Bulgaristan: Geliyê Gulan û Rola Di Koka Nivîsa Krîlî de

Destpêk

Bulgaristan, welatekî ku li xaçerêya dîrokî û çandî ya Ewropayê ye, xwedî mîrateke çandî ya gelek dewlemend û pirreng e. Di nav vê mîrasê de, du hêmanên ku hem ji bo nasnameya Bulgarî hem jî ji bo dîroka Ewropaya Rojhilat xwedî girîngiyeke taybet in, derdikevin pêş: Geliyê Gulan, ku wekî navenda cîhanî ya hilberîna rûnê gulê yê hêja tê nasîn ¹, û nivîsa Krîlî, sîstemeke nivîsandinê ku ji aliyê bi sed milyonan mirovên Slav û ne-Slav ve li seranserê Ewrasyayê tê bikaranîn.³ Ev her du fenomen, her çend di cewherê xwe de ji hev cuda xuya bikin jî, beşên yekbûyî yên çîroka dîrokî û çandî ya Bulgaristanê ne. Gula Bulgarî, bi taybetî Rosa Damascena ku li Geliyê Gulan şîn dibe, ne tenê hilberek aborî ya girîng e, lê di heman demê de sembolek kûr a bedewî û kevneşopiya Bulgarî ye.⁵ Ji aliyê din ve, afirandina alfabeya Krîlî di sedsala 9an de li Împaratoriya Bulgarî ya Yekem, wekî yek ji destkeftiyên herî girîng ên serdema navîn a Ewropayê tê dîtin, ku bandoreke mayînde li ser pêşketina ziman û wêjeya Slavî kiriye.⁷

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî kûr û berfireh li dîroka Geliyê Gulan û koka nivîsa Krîlî, bi taybetî di çarçoveya Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de (sedsalên 9an-10an), bikole. Di vê çarçoveyê de, dê hewldan bê kirin ku pêwendiyên potansiyel, çi rasterast çi nerasterast, an jî paşxaneya dîrokî û çandî ya hevpar a ku dibe ku di navbera van her du sembolên Bulgarî de hebe, were ronîkirin. Her çend ku di nihêrîna pêşîn de têkiliyek rasterast di navbera çandiniya gulan û afirandina alfabeyekê de xuya neke jî, lêkolîna çarçoveya erdnîgarî, siyasî, aborî û çandî ya hevpar a ku her du fenomen tê de pêş ketine, dikare têgihiştinên nû pêşkêş bike.

Xaleke balkêş a ku dikare wekî pirek ji bo lêkolîna van têkiliyan xizmet bike, dîtina Destxeta Enînayê (Enina Apostle) ye. Ev destxeta Krîlî ya girîng, ku ji sedsala 11an tê texmînkirin, di sala 1960î de li gundê Enîna, li nêzî bajarê Kazanlakê, ku di dilê Geliyê Gulan de ye, hatiye dîtin.⁹ Her çend ev destxet ji serdema destpêkê ya “koka” Krîlî (sedsalên 9-10an) hinekî paşê be jî, hebûna wê li vê herêma taybet, pirsên balkêş derbarê belavbûn û bikaranîna nivîsên Krîlî li deverên cihêreng ên Împaratoriya Bulgarî, tevî herêmên ku paşê bi çandiniya gulan navdar bûne, derdixe holê. Ev dîtin, bi awayekî sembolîk, du rûyên girîng ên mîrasa Bulgarî – axa berhemdar a Geliyê Gulan û kûrahiya rewşenbîrî ya nivîsa Krîlî – li cihekî erdnîgarî tîne cem hev. Vê gotarê dê hewl bide ku ronahiyê bide ser van her du mijaran û têkiliyên muhtemel ên di navbera wan de, bi bikaranîna çavkaniyên dîrokî, arkeolojîk û zimanî.

Beşa I: Geliyê Gulan (The Rose Valley)

Geliyê Gulan, ku bi Bulgarî wekî Rozova Dolina tê zanîn, ne tenê herêmeke erdnîgarî ya taybet e li Bulgaristanê, lê di heman demê de navendek dîrokî û çandî ye ku bi sedsalan e bi çandiniya gulan û hilberîna rûnê gulê yê navdar ê cîhanê tê nasîn. Ji bo têgihiştina rola vê herêmê di çarçoveya berfireh a dîroka Bulgaristanê de, pêwîst e ku meriv li taybetmendiyên wê yên erdnîgarî, dîroka wê ya kevnar, û pêşketina çandiniya gulan binêre.

1.1. Cografya û Taybetmendiyên Herêmê

Geliyê Gulan herêmeke berfireh e ku li navenda Bulgaristanê, li başûrê rêzeçiyayên Balkanan (Stara Planina) û li rojhilatê beşa jêrîn a zincîreçiyayê Sredna Gora cih digire.¹ Ji hêla jeolojîk ve, ev gelî ji du geliyên çeman ên sereke pêk tê: geliyê çemê Stryama li aliyê rojava û geliyê çemê Tundzha li aliyê rojhilat.¹ Ev herêm bi giştî wekî Geliyê Gulan tê binavkirin, lê bi taybetî du beşên wê yên sereke hene: Geliyê Kazanlakê û Geliyê Kaloferê. Geliyê Kazanlakê, ku navenda pîşesaziya rûnê gulê ye, bi qasî 95 kîlometre dirêj e, firehiya wê di navbera 10 û 12 kîlometreyan de diguhere, bilindahiya wê ya navînî 350 metre ye û rûberekî giştî yê 1895 kîlometre çargoşe digire.¹ Geliyê Kaloferê jî, ku li rojavayê Geliyê Kazanlakê ye, xwedî rûberekî 1387 kîlometre çargoşe ye, bi dirêjahiya 55 kîlometre û firehiya 16 kîlometre.¹

Avhewaya Geliyê Gulan ji bo çandiniya gula rûnê, bi taybetî Rosa Damascena, pir guncaw e. Nêzîkbûna Çiyayên Balkanan herêmê ji bayên sar ên bakur diparêze, dema ku Çiyayên Sredna Gora jî bandora hewaya germ a ji başûr nerm dikin. Ev yek dibe sedema zivistanên nerm û havînên ku ne zêde germ in, ligel baraneke têr û nemiyeke guncaw, bi taybetî di demsala kulîlkvedanê de (Gulan-Hezîran).⁵ Axa herêmê jî ji bo vê çandiniyê pir girîng e. Bi taybetî axên qehweyî-daristanî (bi Bulgarî: канелени горски почви, kaneleni gorski pochvi), ku li Geliyê Kazanlakê serdest in (nêzîkî %50), ji bo çandiniya gulan û nebatên din ên ku rûn didin, pir baş in.¹¹ Her wiha, belavbûna materyalên aluvyalî yên çeman li dirêjahiya çemê Tundzha û şaxên wê cureyên axê yên aluvyalî yên berhemdar ava kirine.¹¹

Ev taybetmendiyên erdnîgarî û avhewayî yên yekta bi sedsalan e ku Geliyê Gulan kirine navenda sereke ya çandiniya gula Rosa Damascena û hilberîna rûnê gulê yê bi kalîteya bilind. Lêbelê, girîng e ku were zanîn ku ev şert û mercên xwezayî yên guncaw ji serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem (sedsalên 9an-10an) û heta berî wê jî li herêmê hebûn. Ev tê wê wateyê ku potansiyela ji bo çandiniyê her tim hebûye. Lêbelê, pêşketina pîşesaziya rûnê gulê ya mezin û navdarbûna herêmê bi vê çandiniyê re, wekî ku çavkanî destnîşan dikin, bi giranî di sedsalên paşê de, nemaze ji sedsala 16an û pê de, rû daye.¹⁰ Ji ber vê yekê, dema ku em rola Geliyê Gulan di serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de dinirxînin, divê em li ber çavan bigirin ku dibe ku çalakiyên aborî û stratejîk ên din ji çandiniya gulan girîngtir bûne, an jî çandiniya gulan di asteke cuda de û ji bo armancên cuda dihate kirin.

1.2. Dîroka Kevnar: Şaristaniya Trakî û Mîrasa Wê

Berî ku Bulgar û Slav li van axan bi cih bibin, Geliyê Gulan û herêmên derdora wê malavaniya şaristaniyeke kevnar û pêşketî ya Trakyayiyan dikir. Niştecîbûna herî kevn a ku li herêma bajarê nûjen ê Kazanlakê hatiye tespîtkirin, digihîje serdema Neolîtîk, ango hezarsala şeşemîn û pêncemîn berî zayînê.¹¹ Lêbelê, serdema herî bi heybet a herêmê di dema Trakyayiyan de bû. Di sedsalên çaremîn û sêyemîn berî zayînê de, axên li ser çemê Tundzha yê jorîn di bin serweriya keyê Trakî yê navdar Seuthes III de bûn û di pêşketina dîrokî ya Trakyayê ya serdema Helenîstîk de roleke pir girîng lîstin.¹¹

Yek ji delîlên herî berbiçav ên vê şaristaniyê bajarê Trakî Seuthopolis e, ku paytexta Keyaniya Odrisî ya di bin Seuthes III de bû. Kavilên Seuthopolisê di dema çêkirina Bendava Koprinka de li nêzî Kazanlakê hatin dîtin û bi berfirehî hatin lêkolînkirin.¹¹ Seuthopolis, ku di navbera salên 325-315 B.M. de hatiye damezrandin, ne tenê wekî navendek siyasî, lê her weha wekî perestgehek ji bo Kabîriyan (xwedayên Samotrakê) jî xizmet dikir, ku ev yek nîşan dide ku Seuthes III dibe ku hem key û hem jî kahînekî sereke bû.¹⁴ Bajar bi şêwazek Helenîstîk hatibû plankirin, bi dîwarên xurtkirî, birc, derî, û planeke bajarî ya ortogonal.¹⁴

Ji bilî Seuthopolisê, mîrasa herî navdar a Trakî ya herêmê Tirba Trakî ya Kazanlakê ye. Ev tirba ku ji sedsala çaremîn berî zayînê ye, bi avahîsaziya xwe ya “hingivî” (tholos) û nemaze bi nîgarên xwe yên dîwarî yên bêhempa navdar e. Van nîgaran, ku cotek Trakî di merasîmeke cenazeyê ya rîtuelî de nîşan didin, wekî şaheserên herî baş ên parastî yên hunera serdema Helenîstîk li Bulgaristanê têne hesibandin.¹⁶ Ji ber girîngiya wê ya awarte, Tirba Trakî ya Kazanlakê di sala 1979an de ji hêla UNESCOyê ve wekî Mîrateya Cîhanî hate ragihandin.¹¹

Herêma Kazanlak û derdora wê ew qas bi bermahiyên Trakî dewlemend e ku jê re “Geliyê Keyên Trakî” jî tê gotin.¹³ Tê texmînkirin ku zêdetirî 1500 gorên mezin (tumuli) ên Trakî li vê herêmê hene, ku tenê beşek piçûk ji wan heta niha hatiye lêkolînkirin.¹³ Van goran, ku gelek ji wan xezîneyên zêr, zîv û bronz ên hêja dihewînin, şahidê dewlemendî, hêz û çanda pêşketî ya arîstokrasiya Trakî ne.

Hebûna şaristaniyeke wisa pêşketî û navendên siyasî û çandî yên girîng ên Trakî li Geliyê Gulan, berî hatina Bulgaran, nîşan dide ku ev herêm ji demên kevnar ve xwedî girîngiyeke stratejîk û çandî bûye. Ev mîrasa kevnar bingehek ji bo pêşketinên paşerojê yên herêmê di bin desthilatdariyên cuda de, tevî Împaratoriya Bulgarî ya Yekem, ava kiriye. Dema ku Bulgar û Slav li van axan bi cih bûn, ew ne ketin valahiyekê, lê li ser bingeha şaristaniyên berê ava kirin. Her çend çavkanî rasterast behsa bandora mîrasa Trakî li ser rêveberiya Bulgarî ya herêmê di sedsalên 9an-10an de nekin jî, îhtîmal e ku girîngiya stratejîk a herêmê û dibe ku hin binesaziyên wê yên kevn ji hêla desthilatdarên nû ve hatibin nasîn û bikaranîn.

1.3. Çandiniya Gulan: Ji Dîrokê Heta Îro

Çandiniya gulan û hilberîna rûnê gulê bi awayekî ku nayê veqetandin bi Geliyê Gulan û nasnameya Bulgaristanê ve girêdayî ye. Ev kevneşopî bi sedsalan e ku li vê herêmê berdewam dike û bûye beşek bingehîn a aborî û çanda herêmî.¹ Gula ku li vir tê çandin bi taybetî Rosa Damascena ye, ku wekî Gula Şamê an Gula Kastîlyayê jî tê zanîn. Tê bawer kirin ku ev cure gul di sedsalên berê de ji Asyaya Navîn, bi rêya Persiya, Sûriye û Tirkiyeyê hatiye Bulgaristanê.⁵ Lêbelê, di bin bandora avhewa û axa yekta ya Geliyê Gulan de, ev gul bi demê re taybetmendiyên xwe yên cihê pêş xistiye û wekî celebek xweser a Bulgarî hatiye nasîn. Di destpêka sedsala 19an de, ev gul bi fermî wekî “Gula Şamê ya Kazanlakê” hate binavkirin, û geliyê ku lê şîn dibû jî wekî Geliyê Gulan navdar bû.⁵

Îro, Bulgaristan yek ji hilberînerên herî mezin ên rûnê gulê li cîhanê ye. Li gorî çavkaniyên cihêreng, ew nêzîkî nîvê ¹, an jî ji %70 heta %85 ² ji tevahiya hilberîna rûnê gulê ya cîhanê pêk tîne. Rûnê gulê yê Bulgarî, ku ji ber kalîte û bîhna xwe ya bêhempa wekî “zêrê şil” tê binavkirin ², di pîşesaziyên parfum, kozmetîk û aromaterapiyê de malzemeyek pir biha û lêgerîn e. Navenda vê pîşesaziyê bajarê Kazanlak e, lê bajarokên din ên girîng ên wekî Karlovo, Sopot, Kalofer û Pavel Banya jî di hilberînê de roleke mezin dilîzin.¹

Pêvajoya hilberîna rûnê gulê pir kedkar e. Ji bo bidestxistina tenê yek kîlogram rûnê gulê, pêdivî bi qasî 3,000 heta 4,000 kîlogram pelên gulê heye.² Demsala berhevkirina pelên gulê, ku wekî gülbər tê zanîn, bi gelemperî ji dawiya Gulanê heta nîvê Hezîranê, ango ji bo demek kurt a 20-25 rojan berdewam dike.¹ Pelên gulê serê sibehê zû, dema ku têrbûna rûnê aromatîk di asta herî bilind de ye, bi destan, yek bi yek û bi baldarî têne çinîn û di selikên birkî de têne komkirin.¹ Dû re, ew zû ji bo distilasyonê dişînin kargehan da ku bîhn û kalîteya wan winda nebe. Gelek kargehên distilasyonê hîn jî rêbazên kevneşopî yên bi karanîna dezgehên sifir bikar tînin, her çend teknolojiyên nûjen jî gav bi gav dikevin pîşesaziyê.²

Çandiniya gulan û hilberîna rûnê wê ne tenê ji bo aboriya Bulgaristanê, lê her weha ji bo çand û kevneşopiyên wê jî xwedî girîngiyeke mezin e. Her sal, li Geliyê Gulan, bi taybetî li Kazanlakê, Festîvala Gulan tê lidarxistin.¹ Ev festîval, ku yekem car di sala 1903an de hatiye lidarxistin ⁵, bûye kevneşopiyek zindî û cejneke navneteweyî ku tê de bedewiya gulan, çinîna rîtuelî ya pelan, hilbijartina “Şahbanûya Gulan”, û pêşandanên folklorîk têne pîrozkirin.²

Her çend çavkanî bi gelemperî behsa “sedsalan” çandiniya gulan dikin ¹ û hin jî destpêka wê digihînin sedsala 16an ¹⁰ an jî 17an ¹², û qeydên fermî yên yekem ên îxracata rûnê gulê ji sala 1771ê ne ⁵, agahiyên rasterast û berfireh li ser çandiniya gulan û hilberîna rûnê wê di serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de (sedsalên 9an-10an) di materyalên berdest de kêm in. Lêbelê, çavkaniyek balkêş behsa gulan li Konstantînopolê (Stenbol) di sedsala 10an de dike. Pirtûka çandiniyê ya Bîzansî ya bi navê Geoponica, ku di sedsala 10an de ji bo Împarator Konstantîn VII Porphyrogenitus hatiye berhevkirin, bi hûrgulî şîretan li ser çandina gulan, dirêjkirina demsala kulîlkvedana wan, û bidestxistina bîhna herî xweş dide.²² Ev nîşan dide ku çandinî û nirxa gulan di cîhana Bîzansî ya cîran de di wê serdemê de baş dihat zanîn. Her çend ev yek rasterast ji bo Geliyê Gulan an Bulgaristanê nayê sepandin bêyî delîlên din, ew îhtîmalekê radixe ber çavan ku dibe ku zanîna çandiniya gulan li herêmê jî hebûbe, her çend ne di asta pîşesaziyek mezin de be.

Ji bo nîşandana girîngiya aborî ya heyî û dîroka nêzîk a pîşesaziya rûnê gulê, tabloya jêrîn dikare were pêşkêş kirin:

Tablo 1: Îstatîstîkên Hilberîn û Îxracata Rûnê Gulê yê Bulgarî (Serdema Nûjen)

Nîşanker	Agahî	Çavkanî
Para Hilberîna Cîhanî	Nêzîkî %50 (1.7 ton) an %70-%85	¹
Miqdara Îxracatê (2023)	1370 kg (rûnê gulê)	²
Nirxa Navînî ya Îxracatê (2023)	9,168 €/kg	²
Welatên Sereke yên Îxracatê	Dewletên Yekbûyî, Çîn, Japonya, Taywan, Koreya Başûr, Fransa	²
Hejmara Çandiyarên Gulan (2024)	2,943	²
Rûbera Baxçeyên Gulan (2024)	5,367 hektar	²
Hejmara Şîrketên Distilasyonê (2024)	67	²
Mîqdara Pelên Gulê ji bo 1 kg Rûnê Gulê	Nêzîkî 3,000 – 4,000 kg	²

Ev tablo girîngiya aborî ya pîşesaziya rûnê gulê ya Bulgarî di serdema nûjen de bi awayekî zelal nîşan dide û çarçoveyekê ji bo têgihiştina kûrahiya dîrokî ya vê çandiniyê peyda dike.

1.4. Geliyê Gulan di Serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de (Sedsalên 9an-10an)

Di serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de, bi taybetî di sedsalên 9an û 10an de ku wekî “Serdema Zêrîn” a çanda Bulgarî tê zanîn, herêma ku îro wekî Geliyê Gulan tê nasîn, bê guman beşek ji axa împaratoriyê bû.²³ Lêbelê, agahiyên rasterast û hûrgulî derbarê statûya aborî ya taybet a vê herêmê an jî rola wê di çandiniya gulan de di wê serdemê de di çavkaniyên berdest de kêm in.

Çavkaniyên dîrokî behsa girîngiya stratejîk a herêmên li başûrê Çiyayên Balkanan dikin. Deriyê Şîpkayê (Shipka Pass), ku rêyeke sereke ya derbasbûna Çiyayên Balkanan e û li nêzî Geliyê Gulan e, ji bo kontrola leşkerî û bazirganî xwedî girîngiyeke mezin bû.¹¹ Bajarê nûjen ê Kazanlakê, ku navenda Geliyê Gulan e, di destpêka sedsala 15an de, di serdema Osmaniyan de, wekî keleheke leşkerî ji bo parastina Deriyê Şîpkayê hatiye damezrandin.¹¹ Ev yek nîşan dide ku herêm ji hêla stratejîk ve girîng bûye, lê ev agahî ji serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem derengtir e.

Di Serdema Navîn a paşê de, gelî bûye navendeke îdarî ya herêma Krunê. Tê gotin ku boyarê Bulgar Aldimir (an Eltimir), birayê Tsar George I Terter, li vê herêmê wekî despot hikûm kiriye.¹¹ Lêbelê, serdema desthilatdariya Aldimir li Krunê di dawiya sedsala 13an û destpêka sedsala 14an de bû (nêzîkî 1298-1305 M.) ²⁹, ku ev jî ji çarçoveya dema sedsalên 9an-10an a ku em lê dikolin, derengtir e. Paytexta despotatoiya Aldimir keleha Kran bû, ku li Geliyê Gulan (Rose Valley) cih digirt.³⁰ Ev yek nîşan dide ku herêm di serdemên paşê yên serdema navîn de jî xwedî girîngiyeke îdarî û siyasî bûye.

Ji ber nebûna delîlên xurt ji bo çandiniya gulan a berfireh di sedsalên 9an-10an de li Geliyê Gulan, û bi berçavgirtina girîngiya stratejîk a Deriyê Şîpkayê û potansiyela îdarî ya herêmê (wekî ku di serdema Krunê ya paşê de diyar dibe), mimkun e ku rola sereke ya Geliyê Gulan di serdema zêrîn a Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de bêtir leşkerî-stratejîk an îdarî bûbe. Dibe ku herêm ji bo çalakiyên din ên çandiniyê (ji xeynî gulan) an jî wekî beşek ji tora bazirganiyê ya împaratoriyê girîng bûbe. Çavkanî behsa rêyên bazirganiyê yên Bulgarî yên Volga û Îpekê dikin ku di serdema navîn de çalak bûn ³¹, lê rasterast Geliyê Gulan di vê çarçoveyê de nayê behskirin. Aboriya giştî ya Împaratoriya Bulgarî ya Yekem bi giranî li ser bingeha çandinî û şer bû ²⁵, û Geliyê Gulan bê guman beşdarî vê aboriya çandiniyê bûye, lê ne hewce ye ku ev bi giranî bi çandiniya gulan be. Ji ber ku navendên siyasî û çandî yên sereke yên Împaratoriya Bulgarî ya Yekem, wekî Pliska, Preslav û paşê Ohrid, li deverên din ên împaratoriyê bûn ³⁴, îhtîmal e ku Geliyê Gulan di warê “koka Krîlî” de roleke navendî nelîstibe, lê wekî herêmek girîng û stratejîk di bin kontrola împaratoriyê de bû.

Beşa II: Koka Nivîsa Krîlî (The Origin of the Cyrillic Script)

Pêşketina nivîsa Krîlî yek ji bûyerên herî girîng di dîroka çandî ya cîhana Slavî de ye. Ev alfabe, ku îro ji aliyê bi milyonan kesan ve li gelek welatan tê bikaranîn, kokên xwe di Împaratoriya Bulgarî ya Yekem a serdema navîn de vedigire. Ji bo têgihiştina koka Krîlî, pêwîst e ku meriv li çarçoveya dîrokî, alfabeyên pêşîn, û navendên wêjeyî yên wê serdemê binêre.

2.1. Çarçoveya Dîrokî: Împaratoriya Bulgarî ya Yekem û Serdema Zêrîn

Nivîsa Krîlî di sedsala 9an a Mîladî de, di dema geşbûna Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de, bi taybetî di bin hikûmdariya Tsar Simeon I ê Mezin (893-927 M.) de, li Dibistana Wêjeyî ya Preslavê hate pêşxistin.⁴ Ev serdem di dîroka Bulgaristanê de wekî “Serdema Zêrîn” a çand û wêjeyê tê binavkirin.⁷ Faktorek sereke ku rê li ber vê geşepêdana çandî vekir, qebûlkirina Xirîstiyantiyê wekî ola fermî ya dewletê ji hêla bavê Simeon, Knyaz Boris I (852-889 M.) ve di sala 864 M. de bû.²³ Boris I, bi dûrbîniyeke siyasî, fêm kir ku ji bo yekkirina gelê Bulgar û Slav ê pirreng û ji bo xurtkirina dewleta navendî, pêdivî bi olek û zimanekî nivîskî yê hevpar heye. Wî piştgirî da damezrandina akademyayên teolojîk û hatina şagirtên mîsyonerên Bîzansî Kirîl û Metodiyûs bo Bulgaristanê.²³

Qebûlkirina Xirîstiyantiyê û piştgiriya dewletê ji bo pêşxistina wêjeyeke bi zimanê Slavî yê kevn (ku wekî Zimanê Dêrî yê Kevin ê Slavî an Bulgarîya Kevin jî tê zanîn) hawîrdoreke pir guncaw ji bo afirandin û belavbûna nivîsên nû yên wekî Glagolîtîk û paşê Krîlî ava kir. Yek ji armancên sereke yên vê siyaseta çandî ew bû ku bandora siyasî û olî ya Împaratoriya Bîzansê, ku ayînên xwe bi zimanê Yewnanî dikirin, kêm bike û nasnameyeke Bulgarî ya serbixwe û Slavî xurt bike.⁷ Bi vî awayî, afirandina nivîsa Krîlî ne tenê bûyereke zimanî bû, lê di heman demê de beşek ji projeyeke siyasî û çandî ya mezin bû ku armanca wê xurtkirina dewleta Bulgarî, yekkirina gelên wê, û piştrastkirina serweriya wê ya çandî li hemberî împaratoriyên cîran bû. Ev serdem bû şahidê wergerandina gelek pirtûkên olî yên girîng ji Yewnanî bo Slavî û herwiha afirandina berhemên wêjeyî yên orîjînal bi vî zimanî.⁴¹

2.2. Alfabeyên Pêşîn: Glagolîtîk û Peydabûna Krîlî

Berî pêşketina Krîlî, alfabeya yekem a ku bi taybetî ji bo zimanê Slavî hatibû çêkirin, alfabeya Glagolîtîk bû. Ev alfabe di dora sala 855 an 862 M. de ji hêla du birayên mîsyoner ên Bîzansî, Konstantîn (ku paşê navê Kirîl lê hate kirin) û Metodiyûs ve hate afirandin.³ Armanca sereke ya afirandina Glagolîtîkê ew bû ku pirtûkên pîroz ên Xirîstiyantiyê wergerînin zimanê Slavî û bi vî awayî Xirîstiyantiyê di nav gelên Slav ên Moravya Mezin de belav bikin. Alfabeya Glagolîtîk bi formên xwe yên orîjînal û tevlihev dihat nasîn û ji bo nîşandana dengên taybet ên zimanê Slavî pir guncaw bû.⁴⁶

Piştî mirina Metodiyûs di sala 885 M. de û têkçûna mîsyona wan li Moravya Mezin ji ber zextên oldarên Alman, şagirtên Kirîl û Metodiyûs neçar man ku ji wir birevin. Gelek ji wan, di nav de kesayetên girîng ên wekî Klîment, Naûm, û Angelariyûs, di sala 886 M. de gihîştin Bulgaristanê û ji hêla Knyaz Boris I ve bi germî hatin pêşwazîkirin.⁴³ Li Bulgaristanê, bi piştgiriya dewletê, van şagirtan dest bi xebatên xwe yên wêjeyî û perwerdehiyê kirin.

Di vê hawîrdorê de bû ku nivîsa Krîlî derket holê. Li gorî piraniya lêkolînerên nûjen, alfabeya Krîlî ne rasterast ji hêla Kirîl bi xwe ve, lê ji hêla şagirtên wî ve, bi îhtîmaleke mezin li Dibistana Wêjeyî ya Preslavê di salên 890î de, di dema hikûmdariya Tsar Simeon I de, hate pêşxistin.⁴ Nivîsa Krîlî bi giranî li ser bingeha tîpên alfabeya Yewnanî ya uncial (nivîsa mezin a girover) hate çêkirin, lê ji bo dengên zimanê Slavî yên ku di Yewnanî de tunebûn, tîp ji alfabeya Glagolîtîk a berê hatin wergirtin an jî li ser bingeha wê hatin adaptekirin.⁴ Tê bawer kirin ku Krîlî ji Glagolîtîkê ji bo nivîsandina pirtûkên dêrê û tekstên fermî guncawtir û hêsantir dihat dîtin, dibe ku ji ber nasbûna zêdetir a elîtên Bulgarî bi formên tîpên Yewnanî re.⁴ Navlêkirina vê alfabeya nû wekî “Krîlî” jî wekî rêzgirtinek ji bo mamosteyê mezin, St. Kirîl, tê şîrovekirin, ne ku ew bi xwe afirînerê wê bûye.³

Pêşketina Krîlî ji Glagolîtîkê û alfabeya Yewnanî reaksiyoneke pratîkî û çandî bû. Hilbijartina bingeha Yewnanî ji bo Krîlî dibe ku biryareke stratejîk bûye ku hem têkiliyên bi cîhana Xirîstiyanî ya Yewnanîaxêv re hêsan bike, hem jî nivîsê ji bo bikarhênerên nû yên Slav hêsantir bike, di heman demê de ku taybetmendiyên fonetîk ên zimanê Slavî bi saya tîpên Glagolîtîk ên lêzêdekirî biparêze. Ev yek nîşan dide ku pêvajoya afirandina Krîlî ne tenê guhertineke teknîkî bû, lê di heman demê de adaptekirineke çandî û siyasî ya girîng bû di çarçoveya Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de.

2.3. Navendên Wêjeyî: Dibistanên Preslav û Ohridê

Di pêşxistin, standardîzekirin û belavkirina wêjeya Slavî û alfabeyên wê de, du navendên wêjeyî yên sereke li Împaratoriya Bulgarî ya Yekem roleke bingehîn lîstin: Dibistana Wêjeyî ya Preslavê û Dibistana Wêjeyî ya Ohridê.

Dibistana Wêjeyî ya Preslavê: Ev dibistan di destpêkê de di sala 886 M. de ji hêla Knyaz Boris I ve li paytexta wê demê, Pliska, hate damezrandin. Lêbelê, piştî ku Tsar Simeon I di sala 893 M. de paytextê barî Preslavê kir, navenda dibistanê jî derbasî Preslavê bû.⁵³ Dibistana Preslavê bû navenda herî girîng a çalakiyên wêjeyî û çandî li Împaratoriya Bulgarî û di nav hemû Slavên wê demê de.⁴ Li gorî piraniya lêkolîneran, alfabeya Krîlî li vê dibistanê, di bin bandora modelên Yewnanî û bi hewldanên şagirtên Kirîl û Metodiyûs, hate pêşxistin.⁴ Zanyarên Preslavê, berevajî yên Ohridê, zêdetir bi modelên Yewnanî ve girêdayî bûn û zû dev ji nivîsa Glagolîtîk berdan û adaptasyonek ji unciala Yewnanî ji bo hewcedariyên zimanê Slavî çêkirin, ku îro wekî alfabeya Krîlî tê zanîn.⁴ Di nav kesayetên herî girîng ên ku li Dibistana Preslavê xebitîn de Naûmê Preslavê (ku heta sala 893 M. li wir ma), Konstantînê Preslavê, Joan Ekzarh (Yûhenna Ekzarh), û Çernorîzets Hrabar (Rahîbê Wêrek) hebûn.⁴ Li vê dibistanê ne tenê berhemên orîjînal hatin nivîsandin, lê di heman demê de gelek wergerên girîng ji Yewnanî bo Bulgarîya Kevin hatin kirin, û ew bû navendek ji bo helbest, nîgarkêşî û seramîkên xemilandî.⁴¹

Dibistana Wêjeyî ya Ohridê: Ev dibistan jî di sala 886 M. de, ji hêla yek ji şagirtên herî navdar ên Kirîl û Metodiyûs, Klîmentê Ohridê (St. Clement of Ohrid), ve li herêma Kutmîçevîtsa, bi navenda xwe li Ohridê (li Makedonyaya îroyîn), hate damezrandin.²³ Piştî ku Klîment di sala 893 M. de wekî metranê Drembîtsa û Velîkayê hate tayînkirin, Naûmê Preslavê, ku berê li Preslavê çalak bû, ji hêla Tsar Simeon ve ji bo birêvebirina Dibistana Ohridê hate şandin.⁵¹ Klîment û Naûm li Ohridê bi hezaran şagirt perwerde kirin (tê gotin ku Klîment bi tena serê xwe nêzîkî 3,500 şagirt perwerde kirine).³¹ Berevajî Preslavê, Dibistana Ohridê ji bo demek dirêjtir bi alfabeya Glagolîtîk ve girêdayî ma û ev alfabe heta sedsala 12an jî li wir dihat bikaranîn, her çend ku Krîlî jî gav bi gav li wir belav bû.³⁸ Dibistana Ohridê di parastin û belavkirina kevneşopiya wêjeyî ya ku ji hêla Kirîl û Metodiyûs ve hatibû destpêkirin û di perwerdekirina kadroyên oldar û rewşenbîr de ji bo Împaratoriya Bulgarî roleke pir girîng lîst.

Hebûna van her du navendên wêjeyî yên mezin nîşan dide ku hewldaneke berfireh û birêxistinkirî ji bo pêşxistina wêje û perwerdehiya Slavî li Împaratoriya Bulgarî ya Yekem hebû. Cûdahiya di bikaranîna alfabeyan de di navbera Preslav û Ohridê de dibe ku ne tenê ji ber tercîhên teknîkî, lê her weha ji ber têkiliyên cihêreng ên van navendan bi modelên Bîzansî re û dibe ku ji ber armancên perwerdehiyê yên cihêreng bûbe. Preslav, wekî paytexta nû û navenda siyasî, dibe ku bêtir li ser yekkirin û standardîzekirina nivîsê ji bo bikaranîna fermî û dêrî bûbe, bi afirandina Krîlî ku bi Yewnanî re hevrikiyê bike. Ji aliyê din ve, Ohrid, ku ji navenda siyasî dûrtir bû, dibe ku bêtir li ser perwerdehiya girseyî û parastina kevneşopiyên destpêkê yên Kirîl û Metodiyûs bûbe, bi karanîna Glagolîtîka ku rasterast bi mîsyona wan ve girêdayî bû. Ev dabeşkirina kar a stratejîk, ku ji hêla Boris I û paşê Simeon I ve hatibû piştgirî kirin, ji bo serkeftina projeya wêjeyî ya Bulgarî pir girîng bû.

2.4. Nimûneyên Destpêkê yên Nivîsên Krîlî

Hebûna nivîs û destxetên kevnar delîlên fizîkî yên herî girîng in ji bo têgihiştina koka, pêşketin û belavbûna zû ya nivîsa Krîlî li Împaratoriya Bulgarî ya Yekem. Gelek ji van bermahiyan li herêma Preslavê, ku wekî zêda Krîlî tê hesibandin, hatine dîtin.⁴

Yek ji nivîsên Krîlî yên herî kevn ên ku dîroka wê hatiye tespîtkirin, Nivîsa Krepcha ye. Ev nivîs li ser dîwarê keşîşxaneyeke kevirî li nêzî gundê Krepcha, li herêma îroyîn a Targovishte (li bakurê rojhilatê Bulgaristanê, ne dûrî Preslavê) hatiye dîtin. Nivîs ji sala 921 M. ye û tê de mirina rahîbekî bi navê Anton di meha Cotmehê de tê qeydkirin. Herwiha, di nivîsê de hişyariyek jî heye ku dibêje bila kes dêrê wekî embar (ji bo genim) bikar neyne.⁴ Ev nivîs ne tenê ji ber temenê xwe yê kevnar, lê her weha ji ber ku ew yekemîn nivîsa Krîlî ya bi dîrok e, xwedî girîngiyeke mezin e.

Delîlek din a girîng vazoyeke seramîk e ku li Preslavê hatiye dîtin û dîroka wê digihîje sala 931 M..³⁸ Herwiha, li Patleina (keşîşxaneyek li nêzî Preslavê) û li Preslavê bi xwe, gelek nivîsên seramîk ên xemilandî yên ku bi tîpên Krîlî (û carinan Glagolîtîk) hatine nivîsandin, hatine dîtin.³⁸ Van seramîkan, ku bi motîfên nebatî, wêneyên pîrozan û nivîsan hatine xemilandin, şahidê asta bilind a huner û wêjeyê li navenda Preslavê ne.

Ji bilî nivîsên epîgrafîk, destxetên li ser parşömenê jî ji bo dîroka Krîlî pir girîng in. Yek ji van destxetên herî navdar Destxeta Enînayê (Enina Apostle) ye. Ev destxet, ku ji nîvê duyemîn ê sedsala 11an tê texmînkirin, di sala 1960î de li gundê Enîna, li bakurê bajarê Kazanlakê (di nav Geliyê Gulan de) di dema restorekirina Dêra Kevn a St. Paraskeva de hatiye dîtin.⁹ Destxeta Enînayê perçeyek ji Apostolosek (pirtûka ku beşên ji Karên Şandiyan û Nameyên Pawlos dihewîne) e û wekî destxeta Krîlî ya herî kevn a ku niha li Bulgaristanê tê parastin, tê hesibandin.⁹ Taybetmendiyên wê yên paleografîk, wekî nivîsa uncial a xwar (sloping uncial) ku tîpên wê ji xêza nivîsandinê daliqandî ne, û hebûna çend tîpên destpêkê (initials) yên bi Glagolîtîk hatine nivîsandin (bi taybetî tîpa “B”), têkiliya wê bi kevneşopiya Glagolîtîk a destpêkê û destxetên herî kevn ên Bulgarî re nîşan dide.⁹

Destxeteke din a girîng a Krîlî ya kevn Codex Suprasliensis e. Ev kodeks, ku mezintirîn destxeta Bulgarî ya Kevin a parastî ye, ji dawiya sedsala 10an tê texmînkirin û îhtîmal e ku li Preslavê hatibe nivîsandin.⁷¹ Ew nimûneyeke hêja ya nivîsa Krîlî ya uncial a rast e û li ser parşömeneke bi kalîte hatiye nivîsandin, ku piştgiriya dewlet û dêrê ji bo van xebatan nîşan dide.⁷¹

Cûrbecûriya materyalên ku li ser wan nivîsên Krîlî yên destpêkê hatine dîtin (kevir, seramîk, parşömen) û cihên dîtina wan (Preslav, Krepcha, Patleina, û paşê Enîna) nîşan dide ku Krîlî zû di warên cuda yên jiyanê de, ji bîrdariyên giştî û tekstên olî yên fermî bigire heta dibe ku bikaranîna rojane, belav bûye. Hebûna nivîsên nefermî yên wekî grafitî li Ravna (herêmeke din a girêdayî Dibistana Preslavê) ⁵³ destnîşan dike ku xwende-nivîsendetî ne tenê di nav çîna oldaran de, lê dibe ku di nav beşên din ên civakê de jî bi asteke diyarkirî belav bûbe. Ev delîlên fizîkî bi hev re girîngiya Împaratoriya Bulgarî ya Yekem wekî zêda nivîsa Krîlî û navenda belavbûna wê ya destpêkê piştrast dikin.

Ji bo berhevkirina van agahiyan, tabloya jêrîn dikare were amadekirin:

Tablo 2: Nivîsên Krîlî yên Herî Kevn li Bulgaristanê (Sedsalên 9-11an)

Navê Nivîsê/Destxetê	Dîroka Texmînkirî	Cihê Dîtinê	Materyal	Kurte Danasîna Naverokê/Girîngiyê	Çavkanî
Nivîsa Krepcha	921 M.	Keşîşxaneya kevirî, gundê Krepcha, Herêma Targovishte	Kevir	Mirina rahîb Anton; hişyarî li dijî bikaranîna dêrê wekî embar. Nivîsa Krîlî ya herî kevn a bi dîrok.	⁴
Vazo ji Preslavê	931 M.	Preslav	Seramîk	Nivîseke kurt a li ser vazoyeke seramîk.	³⁸
Nivîsên Seramîk ên Patleina	Sedsalên 9-10an	Keşîşxaneya Patleina, nêzî Preslavê	Seramîk	Xemilandinên bi motîfên nebatî, wêneyên pîrozan û nivîsên bi Krîlî (û Glagolîtîk).	³⁸
Codex Suprasliensis	Dawiya sedsala 10an	Dibe ku Preslav	Parşömen	Mezintirîn destxeta Bulgarî ya Kevin. Hagiografî û homeliyên ji bo meha Adarê û cejnên guhêrbar. Nimûneya nivîsa uncial a Krîlî.	⁷¹
Destxeta Enînayê	Nîvê 2. sedsala 11an	Gundê Enîna, nêzî Kazanlakê (Geliyê Gulan)	Parşömen	Beşên ji Karên Şandiyan û Nameyan. Destxeta Krîlî ya herî kevn a li Bulgaristanê parastî. Nivîsa uncial a xwar, hin tîpên Glagolîtîk.	⁹

Taybetmendiyên nivîsa Krîlî ya destpêkê, ku bi gelemperî wekî ustav tê zanîn, di van destxetên kevn de diyar dibin. Ew bi gelemperî nivîseke uncial (tîpên mezin ên girover) bû, ku carinan hinekî xwar (sloping) û ji xêza nivîsandinê daliqandî (hanging) bû, wekî di Destxeta Enînayê de.⁶⁹ Di navbera tîpên mezin û biçûk de cudahiyeke fermî tunebû, her çend ku tîpên destpêkê yên beşan (initials) bi awayekî xemilandî û mezintir dihatin nivîsandin.⁴ Bikaranîna lîgaturan (girêdana du an zêdetir tîpan bi hev re) jî berbelav bû.⁴ Xemilandina destxetan, bi taybetî tîpên destpêkê û sernavan, bi motîfên geometrîk, nebatî û carinan teratolojîk (fîgurên ajalî yên stîlîzekirî) dihat kirin.⁷⁰ Van taybetmendiyan bi hev re şêwazek nivîsandinê ya bi heybet û xwendinê hêsan diafirandin, ku ji bo tekstên olî û fermî yên wê serdemê guncaw bû.

Beşa III: Geliyê Gulan û Nivîsa Krîlî – Lêgerîna Pêwendiyan

Piştî ku me bi awayekî cihê li dîrok û taybetmendiyên Geliyê Gulan û koka nivîsa Krîlî nihêrî, niha em ê hewl bidin ku pêwendiyên muhtemel ên di navbera van her du fenomenên girîng ên mîrasa Bulgarî de vekolin. Her çend ku di nihêrîna pêşîn de têkiliyek rasterast a sedemî di navbera çandiniya gulan û afirandina alfabeyekê de xuya neke jî, lêkolîna çarçoveya dîrokî, çandî û erdnîgarî ya hevpar dikare hin têgihiştinên balkêş pêşkêş bike.

3.1. Çarçoveya Çandî û Erdnîgarî ya Hevpar

Faktora herî girîng a ku Geliyê Gulan û pêşketina nivîsa Krîlî bi hev ve girêdide, ew e ku her du jî di heman serdema dîrokî de (bi taybetî sedsalên 9an-10an) û di bin heman banê siyasî û çandî de, ango Împaratoriya Bulgarî ya Yekem, hebûna xwe domandine.⁷ Wekî ku me berê jî behs kir, ev serdem ji bo Bulgaristanê serdemek geşepêdana çandî, siyasî û leşkerî ya mezin bû, ku wekî “Serdema Zêrîn” tê binavkirin.²³ Di vê serdemê de, împaratorî ji hêla erdnîgarî ve berfireh bû û ji hêla çandî ve jî bi pêşengiya kesayetên wekî Tsar Simeon I û zanyarên dibistanên wêjeyî yên Preslav û Ohridê, geşedaneke mezin dît.

Geliyê Gulan, ku li navenda Bulgaristana îroyîn e û ji hêla erdnîgarî ve li başûrê Çiyayên Balkanan cih digire, bê guman beşek ji vê împaratoriya mezin bû. Her çend ku navendên sereke yên siyasî û çandî yên împaratoriyê, wekî Pliska, Preslav (li bakurê rojhilatê Bulgaristanê) û paşê Ohrid (li başûrê rojava, li Makedonyaya îroyîn), li derveyî Geliyê Gulan bûn ³⁴, ev herêm dîsa jî di bin heman rêveberî, qanûn û bandorên çandî yên giştî de bû ku li seranserê împaratoriyê serdest bûn. Ji ber vê yekê, pêwendiya sereke ya di navbera Geliyê Gulan û koka Krîlî de ne sedemî ye; ango, delîlek tune ku Geliyê Gulan rasterast beşdarî pêvajoya afirandin an pêşxistina destpêkê ya nivîsa Krîlî bûye. Belkî, pêwendî bêtir kontekstuel û erdnîgarî ye. Her du fenomen di heman çarçoveya dîrokî û çandî de pêş ketine.

Wekî ku di Beşa I.4 de hate nîqaşkirin, rola Geliyê Gulan di serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de dibe ku bêtir stratejîk û aborî bûbe (ji bilî çandiniya gulan, dibe ku ji bo çandiniyên din an jî wekî beşek ji rêyên bazirganiyê), nemaze ji ber nêzîkbûna wê bi Deriyê Şîpkayê yê girîng re. Ji aliyê din ve, Preslav û Ohrid wekî navendên rewşenbîrî û olî yên sereke bûn ku tê de nivîsa Krîlî û wêjeya Slavî geş bûn. Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku Geliyê Gulan bi tevahî ji van pêşketinên çandî îzole bûbû. Wekî beşek ji împaratoriyek yekbûyî, îhtîmal e ku bandorên çandî û olî yên ku ji navendên wekî Preslav û Ohridê derdiketin, bi awayekî an yekî din bigihîjin herêmên din ên împaratoriyê, tevî Geliyê Gulan.

3.2. Mîrasa Wêjeyî li Herêma Kazanlakê: Girîngiya Destxeta Enînayê

Delîla herî berbiçav a ku girêdaneke erdnîgarî di navbera herêma Geliyê Gulan û kevneşopiya wêjeyî ya Slavî ya kevn de çêdike, dîtina Destxeta Enînayê ye. Wekî ku berê hate gotin, ev destxeta Krîlî ya girîng, ku ji nîvê duyemîn ê sedsala 11an tê texmînkirin, di sala 1960î de li gundê Enîna, li bakurê bajarê Kazanlakê, ku di dilê Geliyê Gulan de ye, hatiye dîtin.⁹

Her çend Destxeta Enînayê ji serdema destpêkê ya afirandina Krîlî (sedsalên 9an-10an) hinekî paşê be jî (nêzîkî 100-150 sal), ew dîsa jî delîlek pir girîng e. Ya yekem, ew nîşan dide ku nivîsên Krîlî li vê herêmê dihatin bikaranîn, xwendin û kopîkirin. Ya duyem, taybetmendiyên paleografîk ên destxetê, wekî nivîsa uncial a xwar û hebûna hin tîpên destpêkê yên Glagolîtîk, wê bi destxetên herî kevn ên Bulgarî yên ku ji sedsalên 10an û 11an mane ve girêdidin.⁶⁹ Ev yek destnîşan dike ku kevneşopiya nivîsandinê ya ku li Enînayê hebû, bi kevneşopiya giştî ya wêjeya Slavî ya kevn a Bulgarî re di nav têkiliyê de bû.

Dîtina destxeteke wisa girîng li Geliyê Gulan, ku bi gelemperî wekî herêmeke çandiniyê tê zanîn, nîşan dide ku divê em têgihiştina xwe ya li ser rola herêmê di serdema navîn de berfireh bikin. Ev yek îhtîmalekê radixe ber çavan ku dibe ku li Geliyê Gulan, an jî li derdora wê, navendên keşîşxaneyî an dêrî yên piçûk hebûne ku di parastin, kopîkirin û belavkirina wêjeya Slavî ya olî de roleke wan hebûye. Her çend ev navend ne bi qasî Preslav an Ohridê mezin û navdar bûne jî, hebûna wan dikare nîşan bide ku çanda nivîskî ya Krîlî ne tenê li navendên sereke, lê her weha li herêmên din ên Împaratoriya Bulgarî jî rehên xwe berdane. Destxeta Enînayê, bi vî awayî, “rola” Geliyê Gulan di çarçoveya berfirehtir a belavbûna çanda Krîlî de, wekî cîhekî ku ev çand lê dijiya û dihat parastin, nîşan dide. Ev yek têgihiştina me ya li ser belavbûna erdnîgarî ya çalakiyên wêjeyî li Împaratoriya Bulgarî ya Yekem û serdemên piştî wê berfireh dike.

3.3. Sembolîzma Neteweyî: Gul û Krîlî di Hişmendiya Bulgarî de

Di nasnameya neteweyî ya Bulgarî ya nûjen de, hem gul (bi taybetî Rosa Damascena ya Geliyê Gulan û rûnê wê yê biha) hem jî alfabeya Krîlî wekî sembolên pir girîng û bi hêz têne hesibandin.² Ev her du sembol, her çend ji warên cihêreng ên jiyan û dîrokê derketine jî, di hişmendiya kolektîf a Bulgarî de wekî nîşaneyên mîras û serbilindiya neteweyî hatine yek kirin.

Gula Bulgarî, ku bi taybetî li Geliyê Gulan bi kalîteyeke awarte şîn dibe, ne tenê çavkaniyeke aborî ya girîng e, lê di heman demê de bûye sembola bedewî, xwezayî û mêvanperweriya Bulgaristanê. Festîvala Gulan a salane, ku bi dehsalan e tê pîrozkirin, vê girêdana kûr a di navbera gelê Bulgar û vê kulîlka taybet de nîşan dide.¹ Rûnê gulê yê Bulgarî wekî “zêrê şil” tê binavkirin û di asta cîhanî de tê nasîn, ku ev yek jî serbilindiyek neteweyî ye.²

Ji aliyê din ve, alfabeya Krîlî wekî “alfabeya Bulgarî” tê pênasekirin û wekî yek ji destkeftiyên herî mezin ên çandî yên Împaratoriya Bulgarî ya Yekem tê dîtin.³ Roja 24ê Gulanê, ku wekî Roja Nivîsa Slavî, Perwerdehiya Bulgarî û Çandê tê pîrozkirin, yek ji cejnên neteweyî yên herî girîng li Bulgaristanê ye û bi merasîmên mezin tê pêşwazîkirin.³⁶ Girîngiya Krîlî ji sînorên Bulgaristanê jî derbas bûye; bi tevlîbûna Bulgaristanê di Yekîtiya Ewropayê de di sala 2007an de, Krîlî bû yek ji sê alfabeyên fermî yên YEyê, ku ev yek jî girîngiya wê ya navneteweyî zêdetir tekez dike.⁴

Tevî ku koka wan a rasterast bi hev ve girêdayî nîne – ango, çandiniya gulan nebû sedema afirandina Krîlî, û Krîlî jî rasterast bandor li ser çandiniya gulan nekir – gul û Krîlî di hişmendiya neteweyî ya Bulgarî de wekî du stûnên girîng ên mîrasê hatine yek kirin. Ev yek nîşan dide ku çawa netewe sembolên cihêreng hildibijêrin da ku çîroka xwe ya kolektîf û nasnameya xwe ava bikin. Gul bi “axa” Bulgaristanê, bi dewlemendiya xwezayî û berhemên wê yên taybet ve girêdayî ye. Ew sembola girêdana bi xakê re, bi kevneşopiyên çandiniyê û bi bedewiya fîzîkî ya welêt e. Ji aliyê din ve, Krîlî bi “hiş” û “ruhê” Slavî yê ku li Bulgaristanê geş bûye û ji wir li cîhana Slavî belav bûye ve girêdayî ye. Ew sembola destkeftiyên rewşenbîrî, serxwebûna çandî û rola dîrokî ya Bulgaristanê di pêşxistina şaristaniya Slavî de ye. Ev sembolîzma dualî, ku yek bi xwezayê û ya din bi rewşenbîriyê ve girêdayî ye, rê dide Bulgaristanê ku hem mîrasa xwe ya kevnar a axê hem jî rola xwe ya dîrokî di pêşxistina çanda Slavî de bi awayekî hevseng tekez bike.

Encam

Lêkolîna li ser Geliyê Gulan ê Bulgaristanê û koka nivîsa Krîlî du çîrokên cihêreng lê di heman demê de bi awayekî sembolîk girêdayî yên mîrasa dewlemend a Bulgarî derdixe holê.

Geliyê Gulan, bi dîrokeke ku ji kûrahiya şaristaniya Trakî dest pê dike û bi navdarbûna xwe ya cîhanî di çandiniya gulan û hilberîna rûnê gulê de digihîje lûtkeyê, herêmeke xwedî girîngiyeke aborî û çandî ya mezin e ji bo Bulgaristanê. Her çend delîlên rasterast û berfireh ji bo çandiniya gulan a mezin di serdema Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de (sedsalên 9an-10an) kêm bin jî, eşkere ye ku ev herêm di wê serdemê de beşek ji împaratoriyê bû û ji ber cîhê xwe yê stratejîk, nemaze nêzîkbûna bi Deriyê Şîpkayê re, dibe ku ji hêla leşkerî û îdarî ve xwedî roleke girîng bûbe. Pêşketina pîşesaziya rûnê gulê di sedsalên paşê de li ser bingeha şert û mercên xwezayî yên guncaw ên herêmê ava bûye.

Ji aliyê din ve, nivîsa Krîlî, ku di heman serdema zêrîn a Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de, bi taybetî li Navenda Wêjeyî ya Preslavê û bi piştgiriya hikûmdarên wekî Tsar Simeon I, ji alfabeya Yewnanî û bi hêmanên ji Glagolîtîkê hate pêşxistin, bûyereke bingehîn bû di dîroka çandî ya ne tenê Bulgaristanê, lê tevahiya cîhana Slavî. Afirandina Krîlî ji bo xurtkirina nasnameya neteweyî ya Bulgarî, serxwebûna dêrî, û belavkirina Xirîstiyantî û wêjeyê bi zimanê Slavî yê kevn roleke sereke lîst. Navendên wêjeyî yên Preslav û Ohridê di vî warî de wekî du stêrkên geş dibiriqin.

Her çend ku “rola” rasterast a Geliyê Gulan di “koka” nivîsa Krîlî de ne diyar e û îhtîmal e ku tune be jî, dîtina Destxeta Enînayê, destxeteke Krîlî ya sedsala 11an, li nêzî Kazanlakê, di dilê Geliyê Gulan de, girêdaneke erdnîgarî û çandî ya balkêş di navbera van her du fenomenan de pêk tîne. Ev yek nîşan dide ku Geliyê Gulan, her çend ne navendek sereke ya afirandina Krîlî bûbe jî, beşek ji cîhana ku tê de nivîsên Krîlî dihatin bikaranîn, kopîkirin û parastin bû. Ev delîl têgihiştina me ya li ser belavbûna çanda nivîskî li seranserê Împaratoriya Bulgarî berfireh dike.

Di encamê de, Geliyê Gulan û nivîsa Krîlî, her yek bi awayê xwe, stûnên girîng ên mîrasa Bulgarî ne. Ya yekem dewlemendiya xwezayî, bedewiya axê, û kevneşopiyên çandî yên bi çandiniyê ve girêdayî temsîl dike, ku bûye sembolek naskirî ya Bulgaristanê li cîhanê. Ya duyemîn jî destkeftiyên rewşenbîrî, kûrahiya dîrokî, û rola Bulgaristanê ya bingehîn di pêşxistina çand û wêjeya Slavî de nîşan dide. Tevî ku di koka xwe de rasterast bi hev ve girêdayî nebin jî, îro her du jî wekî beşên girîng û yekbûyî yên nasnameya neteweyî ya Bulgarî têne dîtin. Lêkolînkirina wan bi hev re, wekî ku di vê gotarê de hate kirin, ne tenê ronahiyê dide ser dîrokên wan ên cihê, lê di heman demê de têgihiştineke kûrtir li ser pirrengî û dewlemendiya xezîneya dîrokî û çandî ya Bulgaristanê pêşkêş dike.

Xebatên wergirtî

Rose Valley, Bulgaria – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Rose_Valley,_Bulgaria
Burgaria’s Rose Valley 2025 – BRILL Travel, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://brilltravel.com/bulgarias-rose-valley-2025-the-blossoming-industry/
The Bulgarian Alphabet (the Cyrillic) – Archaeology in Bulgaria. and Beyond, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://archaeologyinbulgaria.com/the-bulgarian-alphabet-the-cyrillic/
Cyrillic script – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cyrillic_script
Rose Valley Bulgaria, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.panacomp.net/rose-valley/
What is Bulgaria’s national symbol? – Quora, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.quora.com/What-is-Bulgarias-national-symbol
Bulgaria – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria
National symbols of Bulgaria – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/National_symbols_of_Bulgaria
Enina Apostle – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Enina_Apostle
Rose Oil History – BulgarianRoseOtto, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://bulgarianroseotto.com/pages/rose-oil-history
Kazanlak – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kazanlak
Preserving heritage through ethical sourcing of Bulgarian rose oil – Preferred by Nature, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.preferredbynature.org/news/preserving-heritage-through-ethical-sourcing-bulgarian-rose-oil
Thracian royal Tombs in the Rose Valley in and around Kazanlak (UNESCO World Heritage Site), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bhfieldschool.org/excursions/thracian-royal-tombs-in-the-rose-valley-in-and-around-kazanlak-unesco-world-heritage-site
Seuthopolis – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Seuthopolis
Seuthopolis: a Pleiades place resource, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pleiades.stoa.org/places/216981
Thracian Tomb of Kazanlak – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/44/
Thracian Tomb of Kazanlak – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Thracian_Tomb_of_Kazanlak
Bulgaria’s valley of Thracian Kings and Damask roses – BBC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bbc.com/reel/video/p0jq87w8/bulgaria-s-valley-of-thracian-kings-and-damask-roses
Rose Valley Bulgaria – A Fragrant Paradise – Travlocals.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.travlocals.com/news/rose-valley-bulgaria-a-fragrant-paradise
Travel Notes: Exploring Bulgaria – My Edmonds News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://myedmondsnews.com/2024/11/travel-notes-exploring-bulgaria/
bulgariarosefestival.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://bulgariarosefestival.com/rose-festival-kazanlak-history/#:~:text=It%20is%20renowned%20as%20a,traditional%20architecture%20in%20the%20region.
Roses of Constantinople, Kazanlik and Church of Saint Theodosia – Pallasart Web Design, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.pallasweb.com/deesis/the-roses-of-constantinople.html
First Bulgarian Empire – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/First_Bulgarian_Empire
The Economy and Economic History of Bulgaria – San Jose State University, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.sjsu.edu/faculty/watkins/bulgaria.htm
Bulgaria – Slavs, Byzantines, Khanate | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/Bulgaria/The-first-Bulgarian-empire
The Siege of Shipka Pass – Warfare History Network, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://warfarehistorynetwork.com/article/the-siege-of-shipka-pass/
Shipka Pass | Bulgarian Revolution, Ottoman Empire & Battle of Shipka | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/Shipka-Pass
Taxi Transfer Plovdiv Kazanlak Rose Festival, Private transfer – Unitrans Be Private, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://unitransbg.com/en/transfers-and-prices/taxi-plovdiv-kazanlak.html
Kran, Stara Zagora Province – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kran,_Stara_Zagora_Province
Aldimir – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Aldimir
Bulgar Factories (Trading Posts) in the Kama River Area as a Factor of Adjustment to Feudalism – ERIC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1119291.pdf
A LOOK AT THE DAMASK ROSE’S ORIGIN, HISTORY AND GEOGRAPHICAL SPREAD – AgEcon Search, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ageconsearch.umn.edu/record/355569/files/ijaer_11__06.pdf
History of Bulgaria | Key Events, Important People, & Dates – Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/topic/history-of-Bulgaria
Center and Periphery in medieval Bulgaria: Public Lecture by Daniel Ziemann, CEU, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://events.ceu.edu/2018-11-14/center-and-periphery-medieval-bulgaria-public-lecture-daniel-ziemann-ceu
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cyrillic_script#:~:text=The%20Early%20Cyrillic%20alphabet%20was,previously%20created%20the%20Glagolitic%20script.
Bulgarian Language, the Genesis of Cyrillic Script – 3 Seas Europe, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://3seaseurope.com/bulgarian-language-origin/
Bulgarian alphabet – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgarian_alphabet
Early Cyrillic alphabet – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Early_Cyrillic_alphabet
Cyrillic Script: History, Usage And Facts – Milestone Localization, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.milestoneloc.com/cyrillic-script-history-usage-and-facts/
SHORT HISTORY OF THE CYRILLIC ALPHABET | IVAN G. ILIEV, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ijors.net/issue2_2_2013/articles/iliev.html
Simeon I of Bulgaria – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Simeon_I_of_Bulgaria
The Bulgarian Tsar Simeon – Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://artsandculture.google.com/story/IwWRZE6sL5C4Fw
Clement of Ohrid – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Clement_of_Ohrid
Saints Cyril and Methodius | Description, Legacy, & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/biography/Saints-Cyril-and-Methodius
Saints Cyril and Methodius | Franciscan Media, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.franciscanmedia.org/saint-of-the-day/saints-cyril-and-methodius/
Slavic Alphabet | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/language-and-linguistics/slavic-alphabet
Revised proposal for encoding the Glagolitic script in the UCS – Unicode, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://unicode.org/wg2/docs/n1931_glagolitic.pdf
Old Church Slavonic – OrthodoxWiki, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://orthodoxwiki.org/Old_Church_Slavonic
Old Church Slavonic – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Old_Church_Slavonic
Cyril and Methodius – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cyril_and_Methodius
Saint Naum – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Saint_Naum
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Preslav_Literary_School#:~:text=The%20school%20developed%20the%20Cyrillic,known%20as%20the%20Cyrillic%20alphabet.
Preslav Literary School – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Preslav_Literary_School
Preslav Historical-Architectural Reserve, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.panacomp.net/preslav-historical-architectural-reserve/
Ohrid Literary School, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://macedonia-history.blogspot.com/2006/10/ohrid-literary-school-naum-ohrid.html
Ohrid Literary School – Archaeology in Bulgaria. and Beyond, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://archaeologyinbulgaria.com/tag/ohrid-literary-school/
Ohrid Literary School in the Period of Tzar Samoil and the Beginnings of the Russian Church Literature, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pbf.edu.mk/wp-content/uploads/2017/07/Ohrid-Literary-School-in-the-Period-of-Tzar-Samoil-and-the-Beginn.pdf
The History of Bulgarian Orthodox Church, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://atlantaserbs.com/learnmore/history/Bulgarian-church.htm
Clement Of Ohrid – Catholic Saints Day, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://catholicsaints.day/clement-of-ohrid/
A Brief History of the Bulgarian Language – Talkpal, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://talkpal.ai/a-brief-history-of-the-bulgarian-language/
Plaosnik – VELVET, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://velvetohrid.weebly.com/plaosnik.html
10th c. amulet with early Cyrillic inscription found in Bulgaria – The History Blog, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.thehistoryblog.com/archives/67326
Krepcha Rock Monastery Attracts Tourists with Early Cyrillic Inscriptions – BTA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bta.bg/en/news/890591?download=1
Krepcha Rock Monastery Attracts Tourists with Early Cyrillic … – BTA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bta.bg/en/news/balkans/890591-krepcha-rock-monastery-attracts-tourists-with-early-cyrillic-inscriptions
The oldest Cyrillic inscription in the world dating back to 921‎ is found in Bulgaria – БНР, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://bnr.bg/en/post/101827912
The Cyrillic Alphabet: From Medieval Bulgaria to Modern Digital Era – AnyTopic, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.anytopic.io/podcast/19d7a26f-4278-4151-8079-1cd2380337e8
Monastery of Patleina area – Cyril and Methodius Route, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cyril-methodius.eu/monastery-patleina-area/
Clay tablet with Cyrillic inscription early 10th century, Preslav, Bulgaria. One of the oldest Cyrillic texts ever found [2315 x 3795] : r/ArtefactPorn – Reddit, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.reddit.com/r/ArtefactPorn/comments/1as2uqw/clay_tablet_with_cyrillic_inscription_early_10th/
The oldest Cyrillic manuscript preserved in Bulgaria exhibited at the National Library – БНР, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://bnr.bg/en/post/102103966/the-oldest-cyrillic-manuscript-preserved-in-bulgaria-was-on-display-at-the-national-library
MEMORY OF THE WORLD REGISTER Enina Apostolos (Old Bulgarian Cyrillic manuscript (fragment) of the 11t – UNESCO, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://media.unesco.org/sites/default/files/webform/mow001/bulgaria_enima_apostolos.pdf
About Codex Suprasliensis, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://ww.scripta-bulgarica.eu/node/5
Kutmichevitsa – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kutmichevitsa