Ji Serdema Kevin heta Jiyana Nûjen

1. Pêşgotin

Çemê Nîlê, ku wek “diyariya Nîlê” ji bo Misrê tê binavkirin, ji kûrahiya dîrokê ve heta roja me ya îro, di her warî de jiyana vî welatî şekilandiye.1 Ev çemê bi heybet ne tenê çavkaniya av û xwarekê bûye, lê di heman demê de bûye hîmê şaristanî, çand, aborî û nasnameya Misrê.3 Girêdana Misrê bi Nîlê re ne tenê têkiliyeke fizîkî ye, lê di heman demê de xwedî aliyên psîkolojîk û sembolîk ên kûr e ku di her serdemê de bi awayên cuda xwe nîşan daye. Ev girêdan ji têgeha “xwedayîbûnê” di serdema kevnar de, ber bi nêrîna “çavkaniya stratejîk a neteweyî” di serdema nûjen de veguheriye. Erdnîgariya Misrê, ku piraniya wê ji çolistanan pêk tê, Nîlê dike yekane damara jiyanê. Ev rastî di serdema kevnar de bû sedema pîrozkirina çem û li dora wê pêşxistina pergalên civakî û rêveberiyê yên tevlihev. Di serdemên paşerojê de, kontrola li ser Nîlê û çavkaniyên wê bûye mijareke navendî ya desthilatdariyê û pêşketina teknolojîk. Îro, ev girêdana dîrokî di warê ewlehiya avê, siyaseta navneteweyî û kêşeyên jîngehî de bi awayekî krîtîk berdewam dike.

Armanca vê raporê ew e ku vekolîneke akademîk û berfireh li ser mîrata Çemê Nîlê pêşkêş bike, ji rola wê ya bingehîn di avakirina şaristaniya Misra kevnar de bigire heta pirsgirêk, kêşe û derfetên ku îro ji bo Misrê derdixe holê. Bi analîzkirina vê têkiliya demdirêj, em ê hewl bidin ku girîngiya bênavber a Nîlê ji bo paşeroja Misrê jî ronî bikin. Têgihiştina vê girêdana kûr û piralî ji bo analîzkirina polîtîkayên avê yên Misrê, helwesta wê ya li hemberî projeyên li ser çem (wek Bendava Mezin a Ronesansê ya Etiyopyayê – GERD), û heta bandora guherîna keşûhewayê li ser ewlehiya neteweyî ya Misrê xwedî girîngiyeke mezin e.

2. Taybetmendiyên Erdnîgarî yên Çemê Nîlê

2.1. Çavkanî, Dirêjahî û Şaxên Sereke

Çemê Nîlê, ku wek çemê herî dirêj ê cîhanê tê nasîn, bi dirêjahiya xwe ya ku digihîje nêzîkî 6,825 kîlometreyan (nêzîkî 4,160 mîl) 1, xwedî sê şaxên sereke ye: Nîla Spî, Nîla Şîn û Çemê Atbarayê.3 Nîla Spî, ku wek serê avê yê çem tê hesibandin, ji Gola Victoria û Gola Albert dest pê dike. Lêbelê, Nîla Şîn, ku ji bilindahiyên Etiyopyayê diherike, piraniya av û lîma (silt) bi bereket a çem peyda dike û sedema sereke ya lehiyên salane yên dîrokî ye. Çemê Atbarayê, ku ew jî ji Etiyopyayê tê, bandoreke kêmtir heye ji ber ku herikîna wê demsalî ye.3

2.2. Gelî û Deltaya Nîlê

Geliyê Nîlê û Deltaya wê du herêmên erdnîgarî yên sereke ne ku jiyana li Misrê li dora wan kom bûye.3 Geliyê Nîlê şirîteke teng a axa bi bereket e ku di navbera çolistanên rojhilat û rojava de dirêj dibe. Deltaya Nîlê, li bakurê welêt, herêmeke fireh û gelek bi bereket e ku çem beriya ku bigihîje Deryaya Navîn tê de belav dibe. Bereketiya van herêman bi giranî ji lîma aluvyal a ku ji ber lehiyên salane yên Nîlê li ser axê dimîne, tê.7 Ciyawaziya erdnîgarî di navbera Geliyê teng û Deltaya fireh de ne tenê bandor li awayên jiyanê kiriye lê di heman demê de li ser pêşketina siyasî û çandî ya herêmên cuda yên Misrê jî kiriye. Geliyê Nîlê yê teng û bi çolê dorpêçkirî, niştecihbûn û çandiniyê li herêmeke bisînor kom dike. Ev yek dibe sedema hevgirtineke civakî ya xurt û pêdiviya bi rêveberiyeke navendî ji bo birêvebirina çavkaniyên avê. Ji aliyê din ve, Deltaya fireh û bi bereket derfetên zêdetir ji bo çandinî û bazirganiyê pêşkêş dike. Ji ber nêzîkbûna xwe bi Deryaya Navîn û Levantê re, Delta di dirêjahiya dîrokê de zêdetir ji têkilî û bandorên çandî re vekirî bûye.3 Van taybetmendiyên erdnîgarî yên cihêreng bandoreke kûr li ser dînamîkên navxweyî û têkiliyên derve yên Misrê kirine û ev bandor îro jî di belavbûna nifûsê, pêşketina aborî û heta di siyaseta Misrê de bi awayekî berbiçav tê dîtin.

2.3. Kemet û Deşret (Axa Reş û Axa Sor)

Misriyên kevnar ji bo danasîna erdnîgariya xwe du têgehên bingehîn bikar anîne: “Kemet” û “Deşret”.3 “Kemet”, ku tê wateya “axa reş”, ji axa bi bereket û lîmî ya Geliyê Nîlê re dihate gotin ku jiyan û debara şaristaniyê pêk dianî. Berevajî vê, “Deşret”, ku tê wateya “axa sor”, ji çolistanên hişk û bêber ên ku li herdu aliyên gelî dirêj dibûn re dihate gotin.3 Ev dualîteya di navbera axa reş a jiyandar û axa sor a mirinê de ne tenê cografî bû, lê di heman demê de bandoreke kûr li ser dîtina cîhanê, baweriyên olî û pratîkên çandî yên Misriyên kevnar jî kiribû. Mînak, ji ber avhewaya hişk a çolê û dûrbûna wê ji lehiyên salane, “Deşret” wek cîhekî îdeal ji bo avakirina goristanan dihate dîtin. Ev yek jî bûye sedem ku piraniya berhemên arkeolojîk ên ku îro li ser Misra kevnar tên lêkolînkirin, ji kontekstên goristanan hatine bidestxistin.1

2.4. Misra Jorîn û Misra Jêrîn (Tawy – Du Welat)

Têgeha Misrî ya “Tawy”, ku tê wateya “Du Welat”, amaje bi du herêmên sereke yên Misra kevnar dike: Misra Jorîn û Misra Jêrîn.3 Misra Jêrîn li bakur e û Deltaya Nîlê di nav xwe de dihewîne, lê Misra Jorîn herêmên başûrî yên welêt pêk tîne. Ev binavkirin, ku dibe ku li gorî cihên erdnîgarî yên îroyîn berevajî xuya bike, li gorî herikîna Çemê Nîlê ya ji başûr ber bi bakur ve hatiye destnîşankirin.3 Ciyawaziyên erdnîgarî û çandî di navbera van her du herêman de hebûn û yekîtiya wan di bin desthilatdariyeke navendî de yek ji armancên sereke yên fîrewnan bû.

2.5. Pergalên Kataraktê

Çemê Nîlê di herikîna xwe de rastî şeş astengên xwezayî yên mezin tê ku wek “katarakt” tên binavkirin. Katarakt deverên çem ên bi kevir û zinarên mezin in ku herikîna avê tê de dijwar û bi pêl e, û keştîgeriyê zehmet dikin.3 Katarakta yekem, ku li nêzîkî bajarê Aswanê yê îroyîn e, di serdema kevnar de wek sînorekî xwezayî yê girîng di navbera Misir û cîrana wê ya başûrî, Nûbyayê, de kar dikir.3

2.6. Guherînên Erdnîgarî yên Nîlê bi Demê re

Erdnîgariya Çemê Nîlê di dirêjahiya hezarsalan de ne statîk maye. Lêkolînên zanistî yên nû destnîşan dikin ku Nîl di 11,500 salên borî de guherînên mezin di rêça xwe û morfolojiya geliyê xwe de dîtiye.8 Nêzîkî 4,000 sal berê, guherîneke girîng çêbûye ku di encamê de deşta lehiyê li derdora Luksorê (Têbaya kevnar) bi awayekî berbiçav berfireh bûye. Ev berfirehbûn, ku bi zêdebûna depokirina lîmê pêk hatiye, dibe ku bandoreke erênî li ser aboriya çandiniyê ya Misra kevnar, bi taybetî di navbera serdemên Keyaniya Kevin û Keyaniya Nû de, kiribe.8 Ji bo piraniya vê serdema dirêj, Nîl ne wek çemekî yek-kanalî yê ku em îro dibînin, lê belê wek pergaleke tevlihev a şaxên birêkûpêk bû ku pir caran rê û dirbên xwe diguherandin. Çemê Nîlê yê yek-kanalî yê ku em îro pê nas dikin, bi qasî 2,000 sal berê bi temamî teşe girtiye.8

Ev guherînên mezin di tevgera Nîlê de bi gelemperî bi kêmbûna herikîna giştî ya avê û zêdebûna rêjeya lîma hûr ve girêdayî ne. Ev faktor jî bi piranî ji ber hişkbûna avhewayê li hewzeya Nîlê, bi taybetî veguherîna herêma ku berê wek “Sahraya Kesk” di Serdema Şil a Afrîkî de dihate nasîn, bo Sahraya hişk a îroyîn, çêbûne.⁸ Guherînên keşûhewayê yên demdirêj rasterast bandor li ser asta baranê û herikîna çemên ku Nîlê dixwedînin kirine. Ev yek jî bûye sedema guherînên di hêza erozyonê ya çem û rêjeya lîma ku ew hildigire. Di encamê de, rêça çem, kûrahî û firehiya deşta lehiyê guheriye. Van guherînên fizîkî rasterast bandor li ser cihên ku mirov dikarin lê bijîn, çandiniyê bikin û bajaran ava bikin, kirine. Mînak, berfirehbûna deşta lehiyê li dora Têbayê dibe ku yek ji faktorên girîng ên geşedan û mezinbûna wê bajarî di serdema Keyaniya Nû de bûbe.

Têgihiştina vê erdnîgariya Nîlê ya dînamîk ne tenê ji bo şîrovekirina dîroka kevnar a Misrê girîng e, lê di heman demê de ji bo modelkirina paşeroja Nîlê di bin bandora guherîna keşûhewayê ya îroyîn de û ji bo têgihiştina ka şaristaniyên kevnar çawa bi guherînên jîngehî re adaptasyon pêk anîne jî xwedî wate ye. Ev yek girîngiya lêkolînên paleo-jîngehê ji bo têgihiştina kûrtir a dîroka mirovahiyê û têkiliya wê bi jîngehê re tekez dike.

3. Nîl û Şaristaniya Misra Kevnar

Çemê Nîlê ji bo şaristaniya Misra kevnar ne tenê çavkaniyek avê bû, lê bingeha her aliyê jiyanê bû: ji çandiniyê bigire heta ol, veguhastin, bajarvanî û rêveberiyê.

3.1. Jiyanbexşê Çandiniyê

Bereketiya axa Misrê bi temamî girêdayî lehiyên salane yên Nîlê bû. Her sal, çem radibû û ava xwe li ser zeviyên derdorê belav dikir, û piştî ku vedikişiya, tebeqeyeke stûr ji lîma bi xurdemenî li pey xwe dihêla.1 Ev lîm ax ji nû ve zindî dikir û ji bo çandiniyê pir bi bereket dikir.

• Pergalên Avdaniyê: Misriyên kevnar ji bo ku herî zêde sûdê ji ava Nîlê werbigirin û bandora neyînî ya lehiyên kêm an zêde kêm bikin, pergalên avdaniyê yên pêşketî ava kirin.

• Avdaniya Hewzê (Basin Irrigation): Ev teknîka herî kevn û berbelav bû. Misriyan li kêleka çem û li seranserê deşta lehiyê bend û dîwarên ji axê çêdikirin da ku zeviyan bikin hewzên mezin. Dema ku Nîl radibû, ava lehiyê bi awayekî kontrolkirî diherikî nav van hewzan û bi qasî mehekê li wir dima heta ku ax bi têra xwe şil dibû. Piştre ava zêde dihate valakirin û cotkaran di nav axa şil û bi lîm de dest bi çandiniyê dikirin.⁷ Tê texmînkirin ku Misriyan bi qasî 1,500 salan bi vê pergalê nêzîkî 800,000 hektar erd çandine.¹¹
• Kanal û Rezervuar: Ji bo ku avê bigihînin zeviyên ku ji çem dûrtir bûn û ji bo ku di serdemên ziwa de avê biparêzin, Misriyan torên kanalan û rezervuarên avê (golên çêkirî) ava kirin.¹³
• Şadûf: Ev amûreke hêsan lê bibandor bû ji bo rakirina avê ji çem an kanalan bo zeviyên bilindtir. Şadûf, ku ji stûneke darîn a hevsengkirî û giraniyek li aliyekî û kovikek li aliyê din pêk dihat, piştî sala 1500 B.Z. li Misra Jorîn dest bi karanînê kir. Tê texmînkirin ku bikaranîna şadûfê qada çandiniyê bi qasî %10-15 zêde kiriye.¹¹
• Dolaba Avê (Saqiya/Waterwheel): Ev teknolojiyeke din a rakirina avê bû ku piştî sala 325 B.Z. li Misrê belav bû û dibe ku bi heman rengî beşdarî berfirehkirina qada çandiniyê bûbe.¹¹
• Sê Demsalên Çandiniyê: Salnameya çandiniyê ya Misra kevnar li gorî çerxa Nîlê li sê demsalan hatibû dabeşkirin ¹²:

• Akhet (Lehî): Ji Îlonê heta Çileyê Paşîn (teqrîben), dema ku Nîl radibû û zevî di bin avê de diman.
• Peret (Derbûn/Çandin): Ji Çileyê Paşîn heta Gulanê (teqrîben), dema ku av vedikişiya û cotkar dest bi çandinê dikirin.
• Şemû (Kêmbûna Avê/Dirûn): Ji Gulanê heta Îlonê (teqrîben), dema ku berhem dihatin berhevkirin û asta avê herî kêm bû.

• Berhemên Sereke: Berhemên bingehîn ên ku debara Misra kevnar pêk dianîn genim (ji bo nan) û ceh (ji bo bîrayê) bûn. Ji bilî van, ketan (ji bo çêkirina cawên lînen), papîrûs (ji bo çêkirina kaxezê), sebzeyên wek pîvaz, sîr û xas, baqilên wek nîsk û fasûlî, û fêkiyên wek xurme, hejîr û tirî jî dihatin çandin.⁶
• Berdewamiya Çandiniyê: Yek ji taybetmendiyên herî girîng ên çandiniya Misra kevnar domdariya wê bû. Nûbûna salane ya axê bi saya lîma Nîlê û pergala avdaniya hewzê ku rê li ber kom bûna xwê digirt, hişt ku ev ax bi hezaran salan bi bereket bimîne bêyî ku westiyayî bibe.¹¹
• Berhemdariya Çandiniyê: Di serdema Romayê de, tê texmînkirin ku li Misrê bi qasî 1 milyon hektar erd dihate çandin.¹¹ Hin çavkanî destnîşan dikin ku berhema genimê di Misra Romayê de dikaribû bigihîje nêzîkî 1700 kg serê hektarekî.¹⁶

Tablo 1: Teknîk û Teknolojiyên Sereke yên Avdaniya Misra Kevnar

Teknîk/Teknolojî	Danasîna Kurt	Serdema Destpêkê/Bikaranînê	Texmîna Bandora li ser Berfirehbûna Çandiniyê	Çavkanî
Avdaniya Hewzê	Avakirina bendên axê ji bo girtina ava lehiyê li ser zeviyan.	Serdema Pêşdîrokî	Bingehîn ji bo çandiniya Nîlê	7
Kanalên Avdaniyê	Kolandina kanalan ji bo birina avê bo zeviyên dûr û belavkirina wê.	Serdema Pêşdîrokî/Destpêka Xanedanan	Berfirehkirina qada çandiniyê	13
Şadûf	Amûreke bi destan ji bo rakirina avê ji çem/kanalan bo zeviyan.	Piştî 1500 B.Z.	Zêdekirina %10-15 a qada çandiniyê	11
Dolaba Avê (Saqiya)	Amûreke bi hêza ajalan (an paşê avê) ji bo rakirina avê, ji bo avdana zeviyên bilindtir û çandiniya hertimî.	Piştî 325 B.Z.	Zêdekirina berbiçav a qada çandiniyê	11

Ev tablo pêşketina gav bi gav a teknolojiyên avdaniyê nîşan dide û radixe ber çavan ka Misriyan çawa bi awayekî aktîv hewl dane ku sûdwergirtina ji Nîlê zêde bikin û li hemberî kêmasiyên demsalî yên avê tedbîran bigirin. Ev yek girêdana di navbera zanyariya pratîkî, adaptasyona jîngehî û pêşketina civakî-aborî de destnîşan dike. Fêmkirina van teknolojiyan ji bo têgihiştina bingeha aboriya Misra kevnar û kapasîteya wê ya piştgirîkirina projeyên mezin ên wek pîramîdan krîtîk e.

3.2. Di Ol û Mîtolojiyê de Cihê Nîlê

Çemê Nîlê di ol û mîtolojiya Misra kevnar de xwedî cihekî navendî û pîroz bû. Ew ne tenê wek çavkaniya jiyanê, lê wek hêzeke xwedayî ya ku çarenûsa welat û gelê wê diyar dike dihate dîtin.

• Xwedawendên Nîlê: Gelek xwedawendên Misrî bi Nîlê û çerxên wê ve girêdayî bûn:

• Hapî: Xwedawendê sereke yê lehiya salane ya Nîlê û sembola berhemdarî û pirbûnê bû. Ew bi gelemperî wek zilamekî qelew bi zikê mezin û memikên jinan dihate teswîrkirin, ku ev yek nîşana zayîn û xwedîkirinê bû.¹
• Osîrîs: Yek ji xwedawendên herî girîng ê pantheona Misrî bû. Çîroka mirin û vejîna wî rasterast bi çerxa salane ya Nîlê û nûbûna axê ve girêdayî bû. Mîna ku Nîl piştî serdema ziwa ji nû ve radibû û jiyan dida axê, Osîrîs jî ji mirinê radibû û dibû xwedayê axretê û hêviya jiyana herheyî.³ Di hin efsaneyan de, lehiya Nîlê wek hêsirên jina wî Îsîsê yên ji bo mirina wî dihatin şîrovekirin.⁷
• Îsîs: Xwişk û jina Osîrîs, xwedawenda sêhr, dayiktî û parastinê bû. Di hin mîtan de, ew wek kesê ku çandiniyê fêrî mirovan kiriye jî tê binavkirin.³
• Xnûm: Di destpêkê de wek xwedawendê jêdera Nîlê (bi taybetî li herêma katarakta yekem) dihate peristin. Ew wek kesê ku herikîna Nîlê kontrol dike û lehiya salane ya pêwîst dişîne dihate dîtin. Paşê, ew wek xwedawendê afirandinê yê ku mirovan li ser dolaba kulîlkçêkeriyê çêdike jî hate nasîn.³
• Ma’at: Têgeha hevsengî, nîzam, rastî û edaletê bû ku bingeha kozmolojiya Misrî pêk dianî. Herikîna birêkûpêk a Nîlê û çerxên xwezayî wek perçeyek ji vê nîzama Ma’at dihatin dîtin.³

• Efsaneyên Afirandinê: Di piraniya efsaneyên afirandinê yên Misrî de, cîhan ji avên seretayî yên kaotîk ên bi navê Nûn derketiye holê. Ji van avan, girê seretayî yê axê, ku wek “ben-ben” tê nasîn, bilind bûye û jiyan li ser wê dest pê kiriye. Tê bawer kirin ku pîramîdên Misrî sembola vê girê ben-ben in.³
• Ayînên Olî: Misriyan ji bo pîrozkirina Nîlê û misogerkirina berdewamiya bereketa wê, gelek ayîn û festîval li dar dixistin. Festîvalên lehiyê bi şahî û pêşkêşkirina qurbanan ji xwedawendên Nîlê re dihatin lidarxistin.⁷ Kulîlka Nîlûferê, ku li ser rûyê ava Nîlê şîn dibe, di huner û sembolîzma Misrî de cihekî girîng digirt û wek sembola ji nû ve zayînê, paqijiyê û yekîtiya Misra Jorîn û Jêrîn dihate dîtin.²⁰
• Bandora li ser Jiyana Axretê: Baweriya Misriyan bi jiyana piştî mirinê xurt bû. Wan axret wek berdewamiya jiyana li ser rûyê erdê didîtin. “Zeviyên Kamîşan” (Field of Reeds), ku wek bihuşta Misrî dihate teswîrkirin, neynika Geliyê Nîlê yê bi bereket bû, bi çem, zevî û darên xwe.³ Ji bo ku giyanê mirî bi ewlehî bigihîje vê bihuştê, nivîsên cenazeyan ên wek Nivîsên Pîramîdan (ji bo fîrewnan), Nivîsên Tabûtan (ji bo kesên dewlemend) û Pirtûka Miriyan (ji bo gelek kesan) dihatin amadekirin. Van nivîsan rêberî, efsûn û duayên pêwîst ji bo derbaskirina astengiyên axretê û gihiştina dadgeha Osîrîs dihewandin.³

Ol û mîtolojiya Misra kevnar ne tenê ji bo ravekirina diyardeyên xwezayî bû, lê di heman demê de ji bo xurtkirina nîzama civakî û desthilatdariya fîrewn jî dihate bikaranîn. Nîl, wek hêzeke xwezayî ya bingehîn, di navenda vê pergalê de bû. Lehiyên Nîlê yên salane hem jiyanbexş bûn (lîm û av) hem jî dikaribûn wêranker bin (lehiyên kêm an zêde). Ev nediyarbûn û girêdana bi çem re bû sedema pêşketina baweriyên olî yên ku hewl didan van diyardeyan rave bikin û kontrol bikin. Fîrewn, wek navbeynkarê di navbera mirovan û xwedawendan de, berpirsiyariya misogerkirina lehiyeke baş û bi bereket hilda ser xwe. Ayîn û festîvalên olî ji bo pîrozkirina Nîlê û xurtkirina vê têkiliyê dihatin lidarxistin, ku ev yek jî otorîteya fîrewn û kahînan xurt dikir. Ev têkelbûna ol û rêveberiya çavkaniyên xwezayî şêwazekî rêveberiyê ye ku di gelek şaristaniyên kevnar ên bi çeman ve girêdayî de tê dîtin. Têgihiştina vê yekê ji bo fêmkirina struktura hêzê û îdeolojiya dewleta Misra kevnar girîng e.

Tablo 2: Xwedawendên Sereke yên bi Nîlê ve Girêdayî û Rolên Wan

Navê Xwedawend	Danasîna Kurt a Rolê	Sembolên Girêdayî	Girîngiya di Ayînan de	Çavkanî
Hapî	Xwedawendê lehiya Nîlê, berhemdarî û pirbûnê.	Zilamê qelew bi memik, riwekên avî li ser serê wî.	Di festîvalên lehiyê de dihate peristin, jê re qurban dihatin pêşkêşkirin.	1
Osîrîs	Xwedayê axretê, vejînê û berhemdariya axê ku bi çerxa Nîlê ve girêdayî ye.	Mûmya, taca spî, çîtik û gopal.	Ayînên mirin û vejînê, festîvalên çandiniyê.	3
Îsîs	Xwedawenda sêhr, dayiktî, parastinê; carinan wek hînkerê çandiniyê.	Text li ser serê wê, baskên çûkan.	Di ayînên Osîrîs de roleke navendî, parêzvana miriyan.	3
Xnûm	Xwedawendê jêdera Nîlê, kontrolkerê herikînê; afirînerê mirovan li ser dolaba kulîlkê.	Serê beran.	Bi taybetî li Elefantînê dihate peristin, ji bo lehiyeke baş jê dihate hêvîkirin.	3
Ma’at	Xwedawenda nîzam, rastî, edalet û hevsengiya kozmîk.	Perê strûsê.	Herikîna birêkûpêk a Nîlê wek beşek ji nîzama Ma’at dihate dîtin.	3

Ev tablo cihêrengiya rolên ku Nîl di pantheona Misrî de lîstiye nîşan dide û radixe ber çavan ka Misriyan çawa hewl dane ku hêzên xwezayî yên Nîlê bi riya pergaleke olî ya tevlihev fêm bikin û bi wan re têkiliyê deynin. Fêmkirina van xwedawendan û rolên wan ji bo têgihiştina kûr a çanda Misra kevnar, huner, nivîsên olî û jiyana rojane girîng e.

3.3. Rêya Jiyanê: Veguhastin, Bazirganî û Bajarvanî

Ji bilî rola xwe ya di çandinî û olê de, Nîl di heman demê de wek rêya sereke ya jiyanê ji bo veguhastin, bazirganî û avakirina bajaran li Misra kevnar kar dikir.1

• Keştîvanî: Misriyan ji serdemên zû ve hunera çêkirina keştiyan pêş xistin. Keştiyên destpêkê ji giyayê papîrûsê yê ku li ber Nîlê şîn dibû dihatin çêkirin. Paşê, bi pêşketina teknolojiyê re, keştiyên ji daran jî hatin çêkirin.³ Van keştiyan ji bo armancên cuda dihatin bikaranîn: keştiyên bazirganiyê ji bo veguhastina kelûpelan, keştiyên leşkerî ji bo parastina sînoran û kontrolkirina rêyên avê, û heta keştiyên keşfê ji bo gihîştina herêmên dûr.²²
• Bazirganî: Nîl tora bazirganiyê ya navxweyî û derve ya Misrê hêsan dikir. Di nav welêt de, berhemên çandiniyê, kevirên avahîsaziyê û kelûpelên din bi hêsanî li seranserê çem dihatin veguhastin. Di bazirganiya derve de, Misir genim, zêr, ketan, papîrûs û berhemên din ên qediyayî hinarde dikir. Di berdêla van de, ew darên bi kalîte (wek dara cedar ji Lubnanê), rezînên bîhnxweş, fîldişî (ji welatê Punt, ku tê texmînkirin li Qirna Afrîkayê bû), metalên wek sifir û qalê, û kelûpelên din ên luks îthal dikir.³ Ji bilî rêya avê ya Nîlê, rêyên bazirganiyê yên bejayî yên girîng jî hebûn ku Nîlê bi herêmên din ve girêdididan, wek rêya Wadi Hammamat ku Geliyê Nîlê bi Deryaya Sor ve girêdida, û rêya Darb el-Arbain ku Misrê bi Nûbyayê (Sûdana îroyîn) ve girêdida û ji bo bazirganiya zêr, fîldişî û biharatan dihate bikaranîn.²³
• Avakirina Bajaran: Ji ber girêdana jiyanî bi avê re, piraniya bajar û wargehên mezin ên Misra kevnar li ser kenarên Nîlê an jî nêzîkî wê hatine avakirin.³ Bajarên girîng ên wek Memfîs, ku paytexta yekem a Misra yekbûyî bû û li devê Deltaya Nîlê cih digirt, û Têba (Luksor a îroyîn), ku di serdema Keyaniya Nû de bû navendeke mezin a çandî, olî û siyasî, li ser kenarên Nîlê geş bûn.³
• Avakirina Pîramîdan û Bîrdariyên Din: Nîl di projeyên mezin ên avahîsaziyê yên Misra kevnar de, bi taybetî di avakirina pîramîdan de, roleke krîtîk lîst. Kevirên mezin ên ku ji bo avakirina pîramîdan dihatin bikaranîn, ji kanên keviran ên dûr bi keştiyan li ser Nîlê û bi rêya kanalên çêkirî heta nêzîkî cihên avahîsaziyê dihatin veguhastin.¹
• Belavbûna Nifûsê: Ji ber şert û mercên dijwar ên jiyanê li çolistanan, nifûsa Misra kevnar bi giranî li Geliyê Nîlê yê teng û li Deltaya bi bereket kom bûbû.³ Kapasîteya Nîlê ya piştgirîkirina nifûseke mezin û berhemdariya wê ya çandiniyê, bingeha dewlemendî û hêza Misra kevnar bû. Ev yek hişt ku kedeke zêde ji bo projeyên mezin ên avahîsaziyê û pêşxistina huner û zanistê were veqetandin. Rêveberiya bikêr a çavkaniyên Nîlê ji bo domandina vê pergalê krîtîk bû. Berhemdariya çandiniyê ya bilind a bi saya Nîlê, zêdebûna xwarinê (surplus) misoger dikir. Ev zêdebûn dihêle ku beşek ji nifûsê ji karê çandiniyê azad bibe û di warên din de pispor bibe (leşker, kahîn, hunermend, karkerên avahîsaziyê). Hebûna ked û çavkaniyan, îmkanê dide avakirina bîrdariyên mezin (pîramîd, perestgeh) û bajarên birêxistinkirî. Nîl wek rêya veguhastinê, lojîstîka van projeyên mezin û birêvebirina împaratoriyeke berfireh hêsan dikir. Ev hemû faktor bi hev re hêz û prestîja dewleta Misrî xurt dikirin. Ev modela “şaristaniya hîdrolîk” ne tenê ji bo Misrê lê ji bo gelek şaristaniyên din ên kevnar ên li ser çeman ava bûne jî derbasdar e. Têgihiştina vê yekê ji bo analîzkirina faktorên rabûn û hilweşîna şaristaniyan girîng e.

Tablo 3: Mezinbûna Nifûsa Misrê (Texmînên ji Serdema Kevnar heta Nûjen)

Serdem	Texmîna Nifûsê	Çavkaniya Texmînê/Metodolojî (Mînak)	Çavkanî Snippet
4000 B.Z.	~350,000	Butzer (Kapasîteya Hilgirtinê)	27
3000 B.Z. (Yekbûn)	~870,000 – ~2 milyon	Butzer (Kapasîteya Hilgirtinê) / Trigger	27
2500 B.Z. (Keyaniya Kevin a Dereng)	~1.6 milyon	Butzer (Kapasîteya Hilgirtinê)	27
1800 B.Z. (Keyaniya Navîn)	~2 milyon	Butzer (Kapasîteya Hilgirtinê)	27
1250 B.Z. (Keyaniya Nû, Ramses II)	~2.9 milyon – ~5 milyon	Butzer (Kapasîteya Hilgirtinê) / Kemp	27
150 B.Z. (Misra Ptolemaîk)	~4.9 milyon	Butzer (Kapasîteya Hilgirtinê)	27
Serdema Romayê/Ptolemaîk	~7-7.5 milyon	Çavkaniyên Klasîk (Diodorus Siculus, Josephus)	27
1800 A.D. (Destpêka sedsala 19an)	~2.5-3 milyon	Rêjeya zêdebûna nifûsê ya 20-qatî di du sedsalên dawî de 7	7
1882 A.D.	6.5 milyon	CAPMAS	24
2013 A.D.	85 milyon	CAPMAS	83
2017 A.D.	Nêzîkî 100 milyon	CAPMAS	24
2019 A.D.	98.8 milyon	Lêkolîn (Assessment of Water Resources in Egypt)	84
Pêşbîniya 2025 A.D.	–	CAPMAS (Para avê serê kesî dê dakeve 582 m³)	83
Pêşbîniya 2030 A.D.	–	Zêdebûna %54.9 ji 2010an (Lêkolîn)	84
Pêşbîniya 2050 A.D.	–	Kêmasiya avê dê zêdetir bibe (Lêkolîn)	84

Ev tablo mezinbûna demografîk a Misrê bi dirêjahiya dîrokê nîşan dide û girêdana di navbera kapasîteya Nîlê ya piştgirîkirina jiyanê û mezinbûna nifûsê de ronî dike. Di serdema nûjen de, ev tablo dê zexta zêde ya nifûsê li ser çavkaniyên avê yên bisînor ên Nîlê destnîşan bike, ku ev yek ji pirsgirêkên sereke yên îroyîn e. Berawirdkirina texmînên ji serdemên cuda û metodolojiyên cuda dê kêşeyên di lêkolîna demografiya dîrokî de jî nîşan bide.

3.4. Faktorê Yekîtî û Rêveberiyê

Taybetmendiyên erdnîgarî yên Nîlê û girêdana şaristaniya Misrî bi wê re, di heman demê de bandoreke mezin li ser struktura siyasî û rêveberiya welêt jî kir.

• Yekîtiya Siyasî: Ji ber ku piraniya nifûs û çalakiyên aborî li ser şirîteke teng a axa bi bereket li dora Nîlê kom bûbûn, ev yek ji bo avakirina yekîtiyeke siyasî ya xurt faktorek hêsanker bû.¹⁵ Hêsaniya rêwîtiya bi keştiyan li ser Nîlê, ku wek rêyeke sereke ya ragihandinê û veguhastinê kar dikir, di welatekî wisa dirêj û zirav de bû hêzeke yekbûnê ya mezin.¹⁵
• Kontrola Dewletê: Dewleta Misra kevnar, bi taybetî fîrewn, xwedî kontrol û desthilatdariyeke mezin li ser çavkaniyên çandiniyê yên ku bi Nîlê ve girêdayî bûn. Ev kontrol bi rêya xwedîtiya axê, bacgirtina ji berhemên çandiniyê (bi gelemperî %10-20 ji dirûnê), birêvebirina pergalên avdaniyê û bikaranîna keda mecbûrî ji bo projeyên giştî pêk dihat.¹¹ Rêxistinbûneke bibandor û navendî, ligel berhemdariya bilind a çandiniya ku bi lehiyên Nîlê ve girêdayî bû, îmkan dida ku beşek ji nifûsê ji karên çandiniyê azad bibe û di warên pisporî û karên elît de (wek leşkerî, kahîntî, nivîskarî, huner) bixebite.¹⁵
• Nîlometre û Salname: Ji bo birêvebirina bibandor a çavkaniyên Nîlê û plansazkirina çandiniyê, Misriyan amûr û pergalên pêşketî pêş xistin. Nîlometre avahiyên taybet bûn ku li kêleka Nîlê dihatin çêkirin ji bo pîvandin û şopandina asta bilindbûna ava lehiyê.⁷ Kahînan rojane asta avê dişopandin û li gorî wê pêşbîniyên xwe ji bo lehiya wê salê dikirin.¹⁹ Ev agahî ji bo destnîşankirina mîqdara baca ku diviyabû ji cotkaran bihata standin û ji bo plansazkirina çandiniyê pir girîng bû. Her weha, salnameya Misrî bi awayekî rasterast bi çerxa Nîlê û diyardeyên astronomîk ên pê re girêdayî (wek derketina stêrka Sîrîûs/Sothis) ve dihate sererastkirin. Sersala Misrî di nîvê meha Tîrmehê de bû, ku bi destpêka bilindbûna ava Nîlê re hevaheng bû.¹⁵

4. Çemê Nîlê di Serdemên Dîrokî yên Paşê de

Girîngiya Çemê Nîlê ji bo Misrê bi dawîbûna serdema fîrewnan bi dawî nebû. Di serdemên Yewnanî-Romanî, Bîzansî, Îslamî û Osmanî de jî, Nîl wek damara jiyanê ya Misrê ma û di warên çandinî, aborî, rêveberî û çandê de rola xwe ya navendî domand.

4.1. Serdema Yewnanî-Romanî û Bîzansî (nêzîkî 332 B.Z. – 641 A.D.)

Piştî ku Îskenderê Mezin di sala 332 B.Z. de Misir dagir kir û xanedana Ptolemaîk ava bû, û paşê jî bi ketina Misrê di bin desthilatdariya Romayê de, Nîl di warê aborî de hê girîngtir bû.

• Berdewamiya Girîngiya Çandiniyê: Misir di vê serdemê de wek “depoya genim” a Împaratoriya Romayê dihate nasîn.¹⁰ Axa bi bereket a Geliyê Nîlê û Deltayê, ligel pergalên avdaniyê yên pêşketî, hilberîneke zêde ya genim misoger dikir. Tê texmînkirin ku di vê serdemê de li Misrê nêzîkî 1 milyon hektar erd dihate çandin ¹¹, û hin çavkanî destnîşan dikin ku Misir ji sê paran yekê pêdiviya genimê bajarê Romayê peyda dikir.³⁰
• Rola Îskenderiyê: Bajarê Îskenderiyê, ku ji hêla Îskenderê Mezin ve li perava Deryaya Navîn û li rojavayê Deltaya Nîlê hate avakirin, bû paytexta nû ya Misrê û navendeke mezin a bazirganî, çandî û zanistî. Girêdana wê bi Nîlê re bi rêya kanalan, veguhastina kelûpelan ji hundirê welêt ber bi benderê û ji wir jî ber bi bazarên Deryaya Navîn ve hêsan dikir.³
• Teknîkên Avdaniyê: Bikaranîna avdaniya hewzê berdewam kir, lê di heman demê de teknolojiyên nû yên wek dolaba avê (saqiya) û Pîça Arşîmed jî belav bûn. Van amûran îmkan dida ku av ji bo zeviyên bilindtir were rakirin û çandiniya pir-berhemî (salê ji yek carê zêdetir çandinî) hêsantir dikir.¹¹
• Rêveberiya Avê û Bac: Desthilatdarên Yewnanî û paşê Romanî, kontroleke tund li ser hilberîna genim û bacgirtinê ferz kirin. Nîlometre ji bo pîvandina asta lehiyê û li gorî wê destnîşankirina bacê dihatin bikaranîn. Mînakek ji van nîlometreyan, nîlometreya li bajarê Thmuisê ye ku di sedsala 3. B.Z. de hatiye çêkirin.¹⁹
• Bandora Guherînên Keşûhewayê: Di serdema Ptolemaîk de, hin bûyerên têkçûna lehiyên Nîlê hatine qeydkirin. Lêkolînên nû destnîşan dikin ku ev têkçûn bi teqînên volkanîk ên mezin ên li deverên din ên cîhanê ve girêdayî bûn. Van teqînan bandor li ser keşûhewaya gerdûnî û rejîma baranê ya ku Nîlê dixwedîne kir, û di encamê de li Misrê bû sedema ziwabûn, kêmbûna berhemên çandiniyê, birçîbûn û serhildanên civakî.³⁵ Ev yek nîşan dide ku şaristaniya Misrî çiqasî hesasî guherînên di herikîna Nîlê de bû.
• Çanda Xiristiyanî û Nîl: Bi belavbûna Xiristiyantiyê li Misrê û avabûna Dêra Kiptî, hin bawerî û pratîkên kevnar ên bi Nîlê ve girêdayî di nav çanda Kiptî de hatin adaptekirin û domandin.³⁶ Mînak, Sersala Kiptî (Nayrouz), ku di meha Îlonê de tê pîrozkirin, bi dema ku asta ava Nîlê digihîje lûtkeya xwe re hevaheng e. Her weha, “ava Tûbahê” (ava Nîlê ya ku di meha Tûbahê de, ku bi paqijiya xwe navdar e, tê kişandin) di nav Kiptiyan de xwedî girîngiyeke taybet bû û ji bo armancên pîroz û dermankirinê dihate bikaranîn.³⁶ Cejna Xweziyayê (Epîfanî), ku bîranîna imadkirina Îsa Mesîh e, jî bi merasîmên avê yên ku Nîlê tînin bîra mirov, tê pîrozkirin.

Serdema Yewnanî-Romanî ne tenê berdewamiya girîngiya Nîlê ji bo Misrê nîşan dide, lê her weha entegrasyona Misrê di nav aboriya berfireh a Deryaya Navîn de jî radixe ber çavan. Nîl bû navgîneke sereke ji bo vê entegrasyonê, bi taybetî bi hinardekirina genim. Împaratoriya Romayê ji bo xwedîkirina nifûsa xwe ya mezin û artêşa xwe, pêdivî bi çavkaniyeke genim a pêbawer û zêde hebû. Geliyê Nîlê yê bi bereket û pergalên avdaniyê yên pêşketî, Misrê kiribû berendamê îdeal ji bo vê rolê. Kontrola Romayê li ser Misrê û Nîlê, ewlehiya xwarinê ji bo Romayê misoger dikir û di heman demê de dahateke girîng ji împaratoriyê re peyda dikir. Ev girêdan, Misrê kir navendeke stratejîk a girîng, lê di heman demê de ew xiste bin zexta peydakirina daxwazên derve. Bûyerên wek têkçûna lehiyên Nîlê ji ber volkanan, ne tenê bandor li ser Misrê dikir, lê dikaribû bandor li seranserê împaratoriyê bike û bibe sedema bêîstîqrariyê. Ev serdem girîngiya jeopolîtîk a kontrola li ser çavkaniyên avê yên sereke û herêmên çandiniyê yên bi bereket nîşan dide, temayek ku di seranserê dîrokê de û heta roja îro jî berdewam dike. Her weha, ew nîşan dide ka bûyerên xwezayî yên dûr (wek teqînên volkanîk) çawa dikarin bandorên kaskadî li ser pergalên civakî û aborî yên tevlihev bikin.

4.2. Serdema Îslamî (nêzîkî 641 A.D. – 1517 A.D.)

Bi fetha Ereban a Misrê di sala 641 A.D. de, serdemeke nû ji bo welêt û ji bo Çemê Nîlê dest pê kir. Desthilatdarên Misilman, ji Xanedana Emewî û Ebasî bigire heta Fatimî, Eyûbî û Memlûkan, hay ji girîngiya Nîlê ji bo aborî û îstîqrara Misrê hebûn.

• Berdewamiya Rêveberiya Avê: Xelîfe û siltanan girîngiyeke mezin dan parastin û başkirina pergalên avdaniyê yên ku ji serdemên berê mabûn. Kolandin û paqijkirina kanalan û tamîrkirina bendan ji karên sereke yên dewletê dihatin hesibandin.³⁴
• Nîlometreya Girava Rodayê: Yek ji nîşaneyên herî berbiçav ên girîngiya Nîlê di vê serdemê de, Nîlometreya li Girava Rodayê ya li Qahîreyê ye. Her çend dibe ku bingehê wê kevntir be jî, ev avahî di sala 861 A.D. de di dema Xelîfeyê Ebasî El-Mutewekkil de hate çêkirin an jî bi awayekî berfireh hate nûjen kirin.¹⁰ Armanca sereke ya nîlometreyê pîvandina asta bilindbûna ava Nîlê di dema lehiyê de bû. Ev pîvandin ji bo destnîşankirina mîqdara baca (Xerac) ku diviyabû ji cotkaran bihata standin, pir girîng bû. Asta îdeal a lehiyê bi gelemperî 16 zîra (pîvaneke kevnar a dirêjiyê) dihate hesibandin.³⁸
• Şoreşa Çandiniyê ya Erebî: Di serdema Îslamî de, bi taybetî di navbera sedsalên 8an û 13an de, li Misrê û li gelek deverên din ên cîhana Îslamî “Şoreşa Çandiniyê ya Erebî” pêk hat. Di vê serdemê de, gelek berhemên nû yên wek birinc, şekir, pembû, citrus û hinar ji herêmên din (wek Hindistan û Çînê) hatin Misrê û dest bi çandiniya wan hate kirin. Her weha, teknîkên avdaniyê yên pêşketîtir, wek bikaranîna berfireh a dolaba avê ya bi hêza ajalan (saqiya), li Misrê belav bûn. Herêma Feyyûmê, ku bi kanaleke kevnar (Bahr Yûsif) bi Nîlê ve girêdayî ye, di vê serdemê de bû navendeke girîng a çandiniya bi avdanî û baxçeyên fêkiyan û zeviyên şekir lê geş bûn.⁶
• Bandora li ser Bac û Aboriyê: Asta lehiya Nîlê rasterast bandor li ser aboriya Misrê û jiyana gel dikir. Lehiyeke baş û di asta îdeal de, dihate wateya dirûneke zêde û aramiya buhayê genim. Lêbelê, lehiyên kêm (ji 12 zîra kêmtir wek birçîbûn dihate dîtin) an jî lehiyên pir zêde (ku dikaribû zeviyan binav bike û zirarê bide gundan) dibûn sedema kêmbûna berheman, birçîbûn û bilindbûna tund a buhayê genim û kelûpelên din.³⁸
• Çanda Gelêrî: Girêdana gelê Misrê bi Nîlê re di çanda gelêrî de jî xwe nîşan dida. Festîvala “Wefaa El-Nîl” (Dilsoziya Nîlê), ku ji bo pîrozkirina lehiya salane û spaskirina ji bo bereketa çem dihate lidarxistin, yek ji kevneşopiyên girîng ên vê serdemê bû.⁴⁵

4.3. Serdema Osmanî (1517 – 1882 A.D.)

Piştî ku Misir di sala 1517an de ket bin desthilatdariya Împaratoriya Osmanî, girîngiya Nîlê ji bo rêveberî û aboriya welêt berdewam kir, lê di sedsala 19an de, bi taybetî di bin rêveberiya Mihemed Elî Paşa de, guherînên girîng di awayê bikaranîna çem de çêbûn.

• Guherînên di Pergalên Avdaniyê de: Her çend avdaniya hewzê ya kevneşopî li gelek deveran berdewam kir jî, Mihemed Elî Paşa (ku di navbera 1805-1848 de li Misrê hikûm kir) ji bo modernîzekirina çandiniyê û zêdekirina hinardekirina berhemên bi nirx ên wek pembû, dest bi projeyên mezin ên avdaniyê kir. Wî ferman da kolandina kanalên kûr ên nû, bi taybetî li Deltaya Nîlê, da ku avdaniya hertimî (perennial irrigation) pêş bixe. Ev yek îmkan dida ku di seranserê salê de çandinî were kirin û berhemên havînê yên wek pembû bi awayekî berfireh werin çandin.⁷ Vê yekê destpêka veguherîneke bingehîn ji adaptasyona bi lehiyên xwezayî ber bi hewldanên ji bo kontrolkirina tam a çem nîşan da.
• Pergalên Xwedîderketina Erdê: Di serdema Osmanî de, bi teorîkî piraniya axa çandiniyê wek milkê dewletê (mîrî) dihate hesibandin. Qanûna Erdê ya Osmanî ya ku di sala 1858an de hate derxistin, dewlet wek xwediyê rast ê erdê didît û erd li gorî kategoriyên cuda (wek milk, weqf, mîrî) dabeş dikir.⁴⁸
• Lêkolînên Zanistî û Nexşekirin: Di vê serdemê de eleqeya zanistî û erdnîgarî bi Nîlê re jî zêde bû. Yek ji mînakên herî balkêş xebatên gerok û nivîskarê Osmanî yê sedsala 17an, Ewliya Çelebî ye. Çelebî di berhema xwe ya navdar “Seyahatname” de behsa seferên xwe yên li ser Nîlê dike û nexşeyeke berfireh û bi hûrgilî ya çem amade kiriye, ku ev yek eleqeya Osmaniyan bi erdnîgarî û hîdrografiya Nîlê re nîşan dide.⁴⁹ Her weha, di sala 1527an de, di bin Osmaniyan de yekem serjimêrî û qeydkirina axê li Misrê hate kirin, her çend ev qeyd heta sala 1605an bi fermî neketin meriyetê.⁵²

Serdema Osmanî, bi taybetî di bin rêveberiya Mihemed Elî Paşa de, destpêka veguherîneke bingehîn di rêveberiya Nîlê de nîşan dide: ji adaptasyona bi lehiyên xwezayî ber bi hewldanên ji bo kontrolkirin û bikaranîna avê ya zêdetir ji bo armancên aborî yên nû (wek çandiniya pembû ji bo bazara cîhanî). Zêdebûna daxwaza cîhanî ji bo pembû di sedsala 19an de, Misrê kir navendeke potansiyel a hilberînê. Mihemed Elî Paşa ji bo modernîzekirina Misrê û xurtkirina hêza xwe ya aborî û leşkerî, girîngiyeke mezin da çandiniya pembû. Çandiniya pembû pêdivî bi avdaniya hertimî hebû, ku ev yek ji pergala kevneşopî ya avdaniya hewzê cuda bû. Ev yek bû sedema veberhênanên mezin di kolandina kanalên kûr û projeyên din ên avdaniyê de. Ev destwerdanên mirovî yên mezin di herikîna Nîlê de, qonaxeke nû di têkiliya di navbera mirov û çem de dest pê kir, ku dê bi projeyên bendavên mezin ên sedsala 20an bigihîje lûtkeya xwe. Ev serdem destpêka “hîdrolîka modern” li ser Nîlê ye, ku tê de mirov hewl dide çem bi tevahî kontrol bike. Ev yek feydeyên aborî yên mezin bi xwe re anî lê di heman demê de bû sedema pirsgirêkên jîngehî û civakî yên demdirêj, wek ku dê di beşa li ser Bendava Bilind a Aswanê de bi hûrgilî were nîqaş kirin.

5. Çemê Nîlê di Misra Nûjen de: Serdema Bendavan û Guherînên Mezin

Sedsala 20an ji bo Çemê Nîlê û Misrê serdemeke veguherînên radîkal bû, bi taybetî bi avakirina du bendavên mezin li Aswanê. Van projeyên endezyariyê yên bi heybet, têkiliya hezaransalan a di navbera mirov û çem de bi awayekî bingehîn guhertin.

5.1. Bendava Nizm a Aswanê (Aswan Low Dam)

Bendava Nizm a Aswanê, ku di navbera salên 1898 û 1902an de ji hêla endezyarên Brîtanî ve hate çêkirin, yekem hewldana mezin a serdema nûjen bû ji bo kontrolkirina herikîna Nîlê.53 Armanca sereke ya vê bendavê ew bû ku herikîna Nîlê birêkûpêk bike, bandora lehiyên wêranker kêm bike û di serdemên ziwa de ji bo çandiniyê ava avdaniyê ya bi îstîqrar peyda bike.55 Bendav di destpêkê de bandoreke erênî li ser hilberîna çandiniyê kir, lê di heman demê de destwerdanek li depokirina xwezayî ya lîmê jî kir.55 Ji ber zêdebûna pêdiviya bi avê, bi taybetî ji bo çandiniya pembû ya ku her ku diçû berfireh dibû, Bendava Nizm du caran hate bilind kirin, carekê di navbera 1907-1910an de û careke din di navbera 1929-1933an de.34 Lêbelê, bi zêdebûna nifûsê û hewcedariya bi pêşketineke aborî ya berfirehtir, Bendava Nizm êdî têra pêdiviyên Misrê nedikir.

5.2. Bendava Bilind a Aswanê (Aswan High Dam – Saad el-Aali)

Bendava Bilind a Aswanê, ku di navbera salên 1960 û 1970an de hate çêkirin û di sala 1971an de bi fermî hate vekirin, yek ji projeyên herî mezin û bi nîqaş ên endezyariya hîdrolîk a sedsala 20an e.53 Ev proje, ku di serdema Serokomar Cemal Ebdulnasir de bû sembola modernîzasyon û serxwebûna Misrê, armancên mezin hebûn.

• Armancên Projeyê (li gorî Cemal Ebdulnasir):

• Kontrolkirina Tam a Lehiyên Salane: Armanca sereke ew bû ku lehiyên salane yên Nîlê bi tevahî werin kontrolkirin, da ku hem ji ziyanên lehiyên mezin xelas bibin hem jî di salên kêm-baran de ji ziwabûnê werin parastin.⁵³
• Peydakirina Ava Avdaniyê ya Hertimî: Bi depokirina ava Nîlê, armanc ew bû ku ava avdaniyê ya hertimî ji bo berfirehkirina axa çandiniyê were peydakirin. Dihat plankirin ku 1.3 milyon donim (nêzîkî 546,000 hektar) axa çolê were reklamasyonkirin û 700,000 donim (nêzîkî 294,000 hektar) axa ku berê bi avdaniya hewzê dihate avdan, were veguherandin bo avdaniya hertimî.⁵⁷
• Hilberîna Kehrebeya Hîdroelektrîk: Bendav ji bo hilberîna miqdarek mezin kehrebeya hîdroelektrîk (nêzîkî 10 milyar kîlovat-saet salane) hatibû sêwirandin, da ku pîşesazîbûna Misrê pêş bixe û kehrebeyê bigihîne tevahiya welêt.⁵⁷
• Pêşxistina Masîgiriyê li Gola Nasserê: Bi çêbûna Gola Nasserê, dihat hêvîkirin ku sektoreke nû ya masîgiriyê pêş bikeve.⁵⁷
• Zêdekirina Dahata Neteweyî: Bi giştî, dihat payîn ku bendav dê beşdariyeke mezin di zêdekirina dahata neteweyî ya Misrê de bike.⁵⁷

• Avakirin û Taybetmendiyên Teknîkî:
  Avakirina Bendava Bilind projeyeke endezyariyê ya pir mezin bû. Mesrefa destpêkê ya projeyê nêzîkî 1 milyar dolarê Amerîkî bû û bi piranî bi fînansman û alîkariya teknîkî ya Yekîtiya Sovyetê hate pêkanîn.53 Bendav bi xwe ji ax û keviran hatiye çêkirin û navokeke wê ya ji gil û çîmentoyê heye; tê gotin ku materyalê ku di çêkirina wê de hatiye bikaranîn, têra avakirina 17 pîramîdên mezin dike.57 Bilindahiya bendavê 111 metre û dirêjahiya wê 3,830 metre ye.56 Li pişt bendavê, Gola Nasserê çêbû, ku yek ji golên çêkirî (artificial) yên herî mezin ên cîhanê ye. Dirêjahiya golê nêzîkî 500 heta 550 kîlometre ye, firehiya wê ya navînî 12 kîlometre ye, û rûberê wê di navbera 5,250 û 6,540 kîlometre çargoşe de diguhere. Kapasîteya depokirina avê ya herî zêde ya golê di navbera 162 û 169 milyar metrekup de ye.56 Santrala kehrebeyê ya bendavê ji 12 turbînan pêk tê, ku her yek xwedî kapasîteya 175 megawat e, û bi giştî kapasîteya wê 2.1 gîgawat e.58
• Bandorên Erênî yên Civakî-Aborî:
  Bendava Bilind a Aswanê gelek feydeyên civakî û aborî ji Misrê re anî. Ew welat ji lehiyên wêranker û serdemên ziwabûnê parast.56 Bi saya ava avdaniyê ya hertimî, hilberîna çandiniyê zêde bû û kar ji bo mirovan peyda bû.58 Tê texmînkirin ku qada çandiniyê bi qasî 2 milyon feddan (840,000 hektar) berfireh bûye û berhema genim di navbera salên 1952 û 1991 de sê qat zêde bûye.58 Kehrebeya ku ji bendavê dihate hilberandin, ji bo pîşesazîbûnê û gihandina kehrebeyê bo gundan roleke girîng lîst; di sala 1970 de, bendav nîvê pêdiviya kehrebeyê ya Misrê peyda dikir.58 Her weha, keştîgerî li ser Nîlê û sektora geştyariyê jî ji birêkûpêkbûna herikîna avê sûd wergirtin.58 Li gorî hin texmînan, mesrefa bendavê di nav du salan de bi feydeyên aborî yên ku jê hatin bidestxistin hate vegirtin (ev texmîn bandorên neyînî yên jîngehî û civakî li ber çavan nagire).58
• Bandorên Neyînî yên Civakî-Aborî:
• Koçberkirina Nûbiyan: Yek ji bandorên herî giran ên civakî yên Bendava Bilind, koçberkirina bi zorê ya civakên Nûbî bû. Bi çêbûna Gola Nasserê re, herêmeke berfireh a Nûbyaya Jêrîn di bin avê de ma. Di encamê de, nêzîkî 100,000 heta 120,000 Nûbî, hem li Misrê hem jî li Sûdanê, neçar man ku ji gund û warên xwe yên hezaransalan koç bikin û li wargehên nû yên ku ji hêla dewletê ve hatibûn amadekirin bi cih bibin.⁵⁶ Ev koçberkirin bû sedema windabûna gundên dîrokî, zeviyên çandiniyê, goristanên bav û kalan û beşeke mezin ji mîrata çandî ya Nûbiyan. Nûbiyan li wargehên nû rastî gelek zorî û zehmetiyan hatin, di nav de xizanî, windabûna awayên jiyanê yên kevneşopî û kêmbûna rola jinan di çandiniyê de.⁶⁵ Tevî ku dewletê hewl da ku xizmetguzariyan li wargehên nû peyda bike, travmaya koçberiyê û windakirina nasnameya çandî bandoreke kûr li ser civaka Nûbî hişt. Di salên dawî de, hewldanên ji bo parastina çand û zimanê Nûbî zêde bûne û Destûra Bingehîn a Misrê ya 2014an mafê vegera Nûbiyan bo herêmên xwe yên resen nas kiriye, lê pêkanîna vê yekê hîn jî bi kêşeyan re rû bi rû ye.⁶⁴
• Bandorên Neyînî yên Jîngehî:
  Bendava Bilind a Aswanê, tevî feydeyên xwe, bû sedema zincîreyek bandorên neyînî yên girîng li ser jîngeha Geliyê Nîlê û Deltayê:

• Kêmbûna Lîmê û Zayîna Axê: Beriya bendavê, lehiyên salane yên Nîlê tebeqeyeke stûr ji lîma bi xurdemenî li ser zeviyan belav dikir û axa çandiniyê bi awayekî xwezayî nû dikir. Bendava Bilind nêzîkî %98ê vê lîmê li pişt xwe di Gola Nasserê de digire.⁵⁷ Di encamê de, zayîna axê li Geliyê Nîlê û Deltayê kêm bûye û cotkar neçar mane ku bi awayekî berfireh gubreya kîmyewî bikar bînin da ku berhemdariyê biparêzin.⁵⁸
• Erozyona Peravên Deltayê: Kêmbûna lîma ku digihîje Deryaya Navîn bûye sedema zêdebûna erozyona peravên Deltaya Nîlê. Tê texmînkirin ku peravên Deltayê salane bi rêjeya 1.8 metre ji hêla pêlên deryayê ve tên xwarin.⁵⁸ Ev yek gefê li ser axa çandiniyê, wargehên mirovan û binesaziya li herêmên peravî dixwe.
• Avzêbûn (Waterlogging) û Şorbûna Axê: Bi danasîna avdaniya hertimî û rawestandina lehiyên salane yên ku xwêya zêde ji axê dişûşt, asta ava binê erdê li gelek deveran bilind bûye. Ev yek bûye sedema avzêbûnê û kom bûna xwê li ser rûyê axê (şorbûn), ku bandoreke neyînî li ser berhemdariya çandiniyê dike û pêdivî bi pergalên drenajê yên biha heye.⁵⁸
• Bandora li ser Masîgiriyê: Kêmbûna lîm û xurdemeniyên ku bi Nîlê re diherikîn Deryaya Navîn, bandoreke neyînî li ser ekosîstema deryayî û bi taybetî li ser masîgiriyê kir. Berhema masî, nemaze sardalyayê, li peravên Misrê bi awayekî berbiçav kêm bû.⁵⁸ Her çend li Gola Nasserê sektoreke nû ya masîgiriyê pêş ketibe jî, tê nîqaşkirin ka gelo ev yek têra telafîkirina windahiyên li Deryaya Navîn kiriye yan na.⁵⁸
• Tenduristî: Guherîna rejîma avê û rawestandina ava kanalan ji bo demên dirêj bûye sedema zêdebûna hin nexweşiyên bi avê ve girêdayî, wek şîstozomiyaz (bilharzia), ji ber ku lehiyên salane yên ku berê derdora jiyanê ya kêzikên hilgirê nexweşiyê xira dikirin, êdî tune ne.⁵⁸ Lêbelê, hin lêkolînên nûtir destnîşan dikin ku bi tedbîrên tenduristiya giştî re, rêjeya şîstozomiyazê li hin deveran kêm bûye.⁷⁴
• Guherînên di Ekosîstemê de: Bendav bûye sedema kêmbûna cihêrengiya cureyên masiyan di Çemê Nîlê de. Li gorî hin çavkaniyan, hejmara cureyên masiyan ji 72 cureyan di sala 1940î de daketiye 25 cureyan piştî çêkirina bendavê.⁷⁸ Her weha, ji ber zelalbûna avê (ji ber nebûna lîmê) û hêdîbûna herikînê, giyayên avî li hin beşên çem zêde bûne.⁵⁸ Guherînên di asta avê û herikînê de dibe ku bandor li ser çûkên koçber û jîngehên şil ên girêdayî Nîlê jî kiribe.⁷⁹
• Çalakiya Sîsmîk: Hin zanyar destnîşan dikin ku giraniya mezin a ava ku di Gola Nasserê de kom bûye, dibe ku bibe sedema zêdebûna çalakiya erdhejê (sîsmîk) li herêmê.⁶⁶

Bendava Bilind a Aswanê mînakeke klasîk a projeyeke mezin a pêşketinê ye ku feydeyên mezin ên demkurt û navîn (kontrolkirina lehiyê, kehrebe, berfirehkirina çandiniyê) bi xwe re aniye, lê di heman demê de bûye sedema pirsgirêkên jîngehî û civakî yên demdirêj û carinan ne plankirî. Ev yek “dîlemma pêşketinê” radixe ber çavan. Pêdiviya Misrê bi kontrolkirina Nîlê ji bo ewlehiya xwarinê, hilberîna enerjiyê û modernîzasyonê hebû. Bendava Bilind wek çareseriyeke teknîkî ya berfireh ji van pirsgirêkan re hate pêşkêş kirin. Bendav bi serkeftî lehiyê kontrol dike û kehrebeyê hildiberîne, ku ev yek feydeyên aborî yên berbiçav tîne. Lêbelê, guhertina radîkal a rejîma xwezayî ya çem (ragirtina lîmê, guhertina herikînê) dibe sedema zincîreyek bandorên neyînî yên jîngehî. Her weha, projeyên mezin ên bi vî rengî pir caran bandorên civakî yên neyînî yên girîng li ser komên herêmî (wek Nûbiyan) dikin, ku dibe ku di plansaziyê de bi têra xwe nehatibin hesibandin. Di encamê de, nirxandina giştî ya bendavê tevlihev dimîne, û nîqaş li ser hevsengiya di navbera feyde û ziyanên wê de berdewam dike. Serpêhatiya Bendava Bilind a Aswanê dersên girîng ji bo plansazkirin û nirxandina projeyên mezin ên binesaziyê li seranserê cîhanê pêşkêş dike, bi taybetî di warê girîngiya nirxandinên bandora jîngehî û civakî yên berfireh û tevlêkirina civakên herêmî di pêvajoya biryardanê de. Ev yek bi taybetî ji bo projeyên bendavan ên îroyîn ên wek GERD girîng e.

Tablo 4: Bendava Bilind a Aswanê – Taybetmendiyên Sereke û Bandorên Pêşbînîkirî vs. Rastî

Kategorî	Armanca/Pêşbîniya Destpêkê	Bandora Rastî (bi îstatîstîkên berdest)	Çavkanî
Kontrola Lehiyê	Kontrolkirina tam a lehiyên salane, parastina ji lehiyên wêranker û ziwabûnê.	Bi serkeftî lehiyê kontrol dike, Misrê ji lehiyên mezin ên 1964, 1973, 1988 parastiye.	57
Hilberîna Kehrebeyê	10 milyar kWh salane, kehrebekirina tevahiya welêt.	Kapasîteya 2.1 GW. Di 1970 de %50 kehrebeya Misrê peyda dikir. Di 2015 de %5.68. Salane 8,000-11,370 GWh hildiberîne.	57
Berfirehkirina Çandiniyê	Reklamasyona 1.3 milyon donim, veguherandina 700,000 donim bo avdaniya hertimî.	Nêzîkî 2 milyon feddan (840,000 ha) axa nû hate çandin an jî avdaniya wê baştir bû. Berhema genim sê qat zêde bû (1952-1991).	57
Koçberkirina Nûbiyan	Plana ji bo veguhestina nifûsê.	100,000-120,000 Nûbî hatin koçberkirin, bi windakirina ax û çanda xwe re.	57
Bandora li ser Lîmê	Dihat zanîn ku lîm dê were girtin.	%98ê lîmê li Gola Nasserê tê girtin, sedema kêmbûna zayîna axê û zêdebûna bikaranîna gubreya kîmyewî.	58
Bandora li ser Masîgiriyê (D.Navîn)	Kêmbûna masîgiriyê ji ber kêmbûna lîmê dihat pêşbînîkirin.	Berhema sardalyayê ji 18,000 ton (1962) daket 460 ton (1968), paşê hinekî baş bû.	58
Masîgiriya Gola Nasserê	Pêşxistina masîgiriyê li golê.	Di nîvê salên 1990î de nêzîkî 35,000 ton salane.	57
Erozyona Peravên Deltayê	Ne dihat payîn ku bi vê tundiyê be.	Erozyona peravan bi rêjeya 1.8 m/sal.	58
Avzêbûn û Şorbûna Axê	Pêşbînî dihat kirin, lê dibe ku mezinahiya wê nehatibe texmînkirin.	Pirsgirêkeke cidî ye, pêdivî bi pergalên drenajê heye.	58

Tablo 5: Berhemên Çandiniyê yên Sereke (Genim, Pembû, Birinc) li Misrê – Berî û Piştî Bendava Bilind a Aswanê (Hektar, Hilberîn, Berhem/Hektar)

Berhem	Serdem	Qada Çandî (1000 Feddan)	Hilberîna Giştî (1000 Ton)	Berhem (Ton/Feddan)	Çavkanî Snippet
Genim	1950	1,571	1,318	0.839	117
Genim	1960	1,926	1,691	0.878	117
Genim	1993	894 (ha) (2,129 feddan)	4,828 (ji bo 894,000 ha)	5.4 (t/ha)	61
Pembû	1950	829	371	0.447	117
Pembû	1960	787	350	0.445	117
Pembû	1993	–	–	1.2 (t/ha)	61
Birinc	1950	576	830	1.441	117
Birinc	1960	612	1,300	2.124	117
Birinc	1993	538 (ha) (1,281 feddan)	4,143 (ji bo 538,000 ha)	7.7 (t/ha)	61

Têbînî: 1 Feddan = 0.42 Hektar. Daneyên 1993an ji bo hektar in û ji bo berawirdkirinê hatine veguherandin.

Ev tablo bi awayekî hejmarî bandora Bendava Bilind li ser sektora çandiniyê ya Misrê nîşan dide. Her çend qada çandî ya hin berheman (wek genim) di sala 1993an de li gorî salên 1950-60î kêmtir xuya bike jî (dibe ku ji ber guherînên di polîtîkayên çandiniyê û fokusê li ser berhemên din be), berhema serê hektarekê bi awayekî berbiçav zêde bûye, ku ev yek beşek ji feydeyên avdaniya hertimî û teknolojiyên nû yên çandiniyê nîşan dide. Lêbelê, ji bo nirxandineke tam, divê faktorên din ên wek şorbûna axê û lêçûna gubreya kîmyewî jî li ber çavan werin girtin.

6. Pirsgirêkên Avê yên Hemdem û Paşeroja Nîlê li Misrê

Di serdema nûjen de, Çemê Nîlê û Misir bi gelek kêşe û pirsgirêkên cidî yên avê re rû bi rû ne. Zêdebûna nifûsê, bandora guherîna keşûhewayê, qirêjiya avê û nakokiyên li ser parvekirina ava Nîlê bi welatên din ên hewzeyê re, paşeroja vê çavkaniya jiyanî dixe bin xeterê.

6.1. Kêmbûna Avê û Zexta Nifûsê

Misir yek ji welatên herî ziwa yên cîhanê ye û bi giranî (%97) ji bo pêdiviyên xwe yên avê girêdayî Çemê Nîlê ye.81 Lêbelê, para serê kesî ya avê li Misrê bi awayekî dramatîk kêm bûye. Di sala 1947an de, para serê kesî 2,526 metrekup bû, lê ev hejmar di sala 2013an de daket 663 metrekupan, û tê pêşbînîkirin ku heta sala 2025an bigihîje 582 metrekupan.83 Ev asta di bin sînorê kêmasiya avê ya ku ji hêla Neteweyên Yekbûyî ve (1000 metrekup serê kesî salane) hatiye destnîşankirin de ye û nêzîkî asta “kêmasiya avê ya mutleq” (500 metrekup) dibe. Kêmasiya avê ya salane ya Misrê niha nêzîkî 21 milyar metrekup tê texmînkirin, û tê payîn ku ev kêmasî heta sala 2050î zêdetir bibe.82

Sedema sereke ya vê zextê, zêdebûna bilez a nifûsa Misrê ye. Nifûsa welêt ji 19 milyon kesî di sala 1947an de gihîştiye nêzîkî 85 milyon kesî di sala 2013an de ⁸³, û di sala 2019an de derbasî 98.8 milyon kesî bûye.⁸⁴ Tê pêşbînîkirin ku nifûs heta sala 2030an bi rêjeya %54.9 zêde bibe.⁸⁴ Ev mezinbûna demografîk daxwaza li ser çavkaniyên avê yên sînorkirî zêde dike. Sektora çandiniyê, ku ji bo ewlehiya xwarinê û aboriya Misrê girîng e, bi serê xwe nêzîkî %80-85ê ava şirîn a welêt dixwe.⁸³

6.2. Bandora Guherîna Keşûhewayê

Guherîna keşûhewayê gefeke din a mezin li ser çavkaniyên ava Nîlê û ewlehiya avê ya Misrê ye. Pêşbîniyên zanistî destnîşan dikin ku Misir dê di sedsala 21an de ji navîniya cîhanê zêdetir rastî bilindbûna germahiyê were.87 Ev yek dikare bibe sedema zêdebûna evaporasyonê (bûharbûn) û kêmbûna herikîna ava Nîlê ber bi Bendava Bilind a Aswanê ve. Mînak, kêmbûneke potansiyel a herikîna Nîlê ji 55 milyar metrekup bo 45 milyar metrekup dikare bibe sedema kêmbûna %22 di axa çandiniyê ya avdanî de.82

Deltaya Nîlê, ku yek ji herêmên çandiniyê yên herî girîng û bi nifûs a Misrê ye, bi taybetî ji ber bandorên guherîna keşûhewayê di bin xeterê de ye. Bilindbûna asta deryayê (ku tê pêşbînîkirin heta dawiya sedsalê di navbera 0.6 û 1 metre de be), ligel noqbûna xwezayî ya axa Deltayê û erozyona peravan (ku ji ber kêmbûna lîma Nîlê piştî Bendava Bilind zêde bûye), dibe sedema ketina ava şor nav ava binê erdê û axa çandiniyê.⁶⁹ Tê texmînkirin ku bilindbûna asta deryayê bi 1 metre dikare bibe sedema binavbûna %19ê Deltayê û bandorê li ser jiyana nêzîkî 6.1 milyon kesî bike.⁶⁹ Ji bo rûbirûbûna van gefan, Misir Stratejiyeke Neteweyî ya Guherîna Keşûhewayê heta sala 2050an amade kiriye.⁸⁷

6.3. Qirêjiya Avê

Kalîteya ava Nîlê ji ber çavkaniyên cihêreng ên qirêjiyê bi awayekî cidî ketiye bin xeterê. Bermayiyên pîşesaziyê, ava bikarhatî ya çandiniyê (ku gubre û dermanên kêzikan dihewîne) û kanalîzasyona navmalî ya nepaqijkirî bi awayekî berfireh diherikin nav çem û kanalên avdaniyê.72 Tê texmînkirin ku nêzîkî 124 robarên biçûk û kanalên drenajê bermayiyan rasterast davêjin Nîlê.92

Lêkolînên zanistî destnîşan dikin ku di ava Nîlê û lîma wê de metalên giran ên wek krom, manganez û merkur, dermanên kêzikan ên organoklorîn, û astên bilind ên nîtrat û fosfatan hatine tespîtkirin.⁹¹ Golên Deltayê, bi taybetî Gola Maryût û Gola Manzala, ji ber kom bûna van qirêjkeran di rewşeke pir xirab de ne.⁹¹ Ev qirêjî ne tenê gefê li ser ekosîstema avê û cihêrengiya biyolojîk dixwe, lê di heman demê de xetereyên cidî ji bo tenduristiya mirovan jî çêdike, çi bi vexwarina ava qirêj be, çi jî bi xwarina masî û berhemên çandiniyê yên ku bi ava qirêj hatine avdan.⁹¹ Hikûmeta Misrê hewl dide ku bi rêya qanûn û projeyên cuda kalîteya avê baştir bike û çavkaniyên qirêjiyê kontrol bike, lê ev pirsgirêk hîn jî yek ji kêşeyên herî mezin e.⁸¹

Tablo 6: Qirêjkerên Sereke di Çemê Nîlê de û Çavkaniyên Wan (Serdema Nûjen)

Cûreya Qirêjkerê	Çavkaniya Sereke	Bandora Potansiyel a li ser Jîngeh/Tenduristiyê	Çavkanî Snippet
Metalên Giran	Pîşesazî (kîmyewî, metal), kanza	Jehrîbûna ji bo organîzmayên avî û mirovan, kom bûna di zincîra xwarinê de.	91
Pestîsîd û Herbisîd	Çandinî	Zirarê dide organîzmayên avî, dibe ku bibe sedema nexweşiyên kronîk li mirovan, berxwedana kêzikan.	91
Bermayiyên Organîk	Kanalîzasyona navmalî, pîşesaziya xwarinê	Kêmbûna oksîjena di avê de (eutrophication), belavbûna nexweşiyên bi avê ve girêdayî.	91
Nîtrat û Fosfat	Gubreya çandiniyê, kanalîzasyona navmalî	Eutrophication, geşbûna algên jehrî, qirêjiya ava vexwarinê.	91
Bermayiyên Pîşesaziyê	Kargehên kîmyewî, tekstîl, metal, hwd.	Tevliheviyeke ji madeyên jehrî, rûn, asîd û hwd. ku zirarê dide kalîteya avê û jiyana avî.	91
Kanalîzasyona Navmalî	Bajar û gundên bê pergalên paqijkirina avê	Bakterî, vîrus, parazîtên ku dibin sedema nexweşiyên wek tîfo, kolera, îshal.	91

Ev tablo bi awayekî zelal pirsgirêka pir-qatî ya qirêjiya Nîlê nîşan dide û çavkaniyên cuda yên qirêjiyê û berpirsiyariyên têkildar destnîşan dike. Fêmkirina cûre û çavkaniyên qirêjkeran ji bo pêşxistina stratejiyên bibandor ên kontrolkirin û kêmkirina qirêjiyê bingehîn e. Ev yek girîngiya qanûnên jîngehê û sepandina wan radixe ber çavan.

6.4. Parastina Deltaya Nîlê û Herêmên Şil

Ji ber gefên bilindbûna asta deryayê û erozyona peravan, parastina Deltaya Nîlê bûye yek ji pêşîniyên hikûmeta Misrê. Gelek tedbîrên adaptasyonê tên nîqaşkirin û pêkanîn, di nav de avakirina berrûyên parastinê yên ji beton û keviran (hard structures), sererastkirin û xurtkirina girên qûmê yên xwezayî, û parastin û vejandina herêmên şil ên wek gol û zozanan ku wek astengên xwezayî li hemberî lehiyê kar dikin (soft structures).69 Projeyeke hevpar a di navbera Bernameya Pêşketinê ya Neteweyên Yekbûyî (UNDP) û Fona Keşûhewayê ya Kesk (GCF) armanc dike ku bi bikaranîna metodên “nerm” ên parastinê, berxwedana peravên bakur ên Misrê li hemberî guherîna keşûhewayê zêde bike.70 Lêbelê, kêmbûna herêmên şil û windabûna cihêrengiya biyolojîk li Deltayê hîn jî pirsgirêkeke cidî ye.95

6.5. Siyaseta Avê ya Navneteweyî û Pirsgirêka GERD

Ji ber ku Çemê Nîlê di nav 11 welatan re derbas dibe, parvekirin û rêveberiya ava wê mijareke tevlihev û hestiyar a siyaseta navneteweyî ye.

• Peymanên Dîrokî: Du peymanên dîrokî yên sereke ku bandor li ser parvekirina ava Nîlê kirine hene:

• Peymana 1929an: Di navbera Misir (wê demê di bin bandora Brîtanyayê de) û Brîtanyayê (ku koloniyên din ên li hewzeya Nîlê temsîl dikir) de hate îmzekirin. Vê peymanê mafê vetoyê dida Misrê li ser her projeyeke avê ya li ser Nîlê an şaxên wê ku dikaribû bandorê li ser herikîna avê ya ber bi Misrê ve bike, û pareke mezin ji avê (48 milyar metrekup salane) ji Misrê re û pareke biçûk (4 milyar metrekup) ji Sûdanê re vediqetand.⁹⁷
• Peymana 1959an: Piştî serxwebûna Sûdanê, ev peyman di navbera Misir û Sûdanê de hate îmzekirin. Ew mafên Misrê yên di peymana 1929an de hatibûn destnîşankirin xurt kir û parên avê ji nû ve dabeş kir: 55.5 milyar metrekup ji bo Misrê û 18.5 milyar metrekup ji bo Sûdanê. Vê peymanê jî mafên welatên din ên hewzeya Nîlê (bi taybetî welatên jorîn ên wek Etiyopyayê ku piraniya ava Nîlê jê tê) li ber çavan negirt.⁹⁷ Misir van her du peymanan wek bingeha “mafên xwe yên dîrokî” yên li ser ava Nîlê dibîne.⁹⁸

• Înîsiyatîfa Hewzeya Nîlê (Nile Basin Initiative – NBI): Di sala 1999an de, welatên hewzeya Nîlê (ji bilî Erîtreyayê ku wek çavdêr beşdar bû) Înîsiyatîfa Hewzeya Nîlê dan destpêkirin. Armanca NBIyê ew bû ku çarçoveyeke hevkariyê ji bo rêveberî û pêşxistina پایدار a çavkaniyên ava Nîlê ava bike.⁹⁷ Lêbelê, Misir di sala 2010an de beşdariya xwe di çalakiyên teknîkî yên NBIyê de rawestand, ji ber ku li ser pêvajoya biryardanê û naveroka Peymana Çarçoveya Hevkariyê (CFA) nakokî derketin.¹⁰¹
• Peymana Çarçoveya Hevkariyê (Cooperative Framework Agreement – CFA): Ev peyman ji bo ku şûna peymanên kevn bigire û Komîsyoneke daîmî ya Hewzeya Nîlê ava bike, hate amadekirin. CFA li ser prensîbên wek “bikaranîna wekhev û maqûl” a avê û “zerarnegihandina girîng” ji welatên din re ava bûye.⁹⁸ Lêbelê, Misir û Sûdanê ji ber xala 14(b) ya têkildarî “ewlehiya avê” û parastina “mafên heyî” yên avê, îmzekirina CFAyê red kirin.⁹⁸ Tevî vê yekê, CFA di Cotmeha 2024an de piştî ku ji hêla şeş welatên hewzeyê ve hate îmzekirin û pesendkirin (Burundî, Etiyopya, Rwanda, Tanzanya, Uganda û Sûdana Başûr), ket meriyetê.¹⁰³
• Bendava Mezin a Ronesansê ya Etiyopyayê (Grand Ethiopian Renaissance Dam – GERD): Avakirina vê bendava mezin li ser Nîla Şîn ji hêla Etiyopyayê ve, ku di sala 2011an de dest pê kir, bûye çavkaniya tengezariyeke mezin di navbera Etiyopya, Misir û Sûdanê de.

• Taybetmendiyên GERD: Bendav ji bo hilberîna kehrebeyê (nêzîkî 6000 megawat) û depokirina avê (zêdeyî 60 milyar metrekup) hatiye sêwirandin.¹⁰⁵ Li gorî Etiyopyayê, ji %97ê projeyê heta Sibata 2025an temam bûye.¹⁰⁴
• Nîgeraniyên Misrê: Misir ditirse ku GERD dê para wê ya ji ava Nîlê kêm bike, bandoreke neyînî li ser çandiniya wê û hilberîna kehrebeyê ya Bendava Bilind a Aswanê bike.¹⁰¹ Misir israr dike ku divê peymaneke giştgir û biqanûnî ya girêdayî li ser rêgezên dagirtin û xebitandina bendavê di navbera her sê welatan de were îmzekirin.⁹⁹
• Helwesta Etiyopyayê: Etiyopya GERDê wek projeyeke girîng ji bo pêşketina xwe ya aborî, hilberîna kehrebeyê û kêmkirina xizaniyê dibîne. Ew amaje dike ku mafê wê heye ku çavkaniyên xwe yên xwezayî bikar bîne û GERD dê zerareke girîng nede welatên jêrîn, û heta dikare herikîna avê birêkûpêk bike û feydeyên herêmî peyda bike.¹⁰⁴ Etiyopya peymanên kolonyal ên berê red dike û li ser bingeha prensîba bikaranîna wekhev tevdigere.
• Danûstandinên Sêalî: Tevî gelek hewldan û navbeynkariyan, danûstandinên di navbera Misir, Sûdan û Etiyopyayê de heta niha negihîştine encamekê. Misrê di Kanûna 2023an de ragihand ku ew ji rêça danûstandinan a heyî vekişiyaye ji ber ku Etiyopya her çareseriyeke teknîkî an qanûnî red dike.¹⁰¹ Di Sibata 2025an de, Misrê li dijî tevlîkirina serdaneke GERDê di çarçoveya pîrozbahiyên NBIyê de li Addis Ababayê derket, û ev yek wek binpêkirina hiqûqa navneteweyî û Peymana Prensîban a 2015an bi nav kir.¹⁰¹

Pirsgirêka GERD ne tenê nakokiyeke teknîkî li ser parvekirina avê ye, lê di heman demê de pevçûneke kûr a jeopolîtîk e ku tê de “mafên dîrokî” (wek ku Misir îdîa dike) li hemberî “mafê pêşketinê” û “bikaranîna wekhev” (wek ku Etiyopya û welatên din ên jorîn diparêzin) derdikevin. Peymanên kolonyal ên serdema borî avantajeke mezin dabûn Misir û Sûdanê di parvekirina ava Nîlê de. Welatên jorîn ên hewzeya Nîlê, bi taybetî Etiyopya ku %85ê ava Nîlê jê tê, van peymanan wek neheqî dibînin û dixwazin ji bo pêşketina xwe sûdê ji çavkaniyên avê werbigirin. Avakirina GERD ji hêla Etiyopyayê ve vê hevsengiya hêzê ya dîrokî diguherîne û Misrê dixe nava fikaran ji bo ewlehiya ava xwe. Nebûna çarçoveyeke qanûnî ya hevpar a ku ji hêla hemû welatan ve hatibe qebûlkirin (wek CFA) û kêmbûna baweriyê, çareserkirina nakokiyê zehmet dike. Guherîna keşûhewayê û zêdebûna nifûsê zextê li ser çavkaniyên avê zêdetir dike û girîngiya çareseriyeke hevkariyê zêdetir dike. Nakokiya GERD mînakeke girîng e ji bo “şerên avê” yên potansiyel ên sedsala 21an. Ew girîngiya dîplomasiya avê, hevkariya navneteweyî û mekanîzmayên çareserkirina nakokiyan ji bo rêveberiya پایدار a çavkaniyên hevpar destnîşan dike. Her weha, ew nîşan dide ka projeyên mezin ên binesaziyê çawa dikarin bibin sedema tengezariyên jeopolîtîk.

Tablo 7: Kurtayiya Peymanên Avê yên Nîlê û Helwestên Sereke

Peyman/Înîsiyatîf	Welatên Beşdar/Îmzekar	Xalên Sereke yên Peywendîdar bi Misrê re	Helwesta Misrê	Helwesta Etiyopyayê/Welatên Din ên Sereke	Çavkanî
Peymana 1929	Misir, Brîtanya (ji bo koloniyan)	Para avê ya mezin ji Misrê re (48 BCM), mafê vetoyê ji Misrê re li ser projeyên li ser Nîlê.	Bingehê “mafên dîrokî”.	Ji hêla welatên jorîn ve wek neheqî û kolonyal tê dîtin, ji ber ku ew ne alî bûn.	97
Peymana 1959	Misir, Sûdan	Para avê ya Misrê 55.5 BCM, ya Sûdanê 18.5 BCM. Welatên din bê par. Helwesta hevpar li hemberî welatên jorîn.	Xurtkirina “mafên dîrokî”.	Ji hêla welatên jorîn ve tê redkirin ji ber ku mafên wan li ber çavan nagire.	97
NBI (1999)	Hemû welatên hewzeyê (Erîtreya çavdêr)	Armanca hevkariyê ji bo rêveberiya پایدار.	Di destpêkê de piştgirî kir, lê di 2010an de beşdariya teknîkî rawestand ji ber nakokiyên li ser CFA.	Piştgirî ji bo hevkariyeke berfirehtir.	97
CFA (PÇH)	Ji hêla 6 welatan ve hatiye îmzekirin û pesendkirin.	Prensîbên bikaranîna wekhev û maqûl, zerarnegihandina girîng.	Red dike ji ber ku “ewlehiya avê” û “mafên heyî” naparêze.	Ji bo parvekirineke adiltir a avê û hevkariyeke nû girîng dibînin.	98
GERD DoP (2015)	Misir, Sûdan, Etiyopya	Prensîbên hevkariyê, zerarnegihandina girîng, lihevkirina li ser rêgezên dagirtin û xebitandinê.	Dibêje Etiyopya binpê dike bi dagirtin û xebitandina yekalî. Pêdivî bi peymaneke girêdayî heye.	Dibêje mafê wê yê pêşketinê heye û GERD dê zerareke girîng nede. Amade ye ji bo hevkariyê li ser bingeha prensîbên DoP.	99

Ev tablo çarçoveya qanûnî û siyasî ya tevlihev a ku rêveberiya ava Nîlê dorpêç dike, zelal dike û pêşveçûna nêzîkatiyên ji bo parvekirina avê, ji peymanên dualî yên kolonyal ber bi hewldanên ji bo çarçoveyên hevkariyê yên berfirehtir, nîşan dide. Helwestên cuda yên welatên sereke bingeha nakokiyên heyî, bi taybetî li ser GERD, ronî dike. Ev yek ji bo têgihiştina kêşeyên dîplomatîk û pêşeroja potansiyel a hevkariya avê li herêmê girîng e.

6.6. Stratejiyên Rêveberiya Avê ya Berdewam li Misrê

Li hemberî van kêşeyên mezin, Misir hewl dide ku stratejiyên cihêreng ji bo rêveberiya پایدار a çavkaniyên xwe yên avê pêş bixe û bi cih bîne.

• Parastina Avê û Başkirina Pergalên Avdaniyê: Yek ji stratejiyên sereke kêmkirina windahiyên avê di sektora çandiniyê de ye. Projeyên wek Projeya Modernîzekirina Avdaniyê ya li Asta Zeviyan (FIMP), ku ji hêla Banka Cîhanê ve tê piştgirîkirin, armanc dike ku pergalên avdaniyê yên kevneşopî bi pergalên nûjentir û bibandortir (wek avdaniya bi boriyan an kanalên betonkirî) biguherîne. Di çarçoveya van projeyan de, pompeyên avê yên ku bi dîzelê dixebitin bi pompeyên elektrîkî yên bibandortir tên guhertin, ku ev yek hem lêçûna enerjiyê kêm dike hem jî gihîştina avê ji bo cotkarên li dawiya kanalan baştir dike.⁸¹
• Bikaranîna Çavkaniyên Alternatîf ên Avê: Ji ber kêmbûna para Misrê ya ji ava Nîlê, hikûmet girîngiyeke mezin dide pêşxistina çavkaniyên avê yên ne-kevneşopî. Di nav van de vezîvirandina ava kanalîzasyonê ya paqijkirî û ava drenajê ya çandiniyê ji bo armancên avdaniyê (bi taybetî ji bo berhemên ne-xwarinî) û bêşorkirina ava deryayê (desalination) ji bo peydakirina ava vexwarinê li herêmên peravî hene.⁸¹
• Pêşxistina Berhemên Kêm-Avxwaz û Teknîkên Çandiniyê yên Bibandor: Teşwîqkirina çandina berhemên ku kêmtir avê dixwazin û bikaranîna teknîkên çandiniyê yên ku avê bi awayekî bibandortir bikar tînin (wek avdaniya dilopî û avdaniya binaxî) beşek ji stratejiya Misrê ye ji bo kêmkirina zexta li ser çavkaniyên avê.¹¹⁰
• Avakirina Hişmendiya Giştî: Hikûmet û rêxistinên civaka sivîl kampanyayên hişyarkirinê li dar dixin da ku girîngiya parastina avê û bikaranîna berpirsiyarane ya avê di nav gel de belav bikin.⁸¹
• Înîsiyatîfên Civakî û NGOyan: Gelek rêxistinên sivîl û înîsiyatîfên herêmî jî di warê parastina Çemê Nîlê û rêveberiya پایدار a avê de çalak in. Mînak, înîsiyatîfên wek VeryNile û BLU (ku ji hêla xwendekaran ve hatiye destpêkirin) ji bo paqijkirina Nîlê ji bermayiyên plastîk û bilindkirina hişmendiya li ser qirêjiya avê dixebitin.¹⁰⁰

7. Mîrata Çandî ya Nîlê di Jiyana Misra Nûjen de

Çemê Nîlê ne tenê di warê aborî û jîngehî de, lê di heman demê de di warê çandî de jî xwedî mîrateyeke dewlemend û berdewam e ku di jiyana rojane, huner û wêjeya Misra nûjen de bi awayên cuda xwe nîşan dide.

7.1. Nîl di Wêje û Hunerê de

• Wêje: Çemê Nîlê ji mêj ve bûye çavkaniya îlhamê ji bo nivîskar û helbestvanên Misrî. Yek ji mînakên herî navdar romana “Serpêhatî li ser Nîlê” (bi Erebî: Tharthara fawq al-Nil) ya nivîskarê Xelata Nobelê wergirtî Necîb Mehfûz e. Di vê romanê de, ku di salên 1960î de hatiye nivîsandin, Nîl û keştiyeke xanî ya li ser wê dibin şahidê jiyana bêhêvî, pûç û narkotîkê ya komeke rewşenbîr û karmendên çîna navîn a Qahîreyê. Nîl li vir ne tenê wek paşxaneyeke erdnîgarî, lê di heman demê de wek sembola herikîna jiyanê, bêhêvîtiyê û lêgerîna li wateyê tê bikaranîn.¹¹² Ji bilî vê berhemê, Nîl di gelek fîlm û berhemên din ên wêjeyî yên Misrî de jî wek motîfeke navendî an paşxaneyeke girîng cih girtiye, carinan wek sembola jiyan û evînê, carinan jî wek şahidê guherîn û aloziyên civakî.¹¹⁴
• Huner: Hunermendên hemdem ên Misrî jî di berhemên xwe de bi awayên cuda Nîlê teswîr dikin an jî jê îlhama xwe digirin. Mînak, hunermenda Norwêcî-Misrî Britt Boutros Ghali, ku bi dehsalan e li ser keştiyeke xanî ya li ser Nîlê li Qahîreyê dijî û dixebite, di tabloyên xwe yên abstrakt û rengîn de bandora Nîlê û jiyana li dora wê nîşan dide.¹¹⁷ Her weha, pêşangehên hunerî yên ku têkiliya di navbera hunermendên Afrîkî-Amerîkî û Misra kevnar de vedikolin, carinan balê dikişînin ser rola Nîlê di îlhama çandî de [³

Xebatên wergirtî

1. Why the Nile River Was So Important to Ancient Egypt | HISTORY, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.history.com/articles/ancient-egypt-nile-river
2. Explore Why Egypt is known as the Gift of the Nile River, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.egypttoursportal.com/en-ie/blog/why-is-egypt-called-the-gift-of-the-nile/
3. Egypt and the Nile – Carnegie Museum of Natural History, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://carnegiemnh.org/egypt-and-the-nile/
4. Full text of “DIBISTAN A ROJAVA” – Internet Archive, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://archive.org/stream/minhac_a_dibistane_li_rojava/MINHAC%20A%20DIBISTANA%20ROJAVA/Amedey%C3%AE/Amedey%C3%AE%20%E2%80%93%20Duem%C3%AEn/CIVAKNAS%C3%8E011_djvu.txt
5. مێژووی میسڕی کۆن, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://zaniary.com/blog/62ebff56eba5f
6. Assessment of the crop basket around the Egyptian Nile River; Eastern North Africa – PMC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9460161/
7. Flooding of the Nile – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Flooding_of_the_Nile
8. Crucial shift in River Nile’s evolution during ancient Egypt discovered | University of Southampton, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.southampton.ac.uk/news/2024/06/crucial-shift-in-river-niles-evolution.page
9. Crucial shift in River Nile’s evolution during ancient Egypt discovered | ScienceDaily, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.sciencedaily.com/releases/2024/06/240603114321.htm
10. 4.2: The Nile and Egyptian Religion – Humanities LibreTexts, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://human.libretexts.org/Courses/Coalinga_College/The_Human_Story%3A_An_Introduction_to_the_Humanities/04%3A_Ancient_Egypt/4.02%3A_The_Nile_and_Egyptian_Religion
11. Egypt’s Nile Valley Basin Irrigation – WaterHistory.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://www.waterhistory.org/histories/nile/t1.html
12. Ancient Egyptian Farming Techniques That Shaped History – Travel Joy Egypt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://traveljoyegypt.com/blog/egypt/ancient-egyptian-farming-techniques-that-shaped-history/
13. Ancient Egypt Water Engineering – Ancient Engineering Technologies, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ancientengrtech.wisc.edu/ancient-egypt-water-engineering/
14. Science V11/S4: Irrigation in Ancient Egypt | IDAT.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.idat.org/wp-content/uploads/2023/01/Science-V11_S4_Irrigation-in-Ancient-Egypt.pdf
15. History – Ancient History in depth: The Story of the Nile – BBC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bbc.co.uk/history/ancient/egyptians/nile_01.shtml
16. Calories per acre in Ancient Egypt : r/history – Reddit, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.reddit.com/r/history/comments/adsreu/calories_per_acre_in_ancient_egypt/
17. The Nile and Egyptian Religion – Humanities: Prehistory to the 15th Century, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://fscj.pressbooks.pub/earlyhumanities2ndedition/chapter/the-nile-and-egyptian-religion/
18. Key Egyptian Creation Myths to Know for Ancient Egyptian Religion – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://fiveable.me/lists/key-egyptian-creation-myths
19. The Ancient Promise of Water – The Limits of the Nile – Archaeology Magazine – March/April 2023, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://archaeology.org/issues/march-april-2023/collection/egypt-thmuis-nilometer/the-ancient-promise-of-water/
20. Gel ji bo av û axa xwe bûye mertal Alerjiya li dijî – Xwebûn, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://xwebun2.org/wp-content/uploads/2025/01/xwebun-hejmar-267.pdf
21. Read the Sacred Ancient Egyptian Texts That Shaped History, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.egypttoursportal.com/en-us/blog/ancient-egyptian-civilization/ancient-egyptian-texts/
22. Egyptian Ships – Ages of Exploration, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://exploration.marinersmuseum.org/watercraft/egyptian-ships/
23. Ancient Egyptian Trade | World Civilization – Lumen Learning, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://courses.lumenlearning.com/suny-hccc-worldcivilization/chapter/ancient-egyptian-trade/
24. Population distribution: follow the Nile – CNRS Éditions – OpenEdition Books, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://books.openedition.org/editionscnrs/58390
25. List of 12 Famous Ancient Egyptian Cities – Egypt Tours Portal, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.egypttoursportal.com/en-us/egypt-civilization/ancient-egyptian-cities/
26. Memphis, Egypt – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Memphis,_Egypt
27. Estimating Population in Ancient Egypt – Brewminate: A Bold Blend …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://brewminate.com/estimating-population-in-ancient-egypt/
28. Roman Egypt – The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.metmuseum.org/TOAH/hd/regy/hd_regy.htm
29. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cura_annonae#:~:text=With%20the%20incorporation%20of%20Egypt,year%20and%20Egypt%20only%20four.
30. Why did Rome import so much grain from Egypt instead of growing it in Europe? Isn’t Europe a relatively fertile region? – Reddit, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.reddit.com/r/AskHistorians/comments/1cuvs50/why_did_rome_import_so_much_grain_from_egypt/
31. Alexandria | History, Population, Map, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/Alexandria-Egypt
32. Alexandria | Silk Roads Programme – UNESCO, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.unesco.org/silkroad/content/alexandria
33. Greek and Roman Egypt – Egypt under the Greek and Roman Empires, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.introducingegypt.com/greco-roman-era
34. Agriculture in Egypt from Pharaonic to Modern Times – The British Academy, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.thebritishacademy.ac.uk/documents/3871/96p001.pdf
35. Nile River Flood Failure in Ptolemaic Ancient Egypt (c. 300 BCE …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.science.smith.edu/climatelit/nile-river-flood-failure-in-ptolemaic-ancient-egypt-c-300-bce/
36. escholarship.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://escholarship.org/content/qt27v9z5m8/qt27v9z5m8_noSplash_f8aefb57c9cba51e8415c589f28f057d.pdf?t=rzuec0
37. Coptic Egypt: The Christians of the Nile – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Coptic_Egypt:_The_Christians_of_the_Nile
38. http://www.ajbasweb.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ajbasweb.com/old/ajbas/2011/September-2011/2264-2268.pdf
39. Nilometer – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Nilometer
40. Nilometer – Discover Islamic Art – Virtual Museum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=monument;ISL;eg;Mon01;1;en
41. The Nilometer in Cairo – WaterHistory.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://www.waterhistory.org/histories/cairo/
42. Arab Agricultural Revolution – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Arab_Agricultural_Revolution
43. Arab Agricultural Revolution | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/arab-agricultural-revolution
44. The power of property: land tenure in Fāṭimid Egypt – Pure, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pure-oai.bham.ac.uk/ws/portalfiles/portal/54641624/Land_tenure_article.pdf
45. Seasonal Festivals and Events in Egypt | Magnificent Travel, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.magnificenttravel.com/en/blog/egypt/seasonal-festivals-and-events-in-egypt/
46. 20 Best Festivals in Egypt You Must Experience | OneVasco Blog, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.onevasco.com/blog/festivals/egypt
47. The Lived Nile: Excerpt from Introduction | Stanford University Press, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.sup.org/books/middle-east-studies/lived-nile/excerpt/excerpt-introduction
48. The Northern Africa Land tenure: challenges and opportunities of sustainable development, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://land.igad.int/index.php/documents-1/countries/sudan/rural-development-6/1152-the-northern-africa-land-tenure-challenges-and-opportunities-for-sustainable-development/file
49. Ottoman Explorations of the Nile: Evliya Çelebi’s Map of the Nile and …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.amazon.com/Ottoman-Explorations-Nile-Journeys-Seyahatname/dp/1909942162
50. Ottoman Explorations of the Nile: Evliya Çelebi’s Map of the Nile and The Nile Journeys in the Book of Travels (Seyahatname) eBook – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.amazon.com/Ottoman-Explorations-Nile-Journeys-Seyahatname-ebook/dp/B079M1PSKD
51. Ottoman Explorations of the Nile: Evliya Çelebi’s Map of the Nile and The Nile Journeys in the Book of Travels (Seyahatname) – Dankoff, Robert; Tezcan, Nuran; Sheridan, Michael D.: 9781909942165 – AbeBooks, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.abebooks.com/9781909942165/Ottoman-Explorations-Nile-Evliya-%C3%87elebi%E2%80%99s-1909942162/plp
52. Ottoman Egypt – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ottoman_Egypt
53. Aswan High Dam – The Business Year, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://thebusinessyear.com/article/aswan-high-dam/
54. Engineering Modernity: The Aswan Low Dam and Modernizing the Nile – WOU Repository, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://wou.omeka.net/s/repository/item/7156
55. The Aswan Low Dam: ALL You Need to Know – Your Egypt Tours, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.youregypttours.com/egypt-tours-blog/aswan-low-dam
56. Nile Water Control: Managing Africa’s Lifeline | Institution of Civil Engineers (ICE), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ice.org.uk/what-is-civil-engineering/infrastructure-projects/nile-water-control
57. Dedication of Egypt’s Aswān High Dam | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/dedication-egypts-aswan-high-dam
58. Aswan Dam – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Aswan_Dam
59. Fueled by the Nile – NASA Earth Observatory, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://earthobservatory.nasa.gov/images/146932/fueled-by-the-nile
60. Full article: Development of storage capacity and morphology of the …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02626667.2016.1151979
61. Ch22, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.fao.org/4/v8260b/v8260b0p.htm
62. Ex post evaluation – Egypt – KfW Entwicklungsbank, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.kfw-entwicklungsbank.de/PDF/Evaluierung/Ergebnisse-und-Publikationen/PDF-Dokumente-A-D_EN/%C3%84gypten_Aswan_2016_E.pdf
63. Review and Analysis of Africa’s Lifelines: The Nile River and the Aswan High Dam, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/386601115_Review_and_Analysis_of_Africa’s_Lifelines_The_Nile_River_and_the_Aswan_High_Dam
64. Preserving Nubian Culture in Egypt: A Commitment to Heritage and …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://egyptianstreets.com/2025/04/14/preserving-nubian-culture-in-egypt-a-commitment-to-heritage-and-identity/
65. Development Projects, Displacement, and Their … – The Athenaeum, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://athenaeum.uiw.edu/uiw_etds/452/
66. Aswan High Dam | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/science/aswan-high-dam
67. Aswan Dam – Turkana Wildlife Safaris, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://turkanawildlifesafaris.com/aswan-dam/
68. Aswan High Dam | Description, History, Capacity, Problems, & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/topic/Aswan-High-Dam
69. research.fit.edu, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://research.fit.edu/media/site-specific/researchfitedu/coast-climate-adaptation-library/africa/egypt-amp-libya/Eldeberky.–2011.–Coastal-Adaptation-to-SLR-Along-the-Nile-Delta.pdf
70. Enhancing Climate Change Adaptation in the North Coast of Egypt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.adaptation-undp.org/projects/enhancing-climate-change-adaptation-north-coast-egypt
71. Dams & Their Environmental Impact | Encardio Hydropower & Monitoring, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.encardio.com/blog/dams-environmental-impact-hydropower-irrigation-flood-control
72. Nile River: Treasure of Past, Present, and Future – Rivers are Life, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://riversarelife.com/articles/the-nile-river-treasure-of-past-present-and-future
73. People and Place – University of Texas at Austin, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://minio.la.utexas.edu/webeditor-files/mes/pdf/aswan_high_dam.pdf
74. Impacts of the Aswan High Dam After 50 Years, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://klimawandel.geo.uni-halle.de/sites/default/files/Impacts%20of%20the%20Aswan%20High%20Dam%20After%2050%20Years.pdf
75. PRISMA-Driven Hyperspectral Analysis for Characterization of Soil Salinity Patterns in Sohag, Egypt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ejss.journals.ekb.eg/article_391976_0f846652c242f30bea1daa488ccfaf03.pdf
76. Monitoring soil salinization and waterlogging in the northeastern Nile Delta linked to shallow saline groundwater and irrigation water quality – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11561257/
77. Egyptian fisheries need urgent action to combat effects of overexploitation and climate change – News – Nature Middle East, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.natureasia.com/en/nmiddleeast/article/10.1038/nmiddleeast.2024.24
78. Effects of Reservoirs on River Nile Fisheries – WorldFish Digital Repository, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://digitalarchive.worldfishcenter.org/bitstreams/f2a6920b-70b5-48f2-8a0d-3dbe05e24de2/download
79. Nile Delta flooded savanna | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/environmental-sciences/nile-delta-flooded-savanna
80. Nile River ecosystem | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/science/nile-river-ecosystem
81. nilebasin.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nilebasin.org/sites/default/files/2023-09/WQM_Baseline%2520report-%2520Egypt.pdf
82. The critical nexus of water resources and food security underscoring climate justice in Egypt: within-variable comparative analysis | Emerald Insight, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/reps-09-2024-0062/full/html
83. Egypt’s per capita water share falls 60 pct in 66 years: CAPMAS – Economy – Ahram Online, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://english.ahram.org.eg/NewsContent/3/12/101910/Business/Economy/Egypts-per-capita-water-share-falls–pct-in–years.aspx
84. Assessment of Water Resources in Egypt: Current Status and Future Plan – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/353419059_Assessment_of_Water_Resources_in_Egypt_Current_Status_and_Future_Plan
85. Egypt: Pioneering Participatory Integrated Water Resources Management in the Nile Delta, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.worldbank.org/en/results/2018/08/02/egypt-pioneering-participatory-integrated-water-resources-management-in-the-nile-delta
86. Engaging Egypt’s Landscape Architects to Combat Climate Change, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://carnegieendowment.org/research/2025/04/engaging-egypts-landscape-architects-to-combat-climate-change?lang=en
87. National Climate Resilience Assessment for Egypt – Analysis – IEA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.iea.org/reports/national-climate-resilience-assessment-for-egypt
88. FP053: Enhancing climate change adaptation in the North coast and Nile Delta Regions in Egypt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.greenclimate.fund/project/fp053
89. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https://research.fit.edu/media/site-specific/researchfitedu/coast-climate-adaptation-library/africa/egypt-amp-libya/Eldeberky.–2011.–Coastal-Adaptation-to-SLR-Along-the-Nile-Delta.pdf?t=polsrw
90. Protecting the Nile River with strict laws in Egypt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mnasserlaw.com/protection-of-the-nile-river/
91. http://www.besjournal.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.besjournal.com/fileSWYXYHJKX/journal/article/swyxyhjkx/2004/1/PDF/bes200401011.pdf
92. Evaluating the spatial pattern of water quality of the Nile River, Egypt, through multivariate analysis of chemical and biological indicators, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11880377/
93. pollution sources in the nile and their environmental impacts – INIS-IAEA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://inis.iaea.org/records/hn5g6-g7q66/files/31026682.pdf?download=1
94. A Comparative Study between Soft Structures and Hard Structures …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://fount.aucegypt.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3521&context=etds
95. Wetlands of the Nile Basin Inventory, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nilebasin.org/sites/default/files/2023-09/WRM-WBS-2022-01-Nile%2520Baisn%2520Wetlands%2520Inventory_FULL.pdf
96. 2014 egypt’s fifth national report to the convention on biological diversity, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cbd.int/doc/world/eg/eg-nr-05-en.pdf
97. Nile River Basin Initiative – International Waters Governance, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://www.internationalwatersgovernance.com/nile-river-basin-initiative.html
98. The limits of the new “Nile Agreement” – Brookings Institution, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.brookings.edu/articles/the-limits-of-the-new-nile-agreement/
99. Conversations > Legal Framework – Geneva Water Hub, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://gerd.controversy.genevawaterhub.org/conversations/legal%20framework/?concepts=declaration%20of%20principles&conversations=third%20party%20interactions&showInterpretation=true
100. Nile Basin Initiative: homepage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nilebasin.org/
101. Egypt rejects proposed visit to GERD during Nile Basin event in Addis Ababa-SIS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.sis.gov.eg/Story/205106/Egypt-rejects-proposed-visit-to-GERD-during-Nile-Basin-event-in-Addis-Ababa?lang=en-us
102. Cooperative Framework Agreement – Nile Basin Initiative, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nilebasin.org/about-us/cooperative-framework-agreement
103. Agreement on the Nile River Basin Cooperative Framework, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nilebasin.org/sites/default/files/2024-10/Announcement%20of%20the%20Entry%20into%20force%20of%20the%20CFA%20%20on%2013%20October%202024.pdf
104. GERD in Focus: Nile Basin Water Ministers Tour Ethiopia’s Renaissance Dam – Borkena, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://borkena.com/2025/02/23/gerd-in-focus-nile-basin-water-ministers-tour-ethiopias-dam/
105. The Grand Ethiopian Renaissance Dam: Impacts at Play for Egypt – Bridgewater State University Virtual Commons, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://vc.bridgew.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1556&context=undergrad_rev
106. Assessment of the Impact of the Grand Ethiopian Renaissance Dam on the Performance of the High Aswan Dam – Scientific Research Publishing, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=45460
107. Analysis: Egypt’s GERD complaint to the Security Council and its flawed legal arguments, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://addisstandard.com/analysis-egypts-gerd-complaint-to-the-security-council-and-its-flawed-legal-arguments/
108. Modernizing Irrigation Improved Water Security for Farmers in Egypt – World Bank, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.worldbank.org/en/results/2020/04/01/modernizing-irrigation-improved-water-security-for-farmers-in-egypt
109. EGYPT’S EXPERIENCE IN IRRIGATION AND DRAINAGE RESEARCH UPTAKE – FAO Knowledge Repository, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/f82ed50a-72ca-4d0e-a956-77cf1aa5112b/content
110. How Science Could Resolve Africa’s Largest Water Dispute, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://scitechdaily.com/how-science-could-resolve-africas-largest-water-dispute/
111. Driven by Purpose | UNICEF Egypt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.unicef.org/egypt/blog/driven-purpose
112. Adrift on the Nile – Kindle edition by Mahfouz, Naguib. Literature & Fiction Kindle eBooks @ Amazon.com., erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.amazon.com/Adrift-Nile-Naguib-Mahfouz-ebook/dp/B01GBAJRB0
113. Adrift on the Nile: 9780385423335: Mahfouz, Naguib: Books – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.amazon.com/Adrift-Nile-Naguib-Mahfouz/dp/0385423330
114. Egypt: A song for the Nile – Features – Al-Ahram Weekly, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://english.ahram.org.eg/NewsContent/50/1208/373888/AlAhram-Weekly/Features/Egypt-A-song-for-the-Nile.aspx
115. Adrift on the Nile by Naguib Mahfouz – Words Without Borders, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://wordswithoutborders.org/read/article/2011-03/adrift-on-the-nile-by-naguib-mahfouz/
116. Novel: Adrift on the Nile by Naguib Mahfouz – Litro Magazine, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.litromagazine.com/literature/book-review-adrift-on-the-nile-by-naguib-mahfouz/
117. ageconsearch.umn.edu, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ageconsearch.umn.edu/record/154586/files/sb732.pdf
118. Contemporary art in Egypt – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Contemporary_art_in_Egypt