Navên Erdnîgarî, Pênase, Cure û Girîngiya Wan

1. Destpêk

Egzonîm û endonîm wekî têgehên bingehîn di onomastîkê de, bi taybetî di toponîmiyê (lêkolîna navên cihan) de, cihekî navendî digirin. Ev têgeh ji bo têgihiştina têkiliyên tevlihev ên di navbera zimanan, çandan, û erdnîgariyê de xwedî girîngiyeke mezin in. Nav ne tenê etîketên ku li ser cihan tên zeliqandin in; ew di heman demê de barkêşên dîrokê, parêzvanên nasnameyê, û carinan jî, şahidên têkoşînên siyasî ne.¹ Vekolîna egzonîm û endonîman rê li ber têgihiştineke kûrtir vedike ka civak çawa cîhana li derdora xwe û civakên din bi nav dikin, dinasin û fêm dikin. Ev mijar xwedî bandoreke berbiçav e li ser pêvajoyên standardîzekirina navên cografî, amadekirina nexşeyan, û birêvebirina têkiliyên navneteweyî.³

Cîhan bi navên pirreng tê nasîn, û ev pirrengî ne tesadufî ye. Ew rasterast bi nasnameya civakên ku wan navan bikar tînin û yên ku ew nav ji bo wan têne bikaranîn ve girêdayî ye. Egzonîm û endonîm ne tenê cudahiyên zimanî, lê belê cudahiyên dîrokî, çandî û siyasî jî nîşan didin. Civakek navê xwe yê xwemalî (endonîm) wekî beşek ji nasnameya xwe ya bingehîn û hebûna xwe ya çandî dibîne.³ Ji aliyê din ve, civakên din, ji ber sedemên curbecur ên wekî cudahiyên fonetîk û morfolojîk ên zimanî, bandorên dîrokî yên wekî kolonyalîzm an têkiliyên bazirganî, an jî ji ber têgihiştin û perspektîfên çandî yên cuda, dibe ku navekî cuda (egzonîm) ji bo heman cihî bikar bînin.⁶ Ev navkirinên cihêreng dibin bingeha tiştê ku wekî “dubendiya egzonîm/endonîm” tê zanîn, ku ev dubendî bi xwe re wateyên kûr ên siyasî û civakî hildigire.⁵ Ji ber vê yekê, lêkolîna egzonîm û endonîman ji bo têgihiştina ka nasname çawa tê avakirin, parastin, û carinan jî çawa dibe mijara têkoşînê, xwedî girîngiyeke taybet e.

Armanca vê raporê ew e ku têgehên egzonîm û endonîm bi awayekî akademîk û berfireh vekole. Di vê çarçoveyê de, dê pênase, etîmolojî, û cureyên van têgehan bêne şirovekirin, û bi mînakên konkret ji seranserê cîhanê, ev têgeh dê bêne ronîkirin. Herwiha, dê bandora van têgehan li ser polîtîkayên zimanî, çandî, û nexşesaziyê were nirxandin, bi taybetî bi referanskirina xebat û pêşniyarên Koma Pisporên Neteweyên Yekbûyî yên li ser Navên Cografî (UNGEGN), ku di vî warî de xwedî roleke navneteweyî ya girîng e.

2. Pênaskirin û Etîmolojiya Têgehên Egzonîm û Endonîm

Ji bo têgihiştineke rast a mijarê, divê pêşî pênase û koka têgehên “endonîm” û “egzonîm” bêne zelalkirin. Ev her du têgeh di lêkolînên onomastîk û bi taybetî toponîmiyê de wekî amûrên analîtîk ên bingehîn têne bikaranîn.

Pênaseya Endonîmê:

Endonîm, bi awayekî giştî, navê ku ji aliyê civaka xwecihî ya herêmekê ve ji bo taybetmendiyeke cografî, cihekî, an jî komeke mirovan tê bikaranîn, vedibêje.¹ Ew “navê hundirîn” an “navê xwemalî” ye. Konseya Navneteweyî ya Zanistên Onomastîkê (ICOS) endonîmê weha pênase dike: “Navê taybet ê taybetmendiyeke cografî bi zimanekî fermî an baş-damezrandî ku li wê herêma ku taybetmendî lê ye, pêk tê.” Mînakên klasîk ên vê yekê Venezia ne bi Îtalî (li şûna egzonîma Îngilîzî Venice), û Praha bi Çekî (li şûna egzonîma Îngilîzî Prague).⁹ Koma Pisporên Neteweyên Yekbûyî li ser Navên Cografî (UNGEGN) jî pênaseyeke bi vî rengî pêşkêş dike û diyar dike ku endonîm bi giştî navên cografî ne yên ku girêdayî zimanekî ne û bi objeyên di nav herêma wî zimanî de têkildar in. Ew bi gelemperî navên xwecihî yên fermî ne.⁷ Ji ber vê yekê, endonîm ne tenê navek e, lê di heman demê de îfadeya girêdana civakekê bi erdnîgariya xwe re û beşek ji nasnameya wê ya çandî ye.

Pênaseya Egzonîmê:

Egzonîm, berevajî endonîmê, navê ku ji aliyê civakeke derveyî ve ji bo heman taybetmendiya cografî, cih, an komeke mirovan tê bikaranîn û ji endonîmê cuda ye, pênase dike.¹ Ew “navê derveyî” an “navê biyanî” ye. Li gorî pênaseya ICOS, egzonîm “Navê ku di zimanekî taybet de ji bo taybetmendiyeke cografî ya ku li derveyî herêma ku ew ziman lê bi berfirehî tê axaftin, tê bikaranîn û di forma xwe de ji endonîm(ên) têkildar ên li herêma ku taybetmendiya cografî lê ye, cuda ye.” Mînakên vê yekê jî Londres a Frensî ji bo London a Îngilîzî, an jî Warschau a Almanî ji bo Warszawa ya Polonî ne.⁹ UNGEGN jî egzonîmê weha pênase dike: “Navên cografî yên ku di zimanekî diyarkirî de ji bo yekeyên cografî yên ku li derveyî herêma ku ew ziman tê de statuya fermî heye û di forma xwe de ji navê ku di ziman(ên) fermî yê/yên herêma ku yekeya cografî lê ye, cuda ne.”.⁷ Bi gelemperî, egzonîm kêm caran xwedî statuyeke fermî ne di herêma ku ew nav lê tê referans kirin, lê dibe ku di zimanê bikarhêner de standard bin.

Etîmolojiya Peyvan:

Koka van her du têgehan ji zimanê Yewnanî tê, ku ev yek bi awayekî zelal cewher û wateya wan a bingehîn nîşan dide:

Endonîm: Ji peyvên Yewnanî ἔνδον (éndon), ku tê wateya ‘hundir’, û ὄνομα (ónoma), ku tê wateya ‘nav’, pêk tê.¹¹
Egzonîm: Ji peyvên Yewnanî ἔξω (éxō), ku tê wateya ‘derve’, û ὄνομα (ónoma), ku tê wateya ‘nav’, pêk tê.¹¹

Ev kokên etîmolojîk bi awayekî kurt û zelal cudahiya bingehîn a di navbera “navê ji hundir” û “navê ji derve” de radixin ber çavan.

Têgeha “Înternîm” (Internym):

Di lêkolînên li ser navên cihan de, carinan valahiyek di termînolojiya standard de tê dîtin. Pênaseyên fermî yên endonîm û egzonîmê, bi taybetî yên UNGEGN û ICOS, bi gelemperî li ser “zimanê fermî” an “baş-damezrandî” û “herêma ku ziman lê tê axaftin/fermî ye” disekinin. Lêbelê, rastiya bikaranîna navan dikare ji van pênaseyên hişk tevlihevtir be. Ji bo çareserkirina vê kêmasiyê, têgeha “înternîm” hatiye pêşniyarkirin. Ev têgeh ji bo pênasekirina wan navên xwecihî yên nefermî tê bikaranîn ku di pênaseyên standard ên ‘endonîm’ û ‘egzonîm’ de bi tevahî cih nagirin.¹ Mînakeke berbiçav a vê yekê, gelek navên Macarî yên nefermî ne ku ji bo gelek deveran li Romanyayê ji hêla civaka Macarî ya herêmî ve têne bikaranîn, lê dibe ku statuya wan a fermî tune be an jî ji endonîma fermî ya Romankî cuda bin.¹ Derketina têgeheke wekî “înternîm” nîşan dide ku navên xwecihî yên nefermî yên ku di jiyana rojane de bi berfirehî têne bikaranîn, dibe ku di pênaseyên standard de bi têra xwe neyên temsîl kirin. Ev yek jî destnîşan dike ku pênaseyên heyî dibe ku têra girtina hemû dinamîkên navkirinê yên di nav civakekê de nekin. Wekî din, di hin rewşan de, navekî fermî dibe ku ji hêla civaka herêmî ve bi tevahî neyê pejirandin, nemaze heke ew nav di encama pêvajoyên dîrokî yên wekî dagirkerî an asîmîlasyonê de hatibe ferzkirin. Ev rewş pirsê derdixe holê ka gelo navekî weha, tevî statuya xwe ya fermî, bi rastî dikare wekî endonîmek di wateya “navê xwemalî yê pejirandî” de were hesibandin.³ Ji ber vê yekê, pêdivî bi nêzîkatiyek maqûltir û berfirehtir heye ku hem pênaseyên standard ên ji bo armancên standardîzekirin û ragihandina navneteweyî hatine danîn, hem jî realîteyên bikaranîna herêmî, nefermî, û carinan jî gengeşîkirî li ber çavan bigire. Ev rewş bi awayekî zelal nîşan dide ku têkiliya di navbera nav, ziman, desthilatdarî, û pejirandina civakî de pir tevlihev e.

Ji bo ku pênase û cudahiyên bingehîn ên di navbera van têgehan de baştir werin fêm kirin, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tabloya 1: Pênase û Cudahiya Bingehîn di navbera Endonîm û Egzonîmê de

Taybetmendî	Endonîm	Egzonîm
Pênaseya Giştî	Navê xwecihî/xwemalî yê cihekî	Navê biyanî/derveyî yê cihekî
Bikarhêner	Civaka herêmî/xwecihî	Civaka derveyî/biyanî
Ziman	Zimanê civaka herêmî (pirî caran fermî an baş-damezrandî li herêmê)	Zimanekî din ji bilî zimanê herêmî
Etîmolojî	Yewnanî: ἔνδον (éndon) ‘hundir’ + ὄνομα (ónoma) ‘nav’	Yewnanî: ἔξω (éxō) ‘derve’ + ὄνομα (ónoma) ‘nav’
Statuya Fermî	Pirî caran fermî ye li herêma xwe	Kêm caran xwedî statuyeke fermî ye (ji bilî di zimanê bikarhêner de)
Mînak (Cih)	Deutschland (ji bo Almanan)	Germany (ji bo Îngilîzan), Allemagne (ji bo Fransiyan)
Mînak (Ziman)	Deutsch (ji bo Almanan)	German (ji bo Îngilîzan), Allemand (ji bo Fransiyan)

Çavkaniyên Ji Bo Tabloyê: ¹

3. Cureyên Egzonîm û Endonîman

Egzonîm û endonîm ne têgehên yekpare ne; ew dikarin li gorî taybetmendiyên xwe yên zimanî, bikaranîna dîrokî, û awayê çêbûna xwe bêne dabeşkirin. Bi taybetî dabeşkirina egzonîman ji bo têgihiştina kûr a pêvajoyên navkirinê girîng e.

Dabeşkirina Egzonîman (li gorî Ormeling û çavkaniyên din):

Ferjan Ormeling, pisporekî navdar ê di warê navên cografî de, û çavkaniyên din ên akademîk, egzonîman bi çend awayan dabeş dikin ⁷:

Egzonîmên Bilêvkirinê (Pronunciation-exonyms): Ev cure egzonîm ji aliyê rastnivîsê ve (dîtbarî) dişibin endonîman an jî pir nêzîkî wan in, lê li gorî rêgezên fonetîk û bilêvkirinê yên zimanê wergir (zimanê ku egzonîm tê de tê bikaranîn) cuda tên bilêvkirin. Mînakeke baş ji bo vê yekê navê paytexta Fransayê ye: Paris. Her çend rastnivîsa vî navî di Îngilîzî û Fransî de yek be jî, bilêvkirina wê di her du zimanan de ji hev cuda ye.⁷
Egzonîmên Rastnivîsê (Orthographic exonyms): Ev egzonîm ji aliyê nivîsandinê ve ji endonîman cuda ne. Tevî ku rastnivîsa wan cuda be jî, dibe ku bilêvkirina wan nêzîkî hev be, ji ber ku carinan rastnivîsa di zimanekî din de hewldanek e ji bo renderkirina fonetîk a endonîmê. Mînakek ji bo vê yekê navê bajarê Mouscroun ê Belçîkî ye, ku endonîma wî ya Fransî ye, lê egzonîma wî ya Hollandî Moeskroen e.⁷ Ji bo nexşesazan, ku bi giranî bi wêneyên dîtbarî re dixebitin, cudahiyên di rastnivîsê de girîngtir in.
Egzonîmên Hevdem (Contemporary exonyms): Ev ew egzonîm in ku di axaftina rojane û nivîsandina hevdem de bi awayekî çalak têne bikaranîn. Mînak, di zimanê Hollandî de, Parijs ji bo Paris û Lissabon ji bo Lisboa egzonîmên hevdem in.⁷
Egzonîmên Dîrokî an Kevnar (Historical or obsolete exonyms): Ev egzonîm êdî di bikaranîna rojane de nemane an jî pir kêm têne bikaranîn. Cihê wan bi gelemperî ji hêla egzonîmên nûtir an jî ji hêla endonîmên fermî yên herêmî ve hatiye girtin. Mînakek ji bo vê yekê egzonîma Hollandî Oostzee ye ji bo Deryaya Baltik, ku niha egzonîma Baltische Zee (ku nêzîktirî navê herêmî Ostsee ye) zêdetir tê bikaranîn. Herwiha, navê Hollandî Kales ji bo bajarê Fransî Calais jî egzonîmeke dîrokî ye.⁷

Cudahiya di navbera Egzonîm û Navên Dîrokî de:

Girîng e ku mirov egzonîman (çi hevdem bin, çi dîrokî) ji “navên dîrokî” cuda bike. Navên dîrokî, wekî Batavia (navê kevnar ê Jakartayê), Leningrad (navê kevnar ê St. Petersburgê), an Léopoldville (navê kevnar ê Kinshasayê), ew nav in ku ji bo demek dirêj li herêmê bi awayekî fermî an nîv-fermî hatine bikaranîn, di nav gel de derbasdar bûne, û di gelek zimanên din de jî hatine qebûlkirin û bikaranîn.⁷ Toponîmek hevdem, ji ber guhertinên siyasî, dikare bibe navekî dîrokî (mînak, Lourenço Marques ji bo Maputoyê). Herwiha, egzonîmek dikare bi demê re bibe egzonîmeke dîrokî an kevnar. Berevajî vê, endonîmek dikare bibe egzonîmek hevdem û paşê, heke ji bikaranînê bikeve, bibe egzonîmeke dîrokî. Mînaka bajarê Hollandî Kales ku ji hêla Fransiyan ve dema ku ew dagir kirin wekî Calais hate binavkirin, vê yekê nîşan dide. Herwiha, navên dîrokî carinan dikarin ji nû ve werin vejandin û bibin toponîmên hevdem, wekî ku li gelek welatên berê yên kolonî piştî serxwebûnê qewimî, ku navên kevnar ên dîrokî hatin vegerandin (mînak, Ghana, Zimbabwe).⁷

Dabeşkirina li gorî Pêşketinê (Çêbûnê):

Egzonîm dikarin li gorî awayê ku ew çawa çêbûne û pêşve çûne jî bêne dabeşkirin ⁷:

a) Egzonîmên ku ji ber transkrîpsiyonê çêdibin: Ev cure egzonîm ji ber bikaranîna sîstemên transkrîpsiyonê yên nefermî an jî ji ber neguhertina li gorî rêgezên fermî yên transkrîpsiyonê yên ku ji hêla welatên xwediyê navî ve hatine pêşniyarkirin, derdikevin holê. Mînak, guhertina Constanta (Romanya) bo Konstantsa di hin zimanan de.
b) Egzonîmên ji ber adaptasyonê: Ev egzonîm ew qas ji endonîmên xwe cuda ne ku cudahiya wan bi tenê bi pêvajoyeke transkrîpsiyonê ya hêsan nayê ravekirin. Ew dibe ku renderkirinên fonetîk ên kêm-zêde rast bin, an jî dibe ku jêbirina beşên navan ên ku ji hêla zimanê wergir ve nehatine fêmkirin an jî wekî nepêwîst hatine dîtin, lêzêdekirina generîkan (peyvên giştî yên wekî “bajar”, “çem”), an jî pêkanîna sererastkirinên semantîk an qaîdeyên fonetîk ên zimanê wergir tê de hebin. Mînakên berbiçav ev in: København (Danimarkî) → Kopenhagen (Almanî); Sverige (Swêdî) → Zweden (Hollandî); Aachen (Almanî) → Aix-la-Chapelle (Fransî).
c) Egzonîmên ku ji koka hevpar cuda pêşve çûne: Di vê rewşê de, hem egzonîm hem jî endonîm ji kokeleke zimanî ya kevnar a hevpar bi awayekî serbixwe û cuda pêşve çûne û guherîne. Mînak, navê kevnar ê Almanî Leudeke bi demê re di zimanên cuda de bûye Liège (Fransî), Lüttich (Almanî), û Luik (Hollandî). Bi heman awayî, navê Romayî Colonia bûye Köln (Almanî), Cologne (Fransî), û Keulen (Hollandî).
d) Egzonîmên ku ji kokên cuda ji yên endonîman derdikevin: Di van rewşan de, koka etîmolojîk a egzonîmê bi tevahî ji koka etîmolojîk a navê fermî yê herêmî (endonîmê) cuda ye. Mînak, navê fermî yê Yewnanistanê Hellas e. Lêbelê, Romayiyan jê re digotin Graecia ji ber ku herêma Yewnanî ya herî nêzîkî Îtalyayê ji hêla eşîreke Yewnanî ya bi navê Graeci ve dihat niştecîkirin. Ji aliyê rojhilat ve, ji Yewnanistanê re Junani tê gotin, ku ev jî ji navê Îyoniyan tê, yên ku li peravên Asyaya Biçûk dijiyan. Bi heman sedeman, navê Fransî yê Almanyayê Allemagne ye (ji navê eşîra Alemanni), û navê Fînî Saksa ye (ji navê eşîra Saksonan).
e) Egzonîmên ji ber wergerandinê: Ev cure egzonîm dema ku beşên taybet (semantîk) ên navên cografî dikarin û bi rastî jî werin wergerandin, çêdibin. Mînak, navê herêma çiyayî ya Almanî Schwarzwald di Îngilîzî de dibe Black Forest (“Daristana Reş”) û di Fransî de dibe Forêt Noire. Navê welatê Österreich (Almanî, bi wateya “Împaratoriya Rojhilat” an “Keyaniya Rojhilat”) di Hollandî de dibe Oostenrijk.

Cureyên Endonîman:

Her çend çavkaniyên lêkolînkirî bi awayekî eşkere û sîstematîk behsa “cureyên endonîman” nakin bi heman hûrgilî û dabeşkirina ku ji bo egzonîman dikin, lê dîsa jî dikare were argumankirin ku endonîm jî ne yekpare ne û dikarin li gorî hin krîteran bêne kategorîzekirin. Têgeha “înternîm” ku berê hate behskirin ¹, bi xwe jî îşaretek e ku ne hemû navên xwecihî yên ku ji hêla civakekê ve têne bikaranîn, dikevin kategoriya teng a “endonîmên fermî”. Li ser vê bingehê, endonîm dikarin bi vî rengî bêne fikirîn:

Endonîmên Fermî vs. Nefermî/Kevneşopî: Endonîmên fermî ew in ku ji hêla dewletê an saziyên rayedar ve hatine pejirandin û di belgeyên fermî, nexşeyan, û perwerdehiyê de têne bikaranîn. Endonîmên nefermî an kevneşopî dibe ku di nav gel de bi berfirehî werin bikaranîn lê statuyeke wan a fermî tune be. Ev dikarin bibin navên dîrokî, navên di zaravayên herêmî de, an jî navên ku ji ber sedemên siyasî nehatine fermîkirin.
Endonîmên Giştî vs. Herêmî/Zaravayî: Hin endonîm ji bo tevahiya welatekî an herêmeke mezin ji hêla hemû axêverên wî zimanî ve têne naskirin û bikaranîn. Hin endonîmên din dibe ku tenê di nav herêmeke erdnîgarî ya biçûktir de an jî ji hêla axêverên zaravayekî taybet ve werin bikaranîn.
Endonîmên Kevnar vs. Nûjen: Hin endonîm xwedî dîrokeke pir kevnar in û bi sedsalan e ku têne bikaranîn. Hin endonîmên din dibe ku nûtir bin, dibe ku di encama guhertinên siyasî, ji nû ve navkirinê, an jî pêşketinên nû de derketibin holê.

Dabeşkirina egzonîman li gorî awayê çêbûna wan (transkrîpsiyon, adaptasyon, koka hevpar, koka cuda, werger) û li gorî bikaranîna wan (hevdem, dîrokî) nîşan dide ku egzonîm ne yekpare ne û bi pêvajoyên zimanî û dîrokî yên tevlihev derdikevin holê. Ziman bi berdewamî diguherin û têkiliyên di navbera civakan de jî dinamîk in; ev guhertin rasterast bandorê li navan dikin.⁶ Hin egzonîm ji ber hewldana hêsankirina bilêvkirinê an lihevhatina bi rêzikên fonetîk û ortografîk ên zimanê wergir çêdibin, wek mînak di egzonîmên ji ber adaptasyonê de.⁷ Hin egzonîmên din şopên kokên zimanî yên kevnar ên hevpar an jî têkiliyên dîrokî yên taybet, wek navên eşîran, diparêzin.⁷ Wergerandina navan jî rasterast nîşan dide ku beşek ji nav xwedî wateyeke semantîk a zelal e ku dikare were veguheztin bo zimanekî din.⁷ Cudahiya di navbera egzonîmên hevdem û dîrokî de jî girîng e, ji ber ku ew nîşan dide ku statuya navekî dikare bi demê re biguhere; carinan egzonîmek ji ber bikaranînê dikeve û dibe dîrokî, an jî berevajî, endonîmek dikare bi demê re bibe egzonîmek û paşê jî dîrokî bibe.⁷ Ji ber vê yekê, kategorîzekirina egzonîman ji bo têgihiştina kûr a pêvajoyên çêbûna wan û têkiliyên di navbera zimanan de girîng e. Ev herwiha ronahiyê dide ser wê yekê ku egzonîm ne tenê “şaşiyên” navên xwecihî ne, lê belê xwedî dîrok û mantiqa xwe ya zimanî ne.

Ji bo zelalkirina cureyên egzonîman, tabloya jêrîn dikare bibe alîkar:

Tabloya 2: Cureyên Sereke yên Egzonîman bi Mînakan

Cureyê Egzonîmê	Ravekirin	Mînak	Çavkanî
Egzonîmê Bilêvkirinê	Ji aliyê dîtbarî ve dişibe endonîmê, lê bilêvkirin cuda ye.	Paris (Înglîzî) vs. Paris (Fransî, bilêvkirin cuda)	⁷
Egzonîmê Rastnivîsê	Ji endonîmê cuda tê nivîsandin; dibe ku bilêvkirin nêzîk be.	Mouscroun (Fransî) – Moeskroen (Hollandî)	⁷
Egzonîmê Hevdem	Di axaftina rojane de tê bikaranîn.	Parijs (Hollandî) ji bo Paris	⁷
Egzonîmê Dîrokî/Kevnar	Êdî nayê bikaranîn an kêm tê bikaranîn.	Oostzee (Hollandî) ji bo Deryaya Baltik	⁷
Egzonîm ji ber Transkrîpsiyonê	Ji ber bikaranîna sîstemên transkrîpsiyonê yên nefermî.	Constanta → Konstantsa	⁷
Egzonîm ji ber Adaptasyonê	Adaptasyona fonetîk, morfolojîk an semantîk a endonîmê.	København → Kopenhagen (Almanî)	⁷
Egzonîm ji Koka Hevpar	Egzonîm û endonîm ji kokeleke kevnar a hevpar bi awayekî serbixwe pêşve çûne.	Colonia (Romayî) → Köln (Almanî), Cologne (Fransî)	⁷
Egzonîm ji Koka Cuda	Koka etîmolojîk a egzonîmê bi tevahî ji ya endonîmê cuda ye.	Hellas (Yewnanî) → Graecia (Latînî) → Greece (Îngilîzî)	⁷
Egzonîm ji ber Wergerandinê	Beşek an tevahiya navê cografî tê wergerandin.	Schwarzwald (Almanî) → Black Forest (Îngilîzî)	⁷

Çavkaniyên Ji Bo Tabloyê: ⁷

4. Girîngiya Egzonîm û Endonîman di Toponîmiyê de û “Dubendiya Egzonîm/Endonîm”

Têgehên egzonîm û endonîm di navenda lêkolînên toponîmiyê de cih digirin û ji bo têgihiştina gelek aliyên dîrokî, çandî û siyasî yên navên cihan krîtîk in.

Rola Egzonîm û Endonîman di Lêkolînên Toponîmiyê de:

Toponîmî, wekî şaxek ji onomastîkê (zanista navan), li ser koka, wateya, bikaranîn û guherînên navên cihan (toponîman) lêkolîn dike.² Di vê çarçoveyê de, egzonîm û endonîm wekî du kategoriyên bingehîn ên navan derdikevin pêş. Ew ji bo têgihiştina dîroka niştecihbûnê, peresana perestgehan (landscapes), têkiliyên di navbera komên mirovan ên cuda de, û bandora ziman û çandê li ser erdnîgariyê wekî nîşaneyên hêja û çavkaniyên agahiyê xizmet dikin.¹³ Lêkolîna pêvajoya navdanînê bi xwe, motîvasyonên li pişt wê, û gengeşiyên potansiyel ên ku ew derdixe holê, qadeke lêkolînê ya navdîsîplînî ye ku di bingeha erdnîgariya siyasî û çandî de cih digire.¹³

Konsepta “Dubendiya Mezin a Toponîmîk” (The Great Toponymic Divide):

Ev têgeh, ku ji hêla zanyarê onomastîkê Paul Woodman ve bi awayekî berbiçav hatiye binavkirin, cudahiya bingehîn û pir caran gengeşîkirî ya di navbera endonîm (navê hundirîn) û egzonîm (navê derveyî) de destnîşan dike.⁵ Her çend ev dubendî dikare di hemû kategoriyên navan de (wek etnonîm – navên gelan, antroponîm – navên mirovan, navên saziyan, hwd.) were dîtin, cihê ku navê ku ji hêla “endamên komê” (insiders) ve tê bikaranîn ji navê ku ji hêla “kesên derveyî komê” (outsiders) ve tê bikaranîn cuda be, lê fokusa sereke û herî girîng a vê dubendiyê li ser toponîmiyê ye.⁵

Sedema vê yekê ew e ku ev dubendî di toponîmiyê de bi du helwest û têgihiştinên bingehîn ên mirovî re bi awayekî xurt têkildar dibe:

Cudahiya di navbera ‘ya min’ û ‘ya te’, ‘ya me’ û ‘ya wan’ de: Ev helwest xwedîtiyê, aîdiyetê û nasnameya komî ya bi mekanê ve girêdayî îfade dike.³ Navkirina cihekî bi endonîmekî, îfadeya wê yekê ye ku ew cih wekî “beşek ji me” tê dîtin.
Erdnîgarîbûn (Territoriality): Ev têgeh îşaret bi xwesteka bingehîn a mirovan ji bo xwedîderketina li cihekî, kontrolkirina mekanekî, û destnîşankirina sînoran dike. Ev xwestek di hemû astên avabûna civakên mirovî de, ji malbatê bigire heta neteweyê, xwe nîşan dide.³

Ji ber van girêdanên kûr bi xwedîtî, nasname û erdê re, “dubendiya mezin a toponîmîk” her tim xwedî wate û encamên siyasî, civakî û carinan jî dadwerî yên girîng e. Ew pir caran dibe çavkaniya gengeşî, nîqaş, û heta pevçûnan di navbera komên cuda de.⁵ Navkirina cihan ne karekî bêalî ye; ew teknolojiyeke civakî ye ku ji cihan û erdan re fonksiyonek, wateyek, û komek referansan destnîşan dike û bi vî awayî beşdarî avakirin, parastin, an jî guhertina rêkûpêkek civakî û siyasî dibe.¹³

Nêzîkatiyên Teorîk:

Di nav lêkolîneran de li ser çawaniya têgihiştin û analîzkirina vê dubendiyê nêrînên cuda hene. Du nêzîkatiyên teorîk ên sereke dikarin bêne destnîşankirin ⁵:

Nêzîkatiya Zimanî: Ev nêzîkatî endonîm û egzonîmê ne wekî du kategoriyên ji hev bi tevahî qutkirî, lê belê wekî du qutbên kontînuumekê (pêvajoyeke berdewam) dibîne. Li gorî vê nêrînê, di navbera endonîmeke “saf” û egzonîmeke “saf” de gelek qonax û formên navîn dikarin hebin, ku ew kêm-zêde taybetmendiyên her duyan jî hildigirin.
Nêzîkatiya Çandî-Cografî: Ev nêzîkatî, berevajî nêzîkatiya zimanî, giraniyê dide ser têkiliya mekanî ya di navbera civaka ku navê bikar tîne û taybetmendiya cografî ya ku ew nav wê destnîşan dike. Li gorî vê perspektîfê, krîtera bingehîn ji bo destnîşankirina ka navek endonîm e an egzonîm e, ew e ku gelo civaka bikarhêner li herêma ku ew taybetmendiya cografî lê ye dijî (û zimanê wê li wir fermî an baş-damezrandî ye) an na. Ev nêzîkatî di gengeşiya navê Deryaya Rojhilat/Deryaya Japonê de di çarçoveya “Position A” (nêrîna parçeyî, ku dibêje navek tenê ji bo beşên ku ziman lê tê axaftin endonîm e) û “Position B” (nêrîna giştî, ku dibêje navek ji bo tevahiya taybetmendiyê di wî zimanî de endonîm e, heta eger ew sînoran jî derbas bike) de jî bi awayekî berbiçav tê dîtin.¹⁴

“Dubendiya mezin a toponîmîk” ne tenê mijareke teknîkî ya zimannasiyê ye, lê belê bi awayekî kûr bi têkiliyên desthilatdariyê, xwedîderketina li mekanê, û avakirina nasnameya kolektîf ve girêdayî ye. Cudahiya ‘ya me’ vs. ‘ya wan’ di navkirinê de rasterast bi konsepta erdnîgarîbûn û xwesteka xwedîderketina li cihekî ve girêdayî ye.³ Kî xwediyê cihekî be an berpirsiyariya wî hilgire, bi gelemperî mafê navkirina wî jî ji xwe re diparêze; endonîm dibin sembolên vê xwedîderketinê.³ Ji ber vê yekê, navên cihan (çi endonîm bin çi jî egzonîm) dibin amûrên siyasî. Guhertina navan, ferzkirina egzonîman, an jî israra li ser bikaranîna endonîman, hemû dikarin bibin îfadeyên desthilatdariyê an jî berxwedana li hemberî desthilatdariyê.¹³ Ev dubendî pir caran dibe sedema gengeşî û pevçûnan ji ber ku ew bi hestên kûr ên nasnameyî û xwedîtiyê ve girêdayî ye.⁵ Mînaka gengeşiya navê Deryaya Rojhilat/Deryaya Japonê vê yekê bi awayekî zelal nîşan dide, ku her aliyek navê xwe wekî îfadeya maf û nasnameya xwe dibîne.¹⁴ Têgihiştina vê dubendiyê pêwîstî bi analîzeke navdîsîplînî heye ku zimannasî, erdnîgarî, siyasetnasî, û civaknasiyê li hev bîne. Ew nîşan dide ku nav ne bêalî ne û di pêvajoyên avakirina netewe, kolonyalîzm, û têkoşînên ji bo naskirina çandî û siyasî de roleke navendî û pir caran gengeşîkirî dilîzin.

5. Mînakên Egzonîm û Endonîman ji Çar Aliyên Cîhanê (Bi Hejmaran Rêzkirî)

Ji bo ku têgehên egzonîm û endonîm baştir werin fêm kirin û bandora wan a di pratîkê de were dîtin, pêşkêşkirina mînakên konkret ji çar aliyên cîhanê girîng e. Di vê beşê de, dê çend mînakên berbiçav ên welat û bajaran, bi hûrgilî li ser endonîm, egzonîmên sereke, paşxaneya dîrokî, çandî û zimanî ya egzonîman, zimanê jêderk, û sedemên bikaranîna wan, bêne ravekirin.

Deutschland / Germany, Allemagne, Niemcy, hwd.

Endonîm: Deutschland.⁶ Ev nav ji hêla Almanan ve ji bo welatê xwe tê bikaranîn.
Egzonîmên Sereke: Germany (bi Îngilîzî), Allemagne (bi Fransî), Niemcy (bi Polonî), Tyskland (bi Swêdî, Norwêcî, Danîmarkî), Saksa (bi Fînî), Germania (bi Îtalî).⁶
Paşxane û Sedem: Navê Deutschland ji zimanê Almaniya Kevn a Bilind diutisc tê, ku wateya wê “ya gel” an “girêdayî gel” e.¹⁷ Pirrengiya egzonîmên ji bo Almanyayê yek ji diyardeyên herî balkêş ên toponîmiyê ye û çend sedemên wê hene:

Germany û Germania: Ev nav ji Latînî Germania tê, ku Romayiyan ev nav ji bo eşîrên ku li rojhilatê çemê Rînê dijiyan, bikar dianîn. Tê texmînkirin ku ev nav bi eslê xwe Keltî ye û wateyên wekî “cîran” an “qîrker” hildigire.¹⁸
Allemagne: Ev nav ji navê eşîra Alamanî (Alemanni) tê, ku komeke eşîrên Swêbî bû û li başûrê rojavayê Almanyaya îroyîn, Alsace, û Swîsreyê dijiyan. Fransî û zimanên din ên Romanî yên rojavayî ev nav ji wan wergirtine.¹⁸
Niemcy: Ev egzonîma Slavî ji peyva Proto-Slavî němьcь tê, ku wateya wê “lal” an “kesê ku nikare biaxive (zimanê me)” ye. Slaviyan ev nav ji bo gelên Germanîk bikar dianîn ji ber ku zimanê wan ji wan re nedihat fêmkirin.¹⁸
Tyskland: Ev navê Skandînavî jî, mîna Deutschland, ji koka diutisc tê.
Saksa: Zimanên Fînî û Estonî vê egzonîmê bikar tînin, ku ji navê eşîra Saksonan tê.¹⁸ Ev pirrengî nîşan dide ku gelên Ewropî yên cuda di serdemên dîrokî yên cuda de bi eşîrên Germanîk ên cuda re ketine têkiliyê an jî ji perspektîfên cuda li wan nihêrîne.

Nihon/Nippon / Japan

Endonîm: 日本 (Nihon an Nippon).⁶ Her du awayên xwendinê jî ji bo heman karakterên Çînî (Kanji) têne bikaranîn.
Egzonîm: Japan (bi Îngilîzî û gelek zimanên din ên Ewropî).⁶
Paşxane û Sedem: Wateya Nihon an Nippon “koka rojê” an “cihê ku roj jê derdikeve” ye. Ev nav ji ber pozîsyona erdnîgarî ya Japonya li rojhilatê Çînê hatiye danîn.¹⁹ Egzonîma Japan bi rêya bazirganiya destpêkê ya Ewropiyan bi Rojhilata Dûr re derbasî Rojava bûye. Navê ku Marco Polo di sedsala 13an de ji bo Japonya qeyd kiriye, Cipangu (an Zipangu), ji bilêvkirina Çînî ya navê 日本國 (Jìpěn Guó – “welatê koka rojê”) tê. Ev nav bi rêya zimanê Malayî (wek Jepang an Jipang) derbasî Portekîzî bûye û ji wir jî belavî zimanên din ên Ewropî bûye.²⁰ Sedema sereke ya bikaranîna vê egzonîmê ew e ku ew navê ku ji hêla bazirgan û kaşifên Ewropî ve yekem car hatiye bihîstin û di qeydên wan de hatiye bikaranîn, bûye.

Firenze / Florence

Endonîm: Firenze.⁶ Ev navê bajêr bi zimanê Îtalî ye.
Egzonîm: Florence (bi Îngilîzî û Fransî).⁶
Paşxane û Sedem: Endonîma Firenze ji navê Latînî yê bajêr, Florentia, tê, ku wateya wê “geşbûyî”, “kulîlkvedayî” an “serfiraz” e.²¹ Egzonîma Florence bi taybetî ji forma Fransî ya navî hatiye wergirtin. Di Serdema Navîn de, ji ber têkiliyên bazirganî û çandî yên xurt, û herwiha bandora zimanê Fransî, ev forma navî ji hêla bazirgan û rêwiyên Fransî-axêv ve hatiye destnîşankirin û paşê di Îngilîzî û hin zimanên din de jî belav bûye.⁶ Ev mînak adaptasyoneke fonetîk û ortografîk a navê xwecihî ye di zimanên din de.

Bhārat / India

Endonîm: भारत (Bhārat).¹¹ Di destûra bingehîn a Hindistanê de, Bhārat wekî navekî din ê fermî yê welêt li kêleka India tê destnîşankirin.
Egzonîm: India (bi Îngilîzî û piraniya zimanên cîhanê).¹¹
Paşxane û Sedem: Endonîma Bhārat ji navê qralê efsanewî Bharata, an jî ji navê eşîreke Vedîk a kevnar, Bharatas, tê, ku di Rigvedayê de behsa wê tê kirin.²⁴ Egzonîma India xwedî dîrokeke dirêj e û koka wê digihîje çemê Sindhu (Indus). Yewnaniyên kevnar ji herêma li dora çemê Sindhu re digotin Indía, ku ev nav ji Farisiya Kevn Hindu (ku ji Sindhu hatiye wergirtin) ji wan re hatibû. Bi rêya nivîsarên Yewnanî û Latînî, û paşê bi taybetî di serdema kolonyalîzma Brîtanî de, navê India li Rojava û cîhanê belav bû û bû navê standard ê navneteweyî.²⁴ Sedema bikaranîna berfireh a vê egzonîmê bi giranî bikaranîna wê ya dîrokî ji hêla hêzên derve û mîrateya kolonyal ve girêdayî ye.

Zhōngguó / China

Endonîm: 中国 (Zhōngguó).¹¹ Wateya vê navê “Welatê Navendî” an “Keyaniya Navendî” ye, ku îşaret bi têgihiştina Çînî ya kevneşopî ya cihê Çînê di cîhanê de dike.
Egzonîm: China (bi Îngilîzî û gelek zimanên din).¹¹
Paşxane û Sedem: Endonîma Zhōngguó bi eslê xwe ji bo dewletên ku li deşta navendî ya Çemê Zer di serdema Xanedana Zhou de cih digirtin, dihat bikaranîn.²⁷ Egzonîma China tê texmînkirin ku ji peyva Sanskrîtî Cīna (चीन) tê. Ev peyva Sanskrîtî bi xwe jî dibe ku ji navê xanedana Qin (秦) (221-206 B.Z.), ku yekem xanedana împaratorî ya Çînê bû û welat yek kir, hatibe wergirtin. Ev nav bi rêya zimanên wekî Farisiya Navîn (Chīnī) û paşê Portekîzî (di sedsala 16an de) derbasî zimanên Ewropî bûye.²⁷ Rêyên bazirganiyê yên kevnar, bi taybetî Rêya Îpekê, di belavkirina vî navî de roleke girîng lîstine.

Miṣr / Kemet / Egypt

Endonîm: مصر (Miṣr – bi Erebî ya Klasîk û Fermî), مَصر (Maṣr – bi Erebî ya Misrî ya Xwecihî).¹¹ Navê kevnar ê welêt bi zimanê Misriya Kevnar Kemet (𓆎 𓅓 𓏏𓊖 – km.t) bû, ku wateya wê “axa reş” e, îşaret bi axa berdar a li deşta çemê Nîlê dike.²⁸
Egzonîm: Egypt (bi Îngilîzî), Égypte (bi Fransî), Ägypten (bi Almanî).¹¹
Paşxane û Sedem: Endonîma Erebî Miṣr navekî Semîtîk e û di Quranê de jî derbas dibe. Koka wê bi peyva Îbranî Mitzráyim re hevpar e.²⁸ Egzonîma Egypt ji navê Yewnanî ya Kevnar Aígyptos (Αἴγυπτος) tê. Ev navê Yewnanî bi xwe jî tê texmînkirin ku ji navekî Misriya Kevnar ê bajarekî girîng ê wekî Memphis (bi Misriya Kevnar: ḥwt-kꜣ-ptḥ, ku tê wateya “mala giyanê (ka) Ptah”) hatiye wergirtin. Ev nav bi rêya Latînî (Aegyptus) li Rojava belav bûye.²⁸ Sedema bikaranîna vê egzonîmê ew e ku ew navê ku ji hêla Yewnaniyên kevnar ve, ku xwedî têkiliyên çandî û bazirganî yên xurt bi Misrê re bûn, ji bo welêt hatiye bikaranîn û di tomarên wan ên dîrokî de maye.

Koka etîmolojîk a gelek egzonîman, wekî ku di mînakên Germany, Japan, India, China, û Egypt de tê dîtin, bi gelemperî bi têkiliyên yekem ên civakeke derve re bi beşek taybetî ya civaka navborî re (wek eşîrek an herêmek), an jî bi rêyên bazirganiyê û navên ku ji zimanên sêyemîn hatine wergirtin, girêdayî ye. Civakên derve pir caran navê yekem ê ku dibihîzin an jî navê beşa herî nêzîk an herî berbiçav a civakeke din wekî navê giştî ji bo tevahiya wê civakê an welatî qebûl dikin. Mînak, Graecia ji eşîra Graikoi, Allemagne ji eşîra Alemanni, Saksa ji Saksonan.¹⁸ Rêyên bazirganiyê yên kevnar, wek Rêya Îpekê, di belavkirina navan de roleke girîng lîstine, ku nav ji zimanekî derbasî zimanekî din bûne û di rê de hatine adaptekirin, wek mînaka China ku ji Sanskrîtî bi rêya Farisî derbasî Ewropayê bûye, an jî Japan ku ji Çînî bi rêya Malayî û Portekîzî hatiye.²⁰ Wergerandin an adaptasyonên fonetîk/ortografîk jî ji bo hêsankirina bikaranîna nav di zimanê wergir de pêk tên, wek mînaka Florence ji Firenze.⁶ Ji ber vê yekê, egzonîm ne tenê “navên biyanî” ne, lê ew di heman demê de tomarên dîrokî yên têkilî, bazirganî, koçberî, û bandorên çandî ne. Ew nîşan didin ka cîhan çawa bi hev ve girêdayî bûye û çawa têgihiştinên li ser “yên din” di nav çandên cuda de hatine şekilkirin.

Suomi / Finland

Endonîm: Suomi.³² Fînî bi vî navî behsa welatê xwe dikin.
Egzonîm: Finland (bi Îngilîzî, Swêdî û gelek zimanên din).³²
Paşxane û Sedem: Koka peyva Suomi bi tevahî ne zelal e, lê hin teorî wê bi peyva saame (gelê Samî) an jî bi peyvên Baltîkî yên kevnar ên ku wateya “erd” an “welat” didin, girê didin. Egzonîma Finland ji zimanê Norveciya Kevn Finnr tê, ku Norveciyan ev nav ji bo eşîrên ku li herêma ku niha Fînlandiya ye dijiyan, bikar dianîn. Ev eşîr dibe ku gelê Samî an jî bav û kalên Fîniyên îroyîn bûne.³² Ji ber ku Swêd ji sedsala 12an heta 1809an li ser Fînlandiyayê hukum kiriye û navê welêt di Swêdî de jî Finland e, ev egzonîm bi berfirehî li Ewropayê û cîhanê belav bûye.³³

Magyarország / Hungary

Endonîm: Magyarország.³⁵ Ev nav tê wateya “Welatê Magyaran” an “Axa Magyaran”.
Egzonîm: Hungary (bi Îngilîzî), Hongrie (bi Fransî), Ungarn (bi Almanî).³⁵
Paşxane û Sedem: Endonîma Magyarország ji navê Magyar tê, ku navê etnîkî yê Macaran e. Tê texmînkirin ku ev nav ji navê eşîra herî navdar a Macarî, Megyer, tê.³⁶ Egzonîma Hungary û varyantên wê yên di zimanên din de ji navê Latîniya Serdema Navîn Hungaria tê. Ev nav bi xwe jî ji etnonîmên wekî (H)ungarī, Ungrī, an Ugrī hatiye wergirtin, ku ji bo gelên stepê yên koçer ên ku di sedsalên 9an û 10an de deşta Karpatan dagir kirine, dihatin bikaranîn. Têkiliya vî navî bi navê On-Ogur (“deh tîr” an “deh eşîr”), ku navê konfederasyoneke eşîrên Tirkî bû ku Macar jî beşek jê bûn, hatiye pêşniyarkirin. Zêdekirina tîpa “H” li destpêka navî di hin zimanên Ewropî de (wek Hungary) dibe ku ji ber tevlihevkirina bi Hûnan re be, yên ku beriya Macaran li herêmê bi cih bûbûn.³⁵

Sakartvelo / Georgia

Endonîm: საქართველო (Sakartvelo).³⁸ Ev nav tê wateya “Axa Kartveliyan”, ku Kartveli navê xwemalî yê Gurciyan e.
Egzonîm: Georgia (bi Îngilîzî û gelek zimanên Rojava), Géorgie (bi Fransî), Gruzia (bi Rûsî û hin zimanên Slavî).³⁸
Paşxane û Sedem: Endonîma Sakartvelo ji koka Kartvel-i tê, ku ji herêma navendî ya Gurcistanê, Kartli (ji hêla çavkaniyên Klasîk ve wekî Îberya tê zanîn) tê.⁴⁰ Egzonîma Ewropî Georgia bi îhtimaleke mezin ji navê Farisî yê Gurciyan, gurğ (گرج) an gurğān (گرگان), tê. Ev navê Farisî, ku dibe ku wateya wê “axa guran” be (ji Farisiya Kevn vrkān), bi rêya zimanên Suryanî (gurz-ān) û Erebî (ĵurĵan) derbasî zimanên Ewropî yên Rojava bûye, bi taybetî di dema Seferên Xaçperestan de.³⁸ Ravekirinên gelêrî yên ku navê Georgia bi pîrozê welêt, Saint George (bi Gurcî: Tetri Giorgi), ve girê didin, bi gelemperî wekî etîmolojiya gelêrî têne hesibandin û ji hêla zanyaran ve nayên pejirandin.⁴⁰ Egzonîma Rûsî Gruzia jî ji heman koka Farisî tê.

Hayastan / Armenia

Endonîm: Հայաստան (Hayastan).⁴³ Ev nav tê wateya “Axa Hayan”, ku Hay navê xwemalî yê Ermeniyan e.
Egzonîm: Armenia (bi Îngilîzî û piraniya zimanên cîhanê).⁴³
Paşxane û Sedem: Endonîma Hayastan ji navê Hayk tê, ku li gorî kevneşopiya Ermenî, bav û kalê efsanewî yê gelê Ermenî ye.⁴⁴ Egzonîma Armenia xwedî kokeke pir kevnar e û yekem car di nivîskên sêzimanî yên Behistunê de (sedsala 6an B.Z.) wekî Armina (bi Farisiya Kevn) û Harminuya (bi Elamî) derbas dibe. Ev nav ji hêla Yewnaniyên kevnar ve wekî Ἀρμενία (Armenía) hatiye wergirtin û bi rêya Latînî li zimanên Ewropî belav bûye. Koka peyva Armina bi xwe ne bi tevahî zelal e, lê teoriyên cuda hene ku wê bi navên herêmî yên kevnar ên wekî Armani, Arme, an jî bi navê eşîreke bi navê Armens ve girê didin. Herwiha, hin teorî wê bi navê Urartuyî Erimena an jî bi navê Îbranî Har-Minni (“çiyayê Minni”) ve girê didin.⁴⁴ Sedema bikaranîna vê egzonîmê ew e ku ew navekî pir kevnar e ku di tomarên dîrokî yên Faris û Yewnaniyan de, ku cîran û hevdemên Ermeniyên kevnar bûn, hatiye bikaranîn.

Hellas/Ellada / Greece

Endonîm: Ελλάς (Ellás – forma kevnar û fermî) an Ελλάδα (Elláda – forma nûjen a gelêrî).¹¹
Egzonîm: Greece (bi Îngilîzî), Grèce (bi Fransî), Griechenland (bi Almanî), Yunanistan (bi Tirkî).¹¹
Paşxane û Sedem: Endonîma Hellas an Ellada ji navê Hellen tê, ku li gorî mîtolojiya Yewnanî, kurê Deucalion û Pyrrha bû û wekî bav û kalê efsanewî yê hemû eşîrên Yewnanî (Helenî) tê hesibandin.³¹ Egzonîma Greece û varyantên wê yên di zimanên Ewropî de ji navê Latînî Graecia tê. Romayiyan ev nav ji bo herêma Yewnanistana îroyîn bikar dianîn. Ev navê Latînî bi xwe jî ji Graecus tê, ku adaptasyona Latînî ya navê Yewnanî Γραικός (Graikós) e. Graikoi navê eşîreke kevnar a Yewnanî bû ku li herêma Boeotiayê, li rojavayê Yewnanistanê, dijiyan. Tê texmînkirin ku Romayiyan yekem car bi vê eşîrê re têkilî danîne û ji ber vê yekê navê wan ji bo tevahiya gelê Helenî û welatê wan bikar anîne.³¹ Egzonîma Tirkî Yunanistan û egzonîmên mîna wê di zimanên Rojhilata Navîn de (wek Erebî al-Yūnān) ji navê Ionia (Yewnanî: Ἰωνία) tê, ku herêmeke Yewnanî ya kevnar li peravên rojavayê Asyaya Biçûk (Tirkiyeya îroyîn) bû. Farisên kevnar yekem car bi Yewnaniyên Îyonî re ketibûn têkiliyê û ji ber vê yekê navê wan (Yauna bi Farisiya Kevn) ji bo hemû Yewnaniyan bikar anîne.⁴⁷

Warszawa / Warsaw

Endonîm: Warszawa.⁷ Ev navê paytexta Polonyayê bi zimanê Polonî ye.
Egzonîm: Warsaw (bi Îngilîzî), Varsovie (bi Fransî), Warschau (bi Almanî).⁷
Paşxane û Sedem: Koka navê Warszawa bi tevahî ne zelal e û çend teorî li ser hene. Yek ji hîpotezan ew e ku nav tê wateya “ya Warsz” an “girêdayî Warsz”, ku Warsz kurteya navekî kesane yê mêr ê Poloniya Kevn, Warcisław, e.⁴⁸ Etîmolojiyeke gelêrî jî navê bajêr bi efsaneya masîvanekî bi navê Wars û periya avê ya bi navê Sawa ve girê dide.⁴⁸ Egzonîmên wekî Warsaw, Varsovie, û Warschau adaptasyonên fonetîk û ortografîk ên navê Polonî ne ku di zimanên din de ji bo hêsankirina bilêvkirin û nivîsandinê hatine çêkirin.

Praha / Prague

Endonîm: Praha.⁹ Ev navê paytexta Komara Çekyayê bi zimanê Çekî ye.
Egzonîm: Prague (bi Îngilîzî û Fransî), Prag (bi Almanî û gelek zimanên din ên Germanîk û Skandînavî).⁹
Paşxane û Sedem: Navê Çekî Praha ji peyveke Slavî ya kevnar, práh, tê, ku du wateyên wê yên sereke hene: “derbasgeh (di çem de)” an “lezok”, ku îşaret bi xala derbasbûna çemê Vltavayê dike; an jî “berpal”, “sînor”, ku dibe ku îşaret bi zinarê ku keleha Pragê li ser hatiye avakirin bike.⁵⁰ Egzonîma Prague ya Îngilîzî ji forma Fransî ya navî hatiye wergirtin.⁵¹ Bandora dîrokî ya zimanê Fransî wekî zimanekî dîplomasî û çandê li Ewropayê di belavbûna vê formê de roleke girîng lîstiye.

Wien / Vienna

Endonîm: Wien.³ Ev navê paytexta Awistiryayê bi zimanê Almanî ye.
Egzonîm: Vienna (bi Îngilîzî û Îtalî), Vienne (bi Fransî), Bécs (bi Macarî).³
Paşxane û Sedem: Navê Almanî Wien ji navê çemê Wien (ku diherike nav Dunayê) tê. Ev navê çemî bi xwe jî dibe ku ji kokeleke Keltî an Slavî be.⁵² Egzonîma Îngilîzî Vienna ji navê Îtalî yê heman rengî hatiye wergirtin.⁵² Navê Romayî yê niştecihbûna li vê derê Vindobona bû, ku navekî Keltî ye û wateya wê “gundê spî” an “cihê spî” ye.⁵² Egzonîma Macarî Bécs û egzonîmên mîna wê di hin zimanên din ên herêmê de (wek Sirbî-Xirwatî Beč) xwedî kokeke cuda ne û dibe ku ji navekî keleheke Avarî ya li herêmê hatibin.

Köln / Cologne

Endonîm: Köln.¹⁰ Ev navê bajarekî mezin ê Almanyayê bi zimanê Almanî ye.
Egzonîm: Cologne (bi Îngilîzî û Fransî).¹⁰
Paşxane û Sedem: Navê Köln ji navê Latînî yê bajêr di serdema Romayiyan de, Colonia Claudia Ara Agrippinensium, tê. Bi demê re, beşa Colonia (ku wateya wê “kolonî” an “niştecihbûna Romayî” ye) ma û bû bingeha navê îroyîn ê Almanî Köln.⁵⁴ Egzonîma Cologne guhertoya Fransî ya vî navî ye. Ji ber ku Köln di serdemên cuda yên dîrokê de di bin bandor an dagirkeriya Fransî de maye (mînak, di dema Şoreşa Fransî û Napoleon de), û ji ber bandora giştî ya zimanê Fransî, ev forma Fransî di Îngilîzî û hin zimanên din de jî standard bûye.⁵⁴ Herwiha, navê “Eau de Cologne” (Ava Kolonyayê), ku ji vî bajarî tê, jî di belavbûna navê Fransî de rolek lîstiye.

Polîtîkayên nav guhertinê yên hin welatan, wekî ku di mînakên Iran, Côte d’Ivoire, û Myanmar de têne dîtin, ronahiyê didin ser girîngiya sembolîk a navan di têkiliyên navneteweyî de û di pêvajoya avakirina netewe û destnîşankirina cihê xwe di cîhanê de. Daxwazên fermî yên welatan ji bo guhertina egzonîmên xwe yên navneteweyî û bikaranîna endonîmên xwe ne tenê guhertinên navan in, lê belê îfadeyên xurt ên siyasî û çandî ne ku bi xwebûn, serwerî, û redkirina mîrateya kolonyal an jî navên ku ji derve hatine ferzkirin ve girêdayî ne. Navên ku ji hêla hêzên kolonyal ve hatine danîn an jî bi berfirehî hatine bikaranîn, dikarin wekî sembolên serdestiya biyanî û bindestiyê werin dîtin.²⁵ Ji ber vê yekê, bikaranîna endonîmê dikare wekî hewldanek ji bo xurtkirina nasnameya neteweyî ya yekgirtî û serbixwe û ji nû ve desteser girtina vegotina li ser xwe were şîrove kirin.⁶ Lêbelê, wekî ku di mînaka Myanmarê de tê dîtin, carinan armancên hikûmetê yên ji bo guhertina navî (wekî tevlêkertirbûn) ji hêla komên muxalif û hindikahiyan ve têne gengeşî kirin. Ev yek nîşan dide ku polîtîkayên navan bi xwe jî dikarin bibin qada têkoşînê û gengeşiyê.⁵⁸ Qebûlkirina an redkirina van navên nû ji hêla civaka navneteweyî ve jî bi gelemperî bi helwestên siyasî yên li hemberî rejîma desthilatdar ve girêdayî ye, wek mînaka bikaranîna berdewam a “Burma” ji hêla hin welatan ve tevî guhertina fermî bo “Myanmar”.⁵⁸ Ev mînak nîşan didin ku “nav” çiqas dikare bibe mijareke siyasî ya germ û çawa ew bi têgihiştinên li ser nasname û serweriyê ve girêdayî ye.

Côte d’Ivoire / Ivory Coast (Polîtîkaya Guhertina Navî)

Endonîm Fermî: Côte d’Ivoire.⁶² Ev navê fermî yê welêt bi zimanê Fransî ye.
Egzonîm: Ivory Coast (bi Îngilîzî), Elfenbeinküste (bi Almanî), Costa de Marfil (bi Spanî).⁶²
Paşxane û Sedemên Polîtîkayê: Navê Côte d’Ivoire, ku wateya wê “Perava Dirandina Fîlan” e, ji hêla bazirgan û kaşifên Ewropî (bi taybetî Portekîzî û Fransî) ve di sedsalên 15an û 16an de ji ber bazirganiya berbelav a diranên fîlan li wê herêmê hatiye danîn.⁶² Di Nîsana 1986an de, hikûmeta Îvorî bi awayekî fermî ragihand ku Côte d’Ivoire dê bibe navê wê yê yekane yê fermî di hemû têkiliyên dîplomatîk û protokolî de, û daxwaz kir ku ev nav li zimanên din neyê wergerandin.⁶² Armanca sereke ya vê polîtîkayê ew bû ku ji tevliheviya ku ji ber hebûna gelek wergerên cuda yên navê welêt di zimanên cihêreng de çêdibû, dûr bikevin û navekî yekgirtî û standard ji bo welêt di qada navneteweyî de misoger bikin. Tevî vê daxwaza fermî, egzonîma Ivory Coast û wergerên din hîn jî di gelek zimanan de, bi taybetî di bikaranîna nefermî û medyayê de, bi berfirehî têne bikaranîn.⁶²

Iran / Persia (Polîtîkaya Guhertina Navî)

Endonîm Fermî: Iran (ایران).⁶
Egzonîm: Persia (bi Îngilîzî û gelek zimanên din, bi taybetî di çarçoveyên dîrokî û çandî de).⁶
Paşxane û Sedemên Polîtîkayê: Endonîma Iran, ku wateya wê “Axa Ariyan” e, navekî pir kevnar e û bi hezar salan e ku ji hêla xelkê herêmê ve ji bo welatê xwe tê bikaranîn.⁵⁹ Egzonîma Persia ji navê herêma Pārsa (Fars a îroyîn) tê, ku navenda Împaratoriya Hexamenişî ya kevnar bû û ji hêla Yewnaniyên kevnar ve ji bo tevahiya împaratoriyê dihat bikaranîn.⁵⁹ Di 21ê Adara 1935an de, hikûmeta Îranê di bin serokatiya Reza Şah Pehlewî de bi awayekî fermî ji civaka navneteweyî daxwaz kir ku êdî navê xwecihî Iran li şûna egzonîma Persia were bikaranîn.⁶ Sedemên sereke yên vê guhertinê ew bûn ku nasnameya neteweyî ya Îranî were xurtkirin, girêdana bi kokên kevnar ên Ariyayî yên welêt re were tekezkirin, û ji wêneya ku bi navê “Persia” ve girêdayî bû û carinan wekî mîrateya bandora biyanî an jî paşverûtiyê dihat dîtin, dûr bikevin.⁵⁷ Tevî vê guhertina fermî, navê Persia hîn jî ji bo behskirina dîrok, çand, û hunera kevnar a Îranê tê bikaranîn.

Myanmar / Burma (Polîtîkaya Guhertina Navî)

Endonîm Fermî: Myanmar (မြန်မာ).⁵⁸ Ev forma edebî û fermî ya navê welêt di zimanê Burmeyî de ye.
Egzonîm: Burma.⁵⁸ Ev forma devkî ya navê welêt di zimanê Burmeyî de ye (Bama) û herwiha navê ku di serdema kolonyalîzma Brîtanî de û piştî serxwebûnê ji hêla gelek welatan ve ji bo welêt dihat bikaranîn.
Paşxane û Sedemên Polîtîkayê: Di sala 1989an de, cûntaya leşkerî ya ku li Myanmarê desthilatdar bû, navê Îngilîzî yê fermî yê welêt ji “Union of Burma” guherand “Union of Myanmar”.⁵⁸ Hikûmeta leşkerî îdîa kir ku navê Myanmar ji bo pirrengiya etnîkî ya welêt tevlêkertir e û navê Burma bi taybetî bi koma etnîkî ya Burman (Bamar) ve girêdayî ye û herwiha mîrateya serdema kolonyal e. Lêbelê, rexnegir û komên muxalif amaje kirin ku di zimanê Burmeyî bi xwe de, Myanmar tenê forma fermîtir û edebîtir a Bama ye û ev guhertin bi giranî ji bo armancên siyasî û ji bo baştirkirina wêneya navneteweyî ya rejîmê hatiye kirin, bêyî ku bi rastî tevlêkariyeke mezintir ji bo hindikahiyan pêk bîne.⁵⁸ Ji ber nebûna pêvajoyeke demokratîk di vê guhertina navî de û ji ber binpêkirinên mafên mirovan ji hêla cûntayê ve, gelek welat (wekî DYA û Brîtanya) û rêxistinên navneteweyî ji bo demek dirêj bikaranîna navê Myanmar red kirin û li ser bikaranîna Burma israr kirin, wekî îfadeya piştgiriya ji bo tevgera demokrasiyê. Bi demê re û bi hin guhertinên siyasî yên li welêt re, bikaranîna navê Myanmar di qada navneteweyî de zêdetir bûye, lê gengeşî li ser vî navî hîn jî bi tevahî bi dawî nebûye.⁶¹

Ji bo berhevdana van mînakan, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tabloya 3: Berhevdanek ji Mînakên Hilbijartî yên Endonîm û Egzonîman

Endonîm	Egzonîm(ên) Hevpar	Ziman(ên) Jêderk ên Egzonîmê	Kurte Ravekirina Koka Egzonîmê / Sedema Bikaranînê	Çavkanî
Deutschland	Germany, Allemagne, Niemcy	Latînî, Eşîra Alamanî, Slavî	Têkiliyên dîrokî bi eşîr/gelên cuda re	⁶
Nihon/Nippon	Japan	Çînî (bi rêya Malayî/Portekîzî)	Ji hêla bazirganên Ewropî ve ji zimanên sêyemîn hatiye bihîstin	⁶
Firenze	Florence	Fransî (ji Latînî)	Bandora Fransî di Serdema Navîn de, adaptasyona fonetîk	⁶
Bhārat	India	Yewnanî (ji Farisiya Kevn)	Bikaranîna dîrokî ji hêla Yewnanî/Romayî û paşê hêzên kolonyal ve	¹¹
Zhōngguó	China	Sanskrîtî (bi rêya Farisî)	Rêyên bazirganiyê yên kevnar, navê ji xanedana Qin	¹¹
Miṣr/Kemet	Egypt	Yewnanî (ji Misriya Kevnar)	Navê ku ji hêla Yewnaniyên kevnar ve hatiye bikaranîn û belavbûye	¹¹
Sakartvelo	Georgia, Gruzia	Farisî, Rûsî	Navê Farisî (“axa guran”), bandora Rûsî	³⁸
Hellas	Greece	Latînî (ji Yewnanî)	Navê ku ji hêla Romayiyan ve ji eşîreke Yewnanî hatiye wergirtin û belavbûye	¹¹
Iran	Persia (dîrokî)	Yewnanî (ji Farisiya Kevn)	Navê ji herêma Parsa; Iran endonîma fermî ye ji 1935an	⁶
Côte d’Ivoire	Ivory Coast	Portekîzî/Fransî	Navê ji bazirganiya fîlan; Côte d’Ivoire endonîma fermî ye ji 1986an	⁶²

Çavkaniyên Ji Bo Tabloyê: Çavkaniyên ku ji bo her mînakekê li jor hatine destnîşankirin.

6. Egzonîm, Endonîm û Polîtîkayên Zimanî û Çandî

Têgehên egzonîm û endonîm ne tenê xwedî wateyên zimanî ne, lê di heman demê de bi awayekî kûr bi polîtîkayên zimanî, çandî, û nasnameyê ve girêdayî ne. Hilbijartina navekî li ser yê din, an jî ferzkirina navekî, dikare bibe xwedî encamên siyasî û civakî yên girîng.

Bandora Siyasî û Çandî ya Bikaranîna Egzonîm û Endonîman:

Navkirin bi xwe çalakiyeke xwedîderketinê ye. Dema ku civakek navekî (bi gelemperî endonîmek) dide cihekî, ew bi vî awayî girêdana xwe ya bi wî cihî re, û heta radeyekê jî, mafê xwe yê li ser wî cihî îlan dike. Ji ber vê yekê, endonîm pir caran wekî sembolên xwedîderketinê, nasnameya herêmî, û serweriya çandî têne dîtin.³ Berevajî vê, egzonîm, ku navên ji derve ne, bi gelemperî ne sembolên xwedîderketina li ser herêma navkirî ne. Belkî, ew zêdetir têkilî û pêwendiyên civaka bikarhêner a egzonîmê bi cîhana derve re, û herwiha girîngiya wê taybetmendiya cografî ji bo wê civakê nîşan didin.³ Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku egzonîm her tim bêalî ne. Di hin çarçoveyên dîrokî û siyasî de, bikaranîna egzonîman dikare ji bo îdiayên siyasî, nîşandana serweriyeke berê, an jî nostaljiyeke siyasî were bikaranîn. Hilbijartina di navbera bikaranîna egzonîmekî an endonîmekî de, nemaze di çarçoveya têkiliyên post-kolonyal, di navbera komên etnîkî yên hevrik de, an jî di rewşên ku serwerî li ser herêmekê tê gengeşîkirin de, dikare bibe xwedî wateyên siyasî yên pir kûr û hestiyar.

Egzonîm wekî Sembolên Desteserkirinê an jî wekî Mîrateya Çandî:

Li ser rola û nirxa egzonîman nêrînên cuda hene. Ji aliyekî ve, argumanên xurt hene ku dibêjin egzonîm beşek ji mîrateya çandî ya zimanê ku ew tê de têne bikaranîn in û ji ber vê yekê divê werin parastin, belgekirin, û di bikaranînê de werin hiştin.¹⁰ Li gorî vê nêrînê, egzonîm:

Hêmanên zimanekî ne û ziman bi xwe mîrateya çandî ye.
Şêweya tora têkiliyên derve yên siyasî, çandî û aborî yên civakeke bikarhêner nîşan didin.
Civakekê bi dîroka wê ve girê didin, ji ber ku gelek bûyerên dîrokî bi egzonîmên serdema xwe têne naskirin.
Di nav civaka bikarhêner de pir caran wekî referans ji bo pergalên navên endonîmîk ên din (wek navên kuçeyan, navên xwarinan, hwd.) xizmet dikin.¹⁰

Lêbelê, ji aliyê din ve, bi taybetî ew egzonîmên ku di encama pêvajoyên kolonyal, dagirkerî, an asîmîlasyona bi zorê de hatine ferzkirin, dikarin wekî sembolên desteserkirina axê, tepeserkirina çanda xwecihî, û înkarkirina nasnameya herêmî werin dîtin.¹⁵ Di van rewşan de, israra li ser bikaranîna endonîman dibe beşek ji têkoşîna ji bo vegerandina mafan û ji nû ve avakirina nasnameyê.

Meseleya Navên Kêmneteweyan û Gelên Xwecihî:

Di salên dawî de, di qada navneteweyî de zêdebûneke berbiçav di qîmetdanîn û rêzgirtina ji bo navên ku ji hêla komên hindikahî û gelên xwecihî ve têne bikaranîn, çêbûye.¹⁰ Ev nav, ku pir caran endonîmên wan koman in, êdî ne tenê wekî guhertoyên ne-standard an devokî yên endonîmên fermî yên piraniyê têne dîtin. Belkî, ew wekî navên rewa û xwedî nirx têne hesibandin ku heq dikin ku bi navê standard ê ku ji hêla koma serdest ve tê bikaranîn re bibin xwedî statuyeke wekhev, an jî heta li şûna wî werin bikaranîn.¹⁰ Ev guhertina di têgihiştinê de wekî “yekem derbek” li “prensîba yek nav ji bo yek taybetmendiyê” tê dîtin, ku berê ji hêla hin saziyên standardîzekirinê ve dihat parastin.¹⁰

Bikaranîn an ferzkirina egzonîman, bi taybetî di çarçoveya kêmnetewe û gelên xwecihî de, rasterast bi têgehên dadmendiya zimanî û çandî ve girêdayî ye. Ziman beşek bingehîn a nasnameya çandî ye, û navên cihan (toponîm) beşek girîng a ziman û mîrateya çandî ne.⁴ Polîtîkayên asîmîlasyonê yên ku navên xwecihî diguherînin an qedexe dikin, ne tenê navan ji holê radikin, lê armanc dikin ku bîra kolektîf, girêdana bi axê re, û nasnameya çandî ya komekê têk bibin an lawaz bikin. Ev yek bêdadiyeke zimanî û çandî ya eşkere ye. Hewldanên ji bo “dekolonîzekirina nexşeyan” û zêdekirina bikaranîna endonîman ⁶⁵ bersivek e ji vê bêdadiyê re û hewldanek e ji bo vegerandina mafê xwe-navkirinê û naskirina pirrengiya çandî. Di vê çarçoveyê de, nêrîna pêşveçûyî ya UNGEGNê ya ku ber bi naskirina egzonîman wekî mîrateya çandî ve diçe ¹⁰ jî divê bi baldarî were nirxandin: gelo ev naskirin ji bo hemû egzonîman, tevî yên ku bi zorê hatine ferzkirin, derbasdar e, an jî divê di navbera egzonîmên ku bi awayekî organîk ji têkiliyên dîrokî derketine û yên ku bûne amûrê zordariyê de cudahî were danîn? Mijara egzonîm û endonîman ji qada teknîkî ya zimannasiyê wêdetir diçe û dikeve nav mijarên kûr ên mafên mirovan, mafên çandî, û dadmendiya civakî. Ji bo civakên bindest an kêmnetewe, mafê bikaranîn, parastin, û fermîkirina endonîmên xwe beşek girîng a têkoşîna ji bo hebûn, naskirin, û wekheviyê ye.

Mînaka Taybet: Polîtîkayên Tirkkirina Navên Cografî yên Kurdî li Tirkiyeyê:

Rewşa navên cografî yên Kurdî li Tirkiyeyê mînakeke berbiçav a bikaranîna polîtîkayên navan wekî amûrekê ji bo asîmîlasyon û înkarkirina nasnameyê ye. Ji destpêka damezrandina Komara Tirkiyeyê ve, polîtîkayeke sîstematîk a Tirkkirina navên cihan (gund, bajar, çiya, çem, hwd.) li herêmên ku Kurd lê dijîn, hatiye meşandin.¹⁵ Ev pêvajo, ku dikare wekî “pratîkek hegemonîk” û beşek ji “sîstemeke berfireh a asîmîlasyonê” were binavkirin, çend armancên sereke hebûn:

Avakirina Mekanên Tirkî yên Sembolîk: Bi guhertina navên Kurdî, Ermenî, Suryanî, û yên din bi navên Tirkî, armanc ew bû ku “mekanên Tirkî yên sembolîk” bêne afirandin û îmaja herêmê wekî “axeke Tirk a eslî” were xurtkirin.¹⁵
Erozyona Çandî ya Kurdîtiyê: Bi rakirina navên xwecihî, ku bi dîrok, çand, û bîra kolektîf a Kurdan ve girêdayî bûn, û bi danîna navên nû yên Tirkî yên ku pir caran ti wate û girêdaneke wan a herêmî tune bû, hikûmetê hewl dida ku “çanda Kurdî” û “Kurdîtî”yê ji qada giştî û ji bîra nifşên nû bişo û ji holê rake.¹⁵
Ferzkirina Vegotinên Etno-Neteweperest: Ev pêvajoya Tirkkirinê bi ferzkirina vegotinên etno-neteweperest ên Tirkî li ser paşerojê û bi pêvajoyên hevdem ên sêwirana zimanî (qedexekirina zimanê Kurdî) û demografîk (polîtîkayên koçberkirinê) ve dihat meşandin.¹⁵
Bandora li ser Bîra Kolektîf û Nasnameyê: Guhertina navan bandoreke wêranker li ser bîra kolektîf, hesta aîdiyetê, û nasnameya çandî ya Kurdan kir. Nav ne tenê etîket in; ew bi çîrok, efsane, bûyerên dîrokî, û jiyana rojane ya civakê ve girêdayî ne. Rakirina wan tê wateya birrîna van girêdanan.¹⁵

Li hemberî van polîtîkayan, di nav Kurdan de hewldanên ji bo parastina navên xwecihî, ji nû ve vejandina wan, û bikaranîna wan di jiyana rojane û di weşanên Kurdî de, wekî beşek ji têkoşîna ji bo mafên çandî û siyasî û ji bo “ji nû ve desteser girtina bîr, mekan û nasnameyê” berdewam dikin.¹⁵ Ev mînak nîşan dide ku çiqas mijara navên cihan dikare bibe qadeke têkoşînê ya siyasî û çandî.

Hewldanên ji bo “Dekolonîzekirina Nexşeyan” bi Rêya Bikaranîna Endonîman:

Di van salên dawî de, bi taybetî di çarçoveya lêkolînên post-kolonyal û krîtîk ên erdnîgariyê de, girîngiyeke zêdetir li ser hewldanên ji bo “dekolonîzekirina nexşeyan” tê dayîn. Ev têgeh îşaret bi naskirina wê yekê dike ku gelek deverên cîhanê, nemaze yên ku di dîrokê de hatine kolonîzekirin, pir caran li ser nexşeyên navneteweyî bi egzonîmên ku ji hêla hêzên kolonyal ve hatine danîn an populer kirin, têne nîşankirin.⁶⁵ Bikaranîna endonîman (navên xwecihî) wekî rêyek ji bo parastin û temsîlkirina baştir a çandên xwecihî, rêzgirtina ji mafê xwe-navkirinê re, û herwiha ji bo kêmkirina tevliheviyê û zêdekirina zelaliyê di ragihandina navneteweyî de tê dîtin.⁶⁵ Armanca sereke ya van hewldanan ew e ku çêkerên nexşeyan di navkirina cihan de tevlêkertir bin, rêzê li pirrengiya çandî bigirin, û xwendevanan teşwîq bikin ku bi cihên herêmî û çandên ku ew cih temsîl dikin re bi awayekî kûrtir û rêzdar têkildar bibin.⁶⁵

7. Rol û Nêrînên Koma Pisporên Neteweyên Yekbûyî yên li ser Navên Cografî (UNGEGN)

Koma Pisporên Neteweyên Yekbûyî li ser Navên Cografî (UNGEGN) saziyeke teknîkî ya girîng e ku di bin banê Neteweyên Yekbûyî de dixebite û armanca wê ew e ku standardîzekirina navên cografî li سطحê neteweyî û navneteweyî pêş bixe. Rol û nêrînên UNGEGNê di derbarê egzonîm û endonîman de bi demê re pêşve çûne.

Pênaseyên UNGEGNê ji bo Egzonîm û Endonîman:

Wekî ku di Beşa 2 ya vê raporê de hate destnîşankirin, UNGEGN pênaseyên standard ji bo têgehên egzonîm û endonîm pêşkêş dike. Ev pênase bi gelemperî li ser statuya fermî ya zimanê ku nav jê tê û cîhê erdnîgarî yê ku ew nav lê tê bikaranîn, disekinin.⁷ Pênaseya Egzonîmê ya UNGEGNê ya ku di sala 2007an de hatiye qebûlkirin û hîn jî di Ferhenga Termên Toponîmîk a UNGEGNê de derbasdar e, wiha ye: “Navê ku di zimanekî taybet de ji bo taybetmendiyeke cografî ya ku li derveyî herêma ku ew ziman lê bi berfirehî tê axaftin, tê bikaranîn û di forma xwe de ji endonîm(ên) têkildar ên li herêma ku taybetmendiya cografî lê ye, cuda ye.”.¹⁰ Pênaseya endonîmê jî bi awayekî berevajî vê yekê tê fêm kirin, ango navê xwecihî yê ku di herêma taybetmendiya cografî de tê bikaranîn.

Pêşniyarên Destpêkê yên UNGEGNê yên Derbarê Kêmkirina Bikaranîna Egzonîman:

Di qonaxên destpêkê yên xebata xwe de, bi taybetî di salên 1960î û 1970yî de, UNGEGN ji bo hêsankirina ragihandina navneteweyî, kêmkirina tevliheviyê di nexşesazî û navîgasyonê de, û pêşxistina standardîzekirinê, bi tundî pêşniyar dikir ku bikaranîna egzonîman were kêmkirin û heta ku mimkun e navên herêmî (endonîm) di bikaranîna navneteweyî de werin esas girtin.⁷ Gelek rezolûsyonên ku di Konferansên Neteweyên Yekbûyî yên li ser Standardîzekirina Navên Cografî de di salên 1970î û 1980yî de hatine qebûlkirin (mînak, Rezolûsyona II/29 a sala 1972an, Rezolûsyona IV/20 a sala 1982an) vê helwesta ku banga kêmkirina egzonîman dike, nîşan didin.¹⁰

Nêrîna Pêşveçûyî ya UNGEGNê: Egzonîm wekî Beşek ji Mîrateya Çandî:

Lêbelê, di salên dawî de, bi taybetî bi bandora “guhertina çandî” (cultural turn) di zanistên civakî û mirovî de, û herwiha bi zêdebûna hişmendiya li ser girîngiya parastina pirrengiya çandî û zimanî, nêrîna UNGEGNê li ser egzonîman jî pêşve çûye û nermtir bûye. Koma Pisporan û Konferansên Neteweyên Yekbûyî zêdetir qîmet dane navên cihan wekî beşek ji mîrateya çandî ya mirovahiyê.¹⁰ Rezolûsyonên wekî Rezolûsyona VIII/9 (sala 2002) ya bi sernavê “Navên cografî wekî mîrateya çandî” û Rezolûsyona IX/4 (sala 2007) ya bi sernavê “Navên cografî wekî mîrateya çandî ya ne-madî” vê guhertina di perspektîfê de bi awayekî zelal nîşan didin.¹⁰ Ev nêzîkatiya nû tê wê wateyê ku “prensîba yek nav ji bo yek taybetmendiyê”, ku berê wekî armanceke sereke ya standardîzekirinê dihat dîtin, bi awayekî pratîkî hatiye guhertin û ber bi “prensîba yek nav ji bo yek taybetmendiyê di her zimanî de” ve çûye.¹⁰ Ango, tê qebûlkirin ku hebûna egzonîmekî di zimanekî de ji bo taybetmendiyeke cografî ya li derveyî herêma wî zimanî, ne hewce ye ku wekî pirsgirêkek were dîtin, bi şertê ku ew egzonîm di wî zimanî de baş-damezrandî be û beşek ji mîrateya çandî ya wê civaka zimanî were hesibandin.

Rapora Koma Xebatê ya UNGEGNê ya li ser Egzonîman, ku di sala 2023an de hatiye pêşkêşkirin, behsa amadekirina pêşnûmeya pêşniyarekê dike ku banga ji nû ve nirxandina rezolûsyonên berê yên UNGEGNê dike yên ku daxwaza kêmkirina giştî û bêmerc a bikaranîna egzonîman dikirin. Li şûna vê, ev pêşnûmeya nû banga lihevhatineke hevseng dike di navbera kêmkirina egzonîmên ku dibin sedema pirsgirêkan (wek yên ku hestiyariyên siyasî provoke dikin an jî ji bo ragihandinê asteng in) û parastina egzonîmên baş-damezrandî yên ku beşek ji mîrateya çandî ya zimanekî ne û ji bo civaka bikarhêner xwedî wate û nirx in.⁶⁸

Girîngiya Standardîzekirina Navên Cografî:

Tevî vê nermbûna di helwesta li hemberî egzonîman de, UNGEGN hîn jî girîngiyeke mezin dide standardîzekirina navên cografî li سطحê neteweyî û navneteweyî. Armanca sereke ya standardîzekirinê ew e ku pêşî li tevlihevî û şaşfêmkirinê were girtin, ragihandina navneteweyî were hêsankirin, û piştgirî ji bo çalakiyên curbecur ên aborî, civakî, îdarî, û zanistî were dayîn.⁴ Standardîzekirin ne tenê li ser hilbijartina navekî rast û yekgirtî ye, lê di heman demê de pêvajoyên tomarkirin, hilanîn, û belavkirina van navên destûrdar û standardkirî jî dihewîne.⁴ Di vê pêvajoyê de, rola desthilatdariyên navan ên neteweyî (national names authorities) pir krîtîk e, ji ber ku ew berpirsiyar in ji bo danîn û pêkanîna standardên navkirinê di nav welatên xwe de.⁴

UNGEGN di navbera du armancên ku carinan dixuye ku li hev nayên de hewl dide hevsengiyekê bibîne: ji aliyekî ve, hewcedariya bi standardîzekirina navên cografî ji bo misogerkirina ragihandineke navneteweyî ya zelal, rast, û bêkêmasî; û ji aliyê din ve, naskirin û parastina pirrengiya zimanî û çandî ya ku di navên cihan de (tevî egzonîman) tê xuyang kirin. Armanca destpêkê ya kêmkirina egzonîman ji hewcedariyên pratîkî yên nexşesazî, navîgasyon, û rêveberiya navneteweyî dihat.⁷ Lêbelê, zêdebûna hişmendiya li ser mafên hindikahiyan û girîngiya mîrateya çandî ya ne-madî (ku ziman û nav jî beşek jê ne) bû sedem ku UNGEGN nêrîna xwe li ser egzonîman ji nû ve binirxîne û berfirehtir bike.¹⁰ Pêşniyara ji bo “lihevhatinê” ya ku di raporên dawî de tê behskirin ⁶⁸ nîşan dide ku UNGEGN hewl dide rêyeke navîn bibîne ku hem hewcedariyên standardîzekirinê yên ji bo ragihandina gerdûnî û hem jî hewcedariya parastina mîrateya çandî ya ku di navan de veşartî ye, têr bike. Ev yek tê wê wateyê ku ne hemû egzonîm wekî “baş” an “xirab” têne dîtin; divê ew li gorî kontekst, dîrok, û bandora xwe ya li ser civakên têkildar werin nirxandin. Karê UNGEGNê pêvajoyek dînamîk e ku hewl dide bi guhertinên di têgihiştinên gerdûnî yên li ser ziman, çand, maf, û têkiliyên navneteweyî re biguncîne. Ev nîşan dide ku standardîzekirina navên cografî ne tenê karekî teknîkî ye, lê di heman demê de xwedî aliyên kûr ên etîkî, siyasî, û çandî ye.

Ji bo kurteyek ji pêşveçûna nêrînên UNGEGNê, tabloya jêrîn dikare were bikaranîn:

Tabloya 4: Pêşniyarên Sereke yên UNGEGNê Derbarê Egzonîman

Dem / Rezolûsyon	Pêşniyara Sereke ya UNGEGNê	Çavkanî
Salên 1970î-1980yî (mînak, Res. II/29, IV/20)	Pêşniyara kêmkirina bikaranîna egzonîman di bikaranîna navneteweyî de ji bo hêsankirina ragihandinê.	¹⁰
Salên 1980yî (bandora Ormeling)	Zêdebûna qîmetdanîn û rêzgirtina ji bo navên ku ji hêla komên hindikahî û xwecihî ve têne bikaranîn; destpêka şikandina “prensîba yek nav ji bo yek taybetmendiyê”.	¹⁰
Rezolûsyon VIII/9 (2002)	“Navên cografî wekî mîrateya çandî.”	¹⁰
Rezolûsyon IX/4 (2007)	“Navên cografî wekî mîrateya çandî ya ne-madî.”	¹⁰
Pênaseya Egzonîmê ya UNGEGN (2007)	Pênaseya standard a egzonîmê ku hîn jî di ferhenga UNGEGNê de derbasdar e.	¹⁰
Rezolûsyon X/3 (2012)	Krîterên ji bo damezrandin û nirxandina navên cografî wekî mîrateya çandî.	¹⁰
Civîna Koma Xebatê ya li ser Egzonîman (2022)	Pêşnûmeya pêşniyarekê ku banga lihevhatina di navbera kêmkirina egzonîman û parastina wan wekî mîrateya çandî dike.	⁶⁸

Çavkaniyên Ji Bo Tabloyê: ¹⁰

8. Egzonîm di Nexşesaziyê (Kartografiyê) de

Bikaranîna egzonîm û endonîman di nexşesaziyê de mijareke girîng û carinan gengeşîkirî ye. Hilbijartina navan li ser nexşeyan dikare bandorê li têgihiştina bikarhêneran, ragihandina agahiyan, û heta îdiayên siyasî bike.

Frekansa Bikaranîna Egzonîman di Nexşeyan de:

Lêkolîn nîşan didin ku hejmara egzonîmên ku di zimanên cuda de di nexşeyan de têne bikaranîn, bi giştî ji sedî biçûk ji hemû navên ku ji bo objeyên cografî yên biyanî têne bikaranîn pêk tîne.⁷ Di piraniya rewşan de, nexşesaz polîtîkayekê dişopînin ku wekî “polîtîkaya navên herêmî” (local names policy) tê zanîn. Ev tê wê wateyê ku navên cografî yên ku li ser nexşeyan têne nîşandan, bi gelemperî bi endonîmên ku li welatên têkildar bi xwe têne bikaranîn re li hev dikin.⁷ Mînak, nexşeyeke Almanî dê bi gelemperî navê Cherbourg ji bo bajarê Fransî û Stockholm ji bo paytexta Swêdê bikar bîne.

Lêbelê, tevî ku egzonîm ji aliyê hejmarê ve ji sedî biçûk bin jî, ew meyla wan heye ku ji bo destnîşankirina objeyên cografî yên girîngtir û naskirîtir (wek welat, paytext, çemên mezin, zincîreçiyayên navdar) werin bikaranîn. Ji ber vê yekê, egzonîm dikarin li ser rûyê nexşeyên pîvana biçûk (small-scale maps), ku herêmên berfireh nîşan didin, pir berbiçav bin û pir caran werin dîtin.⁷ Ev yek dikare bibe sedema wê yekê ku bikarhênerên nexşeyan hest bikin ku egzonîm ji ya ku di rastiyê de ne, pirtir in.

Faktorên ku Bandorê li Hilbijartina di Navbera Endonîm û Egzonîman de Dikin di Nexşeyan de:

Hilbijartina ka dê li ser nexşeyekê endonîm an egzonîm were bikaranîn, bi çend faktoran ve girêdayî ye ⁶⁵:

Armanca Nexşeyê: Armanca ku nexşe ji bo wê hatiye çêkirin, yek ji faktorên herî girîng e. Mînak, di materyalên perwerdehiyê yên neteweyî de, dibe ku egzonîmên ku di wî zimanî de standard bûne pirtir werin bikaranîn, ji ber ku ev yek dikare helwestên neteweyî yên li ser kontekstên siyasî, aborî, an çandî nîşan bide. Ji aliyê din ve, ji bo nexşeyên rêwîtiyê an nexşeyên ku ji bo bikaranîna herêmî hatine çêkirin, pir caran endonîm pirtir têne tercîh kirin da ku rêwiyan baştir rêber bikin û bi navên ku ew ê li herêmê bibihîzin an bibînin re aşina bibin.
Çavkaniyên Daneyên Cografî: Çavkaniya daneyên cografî yên ku ji bo çêkirina nexşeyê têne bikaranîn jî dikare bandorê li ser navan bike. Hin danehev (databases) dibe ku tenê egzonîman bihewînin an jî tercîhê bidin wan, hinên din (wekî OpenStreetMap) dibe ku hem endonîman hem jî egzonîman, û carinan jî variantên cuda yên navan, pêşkêş bikin. Ji ber vê yekê, hebûn û gihîştina daneyan dikare hilbijartina nexşesaz sînordar bike.
Zimanê Nexşeyê: Zimanê ku nexşe pê hatiye amadekirin û ji bo kîjan temaşevanên zimanî hatiye armanc kirin, faktorek din a girîng e. Pêvajoya transkrîpsiyon an translîterasyona navan ji sîstemên nivîsandinê yên cuda (mînak, ji alfabeya Kîrîlî, Erebî, an Çînî bo alfabeya Latînî) dikare bibe sedema çêbûna egzonîman an jî bandorê li ser hilbijartina di navbera formên cuda yên navekî de bike. Nexşesaz divê biryarê bidin ka dê kîjan form ji bo temaşevanên wan ên armanckirî herî têgihîştî û bikêrhatî be.

Pêşniyarên UNGEGNê ji bo Nexşesaziyê:

Wekî ku berê hate gotin, UNGEGN di destpêkê de ji bo kêmkirina tevliheviyê di ragihandina navneteweyî de, pêşniyar dikir ku bikaranîna egzonîman di nexşesaziyê de were kêmkirin û heta ku mimkun e endonîm werin bikaranîn.⁷ Lêbelê, bi naskirina egzonîman wekî beşek ji mîrateya çandî, ev helwest hinekî nermtir bûye. Niha zêdetir li ser hewcedariya bi danîna rêbernameyên zelal ji bo bikaranîna egzonîman û li ser girîngiya belgekirina wan tê sekinandin.⁷⁰ UNGEGN herwiha girîngiyê dide ser standardîzekirina neteweyî ya navên cografî wekî bingehek ji bo standardîzekirina navneteweyî.

Pirsgirêk û Astengiyên di Nûneratiya Nexşeyî de:

Di nûneratiya navan de li ser nexşeyan çend pirsgirêk û astengî hene:

Taybetmendiyên Sînor-derbas (Transboundary Features): Navkirina taybetmendiyên cografî yên ku sînorên di navbera du an zêdetir welatan de derbas dikin (wek çem, zincîreçiya, an derya) pir caran dibe sedema gengeşiyê. Dibe ku her welatek endonîmeke cuda ji bo heman taybetmendiyê hebe, an jî ji bo beşa ku di nav sînorên wê de ye navekî cuda bikar bîne. Mînaka gengeşiya navê Deryaya Rojhilat / Deryaya Japonê vê yekê baş nîşan dide.¹⁴
Herêmên bi Tevliheviya Zimanî ya Bilind: Li herêmên ku gelek ziman an zarava têne axaftin, an jî li herêmên ku komên etnîkî yên cuda lê dijîn, destnîşankirina endonîmeke yekane ya ku ji hêla hemûyan ve were qebûlkirin, dikare pir dijwar be. Di van rewşan de, dibe ku pêwîst be ku çend nav bi hev re li ser nexşeyê werin nîşandan, an jî divê biryarek li ser kîjan navî dê pêşî li yê din bigire, were dayîn.
Wergera Generîkan: Pirsgirêkek din a ku di nexşesaziyê de derdikeve holê, wergera an ne-wergera generîkan e (peyvên giştî yên wekî “çem”, “çiya”, “derya”, “bajarok”, hwd.). Hin nexşesaz generîkan werdigerînin zimanê nexşeyê, hinên din wan di zimanê orîjînal de dihêlin. Li ser vê mijarê di nav pisporan de lihevkirineke tam tune ye ka gelo navên ku tenê generîka wan hatiye wergerandin, divê wekî egzonîm werin hesibandin an na.⁷

Di encamê de, bikaranîna egzonîman di nexşesaziyê de mijareke tevlihev e ku hevsengiyekê di navbera hewcedariyên ragihandina zelal, rêzgirtina ji nasnameyên herêmî, û armancên nexşeyê de dixwaze. Pêşketinên di teknolojiyên nexşesaziyê yên dîjîtal de îmkana nîşandana çend navan ji bo heman taybetmendiyê an jî pêşkêşkirina vebijarkan ji bikarhêner re zêdetir kiriye, lê pirsgirêkên bingehîn ên siyasî û çandî yên li pişt hilbijartina navan hîn jî berdewam dikin.

9. Encam

Vekolîna têgehên egzonîm û endonîm, wekî ku di vê raporê de bi berfirehî hate pêşkêşkirin, ronahiyeke kûr dide ser têkiliyên tevlihev ên di navbera ziman, erdnîgarî, dîrok, çand, û siyasetê de. Ev têgeh ne tenê amûrên teknîkî yên zimannasiyê ne, lê di heman demê de neynikên awayê ku civakên mirovan çawa cîhana li dora xwe û têkiliyên xwe bi “yên din” re fêm dikin û bi nav dikin.

Pênaseyên bingehîn ên endonîmê wekî “navê hundirîn” an “xwemalî” û egzonîmê wekî “navê derveyî” an “biyanî”, her çend di nihêrîna pêşîn de hêsan xuya bikin jî, di rastiyê de gelek aliyên kûr û carinan gengeşîkirî dihewînin. Etîmolojiya van peyvan ji Yewnanî bi xwe jî vê cudahiya bingehîn a “hundir” û “derve” tekez dike.

Xebatên wergirtî

Endonyms and Exonyms | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.researchgate.net/publication/373297470_Endonyms_and_Exonyms
Ubiquitous place names; Standardization and study in Indonesia – UI Scholars Hub, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://scholarhub.ui.ac.id/cgi/viewcontent.cgi?article=1283&context=wacana
unstats.un.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://unstats.un.org/unsd/geoinfo/ungegn/docs/1st-session/GEGN.2_2019_62_CRP.62_Exonyms.pdf
http://www.cepal.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.cepal.org/sites/default/files/presentations/why-standardize-geographical-names_unsd-oct2023.pdf
The crucial and contested concept of the endonym/exonym divide …, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://onomastica.ijp.pan.pl/index.php/ONOM/article/view/365
224. Why do Countries Have Different Names in Different Languages? (English Vocabulary Lesson) – Thinking in English, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://thinkinginenglish.blog/2023/04/12/224-why-do-countries-have-different-names-in-different-languages/
unstats.un.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://unstats.un.org/unsd/geoinfo/ungegn/docs/_data_icacourses/_HtmlModules/_Documents/D13/Documents/D13-01_Ormeling.pdf
About Onomastics | American Name Society, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.americannamesociety.org/names/
Terminology/Keywords | Names, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://ans-names.pitt.edu/ans/keywords
(PDF) Exonyms as parts of the cultural heritage – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.researchgate.net/publication/378741827_Exonyms_as_parts_of_the_cultural_heritage
Endonym and exonym – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Endonym_and_exonym
(PDF) Is exonym an appropriate term for names of features beyond any sovereignty?, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.researchgate.net/publication/270592519_Is_exonym_an_appropriate_term_for_names_of_features_beyond_any_sovereignty
Plural Toponyms: When Place Names Coexist – OpenEdition Journals, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://journals.openedition.org/echogeo/20760
http://www.kgeography.or.kr, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.kgeography.or.kr/media/11/fixture/data/bbs/publishing/journal/44/05/05.PDF
repub.eur.nl, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://repub.eur.nl/pub/50631/wp580.pdf
Crafting Symbolic Geographies in Modern Turkey: Kurdish Assimilation and the Politics of (Re)Naming – Erasmus University Thesis Repository, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://thesis.eur.nl/pub/15395/
http://www.tourmygermany.com, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.tourmygermany.com/german-exonyms.html#:~:text=Germans%20refer%20to%20their%20country,%22land%22%20or%20%22country%22
Names of Germany – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_Germany
highnames.com, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://highnames.com/naming-six-countries-explained-part-ii/#:~:text=In%20this%20case%20Japan%20is,the%20sun%20is%20born%2Fcreated.
Names of Japan – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_Japan
Florence – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Florence
Florence – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Florence#Name
Florence – Etymology, Origin & Meaning of the Name, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.etymonline.com/word/Florence
Names for India – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_for_India
Bharat, Türkiye, etc. What’s in a Name?: The Politics of Country Rebranding, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.7dayadventurer.com/2024/08/11/bharat-turkiye-etc-whats-in-a-name-the-politics-of-country-rebranding/
Origin of the Name of Zhongguo – Chinaculture.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, http://en.chinaculture.org/library/2008-02/11/content_22969.htm
Names of China – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_China
Egypt – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Egypt
What is the origin of the word Misr/Misri/مصر/מִצְרָיִם‎ Misira/Masar which is the Afroasiatic word for Egypt? : r/etymology – Reddit, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.reddit.com/r/etymology/comments/5s3fl7/what_is_the_origin_of_the_word_misrmisri%D9%85%D8%B5%D8%B1%D7%9E%D7%A6%D7%A8%D7%99%D7%9D/
Egypt – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Egypt#Names
Name of Greece – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Greece
http://www.quora.com, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.quora.com/Whats-the-etymology-both-of-Finland-and-Suomi#:~:text=The%20name%20Finland%20is%20based,possible%20tribes%20in%20the%20area.&text=The%20world%20calls%20the%20country%20Finland%2C%20Finns%20call%20it%20Suomi.
Why they call it Finland and the name of the country is Suomi? – Reddit, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.reddit.com/r/Finland/comments/id77g2/why_they_call_it_finland_and_the_name_of_the/
Finland – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Finland
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Hungary#:~:text=Hungary%2C%20the%20name%20in%20English,the%209th%20and%2010th%20centuries.
Hungary (Magyarország), erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://jsis.washington.edu/wordpress/wp-content/uploads/2015/10/hungary.pdf
Name of Hungary – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Hungary
Name Georgia in Different Languages, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://georgia.travel/name-georgia-in-different-languages
History of Georgia: from ancient to modern times – OrexCA.com, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.orexca.com/georgia/history.htm
Names of Georgia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_Georgia
Why did Georgia name its country after a US state? – Quora, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.quora.com/Why-did-Georgia-name-its-country-after-a-US-state
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Georgia_(country)
http://www.scribd.com, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.scribd.com/document/830247150/2#:~:text=2-,The%20name%20Armenia%20originates%20from%20the%20native%20Armenian%20term%20%D5%80%D5%A1%D5%B5%D6%84,though%20these%20links%20remain%20inconclusive.
What’s in a name? A short guide to the etymology of the former Soviet Republics, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.soviettours.com/wanderer/meaning-soviet-republics
Name of Armenia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Armenia
Greece : r/GREEK – Reddit, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.reddit.com/r/GREEK/comments/1eckuaw/greece/
Arabic exonyms – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Arabic_exonyms
Warsaw – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Warsaw
Warsaw – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Warsaw#Etymology_and_names
Prague – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Prague
Prague – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Prague#Etymology
Vienna – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Vienna
Vienna – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Vienna#Etymology_and_names
Cologne – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cologne
Why is Cologne named Cöln instead of Köln in the Exonyms Mode? : r/Kaiserreich – Reddit, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.reddit.com/r/Kaiserreich/comments/kzzkdw/why_is_cologne_named_c%C3%B6ln_instead_of_k%C3%B6ln_in_the/
Cologne – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cologne#History
Why Persia Became Iran: The Story Behind The Name Shift – surfiran, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://surfiran.com/mag/why-persia-became-iran/
Myanmar, Burma and why the different names matter | PBS News, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.pbs.org/newshour/world/myanmar-burma-and-why-the-different-names-matter
Name of Iran – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Iran
Names of Myanmar – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_Myanmar
Myanmar, Burma and why the different names matter – AP News, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://apnews.com/article/myanmar-burma-different-names-explained-8af64e33cf89c565b074eec9cbe22b72
Ivory Coast – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ivory_Coast
Cote d’Ivoire (Ivory Coast) – Countries – Office of the Historian, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://history.state.gov/countries/cote-divoire
Ivory Coast – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ivory_Coast#Name
ica-abs.copernicus.org, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://ica-abs.copernicus.org/articles/6/249/2023/ica-abs-6-249-2023.pdf
English exonyms – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/English_exonyms
LANGUAGE AND PLACE NAMES IN NATIONAL AND REGIONAL ATLASES. METHODOLOGICAL CONSIDERATIONS AND PRACTICAL USE EXEMPLIFIED BY NEW, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://icaci.org/files/documents/ICC_proceedings/ICC2005/htm/pdf/oral/TEMA14/Session%206/PETER%20JORDAN.pdf
Report of the Working Group on Exonyms – the United Nations, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://unstats.un.org/unsd/ungegn/sessions/3rd_session_2023/documents/GEGN.2_2023_106_CRP106.pdf
United Nations Group of Experts on Geographical Names – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Group_of_Experts_on_Geographical_Names
EXONYMS IN SPANISH – Instituto Geográfico Nacional, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, https://www.ign.es/resources/acercaDe/libDigPub/exonyms_in_spanish.pdf
Endonym, Geographical Feature and Perception: The Case of the Name East Sea/Sea of Japan*, erişim tarihi Mayıs 21, 2025, http://journal.kgeography.or.kr/articles/pdf/GMdP/geo-2009-044-05-5.pdf