☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Makedonyaya Bakur: Daxwazên Dîroka Kevin û Tevlîheviya Çandî

—

Ji aliyê

xwende

di nav

, de

1. Pêşgotin

Makedonyaya Bakur, ku li navenda Balkanan e, ji mêj ve wekî xaçerêyeke girîng a dîrokî û çandî xizmet kiriye. Cihê wê yê erdnîgarî yê stratejîk ew xistiye ber gelek bandorên şaristanî û împaratoriyên cihêreng, ku her yekê şopeke kûr û mayînde li ser nasnameya herêmê hiştiye. Ev mîrateya pir-qatî di tevlîheviya çandî ya îroyîn a welêt de, ku tê de komên etnîkî, ziman û olên cihêreng bi hev re dijîn, bi zelalî xuya dike. Ji ber vê yekê, lêkolîna li ser dîroka kevnar û tevlîheviya çandî ya Makedonyaya Bakur ji bo têgihiştina rewşa wê ya niha, dinamîkên civakî û siyasî, û cihê wê di nav herêma Balkan de xwedî girîngiyeke mezin e.

Armanca sereke ya vê raporê ew e ku bi awayekî akademîk û bi zimanê Kurdî, analîzeke kûr û berfireh li ser dîroka kevnar, şûnwarên arkeolojîk ên girîng, û pêkhateya etnîkî-çandî ya Makedonyaya Bakur pêşkêş bike. Rapor dê serdemên ji şaristaniya Paeonî heta roja îroyîn vebigire, û bi taybetî giraniyê bide ser daneyên herî dawî yên serjimêriyê, vedîtinên arkeolojîk ên nû, û lêkolînên akademîk ên têkildar. Tevlîheviya dîrokî û çandî ya Makedonyaya Bakur ne tenê encama cihêbûna erdnîgarî ye, lê belê rasterast ji ber pevçûn û lihevcivîna împaratorî û şaristaniyên mezin e ku her yekê şopa xwe hiştiye. Erdnîgariya Makedonyaya Bakur ew kiriye pirek di navbera Ewropa û Asyayê de, û herwiha di navbera herêmên Deryaya Egeyî û hundirê Balkanan de. Ji ber vê pozîsyona stratejîk, ew herdem bûye armanca hêzên mezin ên wekî Pers, Makedoniyên Kevnar, Romayî, Bîzansî û Osmaniyan. Her serdemeke desthilatdariyê guhertinên demografîk, çandî, olî û siyasî bi xwe re aniye, wekî hatina Slavan, Îslamîbûna di dema Osmaniyan de, û polîtîkayên netewesaziyê di sedsalên 19 û 20an de. Ev qatên dîrokî li ser hev kom bûne û bûne sedema pêkhateyeke mîratî ya pir-qatî ku îro jî di nasname û têkiliyên civakî de xuya dike. Ji ber vê yekê, fêmkirina dîroka kevnar ji bo têgihiştina pirsgirêk û potansiyelên Makedonyaya Bakur a îroyîn krîtîk e.

Ji bo ku çarçoveyeke kronolojîk a zelal were pêşkêşkirin, tabloya jêrîn serdemên dîrokî yên sereke û şaristaniyên ku bandor li herêmê kirine nîşan dide.

Tablo 1: Demjimêrî ya Serdemên Dîrokî û Şaristaniyên Sereke li Makedonyaya Bakur

Serdem / ŞaristanîDemjimêra TexmînîTaybetmendiyên Sereke / Bûyerên GirîngÇavkanî
Çanda VinčaSedsalên 6an – 3an BZÇandeke destpêkê ya Ewropaya Başûr-rojhilatê, şopên wê li Makedonyaya Bakur hatine dîtin.1
PaeonîSerdema Kevnar (berî sedsala 4an BZ serbixwe)Keyaniya Paeonyayê, gelê bi eslê Trakî, beşên Îlîrya kevnar. Zeptkirina ji hêla Persan û paşê Philip II yê Makedonî.1
Makedoniyên KevnarSerdema Kevnar (bi taybetî sedsalên 4an-2an BZ)Philip II herêmê zept dike (336 BZ), Îskenderê Mezin wê dixe nav împaratoriya xwe. Navendeke çanda Hêlênîstîk.1
Serdema Romayê146 BZ – sedsala 4an/5an PZParêzgeha Romayî ya Makedonyayê, paşê dabeşkirin di navbera Macedonia Salutaris û Moesia Prima. Avakirina Via Egnatia. Romanîzekirin.1
Serdema BîzansêSedsalên 4an/5an – sedsala 14an PZBeşek ji Împaratoriya Romaya Rojhilat. Hatina Slavan (sedsala 6an). Pevçûn bi Împaratoriya Bulgarî re. Serpîskopiya Ohrî.1
Împaratoriya Bulgarî ya YekemSedsalên 9an – 11an PZHerêm di bin kontrola Bulgaran de, Ohrî dibe navendeke girîng.1
Desthilatdariya SerbîSedsalên 13an – 14an PZSerdemên kontrola Serbî, Skopje dibe paytexta Împaratoriya Serbî di bin Stefan Dušan de.1
Serdema OsmanîDawiya sedsala 14an – 1912 PZZêdetirî 500 sal di bin Împaratoriya Osmanî de wekî beşek ji Eyâleta Rûmeliyê. Guhertinên demografîk û çandî, belavbûna Îslamê. Serhildana Îlîndenê (1903).1
Şerên Balkanê û Piştî1912 – NihaDawiya serweriya Osmanî, parçebûna herêma Makedonyayê, tevlîbûna Yugoslavyayê, serxwebûn (1991).5

Ev tablo wekî rêbernameyek ji bo beşên ku dê bi hûrgilî li ser her serdemekê û tevlîheviya çandî ya Makedonyaya Bakur rawestin, xizmet dike.

2. Makedonyaya Bakur di Serdema Kevnar de

Herêma ku îro wekî Makedonyaya Bakur tê nasîn, di serdema kevnar de qadeke jiyanî bû ji bo gelek şaristanî û eşîrên cihêreng. Ji Paeoniyên ku eslê wan bi nîqaş e, heta Makedoniyên kevnar ên ku împaratoriyeke cîhanî ava kirin, û piştre Romayiyên ku herêm xistin bin serweriya xwe, ev ax bûye şahidê guherînên mezin ên siyasî, çandî û demografîk.

Paeonî: Kêmasî, Çand û Mîras

Paeonî yek ji gelên kevnar ên Balkanan bûn ku bi giranî li herêma ku îro dikeve nav sînorên Makedonyaya Bakur û beşên cîran ên Yewnanîstan û Bulgaristanê dijiyan.8 Koka etnîkî ya Paeoniyan mijareke gengeşî û nîqaşê ye di nav zanyaran de. Çavkaniyên kevnar û lêkolînên hemdem teoriyên cihêreng pêşkêş dikin; hin wan wekî şaxek ji Trakiyan 2, hinên din wekî Îlîrî, Yewnanî, Frîgî, an jî gelekî bi eslê xwe tevlihev dibînin.8 Irwin L. Merker, di analîza xwe ya li ser navên kesan û cihan de, amaje dike ku dibe Paeonî ji koka “Hêlênî” bin, her çend ew qas paşvemayî bûn ku wekî Hêlênên klasîk neyên hesibandin.10 Li gorî Radoslav Katičić, nêrîna serdest ew e ku ew bi eslê xwe “Îlîrî” bûn, lê hin zanyar koka Yewnanî û zimanekî wan ê ku dibe dialektek Yewnaniya kevnar be, pêşniyar dikin.8 Merker bi xwe navên keyên Paeonî yên wekî Agis, Ariston, Audoleon û Lycceius wekî navên ku bi zelalî bi Yewnanî ve girêdayî ne û bi Yewnanî tên şîrovekirin, dinirxîne.8 Pausanias jî Paeon, bavkalê efsanewî yê Paeoniyan, wekî birayê Epeios û Aitolos, bavkalên eşîrên Yewnanî yên Epeiyan û Aitoliyan, bi nav dike, ku ev yek nîşan dide ku Yewnaniyên kevnar Paeoniyan wekî beşek ji cîhana Hêlênîk didîtin.8 Lêbelê, kêmasiya çavkaniyên nivîskî yên rasterast ji Paeoniyan bixwe û nebûna kolanên arkeolojîk ên berfireh li herêma wan, destnîşankirina قطعی ya koka wan dijwar dike.10

Di warê çandî de, Paeonî ji gelek eşîrên serbixwe pêk dihatin ku paşê di bin desthilatdariya keyekî de bûn yek û Keyaniya Paeonyayê ava kirin.8 Ol û baweriyên wan perestina Rojê, ku wekî dîskeke biçûk a gilover li ser serê stûnekê dihat çespandin, û kulta Dionysus, ku di nav wan de wekî Dyalus an Dryalus dihat nasîn, dihewand. Herodot behs dike ku jinên Trakî û Paeonî ji bo şahbanû Artemis (dibe ku Bendis) qurban pêşkêş dikirin.8 Derbarê urf û adetên wan de agahî kêm in. Tê zanîn ku wan bîraya cehîn û vexwarinên cuda yên ji giya û pincaran hatine çêkirin vedixwarin. Jinên Paeonî bi kedkarî û hunermendiya xwe navdar bûn; Herodot çîroka jineke Paeonî vedibêje ku Daryûs li Sardîsê dîtiye ku bi yekcarî cerdevanek li ser serê xwe hilgirtiye, hespekî dibir avdanê, û ketan dirêsiya.8 Diravên ku ji hêla keyên Paeonî ve di sedsalên 4an û 3an BZ de hatine derxistin, çavkaniyeke girîng in ji bo têgihiştina serwerî û aboriya wan.10

Têkiliyên Paeoniyan bi gelên cîran re tevlihev bû. Li bakur û rojava bi gelên Îlîrî re, û li başûr bi Makedoniyan re sînordar bûn, lê ev sînor gelek caran bêîstîkrar bûn.8 Berfirehbûna dewleta Makedonî di sedsala 4an BZ de bû sedema damezrandina çend bajarên nû li başûrê Paeonyayê, wek Îdomenae û Antîgoneîa.8 Di Îlyadaya Homer de, Paeonî wekî hevalbendên Troyayiyan tên nîşandan.9

Di dîroka xwe de, Paeonî rastî gelek serweriyan hatin. Di dema Daryûsê Hystaspes de, ew heta Perînthusê li Trakyayê li ser Propontîsê belav bûbûn û demekê tevahiya Mygdonia û Crestonia di bin kontrola wan de bû.8 Di sedsala 6an BZ de, Persên Axamenî di bin Daryûsê Mezin de Paeonî zept kirin û herêma wan xistin nav împaratoriya xwe.1 Paşê, di sala 355-354 BZ de, Philip II yê Makedonî, sûd ji mirina Key Agis ê Paeonî wergirt û li dijî cîranê xwe yê bakur seferek pêk anî da ku wê zept bike.9 Bi vî awayî, başûrê Paeonyaya kevnar ji hêla keyaniya Makedonî ve hate pêvekirin û wekî “Paeonyaya Makedonî” hate binavkirin.1 Tevî vê yekê, Paeoniyan di bin Îskenderê Mezin de jî di artêşa Makedonî de xizmet kirin.10 Lêbelê, serxwebûna Paeoniyan bi dawî hat dema ku di sala 280 BZ de êrîşkarên Galî axa wan wêran kirin û zexteke din ji aliyê Dardaniyan ve li wan hate kirin, ku di encamê de neçar man ku bi Makedoniyan re bibin yek. Tevî hewldanên wan ên hevbeş, Paeonî û Makedonî têk çûn. Paeonya dîsa xwe kom kir, lê di sala 217 BZ de, keyê Makedonî Philip V bi ser ket ku herêmên cihê yên Dassaretia û Paeonyayê bike yek û bixe nav împaratoriya xwe.8 Ev pêvajoya helandinê ya demdirêj di nav şaristaniyên Makedonî û paşê Romayî de bû sedem ku nasnameya çandî ya cihê ya Paeoniyan bi demê re winda bibe, û îro şopandina mîrasa wan a taybet dijwar dike.1

9

Nebûna çavkaniyên nivîskî yên rasterast ji Paeoniyan bixwe 10 û girêdayîbûna bi çavkaniyên Yewnanî û Romayî re, dibe sedem ku dîroka Paeoniyan her tim di bin siya şaristaniyên mezin ên cîran de bimîne. Dîroknasên Yewnanî û Romayî, wek Herodot, Thucydides, Pausanias, û Livy, agahiyên girîng pêşkêş dikin, lê ev agahî ji perspektîfa “yên din” tên, ku dibe xwedî rojev û biasên xwe bin.8 Kêmasiya delîlên arkeolojîk ên berfireh û sîstematîk ji herêma Paeonî vê pirsgirêkê girantir dike.11 Ji ber vê yekê, nîqaşên li ser koka Paeoniyan bi giranî li ser şîrovekirina delîlên zimanî yên bisînor û referansên dîrokî yên ne-rasterast dimîne, ku ji bo dîroknasên hemdem dijwariyekê derdixe holê da ku wêneyekî objektîf ê Paeoniyan ava bikin.

Serdema Makedoniyên Kevnar: Berfirehbûn û Nasname

Serdema Makedoniyên kevnar ji bo herêma ku îro Makedonyaya Bakur e, qonaxeke diyarker bû. Ji keyaniyeke piçûk a li peravên cîhana Yewnanî, Makedonya di bin rêberiya Philip II û kurê wî Îskenderê Mezin de veguherî hêzeke cîhanî, împaratoriyek ava kir û serdemeke nû ya bi navê Serdema Hêlênîstîk da destpêkirin.

Koka etnîkî ya Makedoniyên kevnar mijareke ku ji mêj ve di nav zanyaran de tê nîqaşkirin û heta roja îro jî xwedî bertekên siyasî ye.14 Pirs ev e ka gelo ew Yewnanî bûn, gelekî nêzîkî Yewnanan bûn, an jî gelekî cihê bûn. Çavkaniyên dîrokî û delîlên arkeolojîk wêneyekî tevlihev pêşkêş dikin. Di mîtolojiya Yewnanî de, Makedon wekî lehengê eponîm ê Makedonyayê tê binavkirin û Herodot di nîveka sedsala 5an BZ de yekem car bi awayekî dîrokî behsa Makedoniyan dike.3 Heta sedsala 5an BZ, elîta Makedonî rengekî Yewnaniya kevnar wekî zimanê dîwanê û nivîsandinê pejirandibû û keyaniyek yekbûyî ava kiribû.14 Lêbelê, hin zanyar, wek Eugene Borza, amaje dikin ku her çend dîwana Makedonî Yewnanî wekî lingua franca bikar dianî jî, keyanî nasnameyeke siyasî û çandî ya cihê ji bajar-dewletên Yewnanî yên klasîk diparast.15 Delîlên arkeolojîk jî destnîşan dikin ku ji sedsala 14an BZ ve dibe ku têkiliyeke Mîkenî (şaristaniyeke Yewnaniya kevnar) bi hundirê Makedonyayê re hebûye.3

Berfirehbûna Keyaniya Makedonî wekî pêvajoyeke sê-qonaxî tê teswîrkirin.3 Destpêkê, Makedoniyan cîranên xwe yên bakur bindest kirin, di nav de Paeonî, Îlîrî û Trakî. Ev yek ji bo ewlekirina sînorên keyaniyê û peydakirina çavkaniyên mirovî û madî ji bo kampanyayên paşerojê girîng bû. Piştre, di bin rêberiya Philip II (359-336 BZ) de, Makedonya berê xwe da dewletên başûr û navenda Yewnanîstanê û bi rêya feth û dîplomasiyê serweriya xwe li ser piraniya Yewnanîstanê ferz kir.3 Philip II artêşeke bihêz ava kir, ku di nav de falanksa Makedonî ya navdar hebû, û Makedonya gihand pozîsyoneke serdest li Yewnanîstanê.14 Qonaxa sêyemîn û herî navdar di bin kurê Philip, Îskenderê Mezin (336-323 BZ) de pêk hat. Îskender artêşeke pan-Hêlênîk bir û Împaratoriya Pers a Axamenî hilweşand, serweriya Makedonyayê heta çemên Nîlê li Misrê û Îndusê li Hindistanê berfireh kir.1

Mirina Îskender di 323 BZ de li Babîlê bû sedema parçebûna împaratoriya wî ya mezin di nav generalên wî de (Diadochî), ku ev yek serdemeke nû, Serdema Hêlênîstîk, da destpêkirin.3 Di vê serdemê de, dewletên paşverû yên wekî Keyaniya Ptolemaîk li Misrê, Împaratoriya Seleukî li Asyayê, û Keyaniya Antîgonîd li Makedonyayê bi xwe hatin damezrandin. Makedonya wekî navendeke çandî û siyasî ya Yewnanî li herêma Deryaya Navîn ma.3 Lêbelê, nîqaşa li ser “Yewnanîbûna” Makedoniyên kevnar ne tenê pirsgirêkek akademîk e, lê belê bingeha îdiayên neteweyî yên hemdem û gengeşiyên siyasî yên di navbera Makedonyaya Bakur û Yewnanîstanê de ye. Bکارanîna sembolên kevnar (wek Rojê Vergina û peykerê Îskender) ji hêla Makedonyaya Bakur ve wekî “destdanîna çandî” ji hêla Yewnanîstanê ve tê dîtin.16 Vebêjeya neteweyî ya Makedonyaya Bakur a hemdem girêdaneke rasterast bi Makedoniyên kevnar û Îskenderê Mezin re datîne, ku ev yek ji bo xurtkirina nasnameya neteweyî û meşrûiyeta dîrokî tê kirin.16 Yewnanîstan, ji aliyê din ve, îdia dike ku Makedoniyên kevnar beşek ji mîrasa Hêlênîk in û bikaranîna nav û sembolên Makedonî ji hêla komara nûjen ve wekî gefek li ser mîrasa xwe û potansiyel îdiayên axê dibîne.16 Peykerê “Şervanê li ser Hespê” (Îskender) li Skopjeyê 16 û bikaranîna Rojê Vergina bûne sembolên vê gengeşiyê. Ji ber vê yekê, şîrovekirina dîroka kevnar rasterast bandorê li têkiliyên navneteweyî û polîtîkayên nasnameyê yên îroyîn dike.

Stratejiya berfirehbûnê ya Philip II, ku bi bindestkirina cîranên “barbar” ên bakur (Paeonî, hwd.) dest pê kir berî ku berê xwe bide bajar-dewletên Yewnanî yên başûr 3, modelekê ji bo avakirina împaratoriyê nîşan dide. Ev bindestkirina bakur ji bo ewlehiya sînoran û peydakirina çavkaniyan ji bo kampanyayên paşê krîtîk bû. Piştî ewlekirina bakur, Philip II karîbû hêza xwe li ser bajar-dewletên Yewnanî yên başûr û navendî bicivîne. Ev stratejî – yekem konsolîdekirina herêma xwe ya nêzîk û paşê berfirehbûna ber bi hêzên mezintir – dikare wekî modelek ji bo avakirina hêzê were dîtin û dibe ku paralelên wê di stratejiyên netewesaziyê yên paşê de li Balkanan hebin, ku tê de komên etnîkî yên bihêztir hewl dane ku komên piçûktir an cîran bixin bin bandora xwe an asîmîle bikin.

Serdema Romayê: Veguhertin û Bandor

Piştî serdema Hêlênîstîk, hêzeke nû li Deryaya Navîn derket holê: Roma. Têkiliyên di navbera Keyaniya Makedonî û Komara Romayê de bi pevçûnan dest pê kir û bi zeptkirina Makedonyayê ji hêla Romayê ve bi dawî bû, ku ev yek guhertinên kûr û mayînde di warê siyasî, îdarî, çandî û civakî de li herêmê anî.

Pevçûnên sereke di navbera Makedonya û Romayê de wekî Şerên Makedonî-Romayî têne nasîn. Piştî Şerê Sêyemîn ê Makedonî (171–168 BZ) û têkçûna Perseusê Makedonî li Pydnayê, Romayiyan keyaniya Makedonî hilweşand.3 Di destpêkê de, Makedonya li çar komarên mişterî (merîd) hate dabeşkirin ku paytextên wan Amphipolis, Thessalonica, Pella, û Pelagonia bûn.4 Lêbelê, serhildaneke kurt a di bin rêberiya Andriscus de, ku xwe wekî keyê dawî yê Makedonyayê dida nasîn, bû sedema Şerê Çaremîn ê Makedonî (150–148 BZ). Piştî têkbirina Andriscus, Romayê di sala 146 BZ de parêzgeha Makedonyayê bi fermî ava kir.1 Ev parêzgeh ne tenê keyaniya Makedonî ya berê, lê herwiha Epirus, Thessaly, û beşên Îlîrya, Paeonya û Trakyayê jî dihewand.4 Paytexta parêzgehê Thessalonica bû.4 Di serdema Diocletian de (dawiya sedsala 3an PZ), herêma ku îro Makedonyaya Bakur e, di navbera parêzgehên Macedonia Salutaris (paytext Stobi) û Moesia Prima de hate dabeş kirin.1

(Li vir nexşeyek ku parêzgehên Romayî yên ku herêma Makedonyaya Bakur a îroyîn digirin (Macedonia, Moesia Superior, Macedonia Salutaris, Moesia Prima) di serdemên cuda yên Romayê de nîşan dide, dê bê bicîkirin, li ser bingeha.1)

Di bin serweriya Romayê de, herêm guhertinên mezin di warê rêveberî û binesaziyê de dît. Rêveberiya Romayê sîstemeke nû ya qanûnî û îdarî anî. Yek ji projeyên herî girîng ên binesaziyê avakirina Via Egnatia bû, rêyeke sereke ya leşkerî û bazirganiyê ku Deryaya Adriyatîk bi Deryaya Egeyî û Konstantînopolê ve girêdida û ji navenda herêma Makedonyayê derbas dibû.4 Ev rê ne tenê ji bo kontrola leşkerî û bazirganiyê, lê herwiha ji bo belavkirina çanda Romayê û paşê Xirîstiyantiyê jî roleke krîtîk lîst. Bajarên li ser vê rêyê, wek Heraklea Lînkestîs û Stobî, geş bûn û bûn navendên girîng.4 Avakirina Via Egnatia ne tenê projeyeke binesaziyê bû; ew amûreke stratejîk a sereke bû ji bo kontrola leşkerî, hêsankirina bazirganiyê, û belavkirina çanda Romayê (û paşê Xirîstiyantiyê) li seranserê Balkanan. Girîngiya wê ya demdirêj ji bo girêdana Rojhilat û Rojava heta serdema Osmanî û nûjen jî berdewam kir. Rê ji bo tevgera bilez a leşkerên Romayî, ku ji bo tepeserkirina serhildanan û parastina sînoran krîtîk bû, hêsan dikir. Ew her wiha rêyeke bazirganiyê ya sereke bû, ku bajarên li ser rêya wê geş dikirin û entegrasyona aborî ya herêmê bi Împaratoriyê re xurt dikir. Bi hêsankirina rêwîtiyê, Via Egnatia di heman demê de belavbûna raman, ol (wek Xirîstiyantiyê) û hêmanên çandî yên Romayî jî hêsan kir.

Bandora çandî û zimanî ya Romayê kûr bû. Pêvajoya Romanîzekirinê, her çend bi lez û kûrahiyeke cihêreng li herêmên cuda pêk hatibe jî, bandor li ser civaka herêmî kir. Zimanê Latînî, nemaze di rêveberî, artêş û koloniyên Romayî de, li kêleka zimanê Yewnanî, ku li herêmê zimanê çand û bazirganiyê yê serdest mabû, belav bû.4 Zimanên kevnar ên gelên Trakî-Îlîrî yên herêmî, wek Paeonî, hêdî hêdî winda bûn û bandora wan a çandî di bin zexta Romanîzekirin û Hêlênîzekirinê de kêm bû.1 Dabeşkirina herêmê di navbera parêzgehên cuda yên Romayê de (Macedonia, Moesia, paşê Macedonia Salutaris û Moesia Prima) 1 û guhertina paytextan 4, ne tenê biryarên îdarî bûn. Dibe ku ev stratejiyên ji bo birêvebirina nifûsên cihêreng û kontrolkirina herêmên bi potansiyela serhildanê nîşan bidin. Mînak, veqetandina Dardania (herêmek bi nasnameya xwe ya Îlîrî ya xurt) ji Makedonyayê û tevlîkirina wê di Moesia de dibe ku armanc jê lawazkirina girêdanên herêmî û xurtkirina kontrola Romayê bû. Ev dabeşkirinên kevnar dibe ku bingehek ji bo cudahiyên herêmî yên paşê jî danîbin.

3. Serdema Bîzansê: Pirrengiya Olî û Çandî

Piştî parçebûna Împaratoriya Romayê di sala 395 PZ de, herêma ku îro Makedonyaya Bakur e, ket bin kontrola Împaratoriya Romaya Rojhilat, ku paşê wekî Împaratoriya Bîzansê hate nasîn.5 Ev serdem, ku hema hema hezar salî dom kir, bi guherînên mezin ên demografîk, olî û çandî, û herwiha bi pevçûnên berdewam ji bo kontrola herêmê tê nasîn.

Di sedsalên destpêkê yên serweriya Bîzansê de, herêm rastî êrîşên gelek gelên koçber hat, di nav de Goth, Hun û Avar.1 Van êrîşan zirareke mezin da gundewar û bajarên dewlemend ên Makedonyaya Romayî û bandorek neyînî li ser îstîqrara herêmê kir. Lêbelê, guherîna herî girîng a demografîk hatina eşîrên Slavî bû. Di sedsala 6an PZ de, komên Slavî, ku di çavkaniyên Bîzansî de wekî “Sklavênî” (Sclavenes) dihatin binavkirin, dest bi koçkirin û bicihbûna li herêmê kirin.1 Vê koçberiyê bi awayekî bingehîn pêkhateya etnîkî û çandî ya herêmê guhert, û Makedoniyên îroyîn bi gelemperî koka xwe digihînin van eşîrên Slavî.18 Sklavêniyan gelek caran, bi tena serê xwe an jî bi alîkariya Bulgar an Avaran, êrîşî Împaratoriya Bîzansê dikirin.1

Di sedsala 9an de, piraniya herêmê ket bin kontrola Împaratoriya Bulgarî ya Yekem. Di sala 837 PZ de, tevahiya herêmê tevlî împaratoriya Bulgarî bû.1 Di bin Tsar Samûêl de (dawiya sedsala 10an), Ohrî bû navenda siyasî û çandî ya Împaratoriya Bulgarî ya Yekem û herwiha navenda Patrîkxaneya Bulgarî.1 Ev yek girîngiya Ohrî wekî navendeke olî û çandî ji bo Cîhana Slavî xurt kir.5 Lêbelê, serweriya Bulgarî ne mayînde bû. Împaratoriya Bîzansê di bin Împarator Basil II de di sala 1018an de herêm ji nû ve zept kir û wekî Temaya (parêzgeha) Bulgaristanê xist nav împaratoriya xwe.1

Her çend navê “Xanedana Makedonî” (867-1056) li ser xanedaneke Bîzansî ya navdar hebe jî, girîng e ku were zanîn ku ev xanedan bi eslê xwe ne ji herêma erdnîgarî ya Makedonyayê bû, lê ji Trakyayê bû.19 Lêbelê, serdema vê xanedanê wekî “Ronesansa Makedonî” tê binavkirin, ji ber ku di warê wêje, huner û hêza leşkerî de geşedaneke mezin ji bo Împaratoriya Bîzansê anî.19 Di vê serdemê de, bajarên împaratoriyê berfireh bûn, û dewlemendî li parêzgehan belav bû ji ber ewlehiya nû.20 Her çend navenda vê ronesansê Konstantînopol bû, îstîqrara û dewlemendiya ku wê serdemê anî, dibe ku bandorek erênî li ser parêzgehên wekî herêma Makedonyayê jî kiribe, bi taybetî di warê avakirina dêr û manastiran û pêşxistina hunera Bîzansî de, ku mînakên wê îro li Ohrî têne dîtin.

Di warê pêşketinên çandî û olî de, Ohrî roleke navendî lîst. Piştî ji nû ve zeptkirina Bîzansê, Serpîskopiya Ohrî di sala 1019an de hate damezrandin.21 Ev serpîskopî, her çend di bin Patrîkxaneya Konstantînopolê de bû jî, xwedî asteke girîng a xweseriyê bû û ji bo parastin û pêşxistina çand û wêjeya Slavî li herêmê girîng bû. Belavbûna Xirîstiyantiyê û xebatên şagirtên Cyril û Methodius, wek St. Clementê Ohrî, bû sedema pêşketina alfabeyên Glagolîtîk û Kîrîlî û zimanê Slavoniya Kevin a Dêrî, ku Ohrî yek ji navendên wê yên sereke bû.1 Pevçûna di navbera Împaratoriya Bîzansê û Împaratoriya Bulgarî ya Yekem de ji bo kontrola herêma Makedonyayê 1 ne tenê şerekî siyasî û leşkerî bû, lê di heman demê de ji bo serweriya çandî û olî jî bû. Hilbijartina Ohrî wekî navenda Patrîkxaneya Bulgarî 1 û paşê damezrandina Serpîskopiya Ohrî ya xweser 21 di bin Bîzansê de, girîngiya stratejîk a herêmê ji bo her du aliyan û hewldanên ji bo avakirina nasnameyên cihê nîşan dide. Kontrola li ser dêrê û nasnameya olî wekî amûrek ji bo kontrola siyasî û çandî dihat dîtin.

Di sedsalên 13an û 14an de, kontrola Bîzansê li ser herêmê bi serdemên serweriya Bulgarî û Serbî ya navberî hate qutkirin. Mînak, Konstantin Asen, mîrekî berê yê ji Skopjeyê, ji 1257 heta 1277 wekî tsarê Bulgaristanê hikûm kir. Paşê, Skopje di bin Stefan Dušan de bû paytexta Împaratoriya Serbî.1 Piştî hilweşîna împaratoriya Serbî, herêm bû qada desthilatdariya mîrên Serb ên herêmî yên serbixwe ji malbatên Mrnjavčević û Dragaš.1 Herwiha, di sedsalên 12an, 13an û destpêka 14an de, beşên rojavayê Makedonyaya Bakur a îroyîn di bin kontrola malbata mîrên Albanî ya Gropa de bûn, ku li herêmên di navbera Ohrî û Debarê de hikûm dikirin.1

(Li vir nexşeyek ku nîşan bide ka herêma Makedonyaya Bakur a îroyîn çawa di nav temayên (parêzgehên leşkerî-sivîl) Bîzansî yên cihêreng de (wek Tema Makedonya, Tema Bulgaristan, Tema Selanîk) û keyaniyên Bulgarî û Serbî yên serdema navîn de cih digirt, dê bê bicîkirin, li ser bingeha.23)

Tevlîheviya siyasî û guherînên îdarî yên pirjimar ên serdema Bîzansê bandoreke kûr li ser pêşeroja herêmê hişt. Têgihiştina ka herêma Makedonyaya Bakur di kîjan yekîneyên îdarî yên Bîzansî (temayan) de bû û kengê di bin kontrola Bulgar an Serban de bû, ji bo têgihiştina dîrokî girîng e. Her çend “Tema Makedonya” ya Bîzansî bi erdnîgarî bi piranî li Trakyayê bû 23, herêma Makedonyaya Bakur a îroyîn di nav temayên din ên wekî Tema Bulgaristan an Tema Selanîk de cih digirt. Ev dabeşkirinên îdarî û pevçûnên siyasî tevlîheviya serdemê û cihêbûna herêmê di navbera hêzên cihêreng de ronî dikin.

4. Serdema Osmanî: Mîras û Guhertinên Civakî

Zeftkirina herêma Makedonyayê ji hêla Împaratoriya Osmanî ve di dawiya sedsala 14an de, qonaxeke nû û dirêj di dîroka herêmê de da destpêkirin. Ev serdem, ku zêdetirî 500 salan dom kir, guhertinên bingehîn di warê siyasî, civakî, demografîk, çandî û olî de bi xwe re anî û şopeke mayînde li ser nasnameya Makedonyaya Bakur a îroyîn hişt.

Rêya Osmaniyan ber bi Balkanan ve bi serketinên leşkerî yên girîng vebû. Şerê Marîtsayê di sala 1371ê de, ku tê de artêşên Serb û hevalbendên wan ji hêla Osmaniyan ve hatin têkbirin, û mirina Key Vukašin Mrnjavčević û birayê wî Jovan Uglješa, deriyên Balkanan ji Osmaniyan re vekir.24 Piştî vî şerî, piraniya Serbistanê li mîrîtiyên piçûktir parçe bû, û Keyaniya Prilepê di bin kurê Vukašin, Marko de, bû dewleteke vassal a Osmaniyan.24 Lêbelê, bûyera diyarker Şerê Kosovayê yê sala 1389an bû. Her çend her du aliyan jî windahiyên mezin dan û serokên xwe winda kirin, Osmaniyan karîbûn bi hêsanî artêşeke nû kom bikin, lê hêzên herêmî nikarîbûn vê yekê bikin.24 Vî şerî çarenûsa herêma Makedonyayê û piraniya Balkanan ji bo sedsalên pêş de mohr kir. Skopje (Üsküp) di 19ê Çileya 1392an de ket bin destê Tirkan, û heta destpêka sedsala 15an, tevahiya Vardara Makedonyayê di bin kontrola Osmanî de bû.1

Di bin rêveberiya Osmanî de, herêm wekî beşek ji Eyâleta Rûmeliyê hate birêvebirin.1 Navê “Rumeli” bi Tirkî tê wateya “Axa Romayiyan”, ku amaje bi axên ku ji Împaratoriya Bîzansê (Romaya Rojhilat) hatibûn zeptkirin, dike.24 Paytexta yekem a Rûmeliyê dibe ku Edirne (Adrianople) bû, ku heta fetha Konstantînopolê di 1453an de paytexta Osmaniyan bû. Di sedsala 18an de, Manastir (Bitola ya îroyîn) wekî cîgirekî waliyê Rûmeliyê derket pêş, û di sala 1836an de, bi fermî bû paytexta eyaletê.24 Bajarên wek Skopje û Bitola bûn navendên îdarî, bazirganî û çandî yên girîng di nav Împaratoriya Osmanî de.1 Sîstema Milet a Osmanî, ku tê de civakên ne-Misilman li ser bingeha olî dihatin organîzekirin û di karûbarên xwe yên navxweyî de xwedî xweseriyekê bûn, bandoreke mezin li ser komên olî yên herêmê kir. Ev sîstem, her çend xweseriyekê dida, di heman demê de bû sedema xurtkirina nasnameyên olî li ser hesabê nasnameyên etnîkî an neteweyî yên potansiyel. Ev yek di sedsala 19an de, dema ku tevgerên neteweyî yên Xirîstiyan derketin holê, bû faktorek tevlihevker, ji ber ku dêr û nasnameya olî bi îdeolojiyên neteweyî yên nû re li hev ketin.

Serdema Osmanî guhertinên mezin ên demografîk û çandî bi xwe re anî. Bicihbûna Tirkan û komên din ên Misilman li herêmê zêde bû.21 Beşek ji nifûsa herêmî, di nav de hin Slav û piraniya Albanan, Îslamiyet qebûl kirin.7 Makedoniyên Misilman, ku wekî Torbeş têne nasîn, bi gelemperî çand û adetên xwe yên Makedonî parastin, lê gelek ji wan wekî Tirk hatin asîmîlekirin.21 Bandora mîmariya Osmanî li bajaran bi avakirina mizgeft, bazar (çarşî), hemam û karwansarayan bi zelalî xuya dibe.25 Mînak, li bajarên wek Skopje û Bitola, bi qanûnên ku avahiyên Xirîstiyanî ji yên Îslamî bilindtir qedexe dikirin, siluetên bajaran di bin serweriya mînareyan de bûn.24

Tevî serweriya dirêj a Osmanî, berxwedan û serhildanên herêmî jî hebûn. Çalakiyên lehengê Albanî Skenderbeg di sedsala 15an de, ku tê de beşên rojavayê herêma Makedonyayê bûn qada şerê Osmanî-Albanî ji bo zêdetirî 20 salan (1444–1467), mînakeke girîng e.24 Di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de, bi qelsbûna Împaratoriya Osmanî û xurtbûna tevgerên neteweyî yên Balkanî, herêma Makedonyayê bû navenda “Pirsa Makedonî”. Bulgaristan, Serbistan û Yewnanîstan her yekê îdiayên xwe li ser herêmê hebûn û ji bo bandora li ser nifûsa wê ya tevlihev ketin pêşbaziyê. Ev pêşbazî bi propaganda, avakirina dibistan û dêran, û piştgirîkirina komên çekdar dihat meşandin. Yek ji bûyerên herî girîng ên vê serdemê Serhildana Îlîndenê ya 2ê Tebaxa 1903an bû, ku tê de Komara Kruševoyê ya kurt hate ragihandin.1 Kêmbûna hêza navendî ya Osmanî û zêdebûna bandora hêzên Ewropî li Balkanan, ne tenê rê li ber tevgerên neteweyî vekir, lê di heman demê de bû sedema destwerdana hêzên mezin, wek piştî Peymana San Stefano (1878) ku Bulgaristaneke mezin ava kiribû û paşê di Kongreya Berlînê de hate guhertin.5

Dawiya serweriya Osmanî li Makedonyayê bi Şerên Balkanê (1912-1913) hat. Di Şerê Yekem ê Balkanê de (1912), dewletên Balkanî (Serbistan, Yewnanîstan, Bulgaristan û Montenegr) li dijî Împaratoriya Osmanî şer kirin û piraniya axa wê ya Ewropî zept kirin.5 Ev şer 500 sal serweriya Osmaniyan li Balkanan bi dawî anî.24 Lêbelê, nakokiyên di navbera hevalbendên Balkanî de li ser dabeşkirina axên zeptkirî bû sedema Şerê Duyem ê Balkanê (1913), ku tê de Yewnanîstan û Serbistan Bulgaristan têk birin û piraniya herêma Makedonyayê di navbera xwe de parve kirin.5 Beşê ku dikeve nav sînorên Makedonyaya Bakur a îroyîn, ku wekî Vardara Makedonyayê dihat nasîn, ket bin kontrola Serbistanê.

(Li vir nexşeyek ku nîşan bide ka axa Makedonyaya Bakur a îroyîn çawa di nav vîlayetên Osmanî yên wekî Kosova, Manastir û Selanîk de û sancakên wan ên têkildar de (dawiya sedsala 19an – destpêka sedsala 20an) dabeş bûbû, dê bê bicîkirin, li ser bingeha.24)

Dabeşkirinên îdarî yên Osmanî, wek vîlayet û sancakan, bandor li ser pêşketina herêmî û nasnameyên paşê kirin. Herêma Makedonyaya Bakur a îroyîn bi giranî di nav Vîlayeta Kosovayê (bi sancakên Üsküp û Prizren ku Tetovo dihewand), Vîlayeta Manastirê (bi sancakên Manastir, Dibra û Ohri), û Vîlayeta Selanîkê (bi sancaka Selanîkê ku Kavadarci, Strumica, Veles, Dojran û Gevgelija dihewand) de cih digirt.24 Têgihiştina van dabeşkirinan ji bo fêmkirina çarçoveya siyasî û îdarî ya herêmê di dawiya serdema Osmanî de girîng e.

5. Şûnwarên Arkeolojîk ên Girîng

Makedonyaya Bakur xwedî mîrateyeke arkeolojîk a dewlemend û cihêreng e ku şahidiya dîrokeke dirêj û tevlîhev dike. Ji şaristaniyên pêşdîrokî bigirin heta serdemên Paeonî, Makedonî, Romayî û Bîzansî, gelek şûnwarên girîng hatine keşfkirin ku ronahiyê didin ser jiyan, çand, ol û hunera gelên ku li vê axê jiyane. Vedîtinên li van şûnwaran ne tenê ji bo têgihiştina dîroka herêmî, lê herwiha ji bo dîroka Balkanan û cîhana Deryaya Navîn bi giştî girîng in. Cihêrengiya şûnwarên arkeolojîk ne tenê kûrahiya dîrokî, lê di heman demê de guherînên mezin ên di pergalên bawerî, rêxistinên civakî, û girêdanên çandî de li seranserê hezarsalan nîşan dide. Gelek ji van şûnwaran li ser rêyên bazirganî û stratejîk ên girîng hatine avakirin, ku ev yek ne tenê dewlemendiya wan a aborî, lê di heman demê de sedema wêrankirin û ji nû ve avakirina wan a dubare di serdemên pevçûnan de jî şîrove dike.13 Ji ber vê yekê, mîmariya wan qat bi qat e û dîroka tevlihev a herêmê nîşan dide.

Stobî: Ev bajarê kevnar, ku li devê çemên Axios (Vardar) û Erigon (Crna Reka) ye 27, yek ji şûnwarên arkeolojîk ên herî girîng ên Makedonyaya Bakur e. Dîroka Stobî vedigere serdema Paeoniyan, ku Titus Livius jê re dibêje “urbs vetus” (bajarê kevn).28 Di serdema Romayê de, Stobî geş bû û bû navendeke mezin a bazirganî, îdarî û leşkerî.27 Di dema Împarator Augustus de statuya “Civium Opiddum Romanorum” û paşê jî “Municipium” wergirt.13 Di dema Împarator Vespasian (69-79 PZ) de, Stobî dest bi çapkirina diravên xwe kir.13 Vedîtinên sereke yên li Stobî şanoyeke mezin a ji sedsala 2an PZ, perestgeha xwedawendên Misrî Îsîs û Serapîs, avahiyek bi navê “Avahiya bi Kemeran” (dibe ku pirtûkxane), û gelek xaniyên dewlemend ên bi mozaîkên spehî yên wekî “Kasaya Romayî”, “Mala Parthenius”, “Qesra Theodosian” û “Mala Peristeria” ne.13 Yek ji vedîtinên herî girîng kinîseya (sînagoga) Polycharmos e, ku hebûna civakeke Cihû ya organîze li Stobî di sedsalên destpêkê yên PZ de piştrast dike.13 Bi belavbûna Xirîstiyantiyê re, Stobî bû navendeke episkopal a girîng. Bazîlîkaya Episkopal a Kevin (dawiya sedsala 4an) û Bazîlîkaya Episkopal a Nû (dawiya sedsala 5an) şahidên vê yekê ne.13 Bûdiyos, yekem episkopê tomarkirî yê Stobî, beşdarî Konseya Nikeyayê ya Yekem (325 PZ) bû.28 Stobî di dîroka xwe de rastî gelek wêrankariyan hatiye, di nav de êrîşa Hunan di 447 PZ de û erdhejeke mezin di sala 518 PZ de, ku bû sedema hilweşîna wê ya gav bi gav.13

Heraklea Lînkestîs: Ev bajarê kevnar, ku ji hêla Philip II yê Makedonî ve di sedsala 4an BZ de hatiye damezrandin 26, li herêma Lînkestîsê, li nêzîkî Bitolaya îroyîn, cih digire. Heraklea li ser rêya girîng a Romayî Via Egnatia bû û di serdema Romayê de geşedaneke mezin dît, bû navendek ji bo dadwerên herêmî.26 Vedîtinên arkeolojîk ên li Herakleayê şanoyeke Romayî ya bi qasî 3000 kursî, term (hemamên giştî), portîko (stûnbar), û gelek bazîlîkayên Xirîstiyanî yên destpêkê dihewînin.26 Ya herî navdar Bazîlîkaya Mezin e, ku bi mozaîkên xwe yên spehî yên qatan navdar e. Mozaîka narteksê ya vê bazîlîkayê, ku dîmenên ji baxçeyê Edenê û sembolên Xirîstiyanî yên destpêkê nîşan dide, yek ji mînakên herî baş ên hunera mozaîkê ya destpêka serdema Bîzansê li Balkanan tê hesibandin.26 Herwiha, mozaîkên li rezîdansa episkopal jî pir bi hûrgilî û bi nirx in.26 Jiyana li Herakleayê di dawiya sedsala 6an PZ de, piştî êrîşên Avar û Slavan, bi dawî bû.30

Kokîno: Ev şûnwargeha megalîtîk a bêhempa, ku li nêzîkî Kumanovoyê ye û li ser lûtkeya Tatićev Kamen di bilindahiyeke 1030 metreyî de cih digire, wekî çavdêriyeke astronomîk a ji Serdema Bronzê (nêzîkî 1800 BZ) tê nasîn.31 Kokîno di sala 2001ê de ji hêla arkeolog Jovica Stankovski ve hate keşfkirin.32 Şûnwargeh ji du platforman pêk tê û tê de nîşankerên kevirî hene ku ji bo şopandina tevgerên Rojê (di dema rojev û ekinoksan de) û Heyvê hatine bikaranîn.31 Herwiha, çar kursiyên kevirî yên mezin (“text”) hatine dîtin ku ber bi rojhilat ve dinêrin û tê texmînkirin ku ji hêla serokên eşîran ve di dema rîtuelan de hatine bikaranîn.33 Vedîtinên seramîk û tiştên din ên rîtuelî destnîşan dikin ku Kokîno ne tenê çavdêriyek bû, lê di heman demê de perestgeheke çiyayî ya pîroz bû ji bo niştecihên Serdema Bronzê.31 Li gorî hin çavkaniyan, NASA Kokîno wekî çaremîn çavdêriya herî kevn a cîhanê rêz kiriye, lê ev îdia bi gengeşî ye.32

Plaoşnîk (Ohrî): Ev şûnwargeha girîng a li Ohrî, ku li başûrê keleha Samûêl e, xwedî qatên çandî yên ji pêşdîrok, antîk û serdema navîn e.35 Plaoşnîk bi taybetî wekî navendeke sereke ya Xirîstiyantiyê û perwerdehiya Slavî tê nasîn. Vedîtinên herî girîng ên li vir bermayiyên dêra St. Clementê Ohrî û gora wî ne, ku di salên 1940î de di nav bermayiyên Mizgefta Sultan Mehmed de hatin dîtin.35 St. Clement, şagirtê Cyril û Methodius, li vir Zanîngeha Ohrî damezrand û di belavkirina nivîs û çanda Slavî de roleke mezin lîst.22 Herwiha, li Plaoşnîkê dêreke polîkonkal a Xirîstiyaniya Destpêkê ya ji sedsalên 5-6an, û bazîlîkayeke sê-nefî ya mezin a Xirîstiyaniya Destpêkê bi narteks, atrîum, û baptîsteriumek bi mozaîkên qatî yên ecêb hatine keşfkirin.35 Mozaîkên baptîsteriumê dîmenên stîlîzekirî yên mêw û tirî, pel, kulîlk, û ajelên kedî û kovî yên wek berx, şêr, tawus, dîk, û çûkên avî, û herwiha formên cihêreng ên xaçê, di nav de svastîka, dihewînin.35

Skupî: Ev bajarê kevnar, ku li nêzîkî Skopjeya îroyîn e, di destpêkê de niştecihbûneke Dardaniyan bû û paşê di sedsala 1an PZ de bû koloniya Romayî ya bi navê Colonia Flavia Scupi.27 Skupî di serdema Romayê de yek ji bajarên herî mezin ên Balkanan bû û xwedî taybetmendiyên bajarî yên pêşketî bû, wek sîstema kanalîzasyonê, rêyên kevirî, hemamên giştî, û germkirina binê erdê.37 Vedîtinên sereke yên li Skupiyê şanoyeke Romayî ya ji sedsala 2an PZ (dema Hadrian), dîwarên parastinê, bazîlîkayek Xirîstiyanî, û nekropolên (goristanên) mezin ên li başûr-rojhilat û bakur-rojava ne, ku tê de bi hezaran gor hatine kolandin û tiştên goran ên cihêreng hatine dîtin.29 Di serdema antîk a dereng de, Skupî bû navendeke olî ya bi hêz û kursiyê episkopalê ji bo parêzgeha Dardanyayê.37 Jiyana bajarî li Skupiyê di dawiya sedsala 6an PZ de, di dema Împarator Maurice de, bi dawî bû.37

Bargala: Ev bajarê zexmkirî yê Bîzansî, ku di navbera sedsalên 4an û 6an PZ de hatiye avakirin, li nêzîkî Ştipa îroyîn, li دامên çiyayê Plačkovica ye.38 Bargala li ser axa eşîra Paeonî ya Derrones, ku di nav eşîrên yekem ên cîhanê de bûn ku diravên zîvîn derxistin, hatiye avakirin.39 Kevirekî nivîskî yê ji sala 371ê PZ behsa avakirina deriyên bajarê Bargala di parêzgeha Romayî ya Dacia Mediterranea de dike.39 Vedîtinên arkeolojîk ên li Bargalayê bazîlîkayeke episkopal a sê-nefî ya bi xemlên mîmarî yên dewlemend, baptîsteriumek, xaniyên bazirganiyê, depoyeke avê, hemamek, û sîstemeke parastinê ya bi şeş bircan û deriyekî sereke yê bi heybet (porta principalis) nîşan didin.38 Li ser yek ji kapîtalên bazîlîkayê, Hermias, Episkopê Bargalayê, duayek ji bo rizgariyê neqş kiriye.39 Herwiha, diravên zêrîn ên Împarator Phokas (602-610) û seramîkên Slavî yên sedsalên 6-7an li şûnwargehê hatine dîtin.38

Tablo 2: Şûnwarên Arkeolojîk ên Sereke û Vedîtinên Girîng

Navê ŞûnwarêSerdema Sereke ya BikaranînêCihê Erdnîgarî (Nêzîkî)Kurteya Vedîtinên GirîngÇavkanî
StobîPaeonî, Romayî (seds. 2 BZ – 6 PZ), Bîzansî DestpêkêGradskoŞano, perestgeha Îsîs û Serapîs, Sînagoga Polycharmos, Kasaya Romayî, Qesra Theodosian, Mala Peristeria, Bazîlîkaya Episkopal a Kevin û Nû, mozaîkên dewlemend, dîwarên parastinê, diravên xwecihî. Bû navenda episkopal.13
Heraklea LînkestîsMakedonî (seds. 4 BZ), Romayî (seds. 2 BZ – 6 PZ), Bîzansî DestpêkêBitolaŞano, term (hemam), portîko, Bazîlîkaya Biçûk û Mezin, mozaîkên qatî yên spehî (bi taybetî mozaîka Narteksê ya Bazîlîkaya Mezin), rezîdansa episkopal. Li ser Via Egnatia.26
KokînoSerdema Bronzê (nêzîkî 1800 BZ)KumanovoÇavdêriya megalîtîk, nîşankerên kevirî ji bo şopandina Roj û Heyvê, kursiyên kevirî (“text”), şopên rîtuelan, seramîk.31
PlaoşnîkXirîstiyaniya Destpêkê (seds. 5-6 PZ), Serdema NavînOhrîDêra St. Clement û gora wî, Zanîngeha St. Clement, dêra polîkonkal a Xirîstiyaniya Destpêkê, bazîlîkaya sê-nefî ya Xirîstiyaniya Destpêkê, baptîsterium bi mozaîkên ecêb. Navenda perwerdehî û çanda Slavî.35
SkupîDardanî, Romayî (Koloniya Flavia, seds. 1-6 PZ)SkopjeŞano, dîwarên parastinê, bazîlîka, nekropolên mezin (bi hezaran gor), binesaziya bajarî ya pêşketî. Navenda episkopal a Dardanyayê.27
BargalaRomayî Dereng, Bîzansî Destpêkê (seds. 4-6 PZ)ŞtipBajarê zexmkirî, bazîlîkaya episkopal a sê-nefî, baptîsterium, xaniyên bazirganiyê, depoya avê, hemam, sîstema parastinê, deriyê sereke, diravên zêrîn ên Phokas, seramîkên Slavî.38
Aqueducta SkopjeyêSedsala 2an PZ (Romayî) an Serdema Bîzansî/OsmanîSkopjeAvaniya avê ya mezin, bi eslê xwe nîqaşbar e.29
Dêra St. John li KaneoSedsala 13an PZOhrîDêreke Bîzansî ya navdar li ser kenarê Gola Ohrî.29

6. Pêkhateya Etnîkî û Çandî ya Hemdem

Makedonyaya Bakur îro welatekî pir-etnîkî, pir-zimanî û pir-olî ye, ku ev yek encama dîrokeke dirêj a koçberî, pevçûn, û lihevcivînên çandî ye. Têgihiştina pêkhateya hemdem a welêt ji bo analîzkirina têkiliyên nav-etnîkî, polîtîkayên pirçandîtiyê, û kêşeyên civakî yên îroyîn bingehîn e. Daneyên serjimêriya herî dawî ya sala 2021ê wêneyekî zelal ê vê tevlîheviyê pêşkêş dikin.

Daneyên Serjimêriya 2021: Kêmnetewe, Ziman û Ol

Li gorî daneyên fermî yên Serjimêriya Nifûs, Malbat û Xanî ya sala 2021an, ku ji hêla Daîreya Statîstîkê ya Dewletê ya Makedonyaya Bakur ve hatine weşandin, nifûsa rûniştî ya welêt 1,836,713 kes e.40

Pêkhateya Etnîkî: Kompozîsyona etnîkî ya Makedonyaya Bakur pirreng e. Makedoniyên etnîkî koma herî mezin pêk tînin, li pey wan Alban, Tirk, Rom, Sirb, Boşnak û Vlach (Aromanî) tên. Rêjeyeke girîng a nifûsê jî heye ku daneyên wan ji çavkaniyên îdarî hatine girtin û ji bo wan girêdana etnîkî nehatiye diyarkirin.40 Ev kategoriya “daneyên ji çavkaniyên îdarî” (7.2%) 40 ne tenê pirsgirêkek metodolojîk e, lê dibe ku nîşana polarîzasyona siyasî ya kûr, nepêbaweriya bi saziyan re, an jî hestiyariyên li dora pirsên nasnameyê be. Tê zanîn ku beşek ji Makedoniyên etnîkî beşdarî hejmartinê nebûne, ku ev yek dikare bandorê li rêjeyan bike.41 Ev “dane-valahî” dikare ji bo analîzên civakî û plansaziya polîtîkayan bibe asteng û bibe sedema spekulasyonan di derbarê mezinahiya rastîn a komên etnîkî de.

Tablo 3: Pêkhateya Etnîkî ya Makedonyaya Bakur (Daneyên Serjimêriya 2021)

Koma EtnîkîHejmara NifûsêRêje (%)Çavkanî
Makedonî1,073,29958.4440
Albanî446,24524.3040
Tirk70,9613.8640
Rom46,4332.5340
Sirb23,8471.3040
Boşnak16,0420.8740
Vlach (Aromanî)8,7140.4740
Yên din / Nediyar / Daneyên ji çavkaniyên îdarî (tevî 7.20% nediyarkirî)147,5728.0440
Giştî (Nifûsa Rûniştî)1,836,71310040

Têbînî: Rêjeya Rom dikare di statîstîkên fermî de kêm were texmîn kirin û dibe ku di rastiyê de bilindtir be (6.5–13%).42 Hejmara “Yên din / Nediyar” li vir ji bo hevsengkirina rêjeyan hatiye hesabkirin û kategoriya “Daneyên ji çavkaniyên îdarî” dihewîne.

Zimanên ku Tên Axaftin: Zimanê Makedonî zimanê fermî yê sereke ye, û zimanê Albanî jî xwedî statuyeke hev-fermî ye, nemaze li herêmên ku Alban lê zêde ne.42 Li gorî serjimêriya 2021an, zimanê Makedonî ji hêla 61.38% ji nifûsê ve wekî zimanê zikmakî tê axaftin, li pey wî zimanê Albanî bi 24.34% tê.40 Zimanên din ên ku ji hêla beşên girîng ên nifûsê ve têne axaftin Tirkî, Romanî, Sirbî, Boşnakî û Aromanî ne.40 Polîtîkaya zimanî destûrê dide bikaranîna zimanên din ên kêmneteweyan li şaredariyên ku ew %20ê nifûsê pêk tînin 44, lê pêkanîna vê yekê di pratîkê de bi kêşeyan re rû bi rû dimîne, wek kêmbûna wergêr û personelên duzimanî.45

Tablo 4: Zimanên ku li Makedonyaya Bakur Tên Axaftin (Daneyên Serjimêriya 2021 – Zimanê Zikmakî)

ZimanHejmara AxêveranRêje (%)Çavkanî
Makedonî (fermî)1,127,39461.3840
Albanî (hev-fermî)447,00124.3440
Tirkî62,7233.4140
Romanî31,7211.7340
Boşnakî15,6150.8540
Sirbî11,2520.6140
Vlach (Aromanî)3,1510.1740
Zimanên din2,7170.1540
Nediyar / Daneyên ji çavkaniyên îdarî (tevî 7.20% nediyarkirî ji bo ziman)135,1397.3640
Giştî (Nifûsa Rûniştî)1,836,71310040

Têbînî: Hejmar û rêjeya “Nediyar / Daneyên ji çavkaniyên îdarî” li vir ji bo hevsengkirina rêjeyan hatiye hesabkirin.

Girêdana Olî: Ola herî belav li Makedonyaya Bakur Xirîstiyaniya Ortodoks e, ku bi piranî ji hêla Makedoniyên etnîkî, Sirb û Aromaniyan ve tê şopandin. Piraniya Ortodoksan girêdayî Dêra Ortodoks a Makedonî ne.21 Îslam ola duyemîn a herî mezin e, ku bi giranî ji hêla Alban, Rom, Tirk, Boşnak û Torbeşan ve tê pejirandin.21 Herwiha, civakên piçûktir ên Katolîk, Protestan, û Cihû jî hene, ligel kesên ku xwe wekî ateîst an agnostîk didin nasîn.21

Tablo 5: Girêdana Olî li Makedonyaya Bakur (Daneyên Serjimêriya 2021)

OlHejmara BawermendanRêje (%)Çavkanî
Xirîstiyanî (Giştî)1,109,90860.4321
– Ortodoks847,39046.1421
– Xirîstiyan (nediyarkirî)242,57913.2121
– Katolîk6,7460.3721
– Xirîstiyanên Protestan ên Evangelîk8,7640.4821
– Yên din ên Xirîstiyan (tevî Protestan, Şahidên Yahowa, hwd.)~3,430~0.1921 (texmînî)
Îslam590,87832.1721
Bêbawer (Ateîst)8,7640.4821
Agnostîk1,9640.1121
Yên din / Nediyar / Daneyên ji çavkaniyên îdarî (tevî 7.20% nediyarkirî)125,1996.8121
Giştî (Nifûsa Rûniştî)1,836,71310040

Têbînî: Hejmara “Yên din ên Xirîstiyan” û “Yên din / Nediyar” li vir ji bo hevsengkirina rêjeyan hatiye hesabkirin û kategoriya “Daneyên ji çavkaniyên îdarî” dihewîne.

Mîrateya Çandî ya Komên Etnîkî

Makedonyaya Bakur mozaîkeke çandî ye ku her komeke etnîkî xwedî mîrate, kevneşopî, huner û zimanê xwe yê taybet e. Ev cihêrengî dewlemendiyeke mezin dide welêt, lê di heman demê de dibe sedema hin kêşeyan jî.

Makedonî: Wekî koma etnîkî ya herî mezin, Makedonî bi gelemperî koka xwe digihînin eşîrên Slavî yên ku di navbera sedsalên 6an û 8an PZ de koçî herêmê kirine.18 Zimanê wan Makedonî ye, ku zimanekî Slavî yê Başûr e û nêzîkî Bulgarî û Sirbî-Xirwatî ye.7 Piraniya Makedoniyan Xirîstiyanên Ortodoks in û girêdayî Dêra Ortodoks a Makedonî ne.7 Çanda gelêrî ya Makedonî dewlemend e û di nav de muzîka folklorî, reqsên gelêrî (wek “oro”, “teşkoto”), kincên neteweyî yên rengîn, û hunerên destan ên wekî neqşên daran û îkonan hene.47 Muzîka Makedonî bi rîtmên xwe yên tevlihev û melodiyên xwe yên hestiyar navdar e.50 Hunera îkonan û neqşên daran xwedî dîrokeke dirêj e li Makedonyayê.47 Festîvalên folklorî yên wekî “Folkfest” li Valandovo, “Rojên Îlîndenê” li Bitola, û “Stranên Bajarê Kevin” li Ohrî girîng in.25 Hin ji navdartirîn wênesazên Makedonî Lazar Licenovski, Nikola Martinoski, û Dimitar Pandilov in, û di warê peykersaziyê de Dimo Todorovski navdar e.51 Sînemaya Makedonî jî bi fîlmên wekî “Berî Baranê” (Before the Rain) ya Milcho Manchevski, ku ji bo Xelata Oscarê hatibû namzedkirin, li qada navneteweyî hatiye nasîn.47

Albanî: Albanî duyemîn koma etnîkî ya herî mezin a Makedonyaya Bakur in û bi giranî li rojavayê welêt, nemaze li bajarên wekî Tetovo û Gostivar, dijîn.7 Piraniya wan Misilman in û bi zimanê Albanî diaxivin, ku du zaravayên wê yên sereke Gheg (li bakur) û Tosk (li başûr) hene; li Makedonyaya Bakur bi piranî zaravayê Gheg tê axaftin.7 Çanda Albanî xwedî kevneşopiyên xurt ên malbatî, mêvanperwerî (Besa), û hunerên gelêrî ye.55 Muzîka polîfonîk a Albanî, nemaze îso-polîfonîya Tosk û Lab, ji hêla UNESCO ve wekî mîrateyeke çandî ya ne-madî hatiye naskirin û di dawet, merasîmên cenazeyan û festîvalan de tê pêşkêşkirin.56 Amûrên muzîkê yên kevneşopî yên wekî lahuta (ji bo helbestên epîk), çiftelî, def û gajda (dûdik) di muzîka Albanî de girîng in.55 Kincên kevneşopî yên Albanî li gorî herêman diguherin û bi gelemperî bi destan hatine çêkirin, bi neqşên hûr û rengên geş hatine xemilandin. Ji bo mêran, “plis” (kulavekî spî yê ji keçeyê) û “fustanella” (kirasekî pêçayî) û ji bo jinan “xhubleta” (kirasekî zengilî yê neqşandî) û “dimije” (pantolonên fireh) taybetmendiyên berbiçav in.55 Hunera Albanî, bi taybetî wênesazî û peykersazî, xwedî dîrokeke dirêj e ku ji serdema Îlîrî û Yewnaniya kevnar dest pê dike û di serdema navîn de bi hunermendên wekî Onufri, ku li Makedonyayê jî xebitiye, geş dibe.54 Festîvalên folklorî yên wekî “Shari këndon” (Şar Distirê) û “Burimet e Sharit” (Çavkaniyên Şarê) li Tetovoyê û herêmên din ên Albanan tên lidarxistin.58 Hin saziyên çandî yên Albanî li Makedonyaya Bakur çalak in, wek Şanoya Albanî û komeleyên çandî yên herêmî.25 Tevî vê yekê, rêxistinên Albanî gilî ji marjînalîzekirina berdewam û kêmasiya temsîliyetê di karsazî û perwerdehiyê de dikin.7

Tirk: Civaka Tirk li Makedonyaya Bakur xwedî dîrokeke dirêj e ku vedigere serdema Osmanî. Ew bi giranî li bajarên wekî Skopje, Gostivar, û herêmên başûr-rojhilat dijîn.53 Zimanê wan Tirkî ye û piraniya wan Misilmanên Sunnî ne. Mîrateya çandî ya Tirkan bi xurtî bi kevneşopiyên Osmanî û Îslamî ve girêdayî ye. Mîmariya Osmanî, wek mizgeft (mînak, Mizgefta Boyaxkirî li Tetovoyê 25), bazar, hemam û kuleyên saetê, beşek girîng ji mîrasa Tirkan û welêt bi giştî pêk tîne.59 Xwarinên Tirkî yên wekî kebap, burek û baklava di pêjgeha Makedonî de jî cih girtine.47 Muzîka gelêrî ya Tirkî û reqsên folklorî di nav civaka Tirk de zindî ne. Festîvala Navneteweyî ya Biharê ya Hıdırellez, ku li gundê Çalıklı yê Valandovoyê tê lidarxistin û wekî yekem festîvala Tirkî ya fermî ya naskirî li Makedonyaya Bakur tê zanîn, sembola biratî, bereket û biharê ye û ji hêla Tirkan û komên din ên ji Balkanan ve tê pîrozkirin.60 Şanoya Tirkan li Makedonyaya Bakur jî heye û beşek ji Şanoya Neteweyî ya Kêmneteweyan e.25 Komeleya Çand û Hunerên Bedew a “Yeni Yol” (Rêya Nû) li Skopjeyê yek ji kevintirîn rêxistinên çandî yên Tirkan e, ku di sala 1948an de hatiye damezrandin û di warê şano, muzîk û folklorê de çalak e.62 Lêbelê, civaka Tirk jî bi hin kêşeyan re rû bi rû ye, wek xizanî, bêkarî, û kêmasiya derfetên perwerdehiyê bi zimanê Tirkî, ku dibe sedem ku gelek zarokên Tirk di temenekî zû de dev ji xwendina fermî berdin.7

Rom: Rom ( carina wek Çîgan jî tên binavkirin) yek ji komên etnîkî yên herî marjînalîzekirî li Makedonyaya Bakur û li seranserê Ewropayê ne. Koka wan ji bakurê Hindistanê tê û zimanê wan Romanî ye, ku gelek zaravayên wê hene.64 Li Makedonyaya Bakur, bi taybetî li Skopjeyê (nemaze li şaredariya Şuto Orizarî, ku wekî “paytexta Romên cîhanê” tê binavkirin û Romanî tê de zimanekî fermî ye 44) û li herêma rojhilat kom bûne.53 Çanda Rom xwedî kevneşopiyên xurt ên devkî, muzîk û reqsê ye. Muzîka Rom, ku bi gelemperî bi enerjî û hestiyariya xwe tê nasîn, bandorek mezin li ser muzîka Balkanî kiriye.52 Festîvalên muzîkê yên Rom û hunermendên wekî Esma Redžepova li qada navneteweyî navdar in. Kincên kevneşopî yên Rom bi rengên xwe yên geş, xemlên zêrîn (wek gerdane û guharên zêrîn), û ji bo jinan bi kincên dirêj û gelek caran bi tebeqe û ji bo mêran bi şapik û êlekên taybet têne nasîn.66 Reng di kincên Rom de xwedî wateyên sembolîk in; bo nimûne, sor ji bo evîn û bextê, zer ji bo mezinahiyê, û şîn ji bo av û ezmanê tê bikaranîn.67 Pîşesaziyên kevneşopî yên wekî hesinkarî, sifirkarî, û daristanî di dîroka Rom de girîng bûne, her çend îro gelek ji van pîşeyan li ber windabûnê ne.64 Şanoya Romî ya “Phralipe” (Biratî), ku di dawiya salên 1960î de li Şuto Orizarî dest pê kir, bi pêşkêşkirina klasîkên Ewropî bi zimanê Romanî û bi şêwazekî avant-gard, hem li Makedonyayê û hem jî li Almanyayê (piştî ku kom çû wir) serkeftineke mezin bi dest xist û gelek xelat wergirtin.69 Tevî vê mîrateya çandî ya dewlemend, Rom li Makedonyaya Bakur bi gelek kêşeyan re rû bi rû ne, di nav de cudakarî, xizanî, bêkarî, şert û mercên jiyanê yên nebaş, û kêmasiya gihîştina perwerdehî û xizmetên tenduristiyê.7

Sirb: Civaka Sirb li Makedonyaya Bakur bi giranî li herêmên bakur-rojhilat û li Skopjeyê kom bûye.53 Zimanê wan Sirbî ye û piraniya wan Xirîstiyanên Ortodoks in, bi gelemperî girêdayî Dêra Ortodoks a Sirbî ne. Çanda Sirbî gelek taybetmendiyên hevpar bi çanda Makedonî re parve dike, wek muzîka gelêrî, reqsa “kolo” (reqseke gilover a komî), û hin adetên olî.50 Yek ji kevneşopiyên herî taybet ên Sirban “Slava” ye, ku pîrozkirina pîrozê parêzgerê malbatê ye û ji hêla UNESCO ve wekî mîrateyeke çandî ya ne-madî hatiye naskirin.50 Kincên kevneşopî yên Sirbî ji “opanci” (solên çermîn), corapên hirî yên neqşandî, kirasên cihêreng, êlek (“jelek”), û ji bo mêran şapika “šajkača” pêk tên.73 Muzîka kevneşopî ya Sirbî, ku wekî “starogradska muzika” (muzîka bajarê kevn) jî tê zanîn, li Makedonyayê jî bandora xwe hiştiye, û komên wekî “Oktet Kumanovo” di vî warî de navdar in.74 Li Kumanovoyê û Skopjeyê navend û komeleyên çandî yên Sirban hene ku ji bo parastin û pêşxistina çand û zimanê Sirbî çalak in. Mînak, Navenda Çandî-Agahdarî ya Sirbî “SPONA” li Skopjeyê di warê weşangerî, hilberîna şanoyê, û organîzekirina çalakiyên çandî de çalak e.76 Herwiha, li Kumanovoyê pirtûkxane, navenda çandî (Trajko Prokopiev), muze û şano hene ku ji bo jiyana çandî ya herêmê, tevî civaka Sirb, xizmet dikin.78 Dêrên dîrokî yên wekî Manastira Staro Nagoričane (ji hêla Key Milutinê Sirb ve di 1318an de hatiye avakirin) û Manastira Matejče jî beşek ji mîrasa Sirban li herêmê ne.78

Boşnak: Boşnakên Makedonyaya Bakur bi giranî Misilmanên Sunnî ne û bi zimanê Boşnakî diaxivin.81 Ew bi piranî li Skopjeyê û li şaredariyên wekî Veles, Dolneni, Studeničani û Petrovec dijîn.82 Çanda Boşnakî xwedî kevneşopiyên dewlemend ên muzîk, reqs û hunerên devkî ye. Yek ji formên herî navdar ên muzîka Boşnakî “Sevdalinka” ye, straneke gelêrî ya bajarî ya melankolîk û hestiyar ku bi gelemperî li ser evîn, hesret û windahiyê ye û ji hêla UNESCO ve wekî mîrateyeke çandî ya ne-madî hatiye naskirin.83 Sevdalinka hem bi awayê a capella û hem jî bi hevrêtiya amûrên kevneşopî tê gotin û beşek girîng ji folklora sehneyî ye.83 Komên muzîkê yên wekî Divanhana, ku Sevdalinkayê bi aranjmanên nû yên di bin bandora jazz, pop û muzîka klasîk a sedsala 20an de pêşkêş dikin, li qada navneteweyî navdar in û li festîvalên li Makedonyaya Bakur û Balkanan beşdar dibin.84 Komeleyên çandî yên Boşnakan li Makedonyaya Bakur ji bo parastina ziman, çand û kevneşopiyên xwe çalak in, wek mînak Navenda Çandî ya Îslamî ya Boşnakan ku bernameyên Mektebê (perwerdehiya olî ji bo zarokan), koma Neşîdê (stranên olî), dersên Quranê, û folklorê pêşkêş dike.86 Her çend di snippetan de rasterast behsa komeleyên bi navên “Ljiljan” an “Bošnjačka kulturna zajednica” li Makedonyaya Bakur nehatibe kirin jî, hebûna civakeke Boşnak a organîze û çalakiyên wan ên çandî diyar e.

Vlach (Aromanî): Vlach, ku wekî Aromanî jî têne nasîn, komeke etnîkî ya Latînîaxêv a kevnar a Balkanan in.87 Li Makedonyaya Bakur, ew bi fermî wekî kêmneteweyek têne naskirin û li gorî serjimêriya 2002an (daneyên nûtir ên 2021an jî hene) li dora 9,695 kes in, bi giranî li Kruševo, Štip, Bitola û Skopjeyê kom bûne.88 Zimanê wan Aromanî ye, ku li şaredariya Kruševoyê zimanekî hev-fermî ye û di dibistanan de ji xwendekarên Aromanî re tê fêrkirin.44 Çanda Aromanî bi kevneşopiyên çiyayî û sewalkariyê (nemaze pezkovî) ve girêdayî ye; hilberên wekî penêr, goşt, hirî, û xalîçe (kilîm û flokatî) taybetmendiyên wan ên aborî yên kevneşopî ne.88 Mîtolojî û baweriyên Aromanî tevliheviyek ji hêmanên pêş-Xirîstiyanî û Xirîstiyaniya Ortodoks in. Xwedawendên kevnar ên wekî Bendis (xwedawenda nêçîr û heyvê ya Trakî) û Ialomiţa (xwedawenda çeman) di folklora wan de mane.90 Rîtuelên wekî reqsa Kăluşari (ji bo dûrxistina ruhên xerab), Paparuda (ji bo baranê), Martisor (pîrozkirina biharê), û Capra (reqsa bizinê di dema rojeva zivistanê de) beşek ji mîrasa wan a zindî ne.90 Kincên kevneşopî yên Vlach ji hiriyê hatine çêkirin û tê de kirasên dirêj, êlek, kemberên sor ên ji daran, û çakêtên bi kapûşon (“kabanica”) hene.89 Li Kruševoyê, ku wekî navenda civaka Vlach tê dîtin, mîmariyeke taybet heye ku encama jêhatîbûna avahîsaziyê ya Vlach û Mijakan e.91 Roja Neteweyî ya Aromanî li Makedonyaya Bakur di 23ê Gulanê de bi fermî tê pîrozkirin.88 Her çend di snippetan de rasterast behsa festîvalên muzîkê yên taybet ên Vlach li Galičnik an Kruševo nehatibe kirin jî, beşdarbûna wan di jiyana çandî ya van herêman de, wek beşdarbûna di Serhildana Îlîndenê û Komara Kruševoyê de (ku serokwezîrê wê Dinu Vangel ê Aromanî bû û Pitu Guli yê leheng jî Aromanî bû), girîngiya wan a dîrokî û çandî nîşan dide.88 Daweta Galičnikê, her çend bi giranî wekî kevneşopiyeke Mijakî tê zanîn 92, li herêmeke ku Vlach jî lê dijîn pêk tê û dibe ku hin hêmanên hevpar an bandorên hevdu hebin, lê snippet bi taybetî behsa hêmanên Vlach di vê dawetê de nakin.

Ev cihêrengiya çandî, her çend dewlemendiyek be jî, hewcedarî bi polîtîkayên berfireh ên pirçandîtiyê û têkiliyên nav-etnîkî yên bihêz dike da ku wekhevi û hevxebata hemû koman misoger bike.

7. Têkiliyên Nav-Etnîkî û Pirçandîtî

Makedonyaya Bakur, ji ber pêkhateya xwe ya etnîkî ya cihêreng û dîroka xwe ya tevlihev, her dem qadeke girîng bûye ji bo lêkolînên li ser têkiliyên nav-etnîkî û pirçandîtiyê. Gengeşeyên li ser nasname û vebêjeyên dîrokî, pêkanîna Peymana Ohrî, û polîtîkayên pirçandîtiyê yên heyî, stûnên sereke yên vê mijarê pêk tînin.

Gengeşeyên li ser Nasname û Vebêjeyên Dîrokî

Nasnameya neteweyî ya Makedonyaya Bakur û vebêjeyên wê yên dîrokî ji mêj ve bûne mijara gengeşiyan, hem di nav welêt de û hem jî bi welatên cîran re, nemaze bi Yewnanîstan û Bulgaristanê re. Yek ji xalên sereke yên van gengeşeyan girêdana bi mîrasa Makedonyaya kevnar û Îskenderê Mezin re ye. Piştî serxwebûna Makedonyayê di sala 1991ê de, hewldanên ji bo avakirina neteweyekê bi girêdana bi vê dîroka kevnar re zêde bûn.16 Rewşenbîr, dîroknas û neteweperestên Makedonî hewl dan ku vebêjeyeke dîrokî ya bênavber û bi rûmet biafirînin ku gelê Makedonî bi keyaniya Makedonî ya kevnar û fethên efsanewî yên Îskender ve girêbide.16 Ev yek ji bo xurtkirina hesta serbilindiya neteweyî û meşrûiyeta dîrokî, û herwiha ji bo bersivdana îdiayên neteweperest ên hevrik ên ji welatên cîran dihat bikaranîn.16 Mîrasa Îskenderê Mezin bû semboleke bi prestîj û yekîtîkar ku nasnameya Makedonî li dora wê kom bibe.16 Projeya “Skopje 2014”, ku tê de gelek peyker û avahiyên bi şêwaza antîk li paytextê hatin çêkirin, di nav de peykerê mezin ê “Şervanê li ser Hespê” ku bi gelemperî wekî Îskenderê Mezin tê şîrovekirin, mînakeke berbiçav a vê polîtîkayê bû.16

Lêbelê, ev bikaranîna mîrasa kevnar bû sedema gengeşiyeke kûr bi Yewnanîstanê re. Yewnanîstan îdia dike ku Makedonyaya kevnar û Îskenderê Mezin beşek ji mîrasa Hêlênîk in û nav û sembolên Makedonî yên kevnar ji hêla Komara Makedonyayê (niha Makedonyaya Bakur) ve wekî destdanîna çandî û potansiyel îdiayên axê li ser herêma Makedonyayê ya Yewnanîstanê têne dîtin.16 Peykerê “Şervanê li ser Hespê” û bikaranîna sembola Rojê Vergina bûne xalên sereke yên nakokiyê.16 Ev “pirsgirêka navê” bi dehsalan têkiliyên di navbera her du welatan de aloztir kir heta ku di sala 2018an de bi Peymana Prespayê çareseriyek hate dîtin û navê welêt bû Komara Makedonyaya Bakur.94 Lêbelê, hestiyarî li ser mijarên nasname û dîrokê hîn jî berdewam dikin.

Dîroknivîsiya Makedonyaya Bakur bi xwe jî xwedî taybetmendî û gengeşiyên xwe ye. Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û damezrandina Komara Sosyalîst a Makedonyayê di nav Yugoslavyayê de, hewldaneke sîstematîk ji bo avakirina neteweyek û zimanekî Makedonî yê cihê dest pê kir.17 Dîroknasên Makedonî yên destpêkê giraniyê dan ser sedsalên 19an û 20an, û şiyarbûneke neteweyî ya Makedonî ya cihê ji ya Bulgarî îdia kirin.93 Piştî perçebûna Tito-Stalîn û xirabûna têkiliyên bi Bulgaristanê re, dîroknasên Makedonî koka netewe û dewleta Makedonî heta serdema navîn û desthilatdariya Samûêlê Bulgaristanê şopandin, ku ew wekî desthilatdariyeke Makedonî ne Bulgarî şîrove kirin.93 Ev nêzîkatî bi mebesta “dij-Bulgarkirin” an “ji-Bulgarkirinê” û qutkirina her têkiliyeke bi Bulgaristanê re bû.93 Gelek kesayetiyên dîrokî yên ku di sedsalên 19an û destpêka 20an de xwe wekî Bulgar didan nasîn, di vebêjeya dîrokî ya Makedonî de wekî Makedoniyên etnîkî hatin binavkirin.93 Ev yek bi Bulgaristanê re, ku hebûna neteweyek û zimanekî Makedonî yê cihê înkar dike û wan wekî beşek ji neteweya Bulgarî dibîne, dibe sedema gengeşiyên berdewam.93 Komîsyonên dîrokî yên hevbeş ji bo çareserkirina van pirsgirêkan hatine damezrandin, lê pêşketin hêdî û bi nakokî ye.93

Peymana Ohrî û Pêkanîna Wê

Peymana Çarçoveyî ya Ohrî, ku di 13ê Tebaxa 2001ê de hate îmzekirin, ji bo bidawîkirina pevçûna çekdarî ya di navbera hêzên ewlehiyê yên Makedonî û serhildêrên Albanî de û ji bo çareserkirina giliyên civaka Albanî yên li ser mafên xwe yên destûrî û qanûnî, hate amadekirin.95 Armanca sereke ya peymanê parastina yekparçebûna axa Makedonyayê û di heman demê de misogerkirina wekheviyê ji bo civaka Albanî bû, ku nêzîkî çaryeka nifûsê pêk tîne.97

Peymana Ohrî guhertinên girîng di destûrê de anî, wek naskirina zimanê Albanî wekî zimanekî fermî li kêleka Makedonî li deverên ku Alban ji %20ê nifûsê zêdetir in, zêdekirina temsîliyeta Albanan di saziyên giştî de, û desentralîzasyona hêzê ber bi şaredariyan ve.94 Di destpêkê de, peyman wekî serkeftinek ji bo çareserkirina pevçûnan û wekî modelek ji bo herêmên din ên pevçûnî hate dîtin.95

Lêbelê, pêkanîna Peymana Ohrî bi gelek kêşeyan re rû bi rû ma. Heta sala 2004an, pêkanîn bi piranî bi pejirandina qanûnan li parlamenê sînordar mabû, û kêm çalakiyên konkret ji bo nîşandana feydeyên peymanê ji bo hemû civakên etnîkî hatibûn kirin.98 Gelek Makedoniyên etnîkî û nûnerên wan ên siyasî li dijî peymanê bûn û ew wekî tawîzeke zêde ji Albanan re û wekî encama zexta Rojava didîtin, ku ev yek bû sedema astengkirina pêkanînê.98 Ji aliyê din ve, gelek Albanan jî ji ber hêdîbûna pêkanînê û nebûna vîna siyasî ya ji aliyê Makedoniyan ve bêhêvî bûn.98 Kêmasiya çavkaniyan, nebûna lihevhatina qanûnî, kêmasiya şefafiyetê, û guherînên pir caran di personelên hikûmetê de jî bûn asteng ji bo pêkanîna bi bandor a peymanê.98

Tevî van kêşeyan, hin serkeftin jî hatin bidestxistin. Zimanê Albanî li gelek deveran statuya fermî wergirt, û temsîliyeta Albanan di sektora giştî de zêde bû.45 Pêvajoya desentralîzasyonê, ku armanc jê ew bû ku civakên herêmî yên cihêreng zêdetir kontrolê li ser karûbarên xwe bikin, bi gelemperî wekî serkeftinek hate dîtin.95 Lêbelê, hin nûnerên kêmneteweyên piçûktir (wek Rom, Tirk, Sirb, Vlach) fikarên xwe anîn ziman ku peyman bi giranî li ser têkiliyên Makedonî-Albanî hûr dibe û mafên wan paşguh dike.98 Pirsgirêka perwerdehiyê jî yek ji mijarên girîng ên peymanê bû, ku tê de soza perwerdehiya bi zimanê zikmakî û standardên yekgirtî ji bo hemû bernameyên akademîk hebû.98 Lêbelê, kêşeyên di warê materyalên hînkirinê û mamosteyên jêhatî de ji bo zimanên kêmneteweyan berdewam dikin.45

Polîtîkayên Pirçandîtiyê û Zehmetî

Makedonyaya Bakur di destûra xwe de û bi rêya qanûnên cihêreng hewl dide ku civakeke pirçandî û wekhev ava bike. Destûr mafên sivîl û azadiyan, xweseriya afirîneriyê, û mafê komên etnîkî yên cihêreng ji bo damezrandina saziyên çand û hunerê misoger dike.99 Stratejiya Neteweyî ya ji bo Pêşxistina Konsepta Civakek ji bo Hemûyan û Navçandîtiyê (“One Society for All”) ku di sala 2018an de hate pejirandin, armanc dike ku welêt ji civakeke dabeşkirî veguherîne civakeke adil û wekhev ku tê de hemû welatî wekhev bin.45 Ev stratejî li ser prensîbên mafên mirovan, demokrasî, serweriya qanûnê, rûmeta wekhev, rêzgirtina dualî, wekheviya zayendî, û diyaloga navçandî ava dibe.45

Lêbelê, di pratîkê de, gelek kêşeyên di warê pirçandîtiyê û têkiliyên nav-etnîkî de berdewam dikin. Civaka Makedonyaya Bakur hîn jî bi giranî li ser xetên etnîkî dabeşkirî ye, û ev dabeşbûn gelek caran bi dabeşbûna olî re jî li hev tê.53 Têkiliyên di navbera Makedoniyên etnîkî û Albanan de, her çend piştî Peymana Ohrî baştir bûbin jî, hîn jî bi aloziyan re rû bi rû ne, û stereotip, pêşdarazî û nepêbawerî di têgihiştina nav-etnîkî de serdest in.7 Perwerdehî yek ji wan qadên ku ev dabeşbûn bi zelalî tê dîtin e; piraniya xwendekaran li dibistanên ku li gorî etnîsîteyê veqetandî ne dixwînin, û bernameyên ji bo pêşxistina perwerdehiya navçandî û fêrbûna zimanên hevdu bi têra xwe bi bandor nebûne.7

Cudakarî li dijî kêmneteweyan, nemaze Rom û Tirkan, di warên wekî kar, xanî, tenduristî û perwerdehiyê de pirsgirêkek cidî ye.7 Kêmneteweyên piçûktir gelek caran di gotûbêja giştî de, ku bi giranî ji hêla têkiliyên Makedonî-Albanî ve tê serdest kirin, tên paşguh kirin.7 Fînansmana ji bo çandên kêmneteweyan jî bi têra xwe nîne, û komeleyên kêmneteweyan neçar in ku ji bo fonên giştî yên sînordar bi aktorên din ên çandî re bikevin pêşbaziyê.45 Gotinên nefretê, nemaze li ser înternetê, û tawanên nefretê yên li ser bingeha etnîkî, pirsgirêkeke din a girîng e ku hewcedarî bi bersiveke bi bandortir ji hêla saziyên dadrêsî ve heye.45

Ji bo bihêzkirina pirçandîtiyê û baştirkirina têkiliyên nav-etnîkî, pêdivî bi pêkanîna tam û bi bandor a qanûnên heyî, veqetandina çavkaniyên têr ji bo bernameyên kêmneteweyan, xurtkirina diyaloga navçandî di hemû astên civakê de, û têkoşîneke cidî li dijî cudakarî û gotinên nefretê heye.

8. Encam

Lêkolîna li ser dîroka kevnar û tevlîheviya çandî ya Makedonyaya Bakur wêneyekî pir-qatî û dinamîk ê herêmekê derdixe holê ku ji mêj ve wekî xaçerêyeke şaristaniyan xizmet kiriye. Ji şopên Paeoniyên kevnar, bi serwer

Xebatên wergirtî

  1. History of North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_North_Macedonia
  2. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_North_Macedonia#:~:text=In%20antiquity%2C%20most%20of%20the,tribes%20and%20Dardania%2C%20inhabited%20by
  3. Ancient Macedonians – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Macedonians
  4. Macedonia (Roman province) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Macedonia_(Roman_province)
  5. North Macedonia – General information – Travel Basics, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bhfieldschool.org/countries/macedonia
  6. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/North_Macedonia_under_the_Ottoman_Empire#:~:text=North%20Macedonia%20was%20part%20of,province%20or%20Eyalet%20of%20Rumelia.
  7. North Macedonia – Minority Rights Group, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://minorityrights.org/country/macedonia/
  8. Paeonians – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Paeonians
  9. Paeonia (kingdom) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Paeonia_(kingdom)
  10. ojs.lib.uom.gr, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ojs.lib.uom.gr/index.php/BalkanStudies/article/download/578/585
  11. The Ancient Kingdom of Paionia (By Irwin L. Merker) | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.scribd.com/document/201661025/The-Ancient-Kingdom-of-Paionia-by-Irwin-L-Merker
  12. The Ancient Kingdom of Paionia (By Irwin L. Merker) | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://it.scribd.com/document/201661025/The-Ancient-Kingdom-of-Paionia-by-Irwin-L-Merker
  13. History of Stobi – National Institution STOBI, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://www.stobi.mk/templates/pages/standardpage.aspx?page=187
  14. Macedonia | History, Location, Map, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/Macedonia-ancient-kingdom-Europe
  15. The Complexities of North Macedonian History : r/AskBalkans – Reddit, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.reddit.com/r/AskBalkans/comments/1ip3ifl/the_complexities_of_north_macedonian_history/
  16. Alexander the Great Studies in Skopje, North Macedonia – Page 2 …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.continents.us/north-macedonia-alexander-the-great-studies-skopje-north-macedonia/2/
  17. Macedonian nationalism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Macedonian_nationalism
  18. http://www.britannica.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/North-Macedonia/People#:~:text=Ethnic%20groups,-The%20population%20of&text=Macedonians%20generally%20trace%20their%20descent,one%2Dfourth%20of%20the%20population.
  19. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Macedonian_dynasty#:~:text=The%20Macedonian%20dynasty%20(Greek%3A%20%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE,in%20letters%20and%20arts%20began.
  20. Byzantine Empire under the Macedonian dynasty – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Byzantine_Empire_under_the_Macedonian_dynasty
  21. Religion in North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Religion_in_North_Macedonia
  22. Natural and Cultural Heritage of the Ohrid region – UNESCO World …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/99/
  23. Macedonia (theme) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Macedonia_(theme)
  24. North Macedonia under the Ottoman Empire – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/North_Macedonia_under_the_Ottoman_Empire
  25. Culture of North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Culture_of_North_Macedonia
  26. Herakleia Lynkestis – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.worldhistory.org/Herakleia_Lynkestis/
  27. arcHaeological SiteS, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://uzkn.gov.mk/mk/wp-content/uploads/2023/02/Archaeological-sites-EN.pdf
  28. Stobi (The Capital City of Macedonia Secunda) Excavation – Balkan Heritage Field School, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bhfieldschool.org/program/stobi-archaeological-excavations
  29. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ruins_in_North_Macedonia
  30. Heraclea Lyncestis – North Macedonia Timeless, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://northmacedonia-timeless.com/eng/things_to_do/senses/touch/archaeology/heraclea-lyncestis/
  31. Kokino – North Macedonia Timeless, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://northmacedonia-timeless.com/eng/things_to_do/senses/touch/archaeology/kokino/
  32. Archaeo-astronomical Site Kokino | For UNESCO World Heritage Travellers, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.worldheritagesite.org/tentative/id/5413
  33. Kokino Rock Outcrop – The Megalithic Portal, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=10539
  34. Ancient Megalithic Observatory at Kokino – Atlas Obscura, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.atlasobscura.com/places/kokino-observatory
  35. Plaoshnik – NI Institute for protection of monuments of culture and …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://muzejohrid.mk/plaoshnik-2/
  36. Church of Saints Clement and Panteleimon, Plaoshnik, Ohrid – Cyril and Methodius Route, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cyril-methodius.eu/clement_church/
  37. Scupi, colonia flavia scupinorum – paleopatologia.it, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.paleopatologia.it/scupi-colonia-flavia-scupinorum/
  38. Tour of the Early Byzantine town of Bargala (Republic of North Macedonia), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bhfieldschool.org/excursions/tour-of-the-early-byzantine-town-of-bargala
  39. Bargala | HAEMUS | Center for scientific research and promotion of culture, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://haemus.org.mk/bargala/
  40. Demographics of North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_North_Macedonia
  41. North Macedonia political briefing: The results of the 2021 Population Census become a new field of political divisions – China-CEE Institute, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://china-cee.eu/2022/05/05/north-macedonia-political-briefing-elections-2022-changes-or-not/
  42. North Macedonia – The World Factbook – CIA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cia.gov/the-world-factbook/about/archives/2023/countries/north-macedonia/
  43. State Statistical Office: Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of North Macedonia, 2021 – first dataset, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie_en.aspx?rbrtxt=146
  44. Languages of North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_North_Macedonia
  45. rm.coe.int, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://rm.coe.int/5th-op-north-macedonia-en/1680a82967
  46. Macedonia – National Profiles | World Religion, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=136c
  47. Culture, Traditions, Cuisine – North Macedonia – Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/North-Macedonia/Cultural-life
  48. Music of North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Music_of_North_Macedonia
  49. Culture and Heritage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://skopje.embassy.qa/en/macedonia/culture-and-heritage
  50. Culture of Macedonia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.panacomp.net/culture-of-macedonia/
  51. Discover Macedonian Culture: Traditions, Art, Music, Clothing & Architectural Heritage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.beinmacedonia.com/macedonian-culture-traditions-art-music-architecture/
  52. Traditional / folk music of Macedonia – Information and songs – FolkCloud, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://folkcloud.com/folk-music-by-country/macedonia
  53. Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses – New Balkan Politics, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://www.newbalkanpolitics.org.mk/documents/pdf/NBP,Maleska%20M.pdf
  54. Culture of Albania – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Culture_of_Albania
  55. Albanian Culture: A Rich Blend of Traditions, History, and Hospitality – Evasion Albania, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://evasionalbanie.com/albanian-culture-a-rich-blend-of-traditions-history-and-hospitality/
  56. Albanian folk iso-polyphony – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/albanian-folk-iso-polyphony-00155
  57. Albanian art – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Albanian_art
  58. Traditional and cultural events – Komuna e Tetoves – Општина Тетово – Municipality of Tetovo, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.tetovo.gov.mk/getartm.aspx?aid=289&men=15&lan=3&sub=94
  59. Mapping new Ottoman heritage tourism routes in North Macedonia: A supply-side approach, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/387479232_Mapping_new_Ottoman_heritage_tourism_routes_in_North_Macedonia_A_supply-side_approach
  60. The 32nd International Hıdırellez Spring Festival has begun in North Macedonia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.turksoy.org/en-US/news/the-32nd-international-hidirellez-spring-festival-has-begun-in-north-macedonia
  61. Folk Dance Groups of ITB and GTGB perform at Hıdırellez Spring Festival in North Macedonia | Millet News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.milletnews.com/western-thrace/folk-dance-groups-of-itb-and-gtgb-perform-at-hidirellez-spring-festival-in-north-macedonia
  62. Makedonya Türk Dernek ve Vakıflar, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://dmgroupmk.com/makedonya-turk-dernek-ve-vakiflar.html
  63. Yeni Yol Derneği’nden 23 Nisan programı | TIME-BALKAN, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://timebalkan.com/yeni-yol-derneginden-23-nisan-programi/
  64. Roma | People, Meaning, History, Language, Lifestyle, & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/topic/Rom
  65. Suto Orizari, the capital of Roma people – Traveladdict.hu, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://traveladdict.hu/suto-orizari-the-capital-of-roma-people/
  66. Romani dress – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Romani_dress
  67. Traditional Roma clothing, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.romastories.ro/en/traditional-roma-clothing/
  68. Roma and the tradition of craftsmanship, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.romastories.ro/en/roma-and-the-tradition-of-craftsmanship/
  69. HISTORICAL OVERVIEW OF ROMA THEATER COMPANIES IN AUSTRIA AND GERMANY, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://romaheroes.org/wp-content/uploads/2021/12/German_Austrian_Roma-Theater_by-Jovan-Nikolic_RHDC.pdf
  70. North Macedonia: maintain commitment to human rights of Roma and take urgent action for a healthy environment for all – Commissioner for Human Rights – The Council of Europe, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.coe.int/hu/web/commissioner/-/north-macedonia-maintain-commitment-to-human-rights-of-roma-and-take-urgent-action-for-a-healthy-environment-for-all
  71. Culture of Serbia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Culture_of_Serbia
  72. Serb in North Macedonia people group profile – Joshua Project, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://joshuaproject.net/people_groups/14864/MK
  73. Serbian traditional clothing – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Serbian_traditional_clothing
  74. Chalgia Sound System – Balkan Fest in Thessalonica – Alaturka.Info, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.alaturka.info/en/macedonia/ohrid/99-turkey/3729-chalgia-sound-system-balkan-fest-in-thessalonica
  75. Starogradska muzika – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Starogradska_muzika
  76. Presentation of the Serbian cultural center from Skopje tomorrow in Gračanica – KoSSev, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://kossev.info/en/prezentacija-srpskog-kulturnog-centra-iz-skoplja-sutra-u-gracanici/
  77. Latest FC news Crvena Zvezda | Current events and news, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.crvenazvezdafk.com/en/vesti?91372f61_page=36&94f09151_page=7&dd8979b3_page=8
  78. Kumanovo – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kumanovo
  79. Cultural monuments in Kumanovo, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://kumanovomuseum.com/2024/11/21/monuments-to-culture-in-kumanovo/
  80. Kumanovo | History, Facts, & Points of Interest | Britannica, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.britannica.com/place/Kumanovo
  81. Bosniaks – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bosniaks
  82. Bosniaks in North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bosniaks_in_North_Macedonia
  83. Sevdalinka, traditional urban folk song – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/sevdalinka-traditional-urban-folk-song-01872
  84. Agenda: Balkan Trafik 360° Digital – April 23rd to 26th – We Love Brussels, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://welovebrussels.org/2020/04/agenda-balkan-trafik-360-digital-april-23rd-to-26th/
  85. Showcase 2022 – WOMBA, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://womba.exitfest.org/archive/womba-2022/showcase-2022/
  86. Activities – ICC Bosniak, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://iccbosniak.com/activities/
  87. Aromanians – Parliamentary Assembly, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewHTML.asp?FileID=7661
  88. Aromanians in North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Aromanians_in_North_Macedonia
  89. Vlachs | Encyclopedia.com, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.encyclopedia.com/places/spain-portugal-italy-greece-and-balkans/romanian-political-geography/vlachs
  90. Aromanian Mythology | Mythosphere, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.folklore.earth/culture/aromanian/
  91. Kruševo | Carta, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://carta.guide/i/krusevo
  92. Galicnik Wedding – a timeless tradition – VOICES, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://voiceskopje.org/2024/08/13/galicnik-wedding-a-timeless-tradition/
  93. Historiography in North Macedonia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Historiography_in_North_Macedonia
  94. Full article: Macedonia, Bosnia and Kosovo: Contested Statehood and the EU – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17502977.2022.2086390
  95. The Ohrid Agreement: The Travails of Inter-ethnic Relations in Macedonia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/225750845_The_Ohrid_Agreement_The_Travails_of_Inter-ethnic_Relations_in_Macedonia
  96. (PDF) THE CHALLENGE OF (NON) IMPLEMENTATION OF THE OHRID FRAMEWORK AGREEMENT IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/262014329_THE_CHALLENGE_OF_NON_IMPLEMENTATION_OF_THE_OHRID_FRAMEWORK_AGREEMENT_IN_THE_REPUBLIC_OF_MACEDONIA
  97. 11 The Former Yugoslav Republic of Macedonia1 in: Making Fiscal Decentralization Work, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.elibrary.imf.org/view/book/9781589069855/ch011.xml?rskey=6ffDhI&result=80
  98. http://www.ecmi.de, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ecmi.de/fileadmin/redakteure/publications/pdf/Report_58.pdf
  99. http://www.culturalpolicies.net, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.culturalpolicies.net/wp-content/uploads/pdf_short/north_macedonia/NorthMacedonia_Short_102022.pdf
  100. Report of the Republic of North Macedonia on the Fifth Round of Observation, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://rm.coe.int/5th-sr-north-macedonia-en/16809edd7c
  101. File:Map of ancient Paeonia and environs (English).svg – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Map_of_ancient_Paeonia_and_environs_(English).svg
  102. File:Map of the Paeonian Tribes (English).svg – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Map_of_the_Paeonian_Tribes_(English).svg
  103. File:PaeoniaPaioniaB.jpg – Wikimedia Commons, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:PaeoniaPaioniaB.jpg
  104. File:Roman Empire Map AlexanderFindlay1849.png – Wikimedia Commons, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roman_Empire_Map_AlexanderFindlay1849.png
  105. 14 Roman macedonia Images: PICRYL – Public Domain Media Search Engine Public Domain Search, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://picryl.com/topics/roman+macedonia
  106. Roman Dardania part of Moesia Superior part of old map made 1865 Stock Photo – Alamy, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.alamy.com/roman-dardania-part-of-moesia-superior-part-of-old-map-made-1865-image456156814.html
  107. 11 Moesia superior, Dardania roman empire Images – PICRYL, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://picryl.com/topics/moesia+superior/dardania+roman+empire
  108. Macedonia – The Byzantine Legacy, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.thebyzantinelegacy.com/macedonia
  109. 18 Maps of the history of north macedonia under ottoman empire Images – PICRYL, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://picryl.com/topics/maps+of+the+history+of+north+macedonia+under+ottoman+empire
  110. Category:Maps of the history of North Macedonia under Ottoman Empire – Wikimedia Commons, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maps_of_the_history_of_North_Macedonia_under_Ottoman_Empire
  111. Ottoman Mss. / Telegraph Map – Greece / North Macedonia / Albania: [No Title – Map of the Telegraph System in the Vilayets of Salonica, Monastir, Janina and Scutari]. – Daša Pahor, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://pahor.at/product/ottoman-mss-telegraph-map-greece-north-macedonia-albania-no-title-map-of-the-telegraph-system-in-the-vilayets-of-salonica-monastir-janina-and-scutari/
  112. 15 Maps of vilayets of the ottoman empire Images – PICRYL, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://picryl.com/topics/maps+of+vilayets+of+the+ottoman+empire
, , , , , , , ,

Yorum bırakın

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne