1. Pêşgotin: Fado – Ruhekî Portekîzî di Awazan de

Muzîka Fado, ku bi melodiyên xwe yên xemgîn, gotinên hestiyar û kûr û şiyana xwe ya ji bo îfadekirina hestên kolektîf ên neteweyekê tê nasîn, yek ji şêweyên hunerî yên herî berbiçav û sembolîk ên Portekîzê ye.¹ Ew ne tenê cureyek muzîkê ye; ew bi xwe ruhek e, îfadeya herî kûr a çand û nasnameya Portekîzî ye. Fado, bi taybetî bi hesta saudade – peyveke Portekîzî ya ku bi temamî nayê wergerandin lê tê wateya bêrîkirin, hesret, nostaljî û hestek kûr a windabûnê – re bi awayekî nelivî tê girêdan.² Ev muzîk, ku wekî “ruha çanda Portekîzî” ⁷ tê binavkirin, di destpêkê de li taxên karker û deryavanî yên Lîzbonê, wekî Alfama û Mouraria, wekî amûrek ji bo vegotina xem, hêvî û xeyalên jiyana rojane derketiye holê.²

Girîngiya Fado ji sînorên Portekîzê derbas bûye û di asta cîhanî de hatiye pejirandin. Di sala 2011an de, Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî (UNESCO) Fado xiste nav Lîsteya Mîrateya Çandî ya Cîhanê ya Ne-Madî.² Ev naskirina navneteweyî ne tenê rûmetek sembolîk e, lê di heman demê de girîngiya Fado wekî beşek ji mîrateya mirovahiyê û rola wê di parastina nasnameya çandî ya Portekîzê de tekez dike.¹⁰ Lêbelê, ev statu bi xwe re hem derfetan, wekî zêdebûna eleqeya navneteweyî û piştgiriya ji bo hunermendan, hem jî kêşeyan, wekî metirsiya bazirganîbûnê û dûrketina ji otantîkbûnê, tîne. UNESCO mîrateyên çandî yên ku xwedî nirxek gerdûnî ya berbiçav in nas dike, û naskirina Fado balê dikişîne ser vê forma hunerî, ku dikare bibe sedema zêdebûna tûrîzmê.¹² Ev populerbûn, her çend ji aliyekî ve sûdmend be jî, dikare zextê li ser otantîkbûna Fado bike, ji ber ku dibe ku pêdivî bi adaptasyonê hebe da ku li gorî hêviyên temaşevanek berfirehtir tevbigere.⁵ Ji aliyê din ve, ev naskirin dikare bibe sedema zêdebûna çavkaniyan ji bo parastin û hînkirina kevneşopiyên Fado, wekî perwerdehiya nefermî ya ku ji hêla hostayên kevn ve tê dayîn.⁸ Ji ber vê yekê, birêvebirina van bandorên dualî ji bo paşeroja Fado krîtîk e.

Her çend Fado bi gelemperî wekî muzîkek xemgîn û melankolîk tê zanîn û bi saudade re têkildar e, pênasekirina wê tenê bi vê hestê re wêneyek netemam pêşkêş dike. Fado xwedî pirrengiyek tematîk a berfireh e û dikare şahî, hêvî, çîrokên jiyana rojane, û hetta rexneya civakî jî vebêje. Çavkanî destnîşan dikin ku Fado “realîteyên dijwar ên jiyana rojane, hevsengkirina îstifa û hêviyê” ³ vedibêje, û formên wekî “Fado corrido” şad û reqsok in.¹⁴ Bi rastî, “Fado gelek mijar û cureyên Fado hene, pir şad, cejnî û heta mudaxelekar jî”.¹⁵ Ev pirrengiya tematîk dibe ku yek ji sedemên sereke yên domdarî û pêwendiya berfireh a Fado di nav sedsalan de be. Ev gotara akademîk dê bi kûrahî li dîrok, taybetmendiyên muzîkî, cure, hunermend, mijarên lîrîkî û girîngiya çandî ya Fado bikole, û hewl bide ku têgihiştinek berfireh û rexneyî ya vê forma hunerî ya bêhempa pêşkêş bike.

2. Kok û Pêşketina Dîrokî ya Fado

Fêmkirina Fado hewceyê vekolînek li ser kokên wê yên tevlihev û pêşketina wê ya di nav çarçoveya dîrokî ya Portekîzê de ye. Tevî ku bi fermî dora salên 1820an li Portekîzê wekî formek naskirî derketiye holê, tê texmînkirin ku rehên Fado pir kûrtir diçin.³ Peyva “Fado” bi xwe ji peyva Latînî “fatum” tê, ku wateya “çarenûs” an “qeder” dide ², û ev têgeh bi awayekî kûr di mijar û hestên vê muzîkê de cih girtiye.

UNESCO Fado wekî “sentezek pirçandî ya Portekîzî” pênase dike, ku tê de “reqsên stranbêjî yên Afro-Brezîlyayî, cureyên kevneşopî yên herêmî yên stran û reqsê, kevneşopiyên muzîkê yên ji deverên gundewarî yên welêt ku bi pêlên li pey hev ên koçberiya navxweyî hatine, û qalibên stranên bajarî yên kozmopolît ên destpêka sedsala nozdehan” cih digirin.⁸ Ev pênaseya berfireh kompleksîteya mîrateya Fado û pirrengiya bandorên ku ew di nav xwe de hewandine destnîşan dike. Her çend hin teorî hewl didin ku eslê Fado bi formên kevntir ên Portekîzî yên wekî “cantigas de amigo” yên serdema navîn ve girê bidin, an jî bandorên Mûrî (Erebî) an stranên deryavanên Afrîkî pêşniyar bikin, ev teorî bi gelemperî di warê delîlên berbiçav de kêm dimînin.¹⁴ Lêkolînên akademîk ên nûjen, nemaze xebatên lêkolînerên wekî José Ramos Tinhorão, Joaquim Pais de Brito, Rui Vieira Nery, û Salwa Castelo-Branco, bi awayekî berbiçavtir eslê forma reqskirî ya Fado bi kevneşopiyên Afro-Brezîlyayî yên destpêka sedsala 19an, bi taybetî bi reqsa lundu, ve girê didin.⁴ Di vê çarçoveyê de, vegera Dîwana Qraliyeta Portekîzê ji Rio de Janeiro bo Lîzbonê di sala 1821an de wekî demek girîng ji bo belavbûn û pêşketina Fado li Portekîzê tê dîtin.⁴

Pêşketina Fado ji derdorên marjînal ber bi statuya sembola neteweyî ve, û paşê ji nû ve vejîna wê piştî serdemek pêşdaraziyê, şiyana muzîkê ya ji bo adaptebûn û ji nû ve şîrovekirinê di çarçoveyên civakî-siyasî yên cihêreng de nîşan dide. Fado di destpêkê de bi taxên karker ên Lîzbonê yên wekî Alfama û Mouraria, û bi komên civakî yên marjînal ên wekî deryavan, fahîşe û karkerên benderê re bi xurtî girêdayî bû.² Di vê qonaxa destpêkê de, Fado ne tenê wekî şahiyekê, lê her weha wekî rengek “nûçegihaniya devkî û populer” jî kar dikir, ku tê de çîrokên jiyana rojane, tawan, gotegot û skandalên civakî dihatin vegotin.⁷ Maria Severa Onofriana (1820-1846), jinek ji Mouraria ku bi jiyana xwe ya trajîk û dengê xwe yê bi bandor navdar bû, wekî yekem fadista (stranbêja Fado) ya efsanewî û sembola vê serdemê tê hesibandin.⁷ Di destpêka sedsala 20an de, bi pêşketina teknolojiyên tomarkirinê û belavbûna radyoyê re, Fado populerbûnek berfirehtir bi dest xist û ket nav malên gelemperiya Portekîzê.³

Serdema dîktatoriya Salazar (1926-1974) ji bo Fado qonaxek tevlihev bû. Ji aliyekî ve, rejîmê hewl da ku Fado kontrol bike û sansur bike, naveroka wê bişopîne û wê ji hêmanên rexneyî paqij bike.³ Ji aliyê din ve, Fado ji hêla rejîmê ve wekî amûrek ji bo propagandaya neteweyî û wekî yek ji stûnên “Sê F” (Futbol, Fado, Fatima) ku nasnameya Portekîzî ya îdealîzekirî temsîl dikir, hate bikar anîn.⁷ Ev desteserkirina ji hêla dewletê ve bandorek kûr li ser wêne û naveroka Fado kir. Piştî Şoreşa Qurnefîl di sala 1974an de, ku dawî li dîktatoriyê anî, Fado ji ber têkiliya xwe ya bi rejîma berê re demekê rastî pêşdarazî û paşguhkirinê hat.⁷ Lêbelê, ev serdem ne dirêj ajot. Ji salên 1990î û pê ve, nifşek nû ya hunermendan derket holê ku Fado ji nû ve zindî kirin û ew bi awayên nû şîrove kirin, û di encamê de ew careke din wekî beşek girîng a mîrateya çandî ya Portekîzê hate pejirandin.⁷ Ev çerxa pêşketinê, ji eslê xelkî û marjînal, bi navgîniya neteweyîkirin û kontrola siyasî, heya vejîna hemdem, nîşan dide ku “otantîkbûn” di Fado de ne têgehek statîk e, lê di nav danûstandinek domdar de ye û ji hêla hêzên civakî û siyasî yên serdemê ve tê şekilandin.

Nakokiya di navbera teoriyên cihêreng ên li ser eslê Fado de – wek mînak, îdîayên romantîk ên eslê wê yê deryayî li hember argumanên akademîk ên ji bo kokên Afro-Brezîlyayî – ne tenê pirsgirêkek dîroknasî ye. Ew di heman demê de têkoşînek li ser vegotina nasnameya Portekîzî jî nîşan dide. Vebêjên “impressionistic” ên kevneşopî Fado bi deryavanan û saudade ya wan ve girê didin, ku bi serdema keşfê ya navdar a Portekîzê re têkildar e.⁴ Ev vegotin nasnameyek neteweyî ya ku bi giranî Ewropî û homojen e xurt dike. Berevajî vê, lêkolînên akademîk ên nû balê dikişînin ser bandorên pirçandî, nemaze yên Afro-Brezîlyayî, û danûstandinên çandî yên di nav tiştê ku wekî “Atlantîka Qehweyî” tê binavkirin.⁴ Ev perspektîf pirçandîbûn û heterojenbûna bingehîn a çanda Portekîzî tekez dike. Hin Portekîzî, wekî ku di yek ji çavkaniyan de tê gotin ku gîtarîstek israr dike “Fado Portekîzî ye… ji Brezîlyayê nehatiye” ⁴, li hember teoriya eslê Brezîlyayî bertek nîşan didin, ku ev girêdana hestyarî ya bi vegotina kevneşopî re nîşan dide. Pejirandina fermî ya UNESCO ya Fado wekî “sentezek pirçandî” ⁸ piştgirî dide vegotina nûjentir û berfirehtir, û rê li ber têgihiştinek kûrtir a nasnameya Portekîzî ya ku ji hêla dîrok û erdnîgariya wê ya tevlihev ve hatî şekilandin, vedike.

3. Taybetmendiyên Muzîkî û Amûrên Fado

Muzîka Fado xwedî karakterek muzîkî ya cihê ye ku wê ji cureyên din ên muzîka gelêrî cuda dike. Ew bi melodiyên xwe yên bi keder û hestiyar tê nasîn ¹, ku bi gelemperî di modên Dorî an Îyonî (majorê xwezayî) de ne, û carinan di navbera van her du modan de di nav stranekê de guhertin çêdibin.¹⁶ Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên stîlîstîk ên Fado bikaranîna rubato ye. Di vê teknîkê de, muzîk di dawiya frazekê de bi awayekî demkî disekine û stranbêj notê dirêj dike da ku bandorek dramatîk û hestiyar biafirîne.¹⁶ Ev lîstika bi demê re dihêle ku fadista (stranbêjê Fado) hestên kûr bi awayekî xurtir îfade bike.

Harmoniya di Fado de bi gelemperî li ser fîgurasyonên melodîk ên standard (stok) û ostinatoyên (rêzikên melodîk ên dubarekirî) ku bingehek domdar ji bo vokalê peyda dikin, ava dibe.²¹ Lêkolînek berfireh a ku li ser 100 transkrîpsiyonên muzîkî yên Fado hatiye kirin, destnîşan dike ku beşek tîpîk a Fado ji heşt pîvanan (measures) di tempoyek binary (du-demî) de pêk tê. Ev beş bi gelemperî li du beşên wekhev û sîmetrîk tê dabeş kirin, ku her yek ji wan du konturên (xêzên) melodîk ên cihê dihewîne. Her çend gelek Fado di moda minor de bin, ku hestek melankolîk dide wan, ew pir caran ber bi moda major ve modulasyon dikin (diguhere), carinan bi heman melodiyê an jî bi melodiyek nû.²¹

Amûrên ku di Fado de têne bikar anîn ji bo afirandina atmosfera wê ya yekta krîtîk in. Bi kevneşopî, Fado ji hêla stranbêjek solo, çi mêr çi jin, bi hevgirtina gîtarek akustîk a bi têlên metalî û ya herî girîng, guitarra portuguesa (gîtara Portekîzî) ve tê pêşkêş kirin.⁸ Guitarra portuguesa amûrek bi rastî bêhempa ya Portekîzê ye. Ew sîternayek (cittern) bi şeklê hirmî ye û bi diwanzdeh têlên metalî, ku bi şeş cotan hatine rêzkirin, stendî ye.⁸ Ev amûr, ku berê jê re guitarra mourisca (gîtara Mûrî) dihat gotin û tê bawer kirin ku ji lûtkeya ku Ereban di sedsala 7an de anîbûn Nîvgirava Îberî pêş ketiye, ji bo dengê Fado bingehîn e.¹⁴ Sê cureyên sereke yên gîtara Portekîzî hene, ku li gorî herêmên xwe navên xwe girtine: şêwaza Lîzbonê, şêwaza Coimbrayê, û şêwaza Portoyê. Gîtara Portoyê ji her sêyan piçûktir e.¹⁵ Amûra din a kevneşopî viola de fado ye, ku navê herêmî (emîk) yê gîtarek şeş-têlî ya standard e.²¹ Di dehsalên dawî de, instrumentasyona Fado berfirehtir bûye, û niha gelemperî ye ku meriv du gîtarên Portekîzî, gîtarek viola û gîtarek bas bibîne.⁸ Hin şêwazên Fado yên nûjen carinan amûrên din ên wekî piyano, keman û akordiyon jî di nav xwe de dihewînin, ku ev yek reng û tehmên nû li muzîkê zêde dike.³

Dengê fadista hêmana navendî ya Fado ye. Ew bi îfadeya xwe ya kûr, melankolîk û hestiyar tê nasîn.¹ Fadista ne tenê stranan dibêje, lê çîrokan vedibêje û hestan radigihîne. Bi deng û tevgerên laşê xwe, ew êş, şahî, bêrîkirin û hestên din ên mirovî bi awayekî xurt îfade dike, û bi vî rengî atmosferkê tund û hestiyar di nav temaşevanan de diafirîne.² Pêşandana dengê fadista ji bo rengdarkirina repertuwarê û avakirina pirek hestyarî di navbera şîrovekar, muzîkjen û guhdarvan de rolek krîtîk dilîze.¹⁹ Tevî ku Fado bi strukturên melodîk û harmonîk ên standard ve girêdayî ye, hêza wê ya hestyarî ya mezin ji şîroveya kesane ya fadista û bikaranîna hostayî ya rubato û nuansên din ên îfadeyê tê. Ev nîşan dide ku di Fado de, awayê stran gotinê bi qasî naveroka stranê girîng e. Her çend materyalê bingehîn dikare hevpar be jî, her pêşandanek Fado, bi saya kesayetiya fadista û şiyana wî/wê ya veguheztina hestan, dikare bibe ezmûnek bêhempa. Ev tekezî li ser şîroveya takekesî, Fado nêzîkî kevneşopiyên muzîka gelêrî yên din dike ku tê de vegotina kesane û hestyarî ji notên nivîskî yên hişk girîngtir e.

Pêşketina instrumentasyona Fado, ji kombînasyona klasîk a guitarra portuguesa û viola ber bi lêzêdekirina bas û paşê jî amûrên din ên nûjen ve, ne tenê guherînek teknîkî ye. Ew di heman demê de adaptebûna Fado bi guhertinên estetîk û hêviyên temaşevanan re jî nîşan dide. Ev pêşveçûn nîşan dide ku kevneşopî di Fado de ne tiştekî statîk e, lê di nav diyalogek domdar bi nûjeniyê re ye. Lêzêdekirina amûrên nû dikare dengê Fado dewlemendtir bike û wê ji temaşevanên nû re balkêştir bike. Lêbelê, ev nûjenî carinan ji hêla purîstan ve wekî dûrketina ji “otantîkbûna” Fado tê dîtin, wekî ku di derbarê hin xebatên Mariza de hate gotin.²² Ev tengezariya di navbera parastina kevneşopiyê û hembêzkirina nûjeniyê de ji bo gelek cureyên muzîka cîhanê yên ku bi pêvajoyên globalîzasyonê re rû bi rû ne, mijarek hevpar e.

4. Cureyên Sereke yên Fado: Lîzbon û Coimbra

Di nav muzîka Fado de, du şêwazên sereke û ji hev cihê bi awayekî berbiçav derdikevin pêş: Fadoya Lîzbonê û Fadoya Coimbrayê.²³ Her yek ji van şêwazan xwedî dîrok, taybetmendiyên muzîkî, mijarên lîrîkî, û çarçoveyên performansê yên xweser e, ku cihêrengiya dewlemend a di nav vê forma hunerî ya Portekîzî de nîşan dide.

Fadoya Lîzbonê, ku wekî şêwaza herî berbelav û naskirî ya Fado tê hesibandin, kokên xwe di nav çarçoveyên civakî yên marjînalîte û transgresyonê de, di sedsala 19an de, li taxên dîrokî yên Lîzbonê yên wekî Alfama û Mouraria, vedigire.³ Ev şêwaz di destpêkê de bi gelemperî li cihên ku deryavan, karker û kesên ji çînên jêrîn lê diciviyan, dihat dîtin.³ Mijarên Fadoya Lîzbonê bi gelemperî li ser “realîteyên dijwar ên jiyana rojane” ne, ku tê de hestên wekî îstifa û hêvî bi hev re têne vegotin.³ Ew bi awayekî nelivî bi têgeha saudade – hesret, bêrîkirin û hesta kûr a windabûnê – ve girêdayî ye.³ Tê gotin ku dema Fadoya Lîzbonê bi zehmetiyan re rû bi rû dimîne, ew bêtir teslîmiyet û qebûlkirina çarenûsê pêşniyar dike.³ Yek ji taybetmendiyên Fadoya Lîzbonê ew e ku ew ji hêla herdu zayendan, hem jin û hem jî mêr, ve tê gotin.³ Di warê performansê de, di pêşandanên Fadoya Lîzbonê de bi gelemperî ji bo împrovîzasyonê û îfadeya spontan cîh heye.³ Cihên kevneşopî yên ji bo guhdarîkirina Fadoya Lîzbonê pub, kafe, xwaringeh ³, û bi taybetî casas de fado (xaniyên Fado) yên li taxên dîrokî yên Alfama û Mouraria ne.⁷

Ji aliyê din ve, Fadoya Coimbrayê xwedî karakterek cuda ye û bi xurtî bi kevneşopiyên akademîk ên Zanîngeha Coimbrayê, yek ji kevntirîn zanîngehên cîhanê, ve girêdayî ye.³ Ev şêwaza Fado bi taybetî ji hêla xwendekar û mezûnên mêr ên zanîngehê ve tê gotin, û di dema performansê de, stranbêj û muzîkjen cil û bergên kevneşopî yên akademîk ên Portekîzî (xiftanên tarî û keban) li xwe dikin, ku ev yek atmosferek bi heybet û fermî dide performansê.³ Berevajî Fadoya Lîzbonê, mijarên Fadoya Coimbrayê bi gelemperî li ser dîtina hêviyê di nav zehmetiyên rojane de, evîna romantîk, jiyana xwendekariyê û nostaljiya ji bo salên zanîngehê ne.³ Pêşandanên Fadoya Coimbrayê bi gelemperî bi şev, li kolanan, li qadên bajêr, an jî wekî serenadên kevneşopî di bin pencereyên evîndaran de têne lidarxistin.³ Berevajî spontanîteya Fadoya Lîzbonê, performansên Fadoya Coimbrayê bi gelemperî bi baldarî têne provakirin û plansaz kirin.³ Di serdema Dîktatoriya Salazar de, Fadoya Coimbrayê rolek girîng di îfadeya siyasî û berxwedana di nav xwendekaran de lîst. Hunermendên wekî Adriano Correia de Oliveira û José Afonso (Zeca Afonso) balad û stranên Fado bikar anîn da ku nêrînên xwe yên siyasî û rexneyên xwe li dijî rejîmê bînin ziman.¹⁶

Cûdahiya di navbera Fadoya Lîzbonê û Coimbrayê de ne tenê cûdahiyek erdnîgarî ye. Ew di heman demê de cûdahiyên di statuya civakî ya hunermendan, armanca îfadeyê (kesane û hestiyar li Lîzbonê, li hemberî kolektîftir û carinan rewşenbîrî li Coimbrayê), û têkiliya bi desthilatdariyê re jî nîşan dide. Fadoya Coimbrayê, bi girêdana xwe ya xurt bi zanîngehê re û rola wê ya dîrokî di berxwedana siyasî de, aliyek rewşenbîrî û civakî-rexneyî ya Fado nîşan dide ku dibe ku di têgihîştina giştî ya Fado de, ku bi gelemperî wekî muzîkek xemgîn a kesane tê dîtin, kêm were zanîn. Berevajîkirina “teslîmiyet”a ku bi gelemperî bi Fadoya Lîzbonê re tê girêdan, bi “hêvî” û carinan “destwerdan”a Fadoya Coimbrayê re, cûdahiyek felsefîk a girîng di navbera her du şêwazan de destnîşan dike. Ev nîşan dide ku Fado ne formek yekreng e û dikare ji bo armancên civakî û rewşenbîrî yên cihêreng were bikar anîn, ku ev yek ji pênaseya wê ya teng a tenê wekî “strana xemgîn” wêdetir diçe.

Wekî din, kevneşopiya ku Fadoya Coimbrayê hema hema bi taybetî ji hêla mêran ve tê gotin ³, dema ku Fadoya Lîzbonê ji hêla herdu zayendan ve bi awayekî berfireh tê pêşkêş kirin ³, pirsên balkêş li ser rolên zayendî di nav kevneşopiyên muzîkê yên Portekîzî de û çawa ev rol bi demê re pêş ketine an mane, derdixe holê. Naskirina UNESCO ya Fado di bin Armanca Pêşkeftina Berdewam a Hejmar 5: Wekheviya Zayendî de ⁸ vê mijarê hê balkêştir dike. Her çend Fadoya Lîzbonê platformek girîng ji bo hunermendên jin peyda kiriye, kevneşopiya mêr-navendî ya Fadoya Coimbrayê dibe ku di vî warî de hin pirsan biafirîne an jî hewcedariya şîrovekirin û adaptasyona nûjen nîşan bide. Ev pirsê derdixe holê ka gelo kevneşopiyên zayendî yên di Fado de çiqasî hişk in û gelo ew di bin bandora normên civakî yên hemdem de diguherin an na.

Ji bo zelalkirina van cûdahiyan, tabloya jêrîn berawirdkirinek kurt pêşkêş dike:

Tablo 1: Berawirdkirina Taybetmendiyên Fadoya Lîzbonê û Coimbrayê

Taybetmendî	Fadoya Lîzbonê	Fadoya Coimbrayê
Esl û Çarçoveya Civakî	Taxên karker û marjînal ên Lîzbonê (Alfama, Mouraria); deryavan, fahîşe, gelêrî 3	Zanîngeha Coimbrayê; xwendekar, kevneşopiyên akademîk 3
Mijarên Sereke	Jiyana rojane, saudade, evîn, çarenûs, teslîmiyet li hember zehmetiyan 3	Hêvî, evîna romantîk, jiyana xwendekariyê, nostaljî, carinan rexneya siyasî û destwerdan 3
Hunermend (Zayend, Cil û berg)	Jin û mêr; cil û bergên normal, şala kevneşopî ji bo jinan 3	Hema hema bi taybetî mêr; cil û bergên akademîk ên kevneşopî (xiftan û kebanên reş) 3
Şêwaza Pêşandanê	Zêdetir împrovîzasyon û spontanîte 3	Bi gelemperî provakirî û plansazkirî; kêm împrovîzasyon 3
Cih û Dema Pêşandanê	Casas de Fado, pub, kafe, xwaringeh; bi gelemperî êvaran 3	Bi şev li kolanan, qadên bajêr, serenadên di bin pencereyan de, festîvalên akademîk 3
Atmosfer/Hest	Melankolîk, hestiyar, samîmî, carinan şad (Fado Corrido) 1	Bi heybet, romantîk, carinan nostaljîk an jî polîtîk 18

Ev tablo cûdahiyên bingehîn ên di navbera du şaxên sereke yên Fado de bi awayekî zelal û berbiçav nîşan dide, û ji bo têgihiştina kûr a cihêrengiya di nav vê forma hunerî de girîng e.

5. Hunermendên Nemir û Nifşê Nû yê Fadista

Dîroka Fado bi kesayetên hunermendên xwe yên ku ne tenê ev cure muzîk pêşkêş kirine lê di heman demê de ew şekil dane û pêş xistine, bi awayekî nelivî girêdayî ye. Ji “Şahbanûya Fado” Amália Rodrigues bigire heta stêrên hemdem ên ku îro Fado digihînin temaşevanên nû li çaraliyê cîhanê, her hunermendek mohra xwe ya bêhempa li ser vê kevneşopiya dewlemend xistiye.

Amália Rodrigues (1920-1999) bê guman kesayeta herî bibandor û naskirî di cîhana Fado de ye. Ew bi navê “Rainha do Fado” (Şahbanûya Fado) tê nasîn û rolek bingehîn di populîzekirin û navneteweyîkirina Fado de lîstiye.² Bi kesayetî, karîzma, dengê xwe yê awarte û bedewiya xwe, Amália Fado ji xwaringehên piçûk ên Lîzbonê derxist û bir ser sehnên herî bi prestîj ên cîhanê.³ Wê Fado gihand statuyek navneteweyî ⁹ û zêdetirî 30 mîlyon kopiyên albumên wê li seranserê cîhanê hatin firotin.⁹ Yek ji stranên wê yên herî navdar, “Povo Que Lavas No Rio” (Gelê Ku Di Çem De Dişo), ku li ser helbestek ji hêla Pedro Homem de Melo ve hatiye çêkirin û di sala 1961an de hatiye tomarkirin, di dema dîktatoriya Salazar de li Portekîzê bû stranek nîqaşî û sembola berxwedana sergirtî.⁹ Ev mînak nîşan dide ku çawa Fado, tewra di bin zexta sansurê de jî, dikare ji bo îfadeya siyasî an rexneyî were bikar anîn. Albuma wê ya bi navê “O Melhor de Amália: Estranha Forma de Vida”, ku di sala 1985an de derket, tenê li Portekîzê 100,000 kopî firot ²⁷, ku ev yek populerbûna wê ya domdar nîşan dide. Amália ne tenê stranbêjek bû; ew di heman demê de aktrîsek bû û bi helbestvan û bestekarên mezin ên serdema xwe re xebitî, ku ev yek repertuara Fado dewlemendtir kir. Stranên wekî “Gaivota”, “Com que Voz”, û “Maria Lisboa”, ku ji hêla Alain Oulman ve ji bo wê hatibûn çêkirin, û “Foi Deus” û “Vou dar de beber à dor”, ku ji hêla Alberto Janes ve hatibûn nivîsandin, bûne klasîkên nemir ên Fado.¹⁴

Ji bilî Amália, gelek hunermendên din ên klasîk jî mohra xwe li Fado xistine. Maria Severa Onofriana (1820-1846) wekî yekemîn stranbêja Fado ya profesyonel a Lîzbonê û sembolek mîtolojîk a Fado tê hesibandin. Têkiliya wê ya bi Count of Vimioso re, arîstokratek, tê gotin ku derî li salonên elîtan ji Fado re vekiriye.⁷ Carlos do Carmo (1939-2021), kurê stranbêja navdar a Fado Lucília do Carmo, yek ji nûjenkerên mezin ên Fado bû. Ew bi xebata xwe ya bi helbestvanên hemdem re, bi taybetî Ary dos Santos, û bi anîna hestiyariyek nûjen ji Fado re tê nasîn. Albuma wî ya bi navê “Um Homem na Cidade” (1977) wekî xalek werçerxê di dîroka Fado de tê dîtin.² Ew di heman demê de yekem hunermendê Portekîzî bû ku albûmek CD (“Um Homem no País”, 1984) derxist.²⁸ Di warê instrumentasyonê de, Artur Paredes (1899-1980) û kurê wî Carlos Paredes (1925-2004) wekî hostayên herî mezin ên guitarra portuguesa têne qebûlkirin. Artur Paredes di nûjenkirina teknîk û akordkirina gîtara Coimbrayê de rolek şoreşgerî lîst.¹⁵ Carlos Paredes, bi şêwaza xwe ya bêhempa û besteyên xwe yên sofîstîke, gîtara Portekîzî kir amûrek konserê ya navneteweyî, nemaze bi albuma xwe ya enstrumental a efsanewî “Guitarra Portuguesa” (1967).¹⁶ Wan Fado ji forma stranbêjiyê ya kevneşopî berfirehtir kirin û potansiyela wê ya enstrumental a kûr nîşan dan.

Di sedsala 21an de, nifşek nû ya fadistayan derketiye holê ku kevneşopiya Fado bi awayên nû û balkêş didomîne û nûjen dike. Di nav van hunermendan de, Mariza (jdb. 1973), ku li Mozambîkê ji dayik bûye, bi dengê xwe yê bi hêz, şîroveyên hestiyar û xuyabûna xwe ya karîzmatîk, bûye yek ji stêrên herî mezin ên Fado li qada navneteweyî.³ Albumên wê yên wekî “Fado em Mim” (2001) û “Fado Curvo” (2003) bi mîlyonan kopî firotine û gelek xelatên navneteweyî wergirtine.²² Albuma wê “Transparente” (2005) yekem albuma Fado bû ku di lîsteyên firotanê yên Portekîzî de gihîşt jimareya yekê.³⁷ Mariza bi wêrekî Fado bi hêmanên jazz, morna, û flamenco re tevlihev kiriye (wekî di albuma “Terra” (2008) de) ²², lê di heman demê de bi albumên wekî “Fado Tradicional” (2010) vegeriyaye kokên xwe.²² Strana wê ya navdar “Ó Gente da Minha Terra”, ku gotinên wê ji hêla Amália Rodrigues ve hatine nivîsandin, girêdana wê bi kevneşopiya mezin a Fado re û şiyana wê ya ji bo vegotina hestên kûr nîşan dide.⁹

Ana Moura (jdb. 1979) hunermendek din a hemdem a pir serkeftî ye ku bi şêwaza xwe ya nûjen û nêzîkatiya xwe ya wêrek ji Fado re tê nasîn.² Albuma wê “Desfado” (2012) serkeftinek mezin bi dest xist û ji hêla rexnegiran ve hate pesinandin.⁴¹ Ew bi hunermendên navneteweyî yên wekî Prince û The Rolling Stones re hevkarî kiriye, ku ev yek populerbûna wê ya gerdûnî nîşan dide.⁴¹ Strana “Desfado” bi xwe, bi melodiyek şad lê bi gotinên nostaljîk, lîstikek li ser dijberiyên dilê mirovî dike û têgeha “Fado-ne”bûnê temsîl dike.⁴⁰ Albuma wê ya nûtir, “Casa Guilhermina” (2022), bandorên muzîka Afrîkî (semba, kizomba, funaná) û hêmanên elektronîk dihewîne, ku hurmetek ji bapîra wê ya Angolî re ye û berfirehbûna asoyên Fado nîşan dide.⁴⁶

Camané (jdb. 1966) wekî yek ji dengên mêr ên herî girîng û rêzdar ên Fado ya hemdem tê hesibandin.⁷ Ew bi şîroveyên xwe yên kûr û pabendbûna xwe bi eslê Fado re tê nasîn, lê di heman demê de ji ceribandinên nûjen re jî vekirî ye. Albumên wî yên wekî “Uma Noite de Fados” (1995), “Na Linha da Vida” (1998), û “Infinito Presente” (2015) ji hêla rexnegiran ve pir hatine pesinandin.⁵⁰ Albuma wî “Canta Marceneiro” (2017) hurmetek ji fadista efsanewî Alfredo Marceneiro re ye, ku girêdana wî bi kevneşopiyê re nîşan dide, dema ku “Horas Vazias” (2021) hestiyariya wî ya hemdem îfade dike.⁵⁰

Hunermendên din ên hemdem ên wekî Carminho, Gisela João, Cristina Branco, û Dulce Pontes jî her yek bi awayê xwe yê bêhempa beşdarî dewlemendî û cihêrengiya Fado ya îroyîn dibin. Carminho (jdb. 1984), keça fadista Teresa Siqueira, kevneşopiyê bi hêmanên hemdem re bi hostayî li hev tîne.³⁴ Albuma wê ya pir kesane “Maria” (2018) hem stranên bi gotinên nûjen û melodiyên kevneşopî hem jî melodiyên klasîk ên Fado dihewîne ¹⁴, dema ku “Portuguesa” (2023) wekî nexşeyek ezmûn û hewesên mirovî tê pênasekirin.⁵⁶ Gisela João (jdb. 1983) bi dengê xwe yê kûr, bi hêz û şîroveyên xwe yên hestiyar ên xav navdar e.⁷ Albuma wê ya yekem “Gisela João” (2013) serkeftinek mezin bi dest xist ⁶¹, û albuma wê “Aurora” (2021) wê wekî helbestvan û bestekar jî nîşan dide, ku Fado ya otantîk bi hestiyariyên nûjen û nûjenkirî pêşkêş dike.⁶² Cristina Branco (jdb. 1972) bi şiyana xwe ya ji bo xemilandina helbestê di nav muzîka xwe de û hevkarîkirina bi hunermendên ji cureyên din re, nemaze jazz, tê nasîn.⁷ Albumên wê yên wekî “Menina” (2016) û “Eva” (2020) nêzîkatiyek nûjen û rewşenbîrî ji Fado re tînin.⁷⁰ Dulce Pontes (jdb. 1969) bi wêrekî Fado bi muzîka cîhanê, muzîka klasîk û pop re li hev tîne, û bi vî rengî sînorên Fado berfireh dike.³ Strana wê ya navdar “Canção do Mar” li qada navneteweyî pir populer bû.¹⁸

Rola hunermendên jin di dîrok û pêşketina Fado de bi awayekî taybetî berbiçav e. Ji kesayeta efsanewî ya Maria Severa bigire heta serweriya Amália Rodrigues û stêrên hemdem ên wekî Mariza, Ana Moura, Carminho û Gisela João, jinan her dem di Fado de rolek navendî lîstine. Ev yek Fado ji gelek cureyên muzîka gelêrî yên din ên cîhanê ku tê de mêr bi gelemperî serdest in, cuda dike. Her çend Fadoya Coimbrayê bi kevneşopî ji hêla mêran ve tê gotin, Fadoya Lîzbonê, ku şêwaza berfirehtir û populertir e, her dem platformek xurt ji bo deng û îfadeya jinan peyda kiriye. Ev serdestî, an bi kêmanî wekheviya berbiçav a jinan di Fado de, dibe ku çîrokek kûrtir li ser ajans û îfadeya jinan di nav çanda Portekîzî de vebêje, ku Fado wekî qadek hunerî ya girîng ji bo dengên jinan kar kiriye.

Nûjenkirina Fado ji hêla van hunermendên hemdem ve ne tenê bi lêzêdekirina amûrên nû an hevkarîkirina bi cureyên din ên muzîkê re sînordar namîne. Ew di heman demê de ji nû ve şîrovekirina mijarên kevneşopî, kişandina helbestên nûjen an jî nivîsandina gotinên xwe bi xwe jî dihewîne. Mînak, Cristina Branco bi rêkûpêk helbestên nivîskarên Portekîzî yên cihêreng dixemilîne nav muzîka xwe.⁷⁰ Carminho di albuma xwe ya “Maria” de gotinên nûjen bi melodiyên kevneşopî re dike yek û wekî hilberîner kontrola hunerî ya tam digire destê xwe.⁵⁶ Di albuma xwe ya “Portuguesa” de, ew helbestên klasîk ji nû ve şîrove dike û tewra gotinan diguherîne da ku perspektîfek nû û carinan rexneyek civakî pêşkêş bike.⁶⁰ Gisela João jî di albuma xwe ya “Aurora” de xwe wekî helbestvan û bestekar nîşan dide.⁶⁵ Ev nêzîkatiyên nû ne tenê guhertinên muzîkî ne, lê di heman demê de îfadeya kesane ya kûr û lêgerîna li wateyên nû di nav çarçoveya Fado de ne. Ev nîşan dide ku Fado formek zindî û dînamîk e ku dikare bi awayên nû û kesane were îfade kirin bêyî ku bi tevahî ji kokên xwe yên dîrokî û hestiyarî qut bibe. Ev diyaloga domdar di navbera kevneşopî û nûjeniyê de ji bo zindîbûn û pêşkeftina berdewam a Fado di sedsala 21an de krîtîk e.

Ji bo kurteyek li ser hin hunermendên sereke, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 2: Hunermendên Sereke yên Fado, Serdemên Wan, û Katkariyên Girîng

Navê Hunermend	Serdem (Klasîk/Hemdem)	Katkariyên Sereke/Taybetmendiyên Stîlê	Albumek/Stranek Navdar
Maria Severa	Klasîk	Yekem fadista navdar, sembola Fado ya destpêkê 7	N/A (Tomar tune)
Amália Rodrigues	Klasîk	“Şahbanûya Fado”, navneteweyîkirina Fado, dengê bêhempa 3	“Povo Que Lavas No Rio”, “Gaivota”, Album: O Melhor de Amália 9
Carlos do Carmo	Klasîk/Nûjenker	Nûjenkirina Fado, xebata bi helbestvanên hemdem re 9	Album: Um Homem na Cidade 28
Artur Paredes	Klasîk/Nûjenker	Hostayê guitarra portuguesa (Coimbra), nûjenkerê teknîkê 16	Tomarên enstrumental ên destpêkê
Carlos Paredes	Klasîk/Nûjenker	Virtuozê guitarra portuguesa, Fado ya enstrumental a sofîstîke 16	Album: Guitarra Portuguesa 29
Mariza	Hemdem	Dengê bi hêz, nûjenkirin, stêrka navneteweyî, fûzyon 3	“Ó Gente da Minha Terra”, Album: Fado em Mim, Terra 9
Ana Moura	Hemdem	Şêwaza hemdem, wêrekî, hevkarî bi hunermendên navneteweyî re, fûzyon 3	“Desfado”, Album: Desfado, Casa Guilhermina 40
Camané	Hemdem	Dengê mêr yê girîng ê hemdem, şîroveyên kûr, kevneşopî û nûjenî 7	Album: Na Linha da Vida, Infinito Presente, Canta Marceneiro 50
Carminho	Hemdem	Dengê hestiyar, kevneşopî û hêmanên hemdem, helbestvanî 55	Album: Maria, Portuguesa 56
Gisela João	Hemdem	Dengê kûr û xav, şîroveyên hestiyar ên xurt, helbestvanî 7	Album: Gisela João, Aurora 61
Cristina Branco	Hemdem	Nêzîkatiya rewşenbîrî, xemilandina helbestê, bandorên jazz 7	Album: Menina, Eva, Abril 70
Dulce Pontes	Hemdem	Fûzyona Fado bi muzîka cîhanê, pop û klasîk re 3	“Canção do Mar”, Album: Lágrimas 18

Ev tablo tenê hilbijartinek ji gelek hunermendên girîng ên Fado ye, lê ew cihêrengî û pêşkeftina vê forma hunerî nîşan dide.

6. Mijarên Lîrîkî di Fado de: Saudade, Çarenûs, û Jiyana Civakî

Gotinên Fado, ango lîrîkên wê, pencereyekê li ser hest, bawerî û ezmûnên civaka Portekîzî vedikin. Di nav van mijaran de, têgeha saudade xwedî cihekî navendî ye, lê Fado di heman demê de li ser çarenûs, evîn, windabûn, zehmetiyên jiyanê û carinan jî rexneya civakî jî radiweste.

Konsepta saudade ji bo têgihiştina Fado û bi giştî ruha Portekîzî krîtîk e. Ew peyveke Portekîzî ye ku wergerandina wê ya yek-peyvî bo zimanên din dijwar e, lê bi gelemperî wekî hestek tevlihev a bêrîkirin, hesret, nostaljî, melankolî û hestek kûr a windabûna tiştekî an kesekî ku êdî tune ye an jî dûr e, tê pênasekirin.³ Saudade ne tenê xemgîniyek hêsan e; ew dikare bi şîrîniyek xemgîn, bi hestek dilşewat a ji bo rabirdûyê, an jî bi hesretek ji bo tiştekî ku qet nebûye lê dihat xwestin re têkel be. Ew wekî “benîştek civakî-fizîkî, retorîkek neteweperest” tê binavkirin ku rêwiyên melankolîk ên bi sedsalan di nav vegotinek dîakronîk a îfadeya muzîkî de dike yek.⁴ Di Fado de, saudade ne tenê hestek kesane ye, lê di heman demê de îfadeya nasnameya kolektîf a Portekîzî ye, ku bi dîroka dirêj a deryavaniyê, keşfên deryayî, koçberî û windabûnên ku bi van re hatine, bi awayekî kûr girêdayî ye.⁴ Stranên Fado pir caran vê hestê bi awayên cihêreng vedibêjin. Mînak, strana klasîk “Fado Português”, ku gotinên wê ji hêla helbestvan José Régio ve hatine nivîsandin, çîroka deryavanekî xemgîn vedibêje ku li ser keştiyê ji welat, evîndar û diya xwe dûr e û hesreta wan dikşîne.⁴ Strana “Bons Tempos” (Demên Xweş), ku di tezîsekê de wekî mînak tê dayîn, dibêje: “Bigirî, ji bo min bigirî / Zarokê demên ku çûn û venagerin / Rabirdû, rabirdû û mirî / Û ji wê cîhana ku bi dawî bû, tenê ez mam”.⁵ Hunermenda hemdem Ana Moura, di strana xwe ya bi navê “Desfado” de, bi awayekî paradoksîk vê hestê îfade dike: “Ax çi hesreta min heye / Ku ez hesreta tiştekî bikşînim / Hesreta kesekî / Ku li vir bûye û tune ye”.⁴⁰ Ev mînak nîşan didin ku saudade çawa di nav lîrîkên Fado de bi awayên cihêreng û kûr tê xebitandin.

Ji bilî saudade, mijarên din jî di Fado de xwedî cihekî girîng in. Têgeha çarenûsê (fatum bi Latînî, ku koka peyva “Fado” ye) yek ji van mijaran e.² Gotinên Fado pir caran hestek teslîmiyetê li hember hêzên ku ji kontrola mirov der in, an jî qebûlkirina qederê, çi baş be çi xirab, îfade dikin.⁶ Evîn û jidestçûn jî mijarên bingehîn in. Fado çîrokên evîna bêbersiv, îxanet, hesûdî, tolhildan û trajediyên evînê vedibêje.¹⁴ Strana navdar a Mariza “Barco Negro” (Keştiya Reş) xemgînî û nezelaliya jinekê ji bo evîndarê xwe yê ku bi keştiyê diçe û dibe ku venegere, bi awayekî hestiyar nîşan dide.⁵ Zehmetiyên jiyanê jî di Fado de cihekî girîng digirin. Bi eslê xwe, Fado li ser “realîteyên dijwar ên jiyana rojane” ya çînên karker û komên marjînal bû.³ Ew dikare çîrokên êş, windabûn, feqîrî û nebûnê vebêje.¹⁸

Her çend di serdema dîktatoriya Salazar de kêm bûbe û Fado bêtir ber bi mijarên kesane û apolîtîk ve hatibe kişandin, rexneya civakî jî di kokên Fado ya destpêkê de hebû. Fado wekî amûrek ji bo vegotina çîrokên rojane, skandalên civakî û carinan jî ji bo seferberkirina çîna karker dihat bikar anîn.⁷ Hin hunermendên hemdem jî, bi awayên sergirtî an rasterast, rexneyên civakî û şîroveyên li ser pirsgirêkên îroyîn dixin nav stranên xwe. Mînak, tê gotin ku Carminho di albuma xwe ya “Portuguesa” de helbestek klasîk ji nû ve şîrove dike da ku rexneyek li ser normên zayendî yên mêrsalarî bike.⁶⁰ Di dawiyê de, bajarê Lîzbonê bi xwe, nemaze taxên wê yên kevnar û dîrokî yên wekî Alfama û Mouraria, pir caran dibe mijar û paşxaneya stranên Fado, ku ev yek girêdana kûr a vê muzîkê bi paytexta Portekîzê re nîşan dide.⁶

Dema ku em li saudade di Fado de dinêrin, girîng e ku em fêm bikin ku ew ne tenê xemgîniyek pasîf e. Berevajî, ew dikare bibe çavkaniyek hêz, nasname û îfadeya hunerî. Fado vê hesta windabûn û zehmetiyê digire û wê vediguherîne bedewiyek hunerî ya kûr. Ev “xemgîniya şîrîn” an jî şiyana dîtina bedewiyê di nav melankoliyê de, dibe ku paradoksek çandî ya Portekîzî ya girîng nîşan bide. Hunermendên Fado, wekî ku tê gotin, “bi dil û canê xwe di qirika xwe de asê mane” stranan dibêjin ⁵⁶, ku ev yek veguherandina êş û hestên kûr bo formek hunerî ya bi hêz nîşan dide. Strana Ana Moura “Desfado”, bi gotinên xwe yên paradoksîk ên wekî “Ax çi şahiyek xemgîn e ev a min / Ax çi kêfxweşiyek e, ev xemgîniya kûr!” ³, vê tevliheviya hestyarî bi awayekî berbiçav îfade dike. Ev şiyana Fado ya ji bo hembêzkirin û îfadekirina hestên dijwar, li şûna reviyanek ji wan, dibe ku yek ji sedemên sereke be ku ew ewqas bi kûrahî bi temaşevanan re têkildar dibe.

Wekî din, tevî ku Fado bi gelemperî bi mijarên kesane yên wekî evîn û windabûnê tê nasîn, potansiyela wê ya ji bo şîrove û rexneya civakî, nemaze di kokên xwe yên destpêkê û di hin îfadeyên hemdem de, divê neyê paşguh kirin. Fado ya destpêkê “çîrokên rojane, tawan, gotegot û skandalên civakî” vedigot ⁷, û Fadoya Coimbrayê di dema dîktatoriyê de ji bo îfadeya siyasî dihat bikar anîn.¹⁶ Strana navdar a Amália Rodrigues “Povo Que Lavas No Rio” jî di dema Salazar de bû sedema nîqaşan û wekî sembolek berxwedanê hate dîtin.⁹ Her çend mijarên serdest ên Fado ya îroyîn bêtir kesane xuya bikin jî, hunermendên hemdem ên wekî Carminho dikarin bi awayên nû şîroveyên civakî bikin.⁶⁰ Ev destnîşan dike ku di bin rûkalê melankolîk ê Fado de, dibe ku qatek rexneyî an şîroveyek civakî hebe ku li benda vekolînê ye. Lêkolîna li ser ka mijarên civakî çawa di Fado ya hemdem de têne xebitandin dikare têgihiştinên nû li ser rola Fado di civaka Portekîzî ya îroyîn de û kapasîteya wê ya wekî neynikek ji bo guhertinên dîrokî û hemdem peyda bike.

7. Cihên Pêşandanê û Atmosfera Fado

Ezmûna Fado ne tenê bi guhdarîkirina muzîkê re sînordar e; ew bi cîh û atmosfera ku tê de tê pêşkêş kirin jî bi awayekî kûr girêdayî ye. Ji casas de fado (xaniyên Fado) yên samîmî û dîrokî bigire heta performansên spontan ên Fado Vadio û sehnên mezin ên konser û festîvalan, her yek ji van mekanan ezmûnek cihêreng a Fado pêşkêş dike.

Casas de Fado belkî cihên herî ikonîk ên ji bo ezmûna Fado ne. Ev bi gelemperî xwaringeh an barên piçûk in, ku bi taybetî li taxên kevnar û dîrokî yên Lîzbonê yên wekî Alfama, Mouraria û Bairro Alto kom bûne.³ Ji salên 1930î û pê ve, ev mekan bi giranî li Bairro Alto zêde bûne.¹⁴ Casas de Fado ne tenê cihên şahiyê ne, lê di heman demê de wekî parêzvanên kevneşopiya Fado jî kar dikin. Ew platformên girîng ji bo fadistayên profesyonel peyda dikin û ji bo geştyarên ku dixwazin çanda Portekîzî ji nêz ve nas bikin, bûne nuqteyên balkêş.⁸ Bihayê têketinê ji bo şevek Fado li van deran dikare pir cûda be, bi gelemperî di navbera 30€ û 200€ de diguhere, li gorî ka xwarin û vexwarin tê de hene an na, û li gorî navdarî û kalîteya pêşandanê.⁹ Hin casas de Fado yên navdar li Lîzbonê ev in: O Faia, Duque da Rua, Casa de Linhares, Maria de Mouraria, Clube de Fado, Tasca do Chico, Sr. Vinho, û Parreirinha de Alfama.⁹ Bajarê Portoyê jî xwedî dîmenek Fado ya zindî ye, bi casas de Fado yên wekî Casa da Guitarra, Ideal Clube de Fado ⁸⁰, û Casa da Mariquinhas, ku di sala 1968an de hatiye damezrandin û wekî “katedrala Fado li Portoyê” tê nasîn.⁸¹

Casas de Fado ne tenê cihên performansê ne; ew di heman demê de mekanên civakî yên girîng in ku kevneşopiya Fado tê de dijî û ji nifşekî derbasî nifşekî din dibe. Ew ji bo perwerdehiya nefermî ya fadistayên ciwan û domandina otantîkbûna Fado rolek bingehîn dilîzin. Wekî ku UNESCO jî destnîşan dike, perwerdehiya nefermî ji hêla hostayên pîr û rêzdar ve pir caran li cîhên performansê yên kevneşopî û di nav malbatan de pêk tê ⁸, û casas de Fado bê guman beşek girîng a van cihan in. Ew atmosferkê samîmî û otantîk pêşkêş dikin ku tê de temaşevan dikarin bi muzîkê re têkiliyek kûr deynin.²⁶ Lêbelê, populerbûna wan a mezin di nav tûrîstan de ⁹ dikare bibe sedema hin kêşeyan. Zextên bazirganîkirinê dikarin bandorê li ser repertuwar û şêwaza pêşandanê bikin da ku li gorî çêj û hêviyên tûrîstan bin.⁸² Ji ber vê yekê, casas de Fado pir caran di nav hevsengiyek nazik de di navbera parastina kevneşopiya otantîk û bersivdana daxwazên bazara tûrîzmê de dixebitin.

Li kêleka Fado ya profesyonel a ku li casas de Fado û salonên konserê tê pêşkêş kirin, formek din a Fado heye ku wekî Fado Vadio (Fadoya Gerok, Amator, an Bêxwedî) tê nasîn.⁷ Ev şêwaza Fado bi gelemperî ji hêla amatoran ve, bi awayekî spontan û pir caran bêyî berdêlek diravî, li barên piçûk, komeleyên taxan, an jî di nav civatên hevalan de tê gotin. Stranbêjên Fado Vadio bi gelemperî ne vexwendî ne; ew bi xwe biryar didin ku stranan bêjin û repertuarek wan a sazkirî tune.¹⁹ Tasca do Chico li Lîzbonê mînakek navdar e ku meriv dikare şahidê performansên Fado Vadio bibe.²⁶ Hebûna Fado Vadio li kêleka Fado ya profesyonel nîşan dide ku Fado ne tenê hunerek sehnê ye, lê di heman demê de beşek zindî ya jiyana civakî û îfadeya kesane ya mirovan e. Ev dualîteya di navbera formên profesyonel û amatorî de ji bo tenduristî û domdariya cureyek muzîkê pir girîng e. Forma profesyonel dikare standardên hunerî yên bilind û nûjeniyê pêş bixe, dema ku forma amatorî wê di nav civakê de zindî dihêle, otantîkbûna bingehîn diparêze, û bingehek civakî ya xurt ji bo Fado peyda dike.

Digel van mekanên kevneşopî, Fado îro bi awayekî berfireh li ser sehnên konserê yên mezin û di festîvalên muzîkê de, hem li Portekîzê hem jî li seranserê cîhanê, tê pêşkêş kirin.⁸ Gelek hunermendên Fado yên hemdem ên wekî Amália Rodrigues berê, û niha Mariza, Ana Moura, Camané û yên din, li salonên konserê yên herî bi prestîj ên cîhanê derketine ser sehnê û beşdarî festîvalên navneteweyî yên muzîka cîhanê bûne.²⁸ Festîvala Fado ya Alfama, ku ji sala 2013an vir ve li Lîzbonê tê lidarxistin, mînakek e ji hewildanên ji bo danasîn û pîrozkirina Fado di çarçoveyek festîvalê de.⁸³ Van performansên li ser sehnên mezin dihêlin ku Fado bigihîje temaşevanên berfirehtir û cihê xwe di nav muzîka cîhanê de xurtir bike.

8. Fado, Nasnameya Neteweyî û Bandora Gerdûnî

Muzîka Fado ji mêj ve ye ku ji şêweyek hunerî wêdetir e; ew bi awayekî kûr bi nasnameya neteweyî ya Portekîzê û îfadeya “ruha Portekîzî” ve girêdayî ye.² Ev girêdana xurt hem li hundurê Portekîzê hem jî di têgihiştina navneteweyî ya çanda Portekîzî de xuya dibe. Belavbûna Fado bi riya koçberiya Portekîzî û cihgirtina wê di bazara muzîka cîhanê de, ev wêneya wê wekî sembola nasnameya Portekîzî hê bêtir xurt kiriye.⁸ Ji bo bi hezaran koçberên Portekîzî yên li çaraliyê cîhanê, Fado bûye pirek hestyarî û çandî ku wan bi welatê wan ê zikmakî ve girê dide û alîkariya wan dike ku nasnameya xwe ya Portekîzî biparêzin.⁸⁵

Bandora Fado li ser tûrîzmê û aboriya çandî ya Portekîzê jî aliyek girîng e ku divê were nirxandin. Fado beşek yekbûyî ya pêşniyara çandî ya Portekîzê ye ji bo geştyaran, û gelek kes ji bo ezmûna Fado ya zindî û otantîk serdana welêt dikin.⁹ Zêdebûna tûrîzmê di salên dawî de bandorek çandî û aborî ya berbiçav li Portekîzê kiriye, û Fado, wekî yek ji “kevneşopiyên bêhempa” yên welêt, di vê pêşketinê de rolek dilîze.¹² Ev daxwaziya ji bo ezmûnên Fado dibe sedema zêdebûna karên di sektora mêvanperweriyê de û piştgiriyê dide karsaziyên herêmî, nemaze casas de fado û xwaringehên ku pêşandanên Fado organîze dikin.¹² Her çend daneyên aborî yên taybetî û berfireh ji bo Fado bi serê xwe kêm bin jî, îstatîstîkên giştî yên li ser performansên zindî û tûrîzmê girîngiya wê nîşan didin. Mînak, li gorî rapora Enstîtuya Neteweyî ya Îstatîstîkê ya Portekîzê (INE) ji bo sala 2021an, hejmara temaşevanên pêşandanên Fado yên zindî gihîştiye 1,573.4 hezar kesî, ku ev ji 357.9 hezar temaşevanên sala 2020an (ku ji ber pandemiyê bandor bûbû) zêdebûnek pir mezin e.⁸⁸ Ev dane girîngiya Fado di nav sektora performansên zindî yên Portekîzê de radixe ber çavan. Wekî din, firotina albumên hunermendên Fado yên navdar ên wekî Amália Rodrigues û Mariza jî nîşanek din a populerbûn û bandora aborî ya Fado ye.²⁷ Di çarçoveyek berfirehtir de, sektora Rêwîtî û Tûrîzmê ya Portekîzê di sala 2023an de bi qasî 52 mîlyar Euro beşdarî aboriya welêt kiriye, ku ev yek %19.6 ji hilberîna aborî ya giştî ya Portekîzê pêk tîne.⁸⁹ Fado, wekî beşek ji cazibeya çandî ya Portekîzê, bê guman di vê reqemê de parek xwe heye.

Lêbelê, populerbûna Fado di nav tûrîstan de û statuya wê ya wekî Mîrateya Cîhanê ya UNESCO dikare wekî şûrê du devî were dîtin. Ji aliyekî ve, ew aboriya çandî xurt dike, nasnameya Portekîzî li qada navneteweyî belav dike, û piştgiriyê dide hunermend û karsaziyên herêmî. Ji aliyê din ve, ew dikare bibe sedema “folklorîzekirin” an “muzekirin”a Fado, ku tê de otantîkbûn û kûrahiya hestyarî ya resen dibe ku ji bo lihevkirina bi hêviyên bazara tûrîstan re were tawîz kirin. Lêkolînên li ser têgeha otantîkbûnê di Fado de ⁵ destnîşan dikin ku bazirganîkirin dikare bandorê li ser awayê pêşandana Fado bike. Tûrîst bi gelemperî li “ezmûnek otantîk” digerin, lê ev “otantîkbûn” bi xwe dikare ji bo xerckirinê were çêkirin û standardîzekirin. Yek ji lêkolînan amaje dike ku “tûrîzm bandorek erênî ya zelal li ser têgihiştinên Fado nake” û dibe ku Fado di “sehneyek geştyarî ya xeyalî” de bi awayekî rûkal were fêm kirin.⁸² Ji ber vê yekê, peydakirina hevsengiyek di navbera sûdwergirtina ji potansiyela tûrîstîk a Fado û parastina kûrahî, cihêrengî û otantîkbûna wê ya bingehîn de ji bo paşeroja Fado kêşeyek girîng e.

Tablo 3: Îstatîstîkên Hilbijartî yên Têkildarî Fado û Konteksta Wê

Kategorî	Dane/Agahî	Çavkanî	Sal
Temaşevanên Fado ya Zindî li Portekîzê	1,573.4 hezar	88	2021
Temaşevanên Fado ya Zindî li Portekîzê	357.9 hezar	88	2020
Firotina Albuma Amália Rodrigues – O Melhor de Amália: Estranha Forma de Vida	100,000 (Portekîz)	27	1985 (derketin)
Firotina Albuma Mariza – Fado em Mim	120,000 (Portekîz, 6x Platîn); >150,000 (navneteweyî)	27	2001/2002
Firotina Albuma Mariza – Fado Curvo	120,000 (Portekîz, 6x Platîn)	27	2003
Beşdariya Giştî ya Sektora Rêwîtî û Tûrîzmê ji Aboriya Portekîzê re	52 mîlyar € (%19.6 ji GDP)	89	2023

Nîşe: Daneyên rasterast ên li ser hejmara giştî ya xaniyên Fado an jî bandora aborî ya rasterast a Fado bi berfirehî di çavkaniyên berdest de nehatin dîtin. Tablo daneyên heyî yên herî têkildar pêşkêş dike.

Ji bilî bandora wê ya li ser nasname û aboriya Portekîzê, Fado di heman demê de bi cureyên muzîkê yên din ên cîhanê re jî têkiliyên dîrokî û muzîkî yên balkêş parve dike. Fado bi xwe wekî sentezek pirçandî tê pênasekirin.⁸ Têkiliya wê bi Modinha ya Brezîlyayî re baş hatiye belgekirin; tê bawer kirin ku Fado ya destpêkê şaxek ji Modinha ya sedsala 19an bûye, ku ew bi xwe jî formek strana evînî ya hestiyar bû.¹⁴ Muzîkolog Rui Vieira Nery amaje dike ku modela Brezîlyayî bi kevneşopiyên herêmî yên strana Portekîzî re ketiye nav têkiliyê û Fado ya ku em îro nas dikin afirandiye.⁹² Wekheviyên di navbera Fado û Morna ya Kap Verdeyê de jî hene, nemaze di warê melankolî, hesta saudade, û girêdana bi çanda deryayî re. Tê pêşniyar kirin ku Morna dibe ku ji hêla dîrokî ve bi Fado ya di forma xwe ya berê de girêdayî be û hin hêmanên rîtmîk ên hevpar parastibe.¹⁶ Her du cure jî bi deryavanan û jiyana li peravên Atlantîkê re têkildar in. Zêdetir, tê îdîakirin ku muzîka Keroncong a Indonezyayê ji Fado ya Portekîziyên ku di sedsala 16an de gihîştibûn arşîpela Indonezyayê, pêş ketiye.¹⁶ Bandora muzîka Portekîzî, nemaze di bikaranîna amûrên têldar ên piçûk (wekî ukulele) û şêwaza îfadeya vokalîst de, di Keroncong de hîn jî xuya ye.⁹⁵

Ev têkiliyên dîrokî û muzîkî yên Fado bi Morna, Modinha û Keroncong re ne tenê rastiyên etnomuzîkolojîk ên balkêş in. Ew di heman demê de mîrateya kolonyal a berfireh a Portekîzê û bandora wê ya çandî ya kûr li seranserê cîhanê jî nîşan didin. Fado dikare wekî beşek ji tiştê ku hin lêkolîner jê re dibêjin “Atlantîka Qehweyî” an jî “Cîhana Lusofon” a berfirehtir were dîtin. Di vê çarçoveyê de, danûstandinên çandî yên domdar di navbera Portekîz, koloniyên wê yên berê, û civakên din ên di bin bandora wê de, bûne sedema afirandina formên hunerî yên nû û hîbrîd. Têgihiştina Fado di vê çarçoveya postkolonyal û gerdûnî de dikare aliyên nû li ser nasnameya wê ya tevlihev û têkiliyên wê yên bi çandên din re eşkere bike, û wê ji têgihiştinek tenê neteweyî ber bi perspektîfek transneteweyî ve bibe.

9. Fado di Sedsala 21emîn de: Asoyên Pêşerojê

Muzîka Fado, bi kokên xwe yên kûr di dîroka Portekîzê de û bi şiyana xwe ya ji bo îfadekirina hestên gerdûnî, di sedsala 21an de jî berdewam dike ku pêş bikeve û xwe nû bike. Hunermendên hemdem ên Fado di navbera pabendbûna bi kevneşopiyê û hembêzkirina bandorên nûjen de hevsengiyekê digerin, û bi vî rengî Fado ji temaşevanên nû û cihêreng re balkêş dikin.² Nifşên ciwan ên fadistayan bi wêrekî ceribandinan dikin, hêmanên ji cureyên muzîkê yên din ên wekî jazz, muzîka klasîk, û hetta rockê dixin nav repertuara Fado.² Hunermendên wekî Mariza ²², Ana Moura ², û Carminho ⁵⁵ Fado digihînin temaşevanên cihêreng li seranserê cîhanê, û di heman demê de hewl didin ku esl û ruha wê ya melankolîk a bingehîn biparêzin. Carminho, mînak, vê diyalogê bi zelalî îfade dike: “Ez kevneşopiyê bikar tînim da ku xizmeta axaftina xwe bikim, hestiyariyek li gorî temenê xwe, nifşê xwe, ezmûna xwe ya îroyîn… Kevneşopî qet naqede”.⁹⁶ Ev nêzîkatî nîşan dide ku kevneşopî ne tiştekî statîk e, lê bingehek zindî ye ku hunermendên hemdem dikarin li ser ava bikin û wê ji nû ve şîrove bikin.

Lêbelê, pêşeroja Fado bê kêşe nîne. Yek ji zehmetiyên sereke parastina otantîkbûn û kûrahiya Fado ye li hemberî zextên bazirganîkirinê û hêviyên carinan rûkal ên bazara tûrîzmê.⁵ Perwerdekirina nifşên nû yên fadista û muzîkjenan, û domandina eleqeya ciwanan ji bo vê forma hunerî jî ji bo paşeroja Fado krîtîk e.⁸ Gotina herêmî ya Portekîzî “O fado não se aprende” (Fado nayê hînkirin) ⁹⁹ pirsên balkêş li ser pêvajoyên fêrbûn û veguheztina vê hunerê derdixe holê, û tekezî li ser girîngiya ezmûna zindî û têkiliya hoste-şagirt dike. Ji aliyê din ve, naskirina Fado ji hêla UNESCO ve û populerbûna wê ya navneteweyî derfetên nû ji bo danasîn, piştgirîkirin û lêkolînkirina Fado diafirîne.⁸ Projeyên hevkariyê yên navneteweyî, wekî fokusên li ser Fado di festîvalên muzîka cîhanê de (mînak, Folk Alliance International di sala 2025an de Portekîzê wekî welatê fokusê destnîşan dike) ¹⁰¹, dikarin ji bo pêşvebirin û belavkirina Fado li qada navneteweyî bibin alîkar.

Pêşeroja Fado bi îhtîmaleke mezin dê bi berdewamiya diyaloga di navbera kevneşopîparêzên ku dixwazin formên “saf” û “otantîk” ên Fado biparêzin, û nûjenkerên ku dixwazin wê bi bandorên hemdem û cureyên din ên muzîkê re tevlihev bikin, were şekilandin. Ev tengezariya afirîner, ku di dîroka Fado de ne nû ye (Amália Rodrigues bi xwe jî di dema xwe de wekî nûjenkerek dihat dîtin), dikare ji bo zindîbûn û pêşkeftina Fado pir girîng be, bi şertê ku rêz li kokên wê yên kûr ên hestiyarî û çandî were girtin. Hin hunermendên hemdem bi eşkereyî hêmanên nûjen dixin nav muzîka xwe, wekî Mariza ku bi bandorên flamenco û jazzê diceribîne, an Ana Moura ku bi pop û muzîka elektronîk re têkiliyan datîne. Di heman demê de, girîngiyek mezin li ser parastina “esl” û “ruha melankolîk” a Fado tê dayîn.² Wekî ku hin çavkanî destnîşan dikin, hin purîst ji berhemên Mariza yên ku ji dengê kevneşopî yê Fado dûr dikevin, hêrs bûne ²², ku ev yek nîşan dide ku di nav civata Fado de nêrînên cihêreng li ser ka Fado divê çawa pêş bikeve hene.

Globalîzasyon û teknolojiyên dîjîtal, wekî platformên streaming û medyaya civakî, hem kêşe û hem jî derfetên nû ji bo Fado pêşkêş dikin. Van amûran dikarin Fado bigihînin temaşevanên cîhanî yên berfirehtir û danûstandina rasterast di navbera hunermend û temaşevanan de hêsantir bikin. Fado jixwe bi riya “world music circuit” gihîştiye temaşevanên navneteweyî ⁸, û hunermendên hemdem ên Fado bi rêkûpêk li seranserê cîhanê konser didin û albumên wan li qada navneteweyî têne firotin.²⁸ Lêkolînek li ser vexwarina muzîkê behsa zêdebûna guhdarîkirina muzîkê bi riya malperên vîdyoyên muzîkê yên serhêl û streaming dike û lêkolîn dike ka ev çawa bandorê li niyeta kirîna muzîka Fado dike.¹⁰² Her weha tê gotin ku hunermendên Portekîzî teknolojiyên nû û platformên dîjîtal bikar tînin da ku muzîka xwe belav bikin.¹⁰³ Lêbelê, ev gihîştina gerdûnî ya zêdekirî di heman demê de dikare bibe sedema homojenîzekirina çandî, ku tê de taybetmendiyên yekta yên Fado di nav deryaya muzîka cîhanê de winda bibin, an jî dibe ku dahata hunermendan ji firotina muzîka kevneşopî (wekî CD an vinyl) kêm bike. Pirsgirêkên wekî parvekirina adil a dahatê ji platformên streaming û parastina mafên hunermendan di serdema dîjîtal de ji bo Fado jî, wekî ji bo hemî cureyên muzîkê, derbasdar in. Ji ber vê yekê, pêşeroja Fado dê bi şiyana civata Fado ya ji bo adaptekirina bi van guhertinên teknolojîk û civakî re, di heman demê de parastina nirxên xwe yên bingehîn, ve girêdayî be.

10. Encamname û Pêşniyar

Muzîka Fado, wekî ku di vê lêkolîna berfireh de hate pêşkêş kirin, ne tenê şêweyek muzîkê ye, lê di heman demê de îfadeyek kûr a nasname, dîrok û ruha çandî ya Portekîzê ye. Ji kokên xwe yên nepenî û pirçandî di nav taxên karker ên Lîzbonê yên sedsala 19an de, heya statuya xwe ya îroyîn wekî Mîrateya Çandî ya Cîhanê ya UNESCO û sembolek navneteweyî ya Portekîzê, Fado rêwîtiyek dînamîk û tevlihev derbas kiriye. Taybetmendiyên wê yên muzîkî yên yekta, bi taybetî bikaranîna guitarra portuguesa û dengê hestiyar ê fadista, bi mijarên lîrîkî yên wekî saudade, çarenûs, evîn û jiyana rojane re têkel dibin û ezmûnek hestyarî ya kûr ji bo guhdarvanan diafirînin.

Cûdahiya di navbera şêwazên sereke yên Fado, ango Fadoya Lîzbonê û Fadoya Coimbrayê, cihêrengiya di nav vê kevneşopiyê de nîşan dide. Fadoya Lîzbonê, bi girêdana xwe ya bi jiyana bajarî û hestên kesane re, û Fadoya Coimbrayê, bi paşxaneya xwe ya akademîk û carinan rola xwe ya di îfadeya siyasî de, du aliyên cihêreng lê temamker ên heman ruhî ne. Hunermendên Fado, ji kesayetên efsanewî yên wekî Amália Rodrigues û Carlos do Carmo bigire heta nifşê hemdem ê stêrên wekî Mariza, Ana Moura, Camané, Carminho û Gisela João, ne tenê kevneşopiyê parastine lê di heman demê de ew bi awayên nû û afirîner ji nû ve şîrove kirine, û bi vî rengî zindîbûn û pêwendiya Fado ji bo nifşên nû misoger kirine. Bi taybetî, rola berbiçav a hunermendên jin di dîrok û pêşkeftina Fado de, wê ji gelek cureyên muzîka gelêrî yên din cuda dike û qadek girîng ji bo îfadeya jinan di çanda Portekîzî de peyda dike.

Bandora Fado li ser tûrîzm û aboriya çandî ya Portekîzê girîng e, her çend daneyên îstatîstîkî yên taybetî kêm bin jî. Casas de Fado û festîvalên Fado geştyaran dikişînin û beşdarî aboriya herêmî dibin. Lêbelê, ev populerbûn kêşeyên li ser otantîkbûn û bazirganîkirinê jî bi xwe re tîne. Têkiliyên dîrokî yên Fado bi cureyên muzîkê yên din ên cîhana Lusofon û derveyî wê re, wekî Modinha, Morna û Keroncong, mîrateya wê ya pirçandî û bandora gerdûnî ya çanda Portekîzî nîşan dide.

Di sedsala 21an de, Fado di navbera kevneşopî û nûjeniyê de di nav diyalogek domdar de ye. Hunermendên hemdem bi wêrekî hêmanên nûjen û bandorên ji cureyên din ên muzîkê dixin nav Fado, lê di heman demê de bi rêzdarî nêzîkî kok û eslê wê dibin. Ev tengezariya afirîner ji bo zindîbûn û pêşkeftina Fado di cîhanek ku bi lez diguhere de pêwîst e. Globalîzasyon û teknolojiyên dîjîtal hem derfetên nû ji bo belavkirina Fado li seranserê cîhanê peyda dikin, hem jî kêşeyên nû di warê parastina mafên hunermendan û homojenîzekirina çandî de derdixin holê.

Pêşniyar ji bo Lêkolînên Pêşerojê:

1. Analîza Berfireh a Lîrîkên Fado ya Hemdem: Lêkolînek kûr li ser gotinên stranên hunermendên Fado yên hemdem (wekî Mariza, Ana Moura, Camané, Carminho, Gisela João) dikare were kirin da ku were fêm kirin ka ew çawa mijarên kevneşopî yên wekî saudade û çarenûsê ji nû ve şîrove dikin û gelo ew bi awayekî rasterast an neyekser mijarên civakî, siyasî an hawîrdorî yên hemdem dixin nav berhemên xwe.
2. Lêkolîna Bandora Aborî ya Taybetî ya Fado: Pêdivî bi lêkolînên îstatîstîkî û aborî yên hûrgilî heye ku bandora rasterast a Fado (bi riya casas de fado, firotina albuman, konser, tûrîzma taybetî ya Fado) li ser aboriya Portekîzê bipîve. Hevkarî di navbera saziyên wekî INE, GEPAC, û Turismo de Portugal de dikare di vî warî de sûdmend be.
3. Vekolîna li ser Fado ya Portoyê: Her çend Fadoya Lîzbonê û Coimbrayê baş hatine lêkolîn kirin, pêdivî bi lêkolînên etnomuzîkolojîk ên kûrtir li ser taybetmendiyên cihêreng ên Fado li bajarê Portoyê, hunermendên wê yên herêmî, û rola guitarra portuguesa ya şêwaza Portoyê heye.
4. Nirxandina Bandora Naskirina UNESCO: Lêkolînek li ser bandorên demdirêj ên naskirina Fado ji hêla UNESCO ve li ser parastin, danasîn, bazirganîkirin û têgihiştina otantîkbûnê dikare têgihiştinên girîng peyda bike. Divê raporên periyodîk ên Portekîzê ji UNESCO re bi awayekî rexneyî bêne analîz kirin.
5. Fado û Teknolojiyên Dîjîtal: Lêkolînkirina ka platformên streaming, medyaya civakî û teknolojiyên din ên dîjîtal çawa bandorê li ser afirandin, belavkirin, vexwarin û aboriya Fado dikin, mijarek girîng a lêkolînê ye.

Di encamê de, Fado ne tenê mîrateyek dîrokî ye ku divê were parastin, lê di heman demê de formek hunerî ya zindî û pêşkeftî ye ku berdewam dike ku bi temaşevanên li Portekîz û li seranserê cîhanê re bipeyive. Bi têgihiştinek kûr a rabirdûya wê û piştgirîkirina nûjeniya wê ya afirîner, Fado dikare ji bo nifşên pêşerojê jî wekî dengek bi hêz û hestiyar a çanda Portekîzî bimîne.

Xebatên wergirtî

1. http://www.cheese-wine.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cheese-wine.com/portuguese-musical-style-fado#:~:text=Characteristics%20of%20Fado&text=At%20its%20core%2C%20Fado%20is,distinctive%20twang%20to%20the%20music.
2. Portuguese Fado: Soul in Music – Luisa Paixao, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.luisa-paixao.us/blogs/life-in-portugal/portuguese-fado-soul-in-music
3. Fado – The Soul of Portuguese Music | Portugal.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://portugalonline.com/portuguese-music/fado-soul-portuguese-music
4. FADO HISTORIOGRAPHY: OLD MYTHS AND NEW FRONTIERS1 – Open Publishing at UMass Amherst, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://openpublishing.library.umass.edu/p/article/353/galley/312/download/
5. core.ac.uk, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://core.ac.uk/download/pdf/30268447.pdf
6. Fado: A Coup d’Oeil at Lisbon’s Popular Music – Fair Observer, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.fairobserver.com/region/europe/fado-coup-doeil-lisbons-popular-music/
7. Fado – The Soul of Portuguese Culture – Hi Lisbon Walking Tours, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.hilisbonwalkingtours.com/post/fado-the-soul-of-portuguese-culture
8. Fado, urban popular song of Portugal – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/fado-urban-popular-song-of-portugal-00563
9. Fado in Portugal: a UNESCO world heritage site – Villa Feria, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://villaferia.com/2022/03/11/fado-in-portugal-a-unesco-world-heritage-site/
10. Fado: The Heartfelt Melodies of Portugal | Quest Travel Adventures, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://questtraveladventures.com/blog/fado-heartfelt-melodies-portugal
11. Fado, urban popular song of Portugal – intangible heritage – Culture Sector – UNESCO, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ich.unesco.org/RL/fado-urban-popular-song-of-portugal-00563
12. How Portugal is Becoming a Tourist Hub – Go International, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://gointernational.ca/how-portugal-is-becoming-a-tourist-hub/
13. Portugal – Planet Today, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://startgo-sites.ie.edu/commentary/portugal
14. Fado Route | Visit Lisboa, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.visitlisboa.com/en/lisbon-stories/1-fado-route
15. What is Portuguese Fado Music? – Living Tours, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.livingtours.com/en/blog/music-fado-portugal.html
16. Fado – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Fado
17. Fado History, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.museudofado.pt/en/fado-history-en
18. Fado in Lisbon, Coimbra and Porto | Cooltour Oporto – Travel Blog …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cooltouroporto.com/blog/fado-in-lisbon-coimbra-and-porto
19. Fado, Music of the World | http://www.visitportugal.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.visitportugal.com/en/node/73868
20. Fado | Portuguese Folklore, Lyrics & History | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/art/fado
21. A New Online Archive of Encoded Fado Transcriptions | Empirical …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://emusicology.org/index.php/EMR/article/view/5431/4970
22. Mariza | Biography, Albums, & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/biography/Mariza
23. Fado | Grove Music, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/documentId/omo-9781561592630-e-0000009216
24. Fado de Coimbra • Center of Portugal, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.centerofportugal.com/article/fado-de-coimbra
25. Beyond Sight and Sound: Fado of Coimbra, Intangible Heritage with Touristic Value – Redalyc, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.redalyc.org/journal/4735/473552032004/473552032004.pdf
26. 16 Lisbon Fado Houses and Music Venues You Must Visit – Nannybag, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.nannybag.com/en/guides/lisbon/16-lisbon-fado-houses-and-music-venues-you-must-visit
27. List of best-selling albums in Portugal – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_best-selling_albums_in_Portugal
28. Carlos do Carmo – Museu do Fado, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.museudofado.pt/en/fado/persolanity/carlos-do-carmo-en
29. Carlos Paredes: Canção (1971) – fond/sound, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.fondsound.com/carlos-paredes-cancao-1971/
30. Artur Paredes – Museu do Fado, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.museudofado.pt/en/fado/persolanity/artur-paredes-en
31. Discover the timeless legacy of fado with global superstar Mariza | Virginia Tech News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://news.vt.edu/articles/2024/09/mac-mariza.html
32. What’s Hot In Portuguese Music Right Now?, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ftp.velaaprivateisland.com/tiktikfr-0061/whats-hot-in-portuguese-music-right-now.html
33. CAMANÉ, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ipfn.tecnico.ulisboa.pt/ANIMMA2015/images/Camane_ShortBio_UK.pdf
34. Fado music is now UNESCO World Heritage | This Is Lisbon Hostel, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://thisislisbonhostel.com/things-to-do-in-lisbon/fado-music-is-now-unesco-world-heritage/
35. O FADO COMO MARCA DE LUXO | Meloteca, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.meloteca.com/wp-content/uploads/2019/03/o-fado-como-marca-de-luxo-compactado.pdf
36. The Passionate Story of Fado | World Music Central, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://worldmusiccentral.org/2018/12/15/the-passionate-story-of-fado/
37. Mariza Songs, Albums, Reviews, Bio & More | Al… – AllMusic, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.allmusic.com/artist/mariza-mn0000232101
38. CD Review: Mariza – Terra – Lucid Culture – WordPress.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://lucidculture.wordpress.com/2009/02/03/cd-review-mariza-terra/
39. Mariza: every album reviewed – Songlines Magazine, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.songlines.co.uk/features/mariza-every-album-reviewed
40. Fado music style – An Overview – Steemit, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://steemit.com/music/@rpsreal/fado-music-style-an-overview
41. Ana Moura – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ana_Moura
42. FADO – THE SPACE OF INTERCULTURAL DIALOGUE BETWEEN POLAND AND PORTUGAL, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://journals.akademicka.pl/relacje/article/view/6216/5721
43. Discover The World Of Fado Music: A Mesmerizing Journey Through Portuguese Culture – MemoryCherish, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://memorycherish.com/fado-music/
44. Ana Moura: Desfado – NYFOS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://nyfos.org/ana-moura-desfado/
45. Desfado – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Desfado
46. Interview | Ana Moura | “In Fado, souls are communicating – in their own unique language.“, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://15questions.net/interview/ana-moura-about-identity-fado-and-casa-guilhermina/
47. Ana Moura edita “Casa Guilhermina” com sonoridades além de fado, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.portaldofado.net/content/view/5049/433/lang,pt/
48. PAN M 360 AT FIJM | Ana Moura – Casa Guilhermina, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://panm360.com/en/records/pan-m-360-at-fijm-ana-moura-casa-guilhermina/
49. Casa Guilhermina – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Casa_Guilhermina
50. Camané – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Caman%C3%A9
51. Camané Discography: Vinyl, CDs, & More – Discogs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.discogs.com/artist/1017318-Caman%C3%A9
52. Camané – Museu do Fado, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.museudofado.pt/pt/fado/personalidade/camane
53. UNIVERSIDADE DE SÃO PAULO FACULDADE DE FILOSOFIA, LETRAS E CIÊNCIAS HUMANAS DEPARTAMENTO DE LETRAS CLÁSSICAS E VERNÁCULAS PR – Biblioteca Digital de Teses e Dissertações da USP, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.teses.usp.br/teses/disponiveis/8/8150/tde-17042014-105628/publico/2012_MarceloCasarini.pdf
54. “Horas Vazias”, de Camané: Contai com isto de mim… – Visão, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://visao.pt/visaose7e/livros-e-discos/2021-12-27-horas-vazias-de-camane-contai-com-isto-de-mim/
55. Fado Tours in Portugal with Episode Travel with Art, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://episode-travel.com/2020/05/23/fado-the-voice-of-portugal/
56. On Carminho and Fado – Nonesuch Records, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.nonesuch.com/journal/carminho-and-fado-2019-09-26
57. Carminho – Maria / a RootsWorld review, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.rootsworld.com/reviews/maria-19.shtml
58. “Tudo isto (ainda?) é fado” ou a tradição já não é mais o que era: reconfigurações de um gênero musical entre a rai – Meloteca, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.meloteca.com/wp-content/uploads/2018/11/tudo-isto-ainda-e-fado.pdf
59. Carminho: Portuguesa – World Listening Post, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://worldlisteningpost.com/2023/08/16/carminho-portuguesa/
60. Carminho brings the passionate, old & new history of fado to Montreal – PAN M 360, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://panm360.com/en/gig_review/carminho-brings-the-passionate-new-old-history-of-fado-to-montreal/
61. Gisela João – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Gisela_Jo%C3%A3o
62. Sounds of Freedom – Teatro Tivoli BBVA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.teatrotivolibbva.pt/en/sounds-of-freedom/
63. ‘I didn’t choose fado. Fado chose me.’ Six questions for fado singer Gisela João – Macao News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://macaonews.org/life/gisela-joao-fado-macau-macao/
64. Gisela João – Louca | A COLORS SHOW – COLORSxSTUDIOS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://colorsxstudios.com/shows/gisela-joao-louca-a-colors-show
65. Gisela João – Portal do Fado, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.portaldofado.net/content/view/2156/431/lang,en/
66. Has Aurora ever explicitly stated the inspiration for her darker lyric, especially for her debut album? : r/auroramusic – Reddit, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.reddit.com/r/auroramusic/comments/1kod6x9/has_aurora_ever_explicitly_stated_the_inspiration/
67. LITERATURA E EMOÇÕES – UC Digitalis, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ucdigitalis.uc.pt/pombalina/download/wqfDk8Kjw4XDg8ONw47CosKRXWxqaGnCnsKRwprCmmrCmGJxbg==/literatura_e_emocoes.pdf
68. Gisela João revela o primeiro single do seu disco ‘AuRora’: chama-se “Louca” e pode vê-lo e ouvi-lo aqui – Observador, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://observador.pt/2021/03/05/gisela-joao-revela-o-primeiro-single-do-seu-disco-aurora-chama-se-louca-e-pode-ve-lo-e-ouvi-lo-aqui/
69. Fado with Gisela – EUROARTS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.euroarts.com/tv-license/6994-fado-gisela
70. Biografia – Cristina Branco, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cristinabranco.pt/biografia/
71. Cristina Branco – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cristina_Branco
72. Cristina Branco Discography: Vinyl, CDs, & More | Discogs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.discogs.com/artist/278946-Cristina-Branco
73. Dulce Pontes – Apple Music, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://music.apple.com/pt/artist/dulce-pontes/398246
74. Dulce Pontes – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Dulce_Pontes
75. Dulce Pontes Discography: Vinyl, CDs, & More – Discogs, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.discogs.com/artist/540373-Dulce-Pontes
76. On Saudade | The Smart Set, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.thesmartset.com/on-saudade/
77. FADO: THE SOUND OF PORTUGAL – Blog, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://blog.tourtailors.com/fado-the-sound-of-portugal
78. The Rough Guide to World Music: Portugal – Songlines Magazine, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.songlines.co.uk/the-rough-guide-to-world-music/the-rough-guide-to-world-music-portugal
79. Fado as a driver of cultural tourism | A Severa, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.asevera.com/en/fado-as-a-driver-of-cultural-tourism/
80. Fado Shows in Porto | Experience Authentic Portuguese Music, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.porto-tickets.com/fado-show/about/
81. Fado Houses and great Fado artists born in Porto – Oporto Fado …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.oportofadoshow.com/news/en/483
82. The Authenticity of Fado and Touristification: Implications of a Modern Phenomenon for the Perception of a Traditional Music, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.zora.uzh.ch/259186/1/Thesis_Mariniak.pdf
83. The Fado Museum: Heritage Infrastructure or Tourist Attraction? – OpenEdition Journals, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://journals.openedition.org/viatourism/9712?lang=de
84. (PDF) The Cultural Metaphor RevisitedExploring Dimensions …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/249622295_The_Cultural_Metaphor_RevisitedExploring_Dimensions_Complexities_and_Paradoxes_through_the_Portuguese_Fado
85. Fado and Portuguese identity – Agência FAPESP, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://agencia.fapesp.br/fado-and-portuguese-identity/18313
86. O Fado como instrumento de apoio à internacionalização Portuguesa, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://comum.rcaap.pt/bitstream/10400.26/11107/1/TESE%20CRISTIANA%20SILVA%20FINAL7.pdf
87. (PDF) ENSAIO ACERCA DE AMÁLIA RODRIGUES, O FADO E O …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/362456631_ENSAIO_ACERCA_DE_AMALIA_RODRIGUES_O_FADO_E_O_TURISMO
88. http://www.ine.pt, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ine.pt/ngt_server/attachfileu.jsp?look_parentBoui=589335791&att_display=n&att_download=y
89. Portugal’s Travel & Tourism Poised for Historic Year, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://wttc.org/news/portugal-travel-and-tourism-poised-for-historic-year
90. Portuguese Music — Susan Palma Nidel, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://www.susanpalmanidel.com/portuguese-music
91. Fado – what’s in a name? – Musical Traditions, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.mustrad.org.uk/articles/fado.htm
92. As origens brasileiras do fado — Instituto de Estudos Avançados da …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.iea.usp.br/noticias/as-origens-brasileiras-do-fado
93. Music in Cabo Verde | Oxford Research Encyclopedia of African History, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1027?p=emailAs7DGiwaiuFVE&d=/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1027
94. Keroncong – Identity transfiguration through time and space | Affect and Colonialism, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://affect-and-colonialism.net/video/keroncong-identity-transfiguration-through-time-and-space/
95. Keroncong, Existence, and Z Generation – Atlantis Press, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.atlantis-press.com/article/125975197.pdf
96. Carminho, Fado diva knows what she’s singing about – PAN M 360, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://panm360.com/en/interviews-panm360/diva-du-fado-carminho-sait-de-quoi-elle-chante/
97. Chatting to Carminho – Chimeo, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://chimeo.com/article/Eurovision-Chatting-to-the-Entrants—Carminho
98. Portuguese Fado, its history, meaning and stars – Luisa Paixao, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.luisa-paixao.eu/blogs/la-vie-au-portugal/portuguese-fado-its-history-meaning-and-stars
99. The learning process in fado through artistic research by Brita Lemmens, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchcatalogue.net/view/27893/27894
100. Decision of the Intergovernmental Committee: 6.COM 13.39 – intangible heritage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ich.unesco.org/en/decisions/6.COM/13.39
101. Folk Alliance International Announces Portugal As Country Focus At The 37th Annual Conference, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.folk.org/news/folk-alliance-international-announces-portugal-as-country-focus-at-the-37th-annual-conference-portuguese-artists-among-175-performers-from-38-countries-of-origin-for-37th-annual-conference-in-montreal-qc-feb-19-23-2025
102. FADO MUSIC: AN EXPLORATORY INVESTIGATION OF THE AFFECTIVE RESPONSES AND INTENTIONS – RUN, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://run.unl.pt/bitstream/10362/140847/1/TGI0600.pdf
103. The impact of the Portuguese music market on our society, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://portugalmusic.co.uk/the-impact-of-the-portuguese-music-market-on-our-society