piranî ji hêla komên Tirkmen ve li bakurê Efxanistanê (mînak, li parêzgehên wekî Jowzjan, Faryab, Balkh, Kunduz) û carinan jî ji hêla penaberên Efxanî li Pakistanê têne çêkirin.¹⁴ Taybetmendiya wan a sereke bikaranîna motîfa Gul (bi gelemperî heştgoşeyî) ye ku li ser paşxaneyeke sor a kûr an jî bordo tê dubarekirin.¹⁴ Rengên din ên ku bi gelemperî têne bikaranîn şînê tarî, reş, û carinan jî fîrûzeyî an kremî ne. Mînakên populer ên xalîçeyên Tirkmenî Khal Mohammadi û Afghan Aqche ne. Xalîçeyên Khal Mohammadi, ku navê xwe ji hostayekî efsanewî yê Tirkmen digirin, bi rengên xwe yên sor ên kûr û geş û nexşên geometrîk ên reş an şînê tarî navdar in.¹⁵ Xalîçeyên Afghan Aqche bi gelemperî ji hêla Tirkmenan ve têne çêkirin û dibe ku hinekî hûrgilîtir bin.³⁰ Hirî materyalê sereke ye, û girêka Farisî (asîmetrîk) bi gelemperî tê bikaranîn.
• Xalîçeyên Belûçî: Ev xalîçe ji hêla gelê Belûç ve, ku bi piranî li herêmên rojava û başûrê rojavayê Efxanistanê (li nêzî sînorê bi Îran û Pakistanê re, nemaze li derdora Heratê) û her weha li Pakistanê dijîn, têne çêkirin.¹⁴ Ji ber ku gelek Belûç jiyaneke koçerî an nîv-koçerî dijîn, xalîçeyên wan bi gelemperî ji yên Tirkmenî piçûktir in û li ser destgehên horîzontal ên barkêş têne çêkirin.¹⁴ Xalîçeyên nimêjê di nav berhemên wan de gelemperî ne. Sêwiranên Belûçî bi gelemperî geometrîk in û dikarin motîfên stîlîzekirî yên nebatan û carinan jî heywanan bihewînin.¹⁰ Rengên serdest bi gelemperî tarî û xemgîn in, wek sorê kûr, qehweyî, şînê tarî û reş, lê carinan rengên ronîtir jî têne bikaranîn.¹⁴ Ew bi gelemperî têkelek ji hiriyê û porê bizinê bikar tînin, her çend hin xalîçeyên nûjen pembû jî ji bo têlên bingehîn bikar tînin.¹⁴
• Xalîçeyên Heratî: Wekî ku berê hate gotin, ev xalîçe ji herêma Heratê ne û bi nexşeya xwe ya taybet a “Heratî” an “Mahi” (masî) têne nasîn, ku tê de torgilokek elmasî bi motîfên kulîlkan û pelên masiyî yên stîlîzekirî heye.¹⁵ Ew têkelek ji bandorên Farisî û Efxanî nîşan didin û bi gelemperî sîmetrîk û hevseng in.¹⁹ Rengên wan dikarin cihêreng bin, lê bi gelemperî dewlemend û zindî ne.
• Xalîçeyên Shindand an Adraskand: Ev xalîçe, ku navê xwe ji du bajarokên li parêzgeha Heratê digirin, yek ji cureyên herî balkêş û lêgerî yên xalîçeyên Efxanî ne. Taybetmendiya wan a sereke teswîrên xwe yên razber, şêwazkirî û carinan “şêlû” yên mirovan û heywanan e.¹⁴ Ev yek ji ber wê yekê balkêş e ku kevneşopiyên Îslamî bi gelemperî teswîrkirina şiklên zindiyan di hunerê de sînordar dikin. Hebûna van motîfan dibe ku nîşana bandorên kevneşopiyên eşîrî yên kevnar an jî îfadeyeke hunerî ya yekta be.
• Xalîçeyên Mauri (Mori): Ev cure xalîçe wekî yek ji yên herî luks û bi kalîte yên Efxanî têne hesibandin. Dema ku piraniya xalîçeyên Efxanî bi kevneşopî hirîya qelewtir bikar tînin, xalîçeyên Mauri bi gelemperî pêçeke hevrîşimî bikar tînin an jî bi tevahî ji hevrîşimê têne çêkirin. Ew xwedî girêkên pir hûr, tevnên rast û biriqandineke taybet in.¹⁴ Sêwiranên wan bi gelemperî hûrgilî û elegant in.
• Kîlîmên Maimana: Maimana, bajarek li parêzgeha Faryabê li bakurê Efxanistanê, bi kîlîmên xwe yên bi kalîte û rengîn navdar e.²³ Van kîlîman, ku rûçal in û bê girêk têne çêkirin, bi gelemperî nexşên geometrîk ên zindî û rengên geş bikar tînin. Hin ji kîlîmên Maimana bi reng û nexşên xwe dişibin şêwazên tekstîlên xwecihiyên Başûrêrojavayê Amerîkayê.¹⁴

Mînakên ji Koleksiyonên Muzeyan

Qîmeta hunerî û dîrokî ya xalîçeyên Efxanî û yên ji herêmên cîran ên Asyaya Navîn di koleksiyonên gelek muzeyên navdar ên cîhanê de tê pejirandin. Her çend dibe ku ne hemû mînak rasterast wekî “Efxanî” werin binavkirin (carinan binavkirin li gorî koma etnîkî ya Tirkmen an Belûç, an jî herêma berfireh a Asyaya Navîn tê kirin), ev koleksiyon ji bo lêkolîn û têgihiştina vê hunerê girîng in:

• Xalîçeya Pazyryk: Her çend ne bi eslê xwe Efxanî be jî (ji Sîbîryayê ye û ji sedsala 5an B.Z. ye), Xalîçeya Pazyryk wekî mînaka herî kevn a xalîçeya bi pûş a ku heta niha hatiye dîtin, ji bo têgihiştina koka hunera xalîçebûnê li Asyaya Navîn girîngiyeke mezin heye. Tê texmîn kirin ku teknîk û sêwiranên ku di vê xalîçeyê de xuya dibin, bandor li ser kevneşopiyên paşerojê yên herêmê, tevî Efxanistanê, kirine.¹³
• “Xalîçeyên Qeyserî” (Emperor’s Carpets): Ev cotek xalîçeyên Heratî yên sedsalên 16-17an in ku wekî şaheserên hunera xalîçebûnê têne hesibandin. Ew berê milkê xanedana Habsburgê bûn û niha yek li Muzeya Hunerên Sepandî (MAK) li Viyanayê û ya din jî li Muzeya Metropolitan a Hunerê li New Yorkê ye. Taybetmendiyên wan ên sereke qada navendî ya sorê şerabî, qeraxa keskê zimrûdî ya zelal, û sêwiranên hûrgilî yên wekî rezên pêçayî, palmetên elegant, dîmenên şopandina heywanan û bandên ewran ên stîlîzekirî ne. Ew bi girêkên asîmetrîk (Farisî) hatine çêkirin û dibe ku têlên bingehîn û dagirtinê yên hevrîşimî an jî têkelek ji hirî û pembûyê bin.³⁵
• Koleksiyona James F. Ballard (Muzeya Metropolitan a Hunerê, New York): Ev koleksiyoneke girîng a xalîçeyên Rojhilatî ye ku di destpêka sedsala 20an de ji muzeyê re hatiye bexşandin. Ew xalîçeyên kevnar ên ji Faris, Hindistan, Tirkiye, Qefqasya, Asyaya Navîn û Spanyayê dihewîne. Her çend mînakên ku rasterast wekî “Efxanî” hatine binavkirin bi hêsanî neyên destnîşankirin, beşa Asyaya Navîn dibe ku hin perçeyên têkildar bihewîne.³⁶
• Muzeya Victoria û Albert (V&A, London): V&A xwedî yek ji koleksiyonên herî berfireh û girîng ên tekstîl û xalîçeyên cîhanê ye. Di nav koleksiyona wê de mînakên xalîçeyên Tirkmenî yên sedsala 19an û berhemên din ên ji Asyaya Navîn hene ku ji bo lêkolîna sêwiran û teknîkan girîng in.³⁷ Mînak, xalîçeyek Saryk an Yomud a Tirkmenî ya sedsala 19an (hejmara muzeyê: 854-1876) di koleksiyona wan de ye.³⁸
• Muzeya Tekstîlê ya George Washington (Washington D.C.): Ev muzexe bi taybetî ji bo lêkolîn û pêşandana tekstîlên dîrokî û hemdem hatiye veqetandin. Ew xwedî koleksiyoneke girîng a xalîçe û tekstîlên ji cîhana Îslamî ye, tevî mînakên hêja yên ji Asyaya Navîn, ku ji bo têgihiştina kevneşopiyên herêmî yên wekî yên Efxanistanê çavkaniyên hêja pêşkêş dikin.³⁹ Mînak, xalîçeyek ji Asyaya Navîn a sedsala 19an (hejmara muzeyê: R37.9.1) û rûyekî çenteyê bi pûş ji Asyaya Navîn, Turkmenistan, sedsalên 18/19an (hejmara muzeyê: 1980.13.4) di nav koleksiyona wan de ne.³⁹

Li jêr tabloyek heye ku motîfên berbiçav di xalîçeyên Efxanî de û sembolîzma wan bi kurtasî nîşan dide:

Tablo 3: Motîfên Berbiçav di Xalîçeyên Efxanî de û Sembolîzma Wan

Motîf	Teswîra Dîtbarî/Şikl	Wateya Sembolîk a Giştî	Wateya Taybet di Çarçoveya Efxanî de (eger hebe)	Eşîr/Herêma ku Pê re Têkildar e	Çavkanî
Gul (Göl)	Bi gelemperî heştgoşeyî, carinan elmasî an jî şiklên din ên geometrîk, bi kulîlkên navxweyî.	Kulîlk, gul, nasnameya eşîrî, carinan roj, heyv, stêrk.	Sembola nasnameyê ji bo eşîrên Tirkmen, “pêyê fîlan”.	Tirkmen (gelek eşîrên cihêreng)	5
Boteh (Paisley)	Şiklê hirmî, dilop, pel, an alavê şewatê.	Zayînî, tovê jiyanê, jiyana herheyî, ducanî, konek çamê, dara selwiyê.	Dema ku yek mezin yekî piçûk dihewîne: dê û zarok.	Gelek herêm, bi taybetî di bin bandora Farisî de.	5
Heratî (Mahi)	Torgilokek elmasî bi serê kulîlkekê û pelên masiyî (akantus) li dora wê.	Masiyên ku di bin ronahiya heyvê de avjeniyê dikin, bextewarî, pirbûn.	Girêdana bi bajarê Heratê re, sembola bextewariyê.	Herat, rojavayê Efxanistanê	5
Dara Jiyanê	Şaxên ku ber bi jor ve diçin, carinan bi pel, kulîlk an fêkiyan.	Nemirî, axret, hêvî, bihişt, girêdana erd û ezman, mezinbûn, şehrezayî.	Daxwaza ji bo jiyaneke dirêj û bextewar, girêdana bi baweriyên giyanî re.	Gelek herêm û komên etnîkî	5
Mihrab	Şiklê deriyê kemerî yê mizgeftê.	Deriyê bihiştê, cîhê nimêjê yê pîroz, rêberiya ber bi Qibleyê ve.	Bi taybetî di xalîçeyên nimêjê de tê bikaranîn.	Gelek herêm, bi taybetî di nav komên misilman de.	5
Deve ( ऊट)	Teswîra stîlîzekirî ya deveyê.	Hêz, sebir, berxwedêrî, dewlemendî (ji ber ku deve ji bo koçeran sermayeyek girîng e), bereket.	Girîngiya deveyê di jiyana koçerî û bazirganiya li çolistanê de.	Bi taybetî komên koçer (Tirkmen, Belûç)	5
Tawus	Teswîra stîlîzekirî ya tawusê.	Nemirî, bedewiya îlahî, parastin, rûmet, padîşahî.	Sembola bihiştê û bedewiya afirandinê.	Hin herêm, dibe ku di bin bandora Farisî an Hindî de be.	5
Stêrk (Heştgoşeyî)	Stêrkeke bi heşt goşeyan.	Bextewarî, parastin, ronahî, giyanî.	Zayînî, mêrxasî, parastina li dijî xirabiyê.	Gelek komên eşîrî, bi taybetî Tirkmen û Belûç.	5

Ev tablo tenê kurteyek ji wateyên sembolîk ên herî berbelav e. Şîrovekirina motîfan dikare li gorî herêm, eşîr û heta tevnkarê jî biguhere.

Li jêr tabloyek berawirdkirinê ya cureyên sereke yên xalîçeyên Efxanî heye:

Tablo 4: Berawirdkirina Cûreyên Sereke yên Xalîçeyên Efxanî

Cûreya Xalîçeyê	Herêma Çêkirinê ya Sereke	Komên Etnîkî yên Têkildar	Materyalên Tîpîk	Rengên Serdest	Motîf/Sêwiranên Taybet	Taybetmendiyên Din	Çavkanî
Tirkmenî (Daulatabad, Khal Mohammadi, Aqche)	Bakurê Efxanistanê (Jowzjan, Faryab, Balkh, Kunduz)	Tirkmen	Hirî (Ghaznî, Velayatî), carinan porê bizinê	Sorê kûr/bordo, şînê tarî, reş, kremî	Gul (heştgoşeyî, “pêyê fîlan”), stêrkên heştgoşeyî, nexşên geometrîk ên dubarekirî.	Bi gelemperî navîn heta mezin, KPSI navîn (150,000−250,000 gireˆk/m2), pir domdar.	14
Belûçî	Rojava û başûrê rojavayê Efxanistanê (nêzî Heratê, sînorê Îran/Pakistanê)	Belûç	Hirî, porê bizinê, carinan pembû (nûjen)	Sorê tarî, qehweyî, şînê tarî, reş, kremî	Nexşên geometrîk, motîfên stîlîzekirî yên nebatan û carinan heywanan, xalîçeyên nimêjê.	Bi gelemperî piçûk (ji ber jiyana koçerî), tevnên hûr, carinan rengên zindîtir.	10
Heratî (Mahi)	Herêma Heratê (bakurê rojavayê Efxanistanê)	Tevlîhev (bandora Farisî)	Hirî, carinan hevrîşim ji bo hûrgiliyan	Cûrbecûr, bi gelemperî dewlemend û zindî	Nexşeya “Heratî” (torgiloka elmasî bi kulîlk û pelên masiyî), medalyonên navendî.	Sîmetrîk, hevseng, bi kalîte.	15
Shindand / Adraskand	Parêzgeha Heratê (bajarokên Shindand û Adraskand)	Cûrbecûr	Hirî	Cûrbecûr, carinan rengên geş	Teswîrên razber û şêwazkirî yên mirovan û heywanan.	Kêmpeyda, pir lêgerî, yekta.	14
Mauri (Mori)	Bi gelemperî bajarên mezin (mînak, Kabul)	Cûrbecûr	Hevrîşim, an jî hirîya pir bi kalîte bi hevrîşimê	Rengên elegant û biriqandî	Sêwiranên hûrgilî û nazik, carinan di bin bandora Farisî de.	Pir luks, girêkên hûr, tevnên rast, KPSI bilind.	14
Kîlîm (mînak, Maimana)	Bakurê Efxanistanê (nemaze parêzgeha Faryab/Maimana)	Ozbek, Tirkmen, Hazara	Hirî (bi gelemperî hirîya xwecihî ya Efxanî)	Ji rengên axî yên kevneşopî heta rengên geş ên nûjen	Nexşên geometrîk ên tûj (bi teknîka slitweave), xêz, motîfên eşîrî.	Rûçal (flat-woven), sivik, pirreng, hem ji bo erdê hem jî ji bo dîwaran.	14

Ev tablo berawirdkirineke giştî pêşkêş dike û dibe ku di nav her cureyê de jî cihêrengî hebin.

5. Xalîçeyên Şer: Veguherîneke Radîkal di Sêwiranê de

Derketina “xalîçeyên şer” (War Rugs) di dîroka nêz a Efxanistanê de yek ji diyardeyên herî balkêş û trajîk ên hunera tekstîlê ye. Van xalîçeyan, ku rasterast bûyerên şer û pevçûnê nîşan didin, neynika travmaya kolektîf û guhertinên civakî-siyasî yên kûr in ku welat di dehsalên dawî de jiyaye.

Bandora Şerê Sovyetê û Bûyerên Dûvre li ser Sêwiranê

Piştî dagirkirina Efxanistanê ji hêla Yekîtiya Sovyetê ve di Kanûna 1979an de, û di dema şerê navxweyî yê ku li pey wê hat û destwerdana bi pêşengiya Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) piştî êrîşên 11ê Îlona 2001an de, tevnkarên Efxan, ku piraniya wan jin bûn, dest bi tevlîkirina wêneyên şer, çek û alavên leşkerî di sêwiranên xalîçeyên xwe de kirin.² Ev guhertineke radîkal bû ji motîfên kevneşopî yên ku bi gelemperî ne-fîguratîf bûn an jî ji xwezayê (kulîlk, heywanên stîlîzekirî) û geometriyê îlham digirtin.³ Derketina van xalîçeyan nîşan dide ka travmaya kolektîf û bûyerên dîrokî yên mezin çawa dikarin rasterast û bi awayekî kûr bandorê li ser îfadeya hunerî bikin û wê bi tevahî veguherînin.

Van xalîçeyan ji bo jinên tevnkar, ku gelek ji wan ji ber şer ji cih û warên xwe bûbûn û li kampên penaberan dijiyan, ne tenê rêyek ji bo debara jiyanê bû, lê di heman demê de rêbazek ji bo mijûlbûna bi tundî û kaosa ku li dora jiyana wan a rojane diqewimî re bû.² Ew her weha wekî tomarkirina bûyerên ku li dora wan diqewimin xizmet dikirin, û dibe ku ji bo hinan hestek kontrolê li ser rewşeke bêkontrol û xweşbîniyeke bisînor ji bo pêşerojê peyda dikir.² Jinên Efxan, ku bi kevneşopî tevnkarên sereke yên xalîçeyan in ¹⁰, bi çêkirina van xalîçeyan bûn şahid û vebêjerên dîrokê. Di civakekê de ku dibe ku derfetên wan ên ji bo îfadeya giştî û beşdarbûna di jiyana siyasî de kêm bin, xalîçe bûne platformek ji bo tomarkirin û ragihandina serpêhatiyên xwe û yên civakên xwe, û perspektîfeke ku dibe ku di vebêjên fermî yên mêran de winda bibe, pêşkêş kirin.

Motîfên Nûjen (Çek, Nexşe, Fîgurên Siyasî) û Peyama Wan

Motîfên ku di xalîçeyên şer de xuya dibin bi tevahî ji motîfên kevneşopî cuda ne. Di nav wan de teswîrên tank, helîkopterên şerî, balafirên bombebaranê, tivingên Kalaşnîkov (AK-47), fuzeyên destan, bombeyên destan, granat, û alavên din ên leşkerî hene. Her weha, nexşeyên Efxanistanê, carinan bi sînorên guhertî an jî bi herêmên di bin kontrola komên cihêreng de, û portreyên padîşah, xan, serokên leşkerî (wek Ahmad Shah Massoud), û heta fîgurên siyasî yên navneteweyî jî di van xalîçeyan de cih digirin.² Hin xalîçe bûyerên taybetî yên wekî êrîşên 11ê Îlonê (bi teswîrên balafirên ku li Bircên Bazirganiya Cîhanê dixin) an jî sembolên wekî alayên Amerîkî û Efxanî yên ku bi kevokekê (sembola aştiyê) ve bi hev ve hatine girêdan, nîşan didin.²

Di destpêka derketina xalîçeyên şer de, wêneyên şer carinan bi awayekî nazik û veşartî di nav sêwiranên kevneşopî yên xalîçeyên nimêjê de dihatin bicihkirin. Lêbelê, her ku şer dijwartir bû û bandora wê kûrtir bû, van wêneyan rûyê xalîçeyan bi tevahî dagirtin û bûn motîfên sereke.²

Peyam û şîroveya van xalîçeyan pir-alî ye. Ji aliyekî ve, ew wekî “dîtbarkirina xurt a muxalefeta” li dijî şerê û dagirkeriyê hatine şîrovekirin.⁴¹ Ew hestên nefret, tirs, bêhêvîtî û êşa ku gelê Efxan ji ber şerê demdirêj kişandiye, nîşan didin.⁴¹ Bi teswîrkirina amûrên şer, tevnkaran hewl didan ku tirsa şer “bizeliqînin, xwedî bikin û kontrol bikin” û bi vî awayî bi travmaya xwe re mijûl bibin.² Van xalîçeyan pevçûna di navbera teknolojiya wêranker a şer û handan û afirîneriya ku bi çêkirina tiştekî malê û kevneşopî wek xalîçeyê tê, bi awayekî dramatîk radixin ber çavan.² Xalîçeyên şer ne tenê motîfên nû, lê zimanekî sembolîk ê bi tevahî nû destnîşan dikin. Dema ku motîfên kevneşopî bi gelemperî bi xwezayê, kozmolojiyê û nasnameya eşîrî ve girêdayî bûn ⁴, motîfên xalîçeyên şer rasterast bi teknolojî, hêz, tundî û siyaseta mirovî ve girêdayî ne. Ev guhertin di têgihiştin û îfadeya cîhanê de ji hêla tevnkaran ve veguherîneke kûr û girîng nîşan dide.

Nirxandina van Xalîçeyan wekî Belgeyên Dîrokî û Hunerî

Xalîçeyên şer ji gelek aliyan ve têne nirxandin. Ew bê guman wekî belgeyên dîrokî yên girîng ên serdemên pevçûnê li Efxanistanê têne dîtin. Ew çîroka bandora şer li ser jinan, zarokan û tevahiya civakê ji perspektîfeke yekta û kesane vedibêjin.²

Ji aliyê hunerî ve, xalîçeyên şer di navbera kevneşopî û nûjeniyê de, di navbera hunera gelêrî û îfadeya siyasî de pirekê ava dikin. Di destpêkê de, ev xalîçe ji hêla personelên leşkerî yên biyanî, rojnamevan, û karmendên dîplomatîk û mirovahî yên ku li herêmê dixebitîn ve hatin kirîn.¹⁰ Paşê, eleqeya ji bo wan li seranserê cîhanê zêde bû û ew bûn mijara nîqaş, berhevkirin û pêşangehên li muzeyan.¹⁰ Hin ji van xalîçeyan bi taybetî ji bo komeke nû ya xerîdaran, wek efserên Sovyetê ku li bîranînekê ji dema xwe ya li Efxanistanê digeriyan, an jî şêwirmend û dîplomatên leşkerî yên rojavayî, hatin çêkirin.²

Lêbelê, pirsên li ser otantîkbûn û kalîteya van xalîçeyan jî hene. Hin lêkolîner xalîçeyên şer li gorî otantîkbûna wan û girêdana wan bi kevneşopiyên tevnkariyê ve kategorîze dikin. Li gorî vê nêrînê, xalîçeyên ku tenê wêneyên şer ên xav bikar tînin û tu nirxên estetîkî an teknîkî yên kevneşopî yên xalîçeyê nîşan nadin, bi gelemperî li derveyî Efxanistanê (mînak, li kampên penaberan li Pakistanê) û bi armanca bazirganî ji bo turîstan têne hilberandin û wekî ne-otantîk têne hesibandin. Xalîçeyên şer ên herî otantîk ew in ku motîfên kevneşopî yên Efxanî diparêzin û tenê çend hêmanên şer bi awayekî nazik û watedar di nav sêwiranên xwe de bi cih dikin.⁴¹ Her wiha, hatiye dîtin ku xalîçeyên şer ên nûtir (bi taybetî yên ku piştî sala 2002an hatine çêkirin) bi gelemperî ji hêla materyalên bikarhatî (hirîya kêmkalîte, boyaxên sentetîk), rengên bikarhatî û sofîstîkebûna wêneyan ve ji xalîçeyên orîjînal ên serdema Sovyetê kêmtir bi kalîte ne. Gelek ji van xalîçeyên nûtir ji hêla zarokên ciwan ên her du zayendan ve têne hilberandin, ku ev yek pirsên etîkî yên li ser karkeriya zarokan jî derdixe holê.²

Eleqeya navneteweyî ya ji bo xalîçeyên şer ² û kirîna wan ji hêla biyaniyan ve diyardeyeke tevlihev e. Ji aliyekî ve, ew ji bo tevnkaran, ku piraniya wan jinên penaber û mexdûrên şer in, dahatekê peyda dike û dibe ku hişmendiya navneteweyî li ser rewşa Efxanistanê bilind bike. Ji aliyê din ve, ew metirsiya komodîfîzekirina travmayê û teşwîqkirina hilberîna wêneyên şer ên ku dibe ku ji hêla daxwazên bazara derve ve têne xwestin, ne ji hêla îfadeya otantîk û hundirîn a tevnkar ve, bi xwe re tîne. Wekî ku di hin çavkaniyan de tê gotin, hin xalîçe bi taybetî ji bo turîstan û bi kalîteyeke kêmtir têne çêkirin, ku ev yek dikare nirxa çandî û hunerî ya rastîn a vê formê kêm bike.² Ev tê wê wateyê ku dema ku bazar dikare derfetên aborî biafirîne, ew dikare bandorê li ser rastî û armanca bingehîn a îfadeya hunerî jî bike, û travmayê bike tiştekî bazirganî.

6. Pîşesaziya Xalîçeyan a Efxanî ya Hemdem: Rewş, Pirsgirêk û Pêşeroj

Pîşesaziya xalîçeyan a Efxanî, tevî dîroka xwe ya dewlemend û girîngiya çandî, di serdema hemdem de bi gelek kêşe û derfetan re rû bi rû ye. Ev sektor ji bo aboriya Efxanistanê û debara jiyana bi sed hezaran kesan, nemaze jinan, roleke girîng dilîze.

Daneyên Statîstîkî li ser Hilberîn, Hinardekirin û Kardariyê

Daneyên li ser pîşesaziya xalîçeyên Efxanî carinan nakok û guherbar in, ku ev yek jî bêîstîkrariya aborî û kêşeyên di berhevkirina daneyan de li welêt nîşan dide.

• Hilberîn: Li gorî statîstîkên USAIDê, hilberîna salane ya xalîçeyan li Efxanistanê ji 1.1 mîlyon metrekare gihîştiye 3.3 mîlyon metrekare.⁴² Lêbelê, raporek din a ji sala 2016an diyar dike ku hilberîna salane ya xalîçeyan dora du mîlyon metrekare ye, ku ji sedî 60ê wê li parêzgehên bakur ên wekî Jowzjan, Faryab, Balkh û Kunduz tê hilberandin.⁴³ Ev cudahî dibe ku ji ber salên cihêreng ên daneyan, metodolojiyên cihêreng ên pîvandinê, an jî guherînên rastîn ên di hilberînê de bin.
• Hinardekirin: Nirx û qebareya hinardekirina xalîçeyên Efxanî di salên dawî de guherînên mezin nîşan dane.

• Di sala 2005an de, Efxanistanê bi nirxê 140 mîlyon dolar xalîçe firotin derve, ku ev yek hinardekirina wê ya fermî ya herî mezin bû wê demê.⁴⁴
• Lêkolînek ku ji hêla USAIDê ve hatibû komîsyon kirin, pêşbînî kiribû ku hinardekirina xalîçeyên Efxanî dikare bigihîje 350 mîlyon dolar heya sala 2015an, heke pîşesazî bikaribe beşê xwe yê ku koçî Pakistanê kiriye vegerîne.⁴⁴
• Lêbelê, daneyên paşerojê kêmbûnekê nîşan didin. Mînak, di sala 2012/13 de hinardekirin daketibû 44 mîlyon dolarî.⁴³ Di sala 2016an de, hinardekirina xalîçeyan wekî 39.0 mîlyon dolar hate raporkirin.⁴⁵
• Wezareta Pîşesazî û Bazirganiyê ya Efxanistanê ragihand ku di sala 1401ê ya rojî de (ku bi qasî sala 2022an a gregorî dikeve) hinardekirina xalîçeyan gihîştiye nêzîkî 22 mîlyon dolarî.⁴⁶
• Daneyên herî nû, ku bi gelemperî sala 1403 ya rojî (ku li dora salên 2024-2025an digire) vedigirin, nîşan didin ku Efxanistanê dora 3,632 heta 3,960 ton xalîçe bi nirxê 15.2 heta 15.3 mîlyon dolar hinarde kiriye.⁴⁷ Ev hejmar, dema ku bi potansiyela pîşesaziyê û hejmarên berê re têne berawird kirin, kêmbûnekê nîşan didin, lê dîsa jî girîngiya sektora xalîçeyan wekî çavkaniyek hinardekirinê piştrast dikin.
• Bazarên sereke yên hinardekirinê Pakistan, DYA, Almanya, Hindistan, Îmaratên Erebî yên Yekbûyî, Tirkiye, Awistralya, Îran, Turkmenistan, Ozbekistan, Hollanda, Kanada û Erebistana Siûdî ne.⁴⁷
• Kardarî: Pîşesaziya xalîçeyan li Efxanistanê ji bo beşek girîng a nifûsê kar peyda dike. Tê texmîn kirin ku dora 1 heta 1.2 mîlyon kes rasterast di vê sektorê de dixebitin.⁴² Jin beşeke pir girîng a hêza kar a hilberîna xalîçeyan pêk tînin, ku li gorî hin texmînan dora 90% ji hêza kar in.⁴² Ev yek pîşesaziya xalîçeyan dike yek ji sektorên herî girîng ji bo kardariya jinan li Efxanistanê.

Li jêr tabloyek heye ku hin îstatîstîkên dawî yên pîşesaziya xalîçeyên Efxanî nîşan dide:

Tablo 5: Îstatîstîkên Pîşesaziya Xalîçeyên Efxanî (Salên Dawî)

Sal (Gregorî/Rojî)	Nirxa Hinardekirinê (USD)	Qebareya Hinardekirinê (Ton)	Bazarên Sereke yên Hinardekirinê	Hejmara Karkerên Texmînkirî	Rêjeya Jinan di Hêza Kar de (%)	Çavkanî
2005	~$140 Milyon	N/A	N/A	>1 Milyon	N/A	44
2016	~$39 Milyon	N/A	N/A	N/A	N/A	45
2022 (1401 Rojî)	~$22 Milyon	N/A	Pakistan, Tirkiye, DYA, Ozbekistan, ÎEY	~1.2 Milyon	~90%	42
2024/25 (1403 Rojî)	~$15.2 – $15.3 Milyon	~3,632 – 3,960	Pakistan, DYA, Almanya, Hindistan, ÎEY, Tirkiye, Awistralya, Îran, Turkmenistan, Ozbekistan, hwd.	~1.2 Milyon	~90%	42
Nîvê Pêşîn ê 2024	~$8.7 Milyon	~2,400 (kg)	Pakistan, Hindistan, Awistirya, DYA	~1.2 – 1.5 Milyon	~90%	53 (Daneyên ji BBC, dibe ku bi yên fermî re cuda bin)

Nîşe: Daneyên ji çavkaniyên cihêreng hatine berhevkirin û dibe ku ji ber metodolojî û demên raporkirinê yên cihêreng hinekî ji hev cuda bin. “N/A” tê wateya ku dane ne berdest e.

Ev dane girîngiya aborî ya pîşesaziya xalîçeyan ji bo Efxanistanê, nemaze wekî çavkaniyeke sereke ya kar û hinardekirinê, radixe ber çavan. Lêbelê, guherbarîya di daneyên hinardekirinê de û kêmbûna giştî li gorî potansiyela wê, bêîstîkrariya aborî û pirsgirêkên binesazî û bazirganî yên ku sektor pê re rû bi rû ye, nîşan dide.

Pirsgirêkên Aborî, Civakî (bandora li ser jinan) û Parastina Kevneşopiyê

Pîşesaziya xalîçeyên Efxanî bi gelek pirsgirêkên aborî, civakî û çandî re rû bi rû ye:

• Pirsgirêkên Aborî:

• Pêşbaziya ji Hilberînerên Din ên Asyayî: Pîşesaziya xalîçeyên Efxanî bi pêşbaziyeke xurt ji welatên din ên hilberîner ên xalîçeyan ên Asyayî, bi taybetî Îran, Hindistan û Pakistanê re rû bi rû ye. Van welatan bi gelemperî xwedî tesîsên qedandinê (şuştin, birrîn) yên baştir, binesaziyeke hinardekirinê ya pêşketîtir û stratejiyên bazirganî yên bihêztir in.⁴³
• Kêmasiya Naskirina Markayê (Branding) û Têkiliya Bazirganî: Yek ji pirsgirêkên herî mezin ew e ku gelek xalîçeyên Efxanî li bazarên cîhanî di bin etîketên Îranî an Pakistanî de têne firotin. Zêdetirî 90% ji xalîçeyên Efxanî ji bo qonaxên dawî yên hilberînê, wek birrîn, şuştin û qedandinê, dişînin Pakistanê û paşê wekî “Made in Pakistan” têne hinardekirin.⁴⁴ Ev yek ne tenê dibe sedema windabûna dahata potansiyel ji bo Efxanistanê, lê di heman demê de nasnameya neteweyî û nirxa markaya “xalîçeya Efxanî” jî qels dike.⁴³
• Kêmasiya Gihîştina Darayî: Hilberîner û bazirganên xalîçeyan li Efxanistanê bi gelemperî bi kêmasiya gihîştina kredî û karûbarên darayî yên din re rû bi rû ne, ku ev yek kapasîteya wan a ji bo veberhênanê li materyalên bi kalîte, teknolojiyê û bazirganiyê sînordar dike.⁴³
• Materyalên Xav ên Kêm Kalîte û Tesîsên Kêm: Kêmasiya peydakirina domdar a materyalên xav ên bi kalîte (wek hirî û boyaxên xwezayî) û kêmasiya tesîsên nûjen ên ji bo şuştin û qedandina xalîçeyan li hundurê welêt, kalîteya giştî û pêşbaziya xalîçeyên Efxanî lawaz dike.⁴³
• Kêmasiya Lêkolîna Bazarê û Perwerdehiya Bisînor: Kêmasiya agahdariya li ser daxwaz û meylên bazarên navneteweyî û kêmasiya derfetên perwerdehiyê ji bo tevnkaran di warê sêwirana nûjen, teknîkên hilberînê û rêveberiya karsaziyê de, pêşketina sektorê asteng dike.⁴³
• Pirsgirêkên Civakî û Bandora li ser Jinan:

• Piştî vegera Talîbanê bo desthilatdariyê di Tebaxa 2021an de û qedexekirina karê fermî û perwerdehiyê ji bo jinan, karê nefermî, nemaze tevnkariya xalîçeyan, ji bo gelek jinan bûye yekane stratejiya jiyanê û debara malbatên wan.⁵³
• Her çend tevnkariya xalîçeyan ji bo jinan çavkaniyek dahatê û derfetek ji bo tevlêbûna civakî peyda dike, ew di heman demê de wan bi mûçeyên pir kêm, şert û mercên xebatê yên dijwar û xirab (wek cîhên teng, hewaya gemar, demjimêrên dirêj ên kar), û kêmasiya ewlehiya kar û tevgera kariyerê ya bisînor re rû bi rû dihêle.⁵³ Li gorî hin raporan, tevnkarek dikare ji bo çêkirina metrekareyek xalîçeyê, ku bi gelemperî mehekê digire, tenê dora 27 dolar qezenc bike, ku ev yek kêmtirî dolarekê rojê dike.⁵³
• Kêmbûna hêza danûstandinê ya jinan û zêdebûna hejmara jinên bêkar ên ku li kar digerin, bûye sedema tepeserkirina zêdetir a mûçeyan û îstismarkirina potansiyel a keda wan.⁵⁵
• Gelek jinên Efxan ên ku di vê sektorê de dixebitin, bi pirsgirêkên tenduristiya derûnî (stres, depresyon), îzolasyona civakî, û barên darayî yên zêde re rû bi rû ne, nemaze ji ber ku ew bi gelemperî berpirsiyariya sereke ya debara malbatên xwe hildigirin.⁵⁵
• Paradoksa jinan di pîşesaziya xalîçeyan de eşkere ye: ew stûna sereke ya pîşesaziyê ne (nêzîkî 90% ji hêza kar) û parêzvanên sereke yên vê kevneşopiya çandî ne.⁴² Lêbelê, ew bi gelemperî di bin şert û mercên herî xirab de dixebitin, mûçeyên herî kêm distînin, û piştî 2021an bi qedexeyên zêde re rû bi rû mane.⁵³ Ev rewş hewcedariya lezgîn a destwerdanên ku ne tenê pîşesaziyê, lê bi taybetî jinên di nav wê de hêzdar dikin û diparêzin, radixe ber çavan.
• Parastina Kevneşopiyê: Pêdiviyeke mezin heye ji bo parastina teknîkên kevneşopî yên tevnkariyê, bikaranîna boyaxên xwezayî, û motîfên klasîk li hember têrbûna bazarê bi xalîçeyên kêmkalîte û kêşeyên gihîştina materyalên xav ên otantîk.²⁹ Rêxistinên wekî Turquoise Mountain Foundation ji bo hêzdarkirina hunermendan, parastina teknîkên kevneşopî, û peydakirina derfetên aborî ji bo civakên Efxanî dixebitin.⁴

Kooperatîfên Esnafan û Bazirganiya Adil

Di nav van kêşeyan de, kooperatîfên esnafan û însiyatîfên bazirganiya adil wekî rêyên potansiyel ji bo baştirkirina rewşa tevnkaran û domandina pîşesaziyê derdikevin pêş.

• Kooperatîfên Esnafan: Kooperatîf dikarin bibin alîkar ji bo hêzdarkirina kesan, nemaze jinan, bi peydakirina gihîştina çavkaniyan (materyalên xav, amûr), jêhatîbûn (perwerdehî), û bazaran (firotina kolektîf). Ew dikarin bibin platformek ji bo parvekirina zanînê, danûstandina kolektîf ji bo bihayên çêtir, û kêmkirina xizaniyê.⁵⁸ Rêxistinên wekî Afghan Women’s Rug Cooperative (Komeleya Jinên Tevnkarên Xalîçeyan a Efxanî) ji bo hêzdarkirina hunermendan û peydakirina derfetên aborî ji bo civakên Efxanî dixebitin.⁴ UN Women û hevkarên herêmî piştgirî dane 90 jinan li gundên sê parêzgehan (Nangarhar, Faryab, Sarpol) ji bo baştirkirina derfetên debarê di sektorên tevnkarî û ristina hiriyê de di salên 2022 û 2023an de.⁵² Mînak, li parêzgeha Sarpolê, kooperatîfeke ji 25 jinan ku kîlîman çêdike, 20 jinan dixebitîne û ji bo endamên xwe dahatekê peyda dike.⁵²
• Bazirganiya Adil: Rêxistinên navneteweyî yên wekî Label STEP ji bo pêşxistina bazirganiya adil û başbûna tevnkar û karkeran di pîşesaziya xalîçeyên bi destan çêkirî de li gelek welatan, tevî Efxanistanê, dixebitin.⁵⁹ Label STEP standardên ji bo mûçeyên jiyanê yên adil, şert û mercên xebatê yên ewledar û saxlem, qedexekirina karkeriya zarokan, wekheviya zayendî, û gihîştina perwerdehî û lênihêrîna tenduristiyê ji bo tevnkaran û malbatên wan pêş dixe.⁵⁹ Hin firoşgehên pispor ên li derveyî welêt, wek The Afghan Rug Shop li Brîtanyayê, xwedî akredîtasyona Label-STEP in û bi rêkûpêk teftîşan li ser zincîra peydakirina xwe dikin da ku piştrast bikin ku tevnkar bi awayekî rast têne dayîn û di şert û mercên etîk de dixebitin.⁶⁰
• Pirsgirêkên ji bo Penaberan: Penaberên Efxan li welatên cîran, nemaze li Pakistanê, ku gelek ji wan di sektora tekstîlê û çêkirina xalîçeyan de dixebitin, bi kêşeyên taybet re rû bi rû ne. Di nav van kêşeyan de gihîştina kêm a bazirganî û firotanê (ji ber ku ew bi gelemperî wekî karkerên hilberîner dixebitin û ne wekî bazirgan), kêmasiya zanîna li ser meylên bazarê, torên qels ên pîşeyî, û kêmasiya gihîştina perwerdehiyê ji bo pêşxistina jêhatîbûnên nû û gihîştina darayî hene.⁶¹

Pirsgirêka firotina xalîçeyên Efxanî di bin etîketên welatên cîran de (“Made in Pakistan/Iran”) ⁴⁴ ne tenê zirareke aborî ye ji ber windabûna nirxa lêzêdekirî, lê di heman demê de zirareke çandî ye jî ji ber windabûna nasnameya neteweyî û qelskirina markaya “xalîçeya Efxanî”. Ev yek di heman demê de şopandina pratîkên bazirganiya adil û piştgiriya rasterast ji bo tevnkarên Efxanî dijwartir dike, ji ber ku şefafî di zincîra peydakirinê de kêm dibe. Ji ber vê yekê, ev ne tenê pirsgirêkek aborî ye, lê yek ji nasname, şefafî û dadmendiya çandî ye. Di hawîrdorek ku ji hêla bêîstîkrariyê, kêmasiya gihîştina bazarê, û îstismarkirina potansiyel ve tê destnîşankirin, modelên kooperatîf û sertîfîkayên bazirganiya adil ne tenê “baş e ku hebin” lê ji bo domdariya demdirêj a pîşesaziyê û başbûna tevnkaran krîtîk in. Ew rêyên ji bo hêzdarkirina kolektîf, gihîştina çêtir a bazaran, û parastina mafên karkeran pêşkêş dikin. Bêyî van mekanîzmayan, metirsiya windabûna kevneşopiyê û zêdebûna îstismara keda tevnkaran, nemaze jinan, zêde dibe.

7. Encamname: Nirxandina Mîrata Xalîçeyên Efxanî û Girîngiya Wê ya Berdewam

Xalîçeyên Efxanî, bi dîroka xwe ya kûr, sêwiranên xwe yên tevlihev û wateyên sembolîk ên dewlemend, ji hunereke destî ya sade wêdetir in; ew neynika çand, dîrok û giyanê gelê Efxan in. Ji motîfên Gul ên kevnar ên ku nasnameya eşîrî û girêdana bi axê re nîşan didin, bigire heya wêneyên tund û rasterast ên xalîçeyên şer ên ku travmaya pevçûnên nêz vedibêjin, her xalîçeyek çîrokekê hildigire û beşek ji bîra kolektîf a neteweyekê pêk tîne. Girîngiya aborî ya vê pîşesaziyê, nemaze wekî çavkaniyeke sereke ya debara jiyanê ji bo bi sed hezaran kesan, bi taybetî jinan, nayê înkarkirin.

Parastin û pêşxistina vê hunerê ne tenê ji bo Efxanistanê, lê ji bo mîrata çandî ya cîhanê jî girîng e. Xalîçeyên Efxanî ne tenê tiştên bazirganî ne, lê beşek zindî ya mîrata mirovahiyê ne, wekî ku ji hêla UNESCOyê ve jî hatiye pejirandin.⁶ Parastina vê hunerê tê wateya parastina nasnameya çandî ya yekta, piştgirîkirina debara jiyana bi hezaran malbatan, û domandina kevneşopiyeke hunerî ya bêhempa ku jêhatîbûn, sebir û afirîneriya nifşan dihewîne.

Xalîçeyên Efxanî bi awayekî bêhempa rabirdûya kûr a herêmê (bi motîfên kevnar û teknîkên bi sedsalan), niha ya dijwar (bi xalîçeyên şer û kêşeyên aborî û civakî), û potansiyela ji bo pêşerojeke baştir (bi însiyatîfên bazirganiya adil, kooperatîfan û hêzdarkirina jinan) bi hev ve girêdidin. Ew ne tenê mîratek statîk in ku divê di muzeyan de were parastin, lê diyalogek çandî ya berdewam in ku bi guhertinên demê re xwe nû dikin û adapte dibin.

Ji ber ku xalîçeyên Efxanî beşek ji mîrata çandî ya cîhanê ne û bi giranî ji hêla bazarên navneteweyî ve têne xerckirin ¹, berpirsiyariyek gerdûnî heye ku piştgiriyê bide parastina vê hunerê û başbûna tevnkarên wê. Kiryarên xerîdarên navneteweyî (bi hilbijartina xalîçeyên ku bi awayekî etîk hatine çêkirin), polîtîkayên bazirganî yên welatan, û piştgiriya rêxistinên navneteweyî dikarin bandorek girîng û erênî li ser pêşeroja vê pîşesaziyê û jiyana kesên ku pê ve girêdayî ne, bikin.

Ji bo pêşeroja pîşesaziya xalîçeyên Efxanî, çend pêşniyar dikarin werin kirin:

1. Piştgiriya Rasterast ji bo Tevnkaran: Pêdiviyeke lezgîn bi piştgiriyeke xurt û rasterast ji bo tevnkaran heye, nemaze bi rêya xurtkirina kooperatîfên esnafan û berfirehkirina însiyatîfên bazirganiya adil. Ev yek dikare misogerkirina mûçeyên adil, baştirkirina şert û mercên xebatê, û zêdekirina hêza danûstandinê ya tevnkaran pêk bîne.⁴
2. Pêşxistina Markaya “Made in Afghanistan”: Pêwîst e stratejiyên berfireh ji bo naskirin û pêşxistina markaya “Made in Afghanistan” li qada navneteweyî werin pêşxistin. Ev yek dikare bi başkirina tesîsên qedandinê li hundurê welêt, sertîfîkakirina kalîteyê, û kampanyayên bazirganî yên armanckirî pêk were, da ku nirxa aborî ya rastîn vegere welêt û ji bo tevnkaran.⁴⁴
3. Veberhênan di Perwerdehî û Nûjeniyê de: Girîng e ku veberhênan di perwerdehiyê de were kirin ji bo parastina jêhatîbûnên kevneşopî yên tevnkariyê û di heman demê de danasîna sêwiran û teknîkên nûjen ên ku dikarin bazarên nû û ciwantir bikişînin. Ev dikare bi hevkariya di navbera hunermend, sêwiraner û tevnkaran de pêk were.⁴³
4. Zêdekirina Lêkolîn û Belgekirinê: Pêdivî bi zêdekirina lêkolînên akademîk, etnografîk û dîrokî li ser xalîçeyên Efxanî heye. Belgekirina berfireh a teknîk, motîf, wateyên sembolîk û çîrokên tevnkaran dikare bibe alîkar ji bo zêdekirina têgihiştin û qedirgirtina vê hunerê li seranserê cîhanê û parastina wê ji bo nifşên paşerojê.
5. Hêzdarkirina Jinan: Ji ber rola navendî ya jinan di vê pîşesaziyê de û kêşeyên taybet ên ku ew pê re rû bi rû ne, nemaze di çarçoveya qedexeyên heyî de, divê însiyatîfên ku rasterast piştgiriyê didin hêzdarkirina aborî û civakî ya jinên tevnkar bibin pêşeng. Ev dikare bi peydakirina derfetên perwerdehiyê, gihîştina darayî, û avakirina torên piştgiriyê pêk were.⁵²

Bi kurtasî, xalîçeyên Efxanî ji xemlên rengîn wêdetir in; ew şahidên dîrokê, hilgirên çandê, û çavkaniya hêvî û berxwedanê ne. Parastin û geşkirina vê hunera bêhempa ne tenê deynê gelê Efxan e, lê berpirsiyariyeke hevpar a hemû mirovahiyê ye ku qîmetê dide bedewî, huner û mîrata çandî.

Xebatên wergirtî

1. The Unique and Interesting History of the Afghan Rug – Nomads Loom, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.nlrugs.com/the-unique-and-interesting-history-of-the-afghan-rug/
2. Textiles of War: Women’s Commentaries on Conflict in Iraq and …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1671&context=tsaconf
3. Afghan War Rugs: The Modern Art of Central Asia | Memorial Art …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mag.rochester.edu/exhibitions/afghan-war-rugs/
4. Discovering the Nomadic Patterns in Afghan Hand-Knotted Rugs – Rugpublic, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://rugpublic.com/blogs/guides/discovering-the-nomadic-patterns-in-afghan-hand-knotted-rugs
5. Understanding Symbolism in Persian & Other Antique Rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.esmailirugs.com/blog/understanding-symbolism-in-persian-and-other-antique-rugs/
6. The Afghan Rug – history, origin & composition – James Barclay, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://jamesbarclay.co.uk/the-afghan-rug/
7. Afghan Carpets – How to Make It The Tribal Way?, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://jansonscarpets.com/blog/afghan-carpets/
8. Afghan Carpets – ScholarlyCommons – University of Pennsylvania, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://repository.upenn.edu/entities/publication/583adcdb-9e9e-433b-b3cf-f5b659b9521a
9. The Silk Road and the Rug Trade: Weaving Ties Between Cultures, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ruglove.co.uk/blogs/rugs/the-silk-road-and-the-rug-trade-weaving-ties-between-cultures
10. War rugs: Large print guide | British Museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britishmuseum.org/exhibitions/war-rugs-afghanistans-knotted-history/war-rugs-large-print-guide
11. Timur and the Uzbegs. Notes concerning the nature and origins of textiles from Richard E. Wright, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.richardewright.com/0315TimurUzbegs.html
12. Chintamani – Khazai Rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://khazairugs.com/blog/chintamani/
13. http://www.penn.museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.penn.museum/documents/publications/expedition/53-1/spooner.pdf
14. Afghan Rugs – Mansour’s Oriental Rug Gallery, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mansoursruggallery.com/about-rugs/history-of-rugs/afghan-rugs/
15. Afghanistan Rugs | Antique Rugs From Afghanistan by Nazmiyal, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nazmiyalantiquerugs.com/rugs-from-afghanistan/
16. The History of Afghan Rugs – The Rug Mine, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://therugmine.com/blogs/afghan-rugs-history-facts/the-history-of-afghan-rugs
17. Afghanistan Rugs: Tradition of Beauty and Resistance – Rug the Rock, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://rugtherock.com/blogs/magazine/aghanistan_rug_carpet_weaving
18. Handmade Afghan Rugs, Afghan Carpets, Kilim & Baluchi Rugs – London House Rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.londonhouserugs.co.uk/rug-origin/afghan-rugs
19. Rug Origins: Afghan Rugs – Types, History, And Authenticity Guide – Arsin Rug Gallery, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://arsinruggallery.com/rug-origins-afghan-rugs/
20. Afghan Bakhtiar Handcraft Wool Rare Luxury Carpets Essentials Decoration Home Living Air Bedoom B&B Lounge House Interiors Organic Silk Exotic Rugs 5.5 x 8 – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.amazon.com/Bakhtiar-Handcraft-Essentials-Decoration-Interiors/dp/B0DB61KY72
21. Preserving Afghan Rugs: Expert Care and Cleaning Guide | USA Clean Master, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.usacleanmaster.com/blog/caring-for-afghan-rug/
22. dyes-used-in-oriental-rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://jacobsenrugs.com/blog/dyes-used-in-oriental-rugs/
23. The Ultimate Guide to Afghan Wool Kilim Rugs & Runner Rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://therugmine.com/blogs/afghan-rugs-history-facts/afghan-kilim-wool-rugs-runner-ultimate-history-guide
24. The Process of Creating a Handwoven Carpet | Orientiq, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.orientiq.store/blog/the-process-of-creating-a-handwoven-carpet/
25. Knot Density in Persian Rugs – Catalina Rug, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.catalinarug.com/blog/knot-density-persian-rugs/
26. 3 Different Types Of Hand Knotted Rug Knots – Catalina Rug, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.catalinarug.com/blog/3-different-types-of-hand-knotted-rug-knots/
27. knots-used-in-weaving-oriental-rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://jacobsenrugs.com/blog/knots-used-in-weaving-oriental-rugs/
28. Identify handmade Oriental & Persian Rugs – Carpet Wiki, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.carpet-wiki.com/identify-handmade-rugs
29. Afghan Carpets and Their Fascinating History The Art of Knot Culture – Teppichbazar.at, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://teppichbazar.at/en/die-kunst-der-knotenkultur-afghanische-teppiche-und-ihre-faszinierende-geschichte/
30. Afghan Rugs – Carpet Wiki, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.carpet-wiki.com/afghan/
31. Natural Dye Sources – Azerbaijan Rugs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.azerbaijanrugs.com/natural_dyes_sources.htm
32. Afghan carpet | Handmade, Wool, Traditional | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/art/Afghan-carpet
33. The Language of Motifs – Persian Rug Village, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://persianrugvillage.com/the-language-of-motifs/
34. Antique Rugs Guide – Little-Persia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.little-persia.com/pages/antique-rugs-guide
35. Herāt carpet | Afghanistan, Persian, Wool | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/art/Herat-carpet
36. The James F. Ballard Collection of Oriental Rugs – The Metropolitan …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.metmuseum.org/met-publications/the-james-f-ballard-collection-of-oriental-rugs
37. Musealisation and ethno-cultural stereotypes in Persian art: the case of Baluch carpets ca. 1870s – 1930s, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://arthistoriography.wordpress.com/wp-content/uploads/2023/05/kagouridi.pdf
38. Carpets and Rugs photos and images | V&A Images, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.vandaimages.com/results.asp?cat1=Carpets+and+Rugs&X8=17-14
39. Rugs From the Islamic World | The George Washington University Museum and The Textile Museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://museum.gwu.edu/rugs-islamic-world
40. War rugs: Afghanistan’s knotted history – British Museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britishmuseum.org/exhibitions/war-rugs-afghanistans-knotted-history
41. The War Rug, a strong visualization of opposition; A study on the …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://jsr.usb.ac.ir/article_4071.html?lang=en
42. http://www.khaama.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.khaama.com/afghanistans-annual-carpet-production-exceeds-three-million-square-meters/#:~:text=According%20to%20USAID%20statistics%2C%20annual,of%20the%20carpet%20production%20workforce.
43. http://www.unwe.bg, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.unwe.bg/uploads/Alternatives/Carpet_Industry_i_4_2016_05.01.2017.pdf
44. Afghanistan Carpet Industry Revitalizes – Floor Daily, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.floordaily.net/flooring-news/afghanistan-carpet-industry-revitalizes-
45. Islamic Republic of Afghanistan – International Monetary Fund (IMF), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/CR/2018/cr18359.ashx
46. Afghan Carpet Exports Surge by 30%, Ministry Reports – Heart Of Asia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://heartofasia.af/afghan-carpet-exports-surge-by-30-ministry-reports/
47. Afghanistan’s Carpet exports reached $15 million in 2024 – Khaama Press, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.khaama.com/afghanistans-carpet-exports-reached-15-million-in-2024/
48. Afghanistan exports 3960 tons of carpets in 2024 – Xinhua, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://english.news.cn/20241226/ad77f1395cd541f58810c0150b7c1596/c.html
49. Afghanistan exports carpet worth over 15 mln dollars in past year – Xinhua, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://english.news.cn/20250506/97b8618e81e94906b76c19233625b4d4/c.html
50. Afghanistan Exported Carpets Worth $15 Million in 1403 – TOLOnews, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://tolonews.com/business-194193
51. Afghanistan Exports $15.2 Million in Carpets to Global Markets, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bakhtarnews.af/en/afghanistan-exports-15-2-million-in-carpets-to-global-markets/
52. A handmade tale: A photo essay of the women weavers of Afghanistan, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://asiapacific.unwomen.org/en/stories/feature-story/2024/03/a-handmade-tale-a-photo-essay-of-the-women-weavers-of-afghanistan
53. Afghanistan: Girls driven to low-paid carpet weaving after school ban, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bbc.com/news/articles/cy8qdql7p4eo
54. Afghanistan: Girls driven to low-paid carpet weaving after school ban – BBC News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy8qdql7p4eo
55. File 1 – OPEN PEER REVIEW, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://files.sdiarticle5.com/wp-content/uploads/2025/04/Ms_SAJSSE_134700.docx
56. Empowerment or Exploitation? The Dual Role of Informal Work in Women’s Lives in Afghanistan’s Carpet Sector Post-2021 – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/391073310_Empowerment_or_Exploitation_The_Dual_Role_of_Informal_Work_in_Women’s_Lives_in_Afghanistan’s_Carpet_Sector_Post-2021/download
57. AFGHANISTAN – ACAPS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.acaps.org/fileadmin/Data_Product/Main_media/20250212_ACAPS_Afghanistan-Barriers_and_enablers_to_self-employment_for_women.pdf
58. Artisan Cooperatives – FasterCapital, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://fastercapital.com/keyword/artisan-cooperatives.html
59. Label Step Homepage – Label STEP, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://label-step.org/
60. Our Story – The Afghan Rug Shop, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://theafghanrugshop.co.uk/pages/about
61. Fabric of empowerment – International Labour Organization, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ilo.org/media/571536/download