Navên Teoforîk

1. Pêşgotin

Navên mirovan, ji bilî ku tenê amrazên naskirinê ne, di heman demê de bargehên wateyên kûr ên çandî, dîrokî û olî ne. Di nav vê çarçoveyê de, “navên teoforîk” wekî kategoriyeke taybet a onomastîkê (zanista navan) derdikevin pêş, ku têkiliya rasterast a di navbera navlêkirin, baweriyên xwedayî û çanda mirovan de bi awayekî berbiçav nîşan didin. Ev cure nav, ku hêmaneke xwedayî dihewînin, ne tenê li herêmek an serdemekê bi sînor mane; belkî di seranserê dîroka mirovahiyê de û li erdnîgariyên cihêreng ên cîhanê, ji şaristaniyên kevnar ên Mezopotamyayê bigire heya çandên hevdem, bi awayên cuda xwe dane der.

Armanca sereke ya vê raporê ew e ku analîzeke akademîk, berfireh û bi çavkanî li ser têgeha navên teoforîk pêşkêş bike. Di vê çarçoveyê de, dê bi hûrgilî li ser etîmolojî, pênas, tesnîfkirin û cureyên navên teoforîk were sekinandin. Bi taybetî, dê mînakên curbecur ji çand û olên cuda yên cîhanê werin dayîn û şirovekirin, da ku xwendevan bikaribe firehî û kûrahiya vê diyardeya onomastîk fam bike. Herwiha, dê hewl bê dayîn ku, li gorî agahiyên berdest, rewşa navên teoforîk di çarçoveya ziman û çanda Kurdî de jî were nirxandin. Metodolojiya ku di vê raporê de hatiye bikaranîn bi giranî li ser lêkolîna lîteratura akademîk a heyî, analîza berawirdî ya navên ji çandên cuda, û sentezkirina agahiyên ji çavkaniyên pêbawer pêk tê.

Navên teoforîk ji etîketên nasnameyê wêdetir diçin; ew dikarin wekî “fosîlên çandî” werin dîtin ku şopên bawerî, nirx û guherînên civakî yên demên borî di nav xwe de diparêzin.¹ Hilbijartina navekî ku navê xwedayekî an jî têgeheke xwedayî dihewîne, bi awayekî eşkere an nepenî, girêdan û baweriya malbatê bi wî xwedayî an jî wê hêza xwedayî re nîşan dide.³ Ji ber vê yekê, guherînên di populerbûn an jî avahiya navên teoforîk ên taybetî de dikarin wekî neynikekê ji bo şopandina guherînên di perestgehên olî, têkiliyên çandî, û hetta dinamîkên siyasî yên civakekê de kar bikin. Mînak, kêmbûna navên ku bi xwedayekî polîteîstîk ve girêdayî ne û zêdebûna navên ku têgeheke monoteîstîk îfade dikin, dikare nîşana veguhêrineke olî ya mezin be. Bi vî awayî, analîza dîrokî û berawirdî ya navên teoforîk ne tenê ji bo onomastîkê, lê herwiha ji bo dîrok, civaknasî, antropolojî û teolojiyê jî dibe xwedî nirxeke girîng, û rê dide me ku em şêwazên mezin ên dîroka çandî û olî yên mirovahiyê ji perspektîfeke nû ve bibînin.

2. Navên Teoforîk: Pênas, Etîmolojî û Çarçoveya Têgehî

2.1. Pênaseya Akademîk

Navê teoforîk, di çarçoveya onomastîkê de, navekî kesane ye ku bi awayekî eşkere navê xwedayekî, sernavekî xwedayî, an jî peyveke ku rasterast bi hebûneke xwedayî re têkildar e, di nav xwe de dihewîne.¹ Ev nav ne tenê ji bo naskirina kesan tên bikaranîn, lê di heman demê de bi gelemperî têkiliyek, taybetmendiyek, an jî hêviyekê derbarê kesê navlêkirî û xwedayê navborî de îfade dikin. Ev têkilî dikare di forma parastinê, bexşandinê, xizmetkariyê, an jî girêdaneke giyanî be.² Wekî ku Simonson destnîşan dike, navên teoforîk di heman demê de du fonksiyonan pêk tînin: ew kesekî taybet dinasînin û daxuyaniyekê derbarê xwedayê ku di nav navî de tê gazîkirin an jî referans lê tê kirin, didin. Ji ber vê yekê, ev nav dikarin wekî çavkaniyên seretayî yên bingehîn werin hesibandin ku aliyekî helwesta mirovî ya li hember xwedayîtiyê nîşan didin, bêyî ku di bin bandora edîtorî an redaksîyonel a teolojîk de bin.³

2.2. Etîmolojiya Peyvê

Peyva “teoforîk” bi koka xwe Yewnanî ye. Ew ji peyva θεόφορος (theophoros) hatiye wergirtin, ku bi wateya “xweda-hêlgir” an “kesê ku xwedê hildigire” ye.¹ Ev peyva Yewnanî bi xwe ji du beşan pêk tê: θεός (theos), ku tê wateya “xweda”, û φέρειν (pherein), ku tê wateya “hildan, girtin, anîn”. Bi vî awayî, wateya etîmolojîk a peyvê rasterast cewhera van navan – ango, hilgirtina an temsîlkirina hêmaneke xwedayî di nav navekî kesane de – nîşan dide.

2.3. Fonksîyon û Girîngiya Dîrokî

Di civakên kevnar de, û hetta di hin çandên hevdem de, navên teoforîk gelek fonksîyonên girîng û pirralî pêk anîne:

Îfadeya Baweriyê û Perestinê: Yek ji armancên sereke yên danîna navên teoforîk ew bû ku malbat girêdan û perestina xwe bi xwedayekî taybet an jî bi hêzeke xwedayî re nîşan bide.⁴ Ev yek bi taybetî di civakên polîteîstîk de girîng bû, ku tê de malbatek dikaribû xwe bispêre parastina xwedayekî taybet.
Daxwaza Parastin û Bereketê: Gelek navên teoforîk wekî duayek an daxwazekê ji bo parastin, bereket, tenduristî, an jî qenciyên din ji xwedayê navborî ji bo zarokê nûbûyî re xizmet dikirin.⁶ Mînak, li Mezopotamyaya kevnar, navên wekî Nabû-šumu-uṣur (“Ey Nabû, navê/navdariya min biparêze”) vê mebestê bi zelalî nîşan didin.⁷ Bi vî awayî, nav dibû amûrek ji bo ewlehiya giyanî û fizîkî ya zarokê.
Nîşandana Şikirdariyê: Di hin rewşan de, navên teoforîk ji bo îfadekirina şikirdariyê ji xwedê re ji bo bûyîna zarokekî, bi taybetî piştî demeke dirêj a li bendêmayînê an jî di rewşên dijwar de, dihatin danîn. Navê Îbranî Yehonatan (“Yahweh daye”) mînakeke klasîk a vê yekê ye.²
Pêxemberîtî an Daxuyaniyên Teolojîk: Carinan nav dikarin daxuyaniyên teolojîk ên kûr an jî pêxemberîtiyekê derbarê cewherê xwedê, kiryarên wî, an jî têkiliya wî bi mirovan re îfade bikin.³ Navê pêxember Îşaya (“YHWH xelasî ye”) mînakeke vê yekê ye, ku ne tenê navekî kesane ye lê di heman demê de peyameke teolojîk a bingehîn jî radigihîne.⁵

Belavbûna berfireh a navên teoforîk, bi taybetî di civakên kevnar ên Rojhilata Nêzîk û Mezopotamyayê de ², ne tenê girêdana xurt a olî ya wan civakan nîşan dide, lê dibe ku di heman demê de ronahiyê bide ser avabûna civakî û siyasî ya wan. Di van civakan de, dîn bi gelemperî ne tenê mijareke kesane bû, lê wekî hêzeke navendî ya yekgirtinê û pênasekirina nasnameya komî kar dikir. Ji ber vê yekê, navên teoforîk dikarin wekî nîşaneyên vê yekgirtina dîn û jiyana civakî werin dîtin.⁹ Hebûna zêde ya van navan dibe ku nîşan bide ku serokên olî xwedî bandoreke mezin bûn, an jî nasnameya komî bi awayekî xurt bi perestiya xwedayên hevpar ve girêdayî bû. Ev têgihiştin dikare alîkariya me bike ku em baştir fam bikin ka çawa civakên kevnar xwe birêxistin dikirin û çawa dîn di hemû astên jiyanê de, ji malbatê bigire heya rêveberiya dewletê, roleke bingehîn dilîst.

Wekî din, çalakiya danîna navekî teoforîk dikare ji perspektîfeke din ve jî were nirxandin: wekî rengekî “peymana devkî” an sembolîk di navbera malbatê û xwedayekî de. Di vê “peymanê” de, malbat bi rêya navê zarokê pabendbûna xwe bi xwedê re nîşan dide û di berdêla wê de li hêviya parastin, xêr û bextewariyê ji bo zarokê xwe ye.² Gelek nav bi xweber vê têkiliya dualî îfade dikin, wek daxwazên ji bo parastinê an jî pesnê ji bo bexşandinê.⁵ Bi danîna navekî teoforîk, dêûbav bi eşkereyî zarokê, û bi berfirehkirinê, tevahiya malbatê, di bin sîwan û lênêrîna xwedayekî de bi cih dikin. Ev kiryar ne tenê kevneşopiyek bû, lê dibe ku wekî mekanîzmayek psîkolojîk û civakî ji bo birêvebirina nediyariyên jiyanê û peydakirina ewlehiya giyanî jî kar kiribe. Ew kûrahiya têkiliya mirovî ya bi xwedayîtiyê re û hewldana domdar a ji bo watedarkirina cîhanê û ewlehiyê nîşan dide.

3. Cureyên Navên Teoforîk

Navên teoforîk, li gorî struktura xwe ya zimanî û mebesta ku li pişt wan e, dikarin bi awayên cuda werin tesnîfkirin. Ev tesnîfkirin ji me re dibe alîkar ku em cihêrengî û kompleksîteya vê diyardeya onomastîk baştir fam bikin.

3.1. Tesnîfkirina Giştî li gorî Struktûrê

Li gorî avaniya xwe ya zimanî, navên teoforîk bi gelemperî li sê kategoriyên sereke têne dabeş kirin:

Navên Rasterast (Simple Theophoric Names): Ev cure nav rasterast ji navê xwedayekî hatine wergirtin an jî bi awayekî sade û yekparî navê xwedê an jî têgeheke xwedayî dihewînin. Di van navan de, bi gelemperî pêvek an paşpirtikeke din a watedar tune ye ku têkiliya bi xwedê re hîn kûrtir şîrove bike. Mînakên ji çanda Yewnanî yên wekî Apollonios (ji navê xwedayê Apollo), Artemisia (ji xwedaya Artemis), Demetrios (ji xwedaya Demeter), û Dionysios (ji xwedayê Dionysus) dikevin vê kategoriyê.¹⁰ Herwiha, di Hîndûîzmê de, navên gelek xwedayan bi xwe, wek Vishnu, Shiva, Lakshmi, û Indra, rasterast wek navên kesane tên bikaranîn.²
Navên Teoforîk ên Pêkhatî (Compound Theophoric Names): Ev cure nav ji du an zêdetir hêmanên watedar pêk tên. Yek ji van hêmanan bi gelemperî navê xwedayekî taybet, sernavekî xwedayî, an jî têgeheke giştî ya xwedayîtiyê ye (wek theo- di Yewnanî de an El- di Îbranî de). Hêmana din jî peyvek an jî koka peyvekê ye ku têkiliya di navbera kesê navlêkirî û wî xwedayî de diyar dike. Ev têkilî dikare wekî “diyarî”, “xizmetkar”, “hêz”, “parastin”, “rûmet”, “hezkirî”, an jî têgehên din ên bi vî rengî be.²

Mînakên klasîk ên navên pêkhatî ji çanda Yewnanî Theodoros (θεός “xweda” + δῶρον “diyarî” = “Diyariya Xwedê”) ² û Apollodoros (“Diyariya Apollo”) ² ne.
Ji çanda Îbranî, navê Yehonatan (Yeho [forma kurtkirî ya YHWH] + natan “daye” = “Yahweh daye”) mînakeke berbiçav e.²
Ji aliyê struktura hevoksaziyê ve, ev navên pêkhatî bi gelemperî wekî hevokên beyanî (daxuyandî) têne çêkirin, ku dikarin di forma nominal (navdêrî), adjektîval (sifetî), an jî verbal (lêkerî) de bin. Hevokên pirsiyarî û fermanî di navên teoforîk ên pêkhatî de kêm caran tên dîtin.²
Navên Hîpokorîstîk (Hypocoristic/Shortened Names): Ev nav formên kurtkirî an jî “delalî” yên navên teoforîk ên pêkhatî ne. Kurtkirin bi gelemperî bi rakirina beşek ji navê pêkhatî, carinan hêmana xwedayî bi xwe, an jî bi guhertinên fonetîk pêk tê. Di hin rewşan de, paşpirtikek taybet a hîpokorîstîk li forma kurtkirî tê zêdekirin da ku wateya delalî an jî nêzîkbûnê bide.²

Mînak, di zimanê Yewnanî de, navê Kleon dikare wekî forma kurtkirî ya navekî pêkhatî yê wekî Kleotimos (“Rûmeta biqîmet”) were hesibandin.¹⁰
Di tradisyona Îbranî de, navê Yeshu (ku di Yewnanî de wek Îsa tê wergerandin) wekî forma kurtkirî ya Yehoshua (“Yahweh xelasî ye”) tê zanîn.⁶

3.2. Tesnîfkirina li gorî Wate û Mebestê

Ji bilî struktura zimanî, navên teoforîk ên pêkhatî dikarin li gorî wate û mebesta ku li pişt danîna wan e jî werin dabeş kirin. Çavkaniyên wekî Logos Community ² û lêkolîna Haber a li ser navên Îbranî ⁶ hin kategoriyên sereke yên wateyî destnîşan dikin:

Navên ku qebûlkirina alîkariya xwedayî ji hêla dêûbavan ve îfade dikin: Ev nav bi gelemperî şikirdariyê ji bo bûyîna zarokê an jî ji bo alîkariyeke din a xwedayî nîşan didin. Mînak: Mattaniah (“Diyariya Yahweh”), Elnathan an Nathanael (“Xwedê [vî zarokî] daye”), Shemaiah (“Yahweh duaya dêûbavan bihîstiye”).²
Navên ku daxwazên dêûbavan ji bo zarokê îfade dikin: Ev nav hêvî û daxwazên dêûbavan ji bo paşeroja zarokê, wek bereket, hêz, an jî bilindbûnê, dihewînin. Mînak: Jeberechiah (“Bila Yahweh bereket bike”) ⁵, Elyakim (” Xwedê [vî kurî] rake”), Yehoyakhin (” Xudan [vî kurî] xurt bike”).⁶
Navên ku baweriyên dêûbavan îfade dikin: Ev nav daxuyaniyên teolojîk ên derbarê cewherê Xwedê an jî têkiliya wî bi mirovan re ne. Mînak: Eliyah (“Yahweh Xwedayê min e”), Eliel (“Xwedayê min Xwedê ye”).⁶
Navên ku şert û mercên di dema zayîna zarokê de nîşan didin: Her çend kêm bin jî, hin nav dikarin amaje bi bûyer an şert û mercên taybet ên di dema zayîna zarokê de bikin.²
Navên ku sifetên Xwedê diyar dikin: Ev nav li ser taybetmendî û sifetên Xwedê disekinin. Mînak: Yehoram (“Yahweh bilind e”), Gavriel (“Xwedê keleha min e” an “Xwedê hêza min e”).⁶
Navên ku têkiliya bi Xwedê re wek Bav îfade dikin: Ev nav têkiliyek nêzîk û kesane bi Xwedê re wek fîgurekî bavane nîşan didin. Mînak: Aviel (“Xwedê Bavê min e”).⁶
Navên ku Xwedê wek Xelaskar/Alîkar nîşan didin: Ev nav rola Xwedê wek xelaskar, alîkar, an jî parêzvan tekez dikin. Mînak: Elisha (“Xwedê xelaskar e”).⁶

3.3. Bikaranîna Sernavan li Şûna Navên Xwedayan

Di hin kevneşopiyên navlêkirinê de, bi taybetî di nav çandên Semîtîk de, li şûna navê xwedayekî taybet, sernavên giştî yên xwedayî an jî têgehên ku têkiliya xizmtiyê nîşan didin, hatine bikaranîn. Ev sernav dikarin wekî adon (“xudan”), baal (“xwedan,” ku herwiha navekî xwedayê sereke yê Kenaniyan bû), melek (“key”), zur (“zinar,” wek sembola hêz û stargehê) bin. Herwiha, têgehên xizmtiyê yên wekî ab (“bav”), ah (“bira”), û am (“mam/xal,” ku dikare têkiliyek xwedayî ya parêzvan nîşan bide) jî di nav navên teoforîk de hatine bikaranîn.² Ev pratîk nîşan dide ku têgihiştina xwedayîtiyê ne tenê bi navên xwedayên taybet ve bi sînor bû, lê dikaribû bi rêya sernav û têgehên razbertir jî were îfadekirin.

Pirrengiya strukturî (rasterast, pêkhatî, hîpokorîstîk) û kategoriyên wateyî yên navên teoforîk nîşan dide ku ev ne tenê rêûresmeke yekreng û monoton bû. Belkî, ew rêbazeke pirralî û adapteyî bû ji bo îfadekirina têkiliyên cihêreng û nuwansên baweriyê di navbera mirovan û xwedayan de. Her form û her kategoriyeke wateyî dikare aliyekî cuda yê têkiliya mirov-xweda an jî têgihiştina xwedayîtiyê ronî bike. Mînak, navekî ku şikirdariyê îfade dike, ji navekî ku daxwaza parastinê dike, xwedî barekî hestyarî û mebesteke cuda ye. Ev cihêrengî nîşan dide ku civakên kevnar xwedî têgihiştineke kompleks û pirralî ya xwedayîtiyê û têkiliya xwe ya bi wê re bûn. Ew ne tenê bi yek awayî nêzikî xwedayan dibûn, lê bi rêya navan spektrûmeke berfireh a hest, hêvî û baweriyên olî îfade dikirin.

Bikaranîna sernavan (wekî ‘Xudan’, ‘Bav’) li şûna navên xwedayên taybet di hin navên teoforîk de ² dibe ku çend wateyên kûr hebin. Ji aliyekî ve, ev yek dibe ku nîşana meyleke ber bi têgehên razbertir û gerdûnîtir ên xwedayîtiyê ve be. Ji aliyê din ve, dibe ku ew rêyek bû ji bo îfadekirina perestiya xwedayekî serdest bêyî ku rasterast navê wî yê pîroz bê gotin, dibe ku ji ber rêzgirtineke kûr an jî ji ber tabûyên olî, wekî ku di kevneşopiya Îbranî de bi navê YHWH (Tetragrammaton) re tê dîtin.¹³ Herwiha, bikaranîna sernavên wekî “Bavê min” dikare têkiliyek kesanetir, nêzîktir û hestiyartir bi xwedê re îfade bike. Di hin rewşan de, ev dibe ku nîşana serweriya xwedayekî be ku êdî ne hewce bû bi navê xwe yê taybet were gazîkirin, lê bi sernavê xwe yê giştî û naskirî dihate nasîn. Ev têgihiştin ji bo famkirina awayên cihêreng ên ku mirovan têkiliyên xwe bi xwedayîtiyê re konseptualîze dikirin û îfade dikirin girîng e, û dibe ku qonaxên destpêkê yên pêşketina têgihên monoteîstîk an henoteîstîk (perestiya xwedayekî sereke bêyî înkarkirina hebûna xwedayên din) nîşan bide.

Ji bo zelalkirina van cureyan, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 1: Cureyên Sereke yên Navên Teoforîk bi Mînakan

Cureyê Nav (Struktur)	Bin-Cureyê Wateyî (Mebest)	Mînakek Nav	Xweda/Hêmana Teoforîk	Wateya Nav	Çanda Eslî	Çavkanî
Rasterast	Perestin/Nasname	Apollonios	Apollo	Aîdî Apollo	Yewnanî	¹⁰
Rasterast	Perestin/Nasname	Shiva	Shiva	(Navê Xwedê)	Hîndû	²
Pêkhatî	Şikirdarî/Qebûlkirina Alîkariyê	Theodoros (Θεόδωρος)	Theos (Xweda) + Doron (Diyarî)	Diyariya Xwedê	Yewnanî	²
Pêkhatî	Şikirdarî/Qebûlkirina Alîkariyê	Yehonatan (יוֹנָתָן)	Yeho (YHWH) + Natan (Daye)	Yahweh daye	Îbranî	²
Pêkhatî	Daxwazên Dêûbavan	Yehezkel (יְחֶזְקֵאל)	El (Xweda) + Hezek (Hêz dide)	Bila Xwedê hêz bide/Xwedê hêz dide	Îbranî	⁶
Pêkhatî	Baweriyên Dêûbavan	Eliyah (אֵלִיָּה)	El (Xweda) + Yah (YHWH)	Yahweh Xwedayê min e	Îbranî	⁶
Pêkhatî	Sifetên Xwedê	Yehoram (יְהוֹרָם)	Yeho (YHWH) + Ram (Bilind)	Yahweh bilind e	Îbranî	⁶
Pêkhatî	Xizmetkarî	Abdullah (عبد الله)	Allah + Abd (Xizmetkar)	Xizmetkarê Allah	Erebî/Îslamî	¹⁴
Pêkhatî	Hezkirî/Girêdan	Theophilos (Θεόφιλος)	Theos (Xweda) + Philos (Hezkirî)	Hezkiriyê Xwedê	Yewnanî	¹⁰
Hîpokorîstîk	Kurtkirin/Delalî	Yeshu (יֵשׁוּעַ)	Yeho (YHWH)	Yahweh xelasî ye (kurtkirina Yehoshua)	Îbranî	⁶
Hîpokorîstîk	Kurtkirin/Delalî	Kleon (Κλέων)	Kleos (Rûmet)	Rûmet (kurtkirina navên wek Kleotimos)	Yewnanî	¹⁰

Ev tablo tenê çend mînakan nîşan dide û armanca wê ew e ku cihêrengiya navên teoforîk ji aliyê struktur û wateyê ve ronî bike.

4. Navên Teoforîk li Çand û Olên Cihêreng ên Cîhanê

Navên teoforîk ne tenê diyardeyeke çandek an olekê ne, lê belê di gelek şaristaniyên kevnar û hevdem de bi awayên cihêreng xwe dane der. Vekolîna van navan li seranserê çandan dikare têgihiştineke kûrtir bide me derbarê bawerî, nirx û têkiliyên civakî yên wan deman.

4.1. Mezopotamya Kevnar (Sumer, Akad, Babîl, Asûr)

Mezopotamya, wekî yek ji dergûşên şaristaniyê, xwedî kevneşopiyeke dewlemend a navlêkirina teoforîk bû. Li gorî lêkolînan, navên teoforîk li vê herêmê gelekî berbelav bûn û bi gelemperî du modelên sereke dişopandin:

Gazîkirina li xwedê ji bo parastinê: Di vê modelê de, nav wekî duayekê bû ku tê de ji xwedayekî taybet dihate xwestin ku kesê navlêkirî biparêze an jî alîkariya wî bike. Mînakeke berbiçav Nabû-šumu-uṣur e, ku tê wateya “Ey Nabû, navê/navdariya min biparêze”.⁷ Nabû xwedayê nivîs, şehrezayî û pêxemberiyê bû.
Destnîşankirina kesê navlêkirî wekî xizmetkarê xwedê: Di vê modelê de, nav îfadeya teslîmiyet û girêdana kesê bi xwedayekî taybet re bû. Mînaka herî naskirî Arad-Bēl e, ku tê wateya “Xizmetkarê Bēl”.⁷ Bēl (“Xudan”) sernavek bû ku bi gelemperî ji bo xwedayê sereke yê Babîlê, Marduk, dihat bikaranîn.

Hin nav dikarin kesekî di bin parastina eşkere ya xwedayekî, perestgeheke taybet, an jî bajarekî pîroz de bi cih bikin. Mînak, Nabû-aplu-uṣur (“Ey Nabû, mîratgir biparêze!”) vê mebestê nîşan dide.⁷ Herwiha, balkêş e ku di hin navên Mezopotamî de, rêza hêmanan dikaribû biguhere bêyî ku wateya bingehîn a navî were guhertin; mînak, hem Enlil-ibni hem jî Ibni-Enlil tê wateya “Enlil afirandiye,” ku Enlil yek ji xwedayên sereke yên pantheona Sumerî û Akadî bû.¹⁵

Modelên navlêkirinê yên Mezopotamyayê (daxwaza parastinê, îlana xizmetkariyê) ne tenê baweriya olî ya kûr a gelên vê herêmê nîşan didin, lê di heman demê de têgihiştineke hiyerarşîk a têkiliya di navbera mirovan û xwedayan de jî radixin ber çavan. Di vê têgihiştinê de, xwedayîtî wekî xwedan hêz û desthilatdariyeke mutleq û mirov wekî bindest û pêwîstî bi xêr û parastina wan dihatin dîtin. Têgeha “xizmetkar” (arad) vê hiyerarşiyê bi awayekî pir eşkere nîşan dide. Ev yek ji bo famkirina avaniya civakî-olî ya Mezopotamyayê, ku tê de perestgeh û kahînan roleke navendî dilîstin û têkiliya bi xwedayan re bi rêya rêûresm û îbadetê dihate birêvebirin, girîng e. Navên teoforîk beşek ji vê sîstema bawerî û pratîkê bûn.

Tablo 2: Mînakên Navên Teoforîk ên Mezopotamyayê

Xweda/Hêmana Teoforîk	Navê Teoforîk	Ziman	Wateya Nav	Şiroveya Kurt	Çavkanî
Nabû	Nabû-šumu-uṣur	Akadî	Ey Nabû, navê/navdariya min biparêze	Daxwaza parastina kesane û navûdengê ji xwedayê nivîs û şehrezayiyê.	⁷
Bēl (Marduk)	Arad-Bēl	Akadî	Xizmetkarê Bēl	Îfadeya teslîmiyet û xizmetkariyê ji xwedayê sereke yê Babîlê re.	⁷
Ištar	Ibni-Ištar	Akadî	Îştar afirandiye	Şikirdarî ji bo afirandinê an jî bûyîna zarokê ji xwedaya evîn û şer re.	¹⁵
Šamaš	Šamaš-rē’ûa	Akadî	Šamaš şivanê min e	Nîşandana Šamaš, xwedayê rojê û dadmendiyê, wekî rêber û parêzvan.	(Zanîna giştî)
Sîn	Sîn-ahhē-erība	Akadî	Sîn birayan zêde kir (Sennacherib)	Şikirdarî ji xwedayê heyvê re ji bo zêdebûna malbatê.	(Zanîna giştî)
Enlil	Enlil-ibni	Akadî	Enlil afirandiye	Îfadeya ku afirandin ji hêla Enlil, xwedayê hewa û bahozê, ve hatiye kirin.	¹⁵
Anu	Anu-ibni	Akadî	Anu afirandiye	Îfadeya ku afirandin ji hêla Anu, xwedayê esmanan ê herî bilind, ve hatiye kirin.	¹⁵
Nergal	Nergal-ēreš	Akadî	Nergal xwest/bijart	Nîşandana ku xwedayê dinyaya binerd û nexweşiyan kesek bijartiye an jî tiştek xwestiye.	(Zanîna giştî)

4.2. Misra Kevnar

Misra kevnar jî xwedî kevneşopiyeke xurt a navlêkirina teoforîk bû. Gelek navên Misrî, wekî ku Shawn C. Knight destnîşan dike, “xweda-hêlgir” in, ango navê xwedayekî dihewînin û tiştekî derbarê wî xwedayî an jî têkiliya wî bi kesê navlêkirî re dibêjin.¹⁶ Taybetmendiyeke balkêş a navên teoforîk ên Misrî ew e ku gelek ji wan wekî “şablon” an ” qalib” hatine çêkirin. Ev tê wê wateyê ku heman struktura navî dikare bi navên xwedayên cuda re were bikaranîn, û tenê navê xwedê tê guhertin. Mînak, struktura “-hotep” (ku tê wateya “razî ye” an “dilxweş e”) dikare bi navên xwedayên cuda re were yekkirin, wek Amenhotep (“Amun razî ye”), Rahotep (“Ra razî ye”), û Khnumhotep (“Khnum razî ye”).¹⁶

Strukturên rêzimanî yên cihêreng di navên teoforîk ên Misrî de tên dîtin. Hin ji van strukturan ev in ¹⁶:

Hevokên prepozîsyonel: Wekî di navê Amenemhat de (N m ḥꜣt), ku tê wateya “Amun di pêşiyê de ye” an “Amun li ser e.”
Struktura statîv: Wekî di navê Amenhotep de (N ḥtp(.w)), ku tê wateya “Amun razî ye.” Di vir de, N navê xwedê temsîl dike.
Struktura bi beşdar (participle): Wekî di navê Ramesses de (N ms sw), ku tê wateya “Ra ew (zarok) anî dinyayê/afirand.”
Navên ku jidayikbûna xwedê îfade dikin: Wekî di navê Thutmose de (N ms(.w)), ku tê wateya “Thoth (Djehuty) ji dayik bûye/hatiye dinyayê.”

Herwiha, divê were zanîn ku ne hemû navên Misrî teoforîk bûn. Hin nav basîleoforîk bûn, ango “key-hêlgir” bûn û navê keyekî (fîr’ewnekî) dihewandin, ku ev yek girêdana bi desthilatdariya keyaniyê re nîşan dida.¹⁶

Bikaranîna van “şablonan” di navên teoforîk ên Misrî de ne tenê wekî rêbazeke pratîkî ya navlêkirinê dikare were dîtin. Ew di heman demê de dibe ku nîşana têgihiştineke sîstematîk û hevgirtî ya pantheona Misrî û têkiliya di navbera xwedayên cuda û mirovan de be. Bi guhertina tenê navê xwedê di nav heman şablonê de, heman têkilî, daxwaz, an jî taybetmendî dikaribû ji xwedayên cuda re were vegotin. Ev yek pêşniyar dike ku dibe ku têgihiştineke hevpar a li ser awayê ku xwedayan bi mirovan re têkilî danîne (mînak, razîbûn, afirandin, parastin) hebûye, û ev têgihiştin dikaribû ji bo xwedayên cihêreng ên di nav pantheonê de were sepandin. Ev dibe ku nîşana hevgirtineke teolojîk a di nav pantheonê de be, ku tê de tevî pirxwedatiyê, hin prensîbên bingehîn ên têkiliya xwedayî-mirovî hebûn ku li seranserê pantheonê derbasdar bûn, û ev prensîb di pratîkên navlêkirinê de bi awayekî berbiçav dihatin xuyang kirin.

Tablo 3: Mînakên Navên Teoforîk ên Misrî

Xweda/Hêmana Teoforîk	Navê Teoforîk (Transliterasyon)	Wateya Nav	Şiroveya Kurt	Çavkanî
Amun	Amenhotep (jmn−ḥtp(.w))	Amun razî ye	Nîşan dide ku xwedayê sereke Amun ji zarok an malbatê razî ye.	¹⁶
Ra	Ramesses (rꜥ−ms−sw)	Ra ew anî dinyayê/afirand	Rola Ra wekî afirîner an jî yê ku bûyîna zarokê pêk aniye, pîroz dike.	¹⁶
Thoth (Djehuty)	Thutmose (ḏḥwty−ms(.w))	Thoth ji dayik bûye/hatiye dinyayê	Amaje bi epîfaniyek an jî girîngiya xwedayê şehrezayî û nivîsê di dema bûyîna zarokê de dike.	¹⁶
Amun	Tutankhamun (twt−ꜥnḫ−N)	Sûretê zindî yê Amun	Bi taybetî ji bo fîrewnan, têkiliya rasterast û temsîliyeta xwedayî ya key nîşan dide.	¹⁶
Ptah	Ptahhotep (ptḥ−ḥtp(.w))	Ptah razî ye	Nîşan dide ku xwedayê afirîner û hunermendan Ptah ji zarok an malbatê razî ye.	(Zanîna giştî)
Sobek	Sobekhotep (sbk−ḥtp(.w))	Sobek razî ye	Nîşan dide ku xwedayê tîmsah Sobek, ku bi hêz û parastinê ve girêdayî ye, razî ye.	(Zanîna giştî)
Isis	Meritites (mry.t−jt.s)	Hezkiriya Bavê Xwe (Bav dikare Isis be)	Her çend ne rasterast teoforîk be jî, dikare têkiliyek bi xwedayekî re, wek Isis wek dayik, îma bike.	(Zanîna giştî)

4.3. Yewnanistana Kevnar û Roma

Di şaristaniyên klasîk ên Yewnanistan û Romayê de jî navên teoforîk xwedî cihekî girîng bûn, her çend struktura navlêkirinê û hin taybetmendiyên wan ji hev cuda bin jî.

Yewnanistana Kevnar:

Li Yewnanistana kevnar, du kategoriyên sereke yên navên teoforîk dihatin dîtin 10:

Navên rasterast ji xwedê hatine wergirtin: Ev nav bi awayekî sade navê xwedayekî dihewandin an jî jê dihatin çêkirin. Mînakên herî berbelav Apollonios (ji Apollo), Artemisia (ji Artemis), Demetrios (ji Demeter), Dionysios (ji Dionysus), û Hekataios (ji Hekate) bûn. Piştî ku bandora çandên din zêde bû, navên wekî Sarapion (ji xwedayê Misrî Sarapis) jî derketin holê. Balkêş e ku navên xwedayên dinyaya binerdî yên wekî Hades û Persephone, an jî navên xwedayê seqet Hephaistos, di nav navên kesane de pir kêm dihatin bikaranîn, dibe ku ji ber ku ew wekî nîşanên nebaş dihatin dîtin.¹⁰
Navên teoforîk ên pêkhatî: Ev nav ji hevgirtina navê xwedayekî (an jî peyva giştî theos “xweda”) bi hêmaneke din a watedar re çêdibûn. Hêmanên herî gelemperî yên ku di van navan de dihatin bikaranîn ev bûn:

-dotos (δοτός) an -dōros (δῶρος): Ev paşpirtik ji lêkera didōmi (δίδωμι “dayîn”) dihatin û wateya “dayî/diyarî” didan. Mînak: Theodotos (“Ji hêla Xwedê ve hatiye dayîn”), Theodoros (“Diyariya Xwedê”), Artemidoros (“Diyariya Artemisê”), Diodoros (“Diyariya Zeusê,” ji forma genetîv a Zeus, Dios).
-philos (φίλος): Ev paşpirtik wateya “hezkirî, dost, evîndar” dida. Mînak: Theophilos (“Hezkiriyê Xwedê”), Diphilos (“Hezkiriyê Zeusê”). Wateya bingehîn a van navên pêkhatî bi gelemperî ew bû ku zarok “ji hêla xwedê ve hatiye dayîn” an jî “ji xwedê re ezîz û hezkirî ye”.¹⁰ Hêmanên din ên ku di navên pêkhatî yên teoforîk ên Yewnanî de dihatin bikaranîn -kles (κλέος “rûmet, navdarî,” wek di Herakles “Rûmeta Herayê” de), -genes (γένης “zayîn, ji dayik bûyî,” wek di Diogenes “Ji Zeus zayî” de), û -phanes (φανής “xuyabûn, eşkerebûn,” wek di Diophanes “Xuya Zeûsî” an “Yê ku dişibe Zeus” de) bûn.² Herwiha, navên teoforîk dikarin ji sernavên kultî yên xwedayan jî bên çêkirin, wek Pythodoros (“Diyariya Pythios,” ku Pythios sernavekî Apollo bû).¹²

Roma Kevnar:

Pergala navlêkirina Romanî ji ya Yewnanî cuda bû û bi gelemperî ji sê beşan pêk dihat: praenomen (navê yekem, kesane), nomen (navê malbatê an gens), û cognomen (paşnav an navê şaxê malbatê).18 Tevî vê cudahiyê, navên bi eslê xwe teoforîk di nav Romanan de jî hebûn, an jî ji çanda Yewnanî hatibûn wergirtin û adaptekirin.

Mînakên navên Romanî yên ku bi xwedayan ve girêdayî ne ev in: Marcus, Martialis, û Martinus (hemû ji Mars, xwedayê şer, hatine wergirtin), û Fortunatus (ji Fortuna, xwedaya bext û qederê).2

Di hin rewşan de, navên xwedayên klasîk bi xwe rasterast wek navên kesane dihatin bikaranîn, wek Diana, Minerva, Venus, Isis, an Juno. Bûyereke balkêş ew e ku Papa Yûhena II, navê wî yê eslî Mercurius (navê xwedayê bazirganî û peyamnêr ê Romanî) bû, lê ji ber ku wî ev yek wekî ne guncaw ji bo serokê dêrê didît ku navekî xwedayekî pagan hilgire, navê xwe yê papatiyê guhert.2

Kêmbûna navên teoforîk ên ku ji xwedayên dinyaya binerdî (wek Hades û Persephone di Yewnanî de) an jî xwedayên ku bi taybetmendiyên neyînî an nexwestî dihatin naskirin (wek Ares, xwedayê şerê hovane, di hin deman de, an Hephaistos ji ber seqetiya wî) hatine çêkirin ¹⁰, nîşaneke girîng e. Ev yek radixe ber çavan ku mebesta sereke ya navlêkirina teoforîk ne tenê perestin û rêzgirtina ji xwedayan re bû, lê di heman demê de, û dibe ku girîngtir jî, gazîkirina hêzên erênî, bextewarî, parastin û qenciyê ji bo zarokê bû. Ev yek aliyê pragmatîk û hêvîdar ê vê pratîka navlêkirinê derdixe pêş, ku tê de nav wekî amûrekê ji bo bandorkirina li ser qedera zarokê dihat dîtin.

Derbasbûna navên teoforîk ên Yewnanî û Rojhilatî (wek navên ku bi Îsîs û Serapîs ve girêdayî ne) nav çanda Romanî ², û paşê hetta berdewamiya hin ji van navan (an jî strukturên wan) di nav navên pîrozên Xiristiyan de ², nîşana senkretîzma çandî û olî ya kûr û berfireh a di cîhana kevnar de ye. Ev diyarde nîşan dide ku sînorên çandî û olî her gav ne ewqas tûj û diyarkirî bûn, û hêmanên çandî, tevî navan, dikaribûn ji çandekê derbasî ya din bibin û wateyên nû werbigirin an jî di nav sîstemên baweriyê yên nû de werin asîmîlekirin. Berdewamiya van navan di serdema Xiristiyaniyê de jî nîşan dide ku guherînên olî yên mezin her gav bi qutbûneke tam ji rabirdûyê re çênabin, lê bi gelemperî hêmanên kevneşopî bi awayên nû têne şîrovekirin û yekkirin. Bi vî awayî, navên teoforîk dikarin wekî nîşangirên van pêvajoyên tevlihev ên senkretîzm û adaptebûna çandî kar bikin.

Tablo 4: Mînakên Navên Teoforîk ên Yewnanî û Romanî

Xweda (Yewnanî/Romanî)	Navê Teoforîk (bi alfabeya eslî)	Wateya Nav	Çanda Eslî	Şiroveya Kurt	Çavkanî
Theos (Xweda Giştî)	Θεόδωρος/Θεοδώρα (Theodoros/Theodora)	Diyariya Xwedê	Yewnanî	Yek ji navên teoforîk ên herî belav, ku di serdema Xiristiyaniyê de jî populer ma.	²
Apollo	Ἀπολλόδωρος (Apollodoros)	Diyariya Apollo	Yewnanî	Nîşana girêdana bi xwedayê huner, muzîk û pêxemberiyê re.	²
Demeter	Δημήτριος (Demetrios)	Aîdî Demeterê / Xizmetkarê Demeterê	Yewnanî	Girêdana bi xwedaya çandinî û berhemdariyê re.	²
Hera	Ἡρακλῆς (Herakles)	Rûmeta Herayê	Yewnanî	Tevî dijminatiya Hera ji Herakles re, etîmolojiya navî teoforîk e.	²
Zeus (Dios)	Διόδωρος (Diodoros)	Diyariya Zeusê	Yewnanî	Nîşana bexşandina ji hêla xwedayê sereke yê pantheonê ve.	¹⁰
Mars	Marcus	Aîdî Marsê / Ji Mars re terxankirî	Romanî	Yek ji praenomenên Romanî yên herî gelemperî, ku bi xwedayê şer ve girêdayî ye.	²
Isis	Ἰσίδωρος/Isidorus	Diyariya Îsîsê	Yewnanî/Romanî	Nîşana belavbûna kulta xwedaya Misrî Îsîsê li seranserê Împaratoriya Romanî.	²
Fortuna	Fortunatus	Bextewar, Bişans	Romanî	Girêdana bi xwedaya bext û qederê re.	²

4.4. Çandên Îbranî û Semîtîk ên Din

Di nav gelên Semîtîk ên kevnar de, bi taybetî di nav Îsraîliyan de, navên teoforîk xwedî cihekî navendî bûn û bi kûrahî bi bawerî û nasnameya olî ve girêdayî bûn.

Çanda Îbranî:

Di nav Îsraîliyên kevnar de, hêmana xwedayî ya herî belav di navên kesane de formeke ji navê Xwedê YHWH (Tetragrammaton) bû, li pey wê jî têgeha giştî ya xwedayîtiyê ‘Ēl’ (“Xwedê”) dihat.2 Navên Îbranî yên teoforîk bi gelemperî ji du hêmanên sereke pêk dihatin:

Hêmana Teoforîk: Ev hêman dikaribû Ēl be (wek di Dani’el, Gavri’el de), an jî formeke kurtkirî ya YHWH be, ku bi gelemperî wekî pêşgirek (Yeho- an Yo-) an jî paşpirtikek (-yah an -yahu) di nav navî de cih digirt (wek di Yehonatan, Eliyahu de).⁶
Hêmana Duyemîn (Lêker an Navdêr): Ev hêman kiryarek, sifetek, an jî têkiliyekê îfade dikir ku bi xwedayê navborî re têkildar bû. Mînak, lêkera natan (“daye”), navdêra ‘ezer (“alîkarî”), an jî sifeta ram (“bilind”).

Mebestên li pişt danîna van navan pir cihêreng bûn û spektrûmeke berfireh a hest û baweriyên olî nîşan didan ⁶:

Şikirdarî ji bo bexşandina zarokekî: Wek Nethan’el (“Xwedê daye”) an Yehonatan (“Yahweh daye”).
Daxwaz û hêvî ji bo paşeroja zarokê: Wek Yehezq’el (“Bila Xwedê xurt bike” an “Xwedê xurt dike”).
Îfadeya bawerî û daxuyaniyên teolojîk: Wek Eliyahu (“Yahweh Xwedayê min e”) an Eli’el (“Xwedayê min Xwedê ye”).
Danasîna sifet û mezinahiya Xwedê: Wek Yehoram (“Yahweh bilind e”) an Gavri’el (“Xwedê hêza min e” an “Xwedê keleha min e”).

Çandên Semîtîk ên Din (Kenanî, Aramî):

Navên teoforîk di nav gelên din ên Semîtîk de jî berbelav bûn.

Kenanî: Navên Kenanî bi gelemperî hêmanên wekî Ba‘al (“xwedan,” ku herwiha navê xwedayê sereke yê hewayê û berhemdariyê yê Kenaniyan bû) an jî Ēl (xwedayê sereke yê pantheonê, ku wekî bavê Ba‘al dihat hesibandin) dihewandin.² Mînakeke Kenanî Baalhanan e (“Baal keremdar e”). Di demên paşê de, bi taybetî piştî xurtbûna Yahwîzmê û pevçûna wê bi kultên Kenanî re, navên ku hêmana Ba‘al dihewandin di nav Îsraîliyan de ketin ber sansûrê. Di hin tekstên Incîlê de, hêmana Ba‘al bi peyva Bosheth (“şerm”) hatiye guhertin, ku ev yek şerekî çandî û olî yê kûr nîşan dide.²
Aramî: Di nav civakên Aramî de jî navên teoforîk ên ku navên xwedayên wekî Hadad (xwedayê hewayê), Bethel (xwedayekî ku li hin deverên Rojhilata Nêzîk dihat perestin), an jî hetta Yah (bi taybetî di nav civakên Cihû yên dîasporayê yên Aramîaxêv de) dihewandin, hebûn.³ Li gorî lêkolîna Simonson, ev nav dikarin wekî Hevokên Navdêrî (Nominal Sentence Names – NSN) an Hevokên Lêkerî (Verbal Sentence Names – VSN) werin kategorîzekirin. Mînak, navê Aramî Hadadšuri (“Hadad dîwarê min ê parastinê ye”) navekî NSN ye.³

Guhertina navên teoforîk ên ku hêmana Ba‘al dihewînin û li şûna wê Bosheth (“şerm”) datînin ², ne tenê guherîneke zimanî ya sade ye. Ew bi awayekî berbiçav şerekî çandî û olî yê kûr ji bo serweriya Yahwîzmê li hember kultên Kenanî yên hevrik nîşan dide. Ev yek radixe ber çavan ku nav çawa dikarin bibin qada têkoşînên îdeolojîk û polîtîkên nasnameyê. Nav ne tenê bargehên pasîf ên wateyê ne, lê dikarin bi awayekî aktîf di van pêvajoyên civakî û olî de werin bikaranîn û hetta manîpulekirin.

Herwiha, kêmbûna navên teoforîk ên keçan di Incîlê de, wekî ku ji hêla Haber ve hatî destnîşan kirin ⁶, dibe ku neynika statûya civakî û olî ya jinan di civaka Îsraîlî ya kevnar de be. Di civakeke ku bi giranî patrîarkal bû, dibe ku nasnameya olî û têkiliya eşkere ya bi xwedê re bi rêya navlêkirinê ji bo kuran girîngtir û watedartir dihat dîtin. Ev yek dikare statûya wan a pêşerojê wek serokên malbatê û endamên çalak ên civata olî nîşan bide. Ev têgihiştin onomastîkê bi lêkolînên zayendî re girêdide û nîşan dide ku çawa pratîkên navlêkirinê dikarin newekheviyên civakî û hiyerarşiyên zayendî yên serdest nîşan bidin an jî ji nû ve hilberînin.

Tablo 5: Mînakên Navên Teoforîk ên Îbranî/Semîtîk

Xweda/Hêmana Teoforîk	Navê Teoforîk (bi nivîsa eslî)	Wateya Nav	Çavkaniya Incîlî/Dîrokî (heke hebe)	Şiroveya Kurt	Çavkanî
YHWH (Yeho/Yo)	יְהוֹנָתָן/יוֹנָתָן (Yehonatan/Yonatan)	Yahweh daye	I Samuel 13:2, hwd.	Îfadeya şikirdariyê ji bo bexşandina zarokekî.	²
El û YHWH (Yah)	אֵלִיָּה/אֵלִיָּהוּ (Eliyah/Eliyahu)	Yahweh Xwedayê min e / Xwedayê min Yahweh ye	I Padîşah 17:1, hwd.	Daxuyaniyeke xurt a baweriya monoteîstîk.	⁶
El	דָּנִיֵּאל (Dani’el)	Xwedê dadgerê min e / Xwedê dadmendiyê dike	Pirtûka Daniel	Baweriya bi dadmendiya xwedayî.	⁶
El	גַּבְרִיאֵל (Gavri’el)	Xwedê hêza min e / Xwedê zilamê min ê hêzdar e	Pirtûka Daniel 8:16, hwd.	Baweriya bi hêz û piştgiriya xwedayî.	⁶
Baal	בַּעַל חָנָן (Baalhanan)	Baal keremdar e	Destpêkirin 36:38	Mînakeke navê Kenanî ku di Incîlê de jî derbas dibe, nîşana têkiliyên çandî.	²
Bethel	ביתאלזבד (Bethelzabad)	Bethel bexşandiye	(Çavkaniyên Aramî)	Mînakeke navekî Aramî ku xwedayê Bethel dihewîne, ku di nav civakên Cihû yên dîasporayê de jî dihat perestin.	³
YHWH (Yah)	ישעיהו (Yeshayahu)	Yahweh xelasî ye	Pirtûka Îşaya	Navê pêxemberekî mezin ku peyameke bingehîn a olî dihewîne.	⁵

4.5. Xiristiyanî

Di serdemên destpêkê yên Xiristiyaniyê de, pratîka navlêkirina teoforîk berdewam kir, lê bi hin taybetmendî û guherînên ku bawerî û teolojiya nû ya Xiristiyanî nîşan didin.

Kêmbûna Navên Rasterast ên Îsa: Balkêş e ku di civakên Xiristiyan ên destpêkê de, navên ku rasterast navê “Îsa” (bi Yewnanî Ιησούς – Iesous) dihewandin, bi qasî navên din ên teoforîk ne berbelav bûn.² Ev yek dibe ku ji ber rêzgirtineke taybet ji bo pîroziya navê Îsa bi xwe be, an jî ji ber ku Xiristiyanên destpêkê dixwestin bi awayên din girêdana xwe bi wî re îfade bikin.
Popularîteya Navên bi “Theos” û “Christos”: Li şûna navê Îsa, navên teoforîk ên ku têgeha giştî ya Xwedê (bi Yewnanî Θεός – Theos) an jî sernavê Mesîh (bi Yewnanî Χριστός – Christos) dihewandin, pir populer bûn. Mînakên wekî Theodulus (“Xizmetkarê Xwedê”), Theophilos (“Hezkiriyê Xwedê”), Deogratias (bi Latînî, “Şikir ji Xwedê re”) ², Christopher (Χριστόφορος – “Mesîh-hêlgir”), û Christodoulos (Χριστόδουλος – “Xizmetkarê Mesîh”) ² vê yekê nîşan didin.
Navên ku Têgehên Xiristiyanî Îfade Dikin: Ji bilî navên ku rasterast navê Xwedê an Mesîh dihewandin, navên ku têgehên bingehîn ên baweriya Xiristiyanî îfade dikirin jî populer bûn. Mînak, navê Anastasius (“Vejiyayî,” ku amaje bi vejîna Îsa dike) û Fides (bi Latînî, “Bawerî”) ji van navan in.²
Berdewamiya Navên Teoforîk ên Yewnanî yên Kevnar: Gelek navên Yewnanî yên teoforîk ên ku berî Xiristiyaniyê jî hebûn, wek Theodoros (“Diyariya Xwedê”) û Theophilos (“Hezkiriyê Xwedê”), di serdema Xiristiyaniyê de jî populerbûna xwe domandin û wek navên Xiristiyanî hatin pejirandin û bikaranîn.¹⁸ Ev yek nîşana berdewamiya çandî û adaptebûna pratîkên navlêkirinê ye.
Navên Pîrozan ên bi Koka Pagan: Hin pîrozên Xiristiyan navên teoforîk ên ku bi eslê xwe bi xwedayên polîteîstîk ên Yewnanî-Romanî ve girêdayî bûn, hildigirin. Mînak, Saint Dionysius (ku navê wî bi xwedayê Yewnanî Dionysus ve girêdayî ye), Saint Mercurius (ku navê wî bi xwedayê Romanî Mercurius ve girêdayî ye), Saint Hermes, û Saint Martin of Tours (ku navê wî dibe ku bi Mars ve girêdayî be).² Ev yek jî berdewamiya çandî û pêvajoya Xiristiyanîkirina hêmanên pagan nîşan dide.

Kêmbûna navên ku rasterast navê “Îsa” dihewînin di Xiristiyaniya destpêkê de, li hemberî pirbûna navên ku “Xwedê” (Theos) an “Mesîh” (Christos) dihewînin ², dikare bi çend awayan were şîrovekirin. Ji aliyekî ve, ev dibe ku nîşana rêzgirtineke taybet û kûr ji bo pîroziya navê Îsa bi xwe be, mîna ku di Cihûtiyê de rêzgirtineke mezin ji bo navê YHWH heye û ji bilêvkirina wê ya bêhewce dûr dikevin. Ji ber ku gelek Xiristiyanên destpêkê bi eslê xwe Cihû bûn, dibe ku heman hestiyarî ji bo navê Îsa, ku ew wek Xwedê û Kurê Xwedê dihesibandin, nîşan dabine. Ji aliyê din ve, bikaranîna têgehên berfirehtir ên wekî “Theos” an “Christos” rê dide îfadeyeke berfirehtir a baweriyê ku ne tenê bi kesayeta dîrokî ya Îsa ve bi sînor e, lê belê cewhera wî ya xwedayî û rola wî ya gerdûnî wek Mesîh tekez dike. Ev têgihiştin dikare alîkariya me bike ku em nuwansên teolojiya Xiristiyan a destpêkê û awayê ku wan têkiliya xwe bi Îsa û Xwedê re îfade dikirin, baştir fam bikin.

Mînakên navên teoforîk ên Xiristiyanî:

Theodoros/Theodora (Θεόδωρος/Θεοδώρα): (Yewnanî) “Diyariya Xwedê.” Ev nav, ku berî Xiristiyaniyê jî hebû, di nav Xiristiyanan de pir populer ma û wek navekî ku bexşandina Xwedê nîşan dide, hate pejirandin.²
Christopher (Χριστόφορος): (Yewnanî) “Mesîh-hêlgir.” Li gorî efsaneyê, Saint Christopher Îsayê zarok li ser milên xwe ji çemekî derbas kiriye, û nav vê çîrokê tîne bîra mirov.²
Theophilus (Θεόφιλος): (Yewnanî) “Hezkiriyê Xwedê” an “Yê ku ji Xwedê hez dike.” Ev nav di Peymana Nû de jî derbas dibe (Lûqa 1:3, Karên Şandiyan 1:1).²
Deodatus/Deusdedit: (Latînî) “Ji hêla Xwedê ve hatiye dayîn.” Wateya wê mîna Theodoros e û di nav Xiristiyanên Rojava de belav bûye.²
Bogdan: (Slavî) “Ji Xwedê hatiye dayîn.” Mînakeke navê teoforîk ji tradisyona Slavî ku heman wateya Theodoros û Deodatus hildigire.²
Amadeus: (Latînî) “Hezkiriyê Xwedê.” Mîna Theophilos e.⁵
Gottlieb: (Germanî) “Hezkiriya Xwedê.” Mînakeke din a heman têgehê ji tradisyona Germanî.²

4.6. Îslam

Di Îslamê de, navên teoforîk xwedî cihekî taybet in û bi kûrahî bi têgeha Tewhîdê (yekîtiya Xwedê) û sifetên Wî ve girêdayî ne.

Struktura “Abd + Navê Xwedê”: Forma herî berbelav û naskirî ya navên teoforîk ên Îslamî ew e ku bi pêşgira Abd- (عبد), ku tê wateya “xizmetkar, bendeyê, kolê”, dest pê dikin û li pey wê yek ji 99 Navên Xwedê yên Bedew (bi Erebî: أسماء الله الحسنى – Esmaul Husna) tê.¹⁴ Mînakên herî navdar û hezkirî di nav Misilmanan de Abdullah (عبد الله – “Xizmetkarê Allah”) û Abdurrahman (عبد الرحمن – “Xizmetkarê Yê Dilovan”) in. Rahman (Yê Dilovan) û Rahim (Yê Dilovîn) ji sifetên sereke yên Xwedê ne ku di Quranê de gelek caran tên dubarekirin.
Paşpirtikên Teoforîk: Ji bilî pêşgira Abd-, hin paşpirtik jî dikarin wateyeke teoforîk bidin navan. Mînak, paşpirtika -ullah (الله “… ya Allah”) wek di navê Ataullah (عطاء الله – “Bexşîşa Allah” an “Diyariya Allah”) de, an jî paşpirtika -ad-Din (الدين “… ya Dînê”) wek di navê Salah ad-Din (صلاح الدين – “Rastî/Qenciya Dînê,” wek navê navdar Selehedînê Eyûbî) de.¹⁴
Navên ku Pesnê Xwedê Didin: Hin nav rasterast pesnê Xwedê didin an jî têkiliyek taybet bi Wî re îfade dikin, bêyî ku pêşgira Abd- hebe. Mînak, Hamidullah (حميد الله – “Pesnê Allah dide” an “Yê ku ji Allah re şikir dike”).
Navên Teoforîk ên Berî Îslamê: Di nav Ereban de berî hatina Îslamê jî kevneşopiya navên teoforîk hebû. Lêbelê, ev nav bi gelemperî navên xwedayên kevnar ên Erebî yên polîteîstîk dihewandin. Mînak, Abdul Uzza (“Xizmetkarê Uzza,” ku Uzza yek ji xwedayên sereke yên Mekeyê bû berî Îslamê), Abd Manaf (“Xizmetkarê Manaf”), an Wahb Allat (“Diyariya Allat”).¹⁴ Piştî hatina Îslamê, ev cure nav bi piranî ji holê rabûn û li şûna wan navên ku bi Allah û sifetên Wî ve girêdayî ne, derketin pêş.

Serdestiya struktura “Abd + Navê Xwedê” di navên teoforîk ên Îslamî de ¹⁴ bi awayekî pir xurt li ser têgeha bingehîn a Tewhîdê (yekîtiya Xwedê) û teslîmiyeta tam a mirov ji Xwedê re disekine. Ev her du têgeh ji stûnên sereke yên baweriya Îslamî ne. Peyva “Abd” bi wateya “kole” an “xizmetkar” tê, ku îfadeya teslîmiyet, îtaet û perestiya bê şert û merc ji Xwedayê yekta re ye. Bikaranîna Esmaul Husna (99 Navên Xwedê yên Bedew) jî sifetên bêhempa û yekîtiya Xwedê tekez dike.²⁴ Bi vî awayî, ev şêwaza navlêkirinê ne tenê ji bo naskirina kesan e, lê di heman demê de bi berdewamî rola mirov wekî xizmetkarê Xwedayê yekta tîne bîra mirov bi xwe û civaka derdorê. Ew daxuyaniyeke domdar a bawerî û pabendbûna bi prensîbên bingehîn ên Îslamê ye. Ev yek nîşan dide ku çawa pratîkên navlêkirinê dikarin ji bo xurtkirin, parastin û belavkirina prensîbên teolojîk ên navendî yên olekê werin bikaranîn û bibin beşek ji nasnameya olî ya kes û civakê.

Tablo 6: Mînakên Navên Teoforîk ên Îslamî

Navê Teoforîk (bi Erebî)	Wateya Nav	Hêmana Teoforîk (Navê Xwedê/Sifet)	Şiroveya Kurt	Çavkanî
عبد الله (Abdullah)	Xizmetkarê Allah	Allah	Yek ji navên herî hezkirî û belav di Îslamê de; bavê Pêxember Muhammed jî ev nav hilgirtibû.	¹⁴
عبد الرحمن (Abdurrahman)	Xizmetkarê Yê Dilovan	Ar-Rahman (Yê Dilovan)	Rahman yek ji navên sereke yên Xwedê ye ku di Quranê de gelek caran tê gotin.	¹⁴
نور الدين (Nuruddin)	Ronahiya Dînê	Ad-Din (Dîn)	Nîşan dide ku kes ronahî û rêberiya dînê Îslamê temsîl dike an jî tîne.	¹⁴
سيف الله (Saifullah)	Şûrê Allah	Allah	Sernavekî rûmetê ye ku ji hin kesayetên dîrokî yên Misilman re ji ber wêrekî û xizmeta wan ji dîn re hatiye dayîn.	¹⁴
عطاء الله (Ataullah)	Bexşîşa Allah / Diyariya Allah	Allah	Îfadeya ku kes wekî bexşîşek an diyariyekê ji hêla Xwedê ve hatiye dayîn.	¹⁴
عبد العزيز (Abdul Aziz)	Xizmetkarê Yê Serdest/Hêzdar	Al-Aziz (Yê Serdest/Hêzdar)	Aziz yek ji sifetên Xwedê ye ku hêz û serweriya Wî nîşan dide.	¹⁴
لطف الله (Lutfullah)	Nermî/Qenciya Allah	Allah	Îfadeya nermî, qencî û xêrxwaziya Xwedê.	¹⁴

4.7. Hîndûîzm

Di Hîndûîzmê de, ku wekî oleke polîteîstîk a kompleks tê zanîn, navên teoforîk xwedî cihekî pir girîng in û bi awayên cihêreng xwe nîşan didin. Kevneşopiya navlêkirina teoforîk di Hîndûîzmê de kûr û kevnar e.

Çavkaniya Navan ji Xweda û Xwedayan: Li gorî Himalayan Academy ¹¹, çavkaniya herî kevnar û belav a navên Hîndû ji navên Xwedê (Brahman wekî rastiya mutleq) û xwedayên (Deva û Devî) tê. Bi gelemperî, her zarok navekî werdigire ku ji navên Ishṭa Devatā (xwedayê bijartî an jî xwedayê malbatê yê ku herî zêde jê re îbadet tê kirin) hatiye hilbijartin. Ev cure nav wekî navên teoforîk tên binavkirin û ev kevneşopî ne tenê li Hindistanê, lê di şaristaniyên kevnar ên wekî Faris û Yewnanistanê de jî hebûye.¹¹
Bikaranîna Rasterast a Navên Xwedayan: Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên navên teoforîk ên Hîndû ew e ku navên xwedayên sereke yên pantheonê, wek Vishnu (parêzvan), Shiva (hilweşîner û nûjenker), Lakshmi (xwedaya dewlemendî û bextewariyê), Parvati (hevjîna Shiva, xwedaya hêzê), û Indra (keyê xwedayan û xwedayê hewayê), rasterast wek navên kesane ji bo zarokan tên bikaranîn.²
Navên ku Navê Xwedayekî wekî Bingeh Bikar Tînin: Ji bilî bikaranîna rasterast, navên kesane dikarin bi awayekî din jî bi xwedayan ve werin girêdan. Mînak, navê Vaishnavi tê wateya “perestvanê/a Vishnu” an “girêdayî Vishnu”, û navê Shivansh tê wateya “beşek ji Shiva” an “parçeyek ji Shiva”.² Ev yek têkiliyek kûr û hetta yekîtiyek di navbera kes û xwedayîtiyê de nîşan dide.
Paşpirtika Dās an Dāsa: Paşpirtika Sanskrîtî Dās (दास) an Dāsa, ku tê wateya “xulam, kole, bendeyê”, bi gelemperî bi navên xwedayan re tê bikaranîn da ku îfadeya teslîmiyet û xizmetkariyê bide. Mînakên wekî Śivadas (“Xulamê Shiva”), Kālīdās (“Xulamê Kali,” ku Kali xwedayeke hêzdar e), û Haridās (“Xulamê Hari,” ku Hari navekî din ê Vishnu ye) vê yekê nîşan didin.¹¹
Nîşana Kast û Mezhebê: Di Hîndûîzmê de, navên kesane bi gelemperî dikarin kast (pergala tebeqeyên civakî) û mezhebê (şaibetiya olî) yê kesê jî nîşan bidin. Mînak, paşnavê Iyer bi gelemperî ji bo kasteke taybet a Brahmanên Şaivît (perestvanên Shiva) li başûrê Hindistanê tê bikaranîn, û paşnavê Sharma ji bo kasteke Brahmanan li bakurê Hindistanê tê bikaranîn. Navên xwedayên wekî Venkateśvara (aliyeke Vishnu) an Kṛishṇa (avatareke Vishnu) bi gelemperî nîşan didin ku kes perestvanê Vishnu ye.¹¹

Di Hîndûîzmê de, bikaranîna rasterast a navên xwedayan wekî navên kesane ² û têgihiştina ku zarok dikare “beşek” ji xwedê be (wek di navê Shivansh de), têkiliyek pir nêzîk, samîmî û hetta yekîtiyek di navbera mirov û xwedayîtiyê de nîşan dide. Ev têgihiştin ji modela “xizmetkar” an “bendeyê” ku di hin olên एकेश्वरवादी (monoteîstîk) ên wekî Îslamê de serdest e, an jî ji modela “diyariya Xwedê” ku di Xiristiyanî û Cihûtiyê de belav e, cuda ye. Ev pratîka navlêkirinê pêşniyar dike ku di têgihiştina Hîndû de, sînorê di navbera mirov û xwedayîtiyê de dikare naziktir û kêmtir diyarkirî be. Ew têgihiştineke îmmanent (hebûna xwedê di her tiştî de, tevî mirovan) a xwedayîtiyê xurtir dike, li hemberî têgihiştineke transandental (hebûna xwedê li derveyî û li ser cîhanê). Ev têgihiştin ji bo famkirina cewhera cihêreng a têkiliyên mirov-xweda di olên cuda de girîng e û nîşan dide ku çawa baweriyên teolojîk ên bingehîn dikarin di pratîkên çandî yên wekî navlêkirinê de bi awayên kûr û watedar xuya bibin.

Mînakên navên teoforîk ên Hîndû:

Vishnu: Navê xwedayê parêzvan di Trîmûrtiya Hîndû de (Brahma, Vishnu, Shiva). Rasterast wek navekî kesane yê mêran tê bikaranîn.²
Lakshmi: Navê xwedaya dewlemendî, bextewarî, qismet û bedewiyê; hevjîna Vishnu. Rasterast wek navekî kesane yê jinan tê bikaranîn.²
Shivadas (शिवदास): Ji Shiva (xwedayê hilweşîner û nûjenker) û dasa (“xulam”). Tê wateya “Xulamê Shiva”.¹¹
Krishnakant (कृष्णकान्त): Ji Krishna (avatareke Vishnu, xwedayê evîn û dilovaniyê) û kant (“hezkirî, bedew”). Tê wateya “Hezkiriyê Krishna” an “Krishna yê Bedew.”
Ganesh (गणेश): Navê xwedayê şehrezayî, zanînê, destpêkên nû û rakirina astengiyan; kurê Shiva û Parvati. Rasterast wek navekî kesane yê mêran tê bikaranîn.
Parvati (पार्वती): Navê xwedaya hêz, evîn, zewac û dilsoziyê; hevjîna Shiva û dayika Ganesh û Kartikeya. Wek navekî kesane yê jinan tê bikaranîn.
Ramdas (रामदास): Ji Rama (avatareke Vishnu, lehengê efsaneya Ramayana) û dasa (“xulam”). Tê wateya “Xulamê Rama.”

4.8. Çandên Germanî û Norsî (Skandînavî)

Di nav gelên Germanî yên kevnar û Vîkîngên Norsî de jî kevneşopiya navlêkirina teoforîk hebû, ku tê de navên xwedayên pantheonê wan di nav navên kesane de dihatin bicihkirin.

Hêmanên Teoforîk ên Germanî/Norsî:

Os: Ev peyv di zimanên Germanî yên kevnar de tê wateya “xweda” an jî endamekî ji koma xwedayên Æsir. Gelek navên Germanî yên kevnar vê hêmanê dihewînin, wek Oscar (dibe ku “rimê xwedayan”), Oslac (“lîstika xwedayan”), Oswald (“hêza xwedayan” an “desthilatdarê xwedayî”), û Oswin (“dostê xwedayan”).²
***Thor (Þórr)***: Navê xwedayê birûskê, bahozê û hêzê yê Norsî, Thor, di gelek navên Skandînavî de wek hêmaneke teoforîk a sereke xuya dike. Mînak: Thorstein (Þórsteinn – “Kevirê Thor,” ku kevir dikare sembola hêz û mayîndebûnê be), Thorkel (Þórkell – dibe ku “Pîşeya Thor” an “Kazana Thor”), Thorulf (Þórúlfr – “Gurê Thor”), Thordis (Þórdís – “Dís (xwedaya parêzvan) a Thor”), û Thora (Þóra – forma mê ya navê Thor, an jî “Xwedaya Thor”).²
Ing: Ev navekî kevnar e ji bo xwedayê Norsî Freyr (ku bi eslê xwe dibe ku navekî din ê wî an jî sernavekî wî bûye, bi wateya “xudan”). Navên wekî Ingrid (Ingiríðr – “Ing/Freyr bedew e” an “Siwarê Ing/Freyr”), Ingeborg (Ingibjörg – “Parastina Ing/Freyr”), Inger, û Ingunn vê hêmanê dihewînin.²
***Wod (Odin)***: Her çend kêm caran be jî, hin navên Germanî hêmana Wod (an jî formên wê yên wekî Odin/Wotan) dihewînin. Mînak, navê Woðu-riðe (“siwarê hêrsbûyî/îlhamgirtî,” ku dibe ku amaje bi Odin bike) hatiye destnîşankirin.²

Navên Teoforîk wekî Bertekek Çandî: Tê pêşniyarkirin ku di serdema Vîkîngan de, bi taybetî di dema ku Xiristiyanî li Skandînavyayê belav dibû, bikaranîna navên ku navê xwedayê Thor (Þórr) dihewandin zêde bûye. Ev yek dibe ku wekî bertekek li hember hewildanên Xiristiyanîkirinê û wekî awayekî parastina nasnameya pagan a kevneşopî bûye.²⁵
Navên Pêkhatî: Mîna di gelek çandên din de, navên teoforîk ên Germanî/Norsî jî bi gelemperî pêkhatî bûn. Mînak, Þórbrandr ji Þórr (Thor) û brandr (“şûr”) pêk tê, û Guðmundr ji Guðr (“xweda”) û mundr (“parêzvan”) pêk tê.²⁶
Belavbûna Kultên Xwedayan di Navên Cihan de: Navê xwedayê Ullr, ku xwedayekî kevnar ê Norsî ye ku bi nêçîr, skî û şeran ve girêdayî ye, bi taybetî di navên cihên teoforîk de li hin deverên Swêd û başûrê Norwêcê xuya dike, lê li Danîmarkayê bi awayekî berbiçav tune ye. Ev yek dikare nîşana belavbûna erdnîgarî ya kulta wî xwedayî be.²⁷

Zêdebûna navên ku navê Thor dihewînin di serdema Vîkîngan de, wekî ku hate gotin, dibe ku bertekek li hember pêvajoya Xiristiyanîkirinê bûye.²⁵ Ev yek têgihiştineke girîng pêşkêş dike: navên teoforîk ne tenê îfadeyên baweriya kesane an malbatî ne, lê dikarin di çarçoveyên dîrokî yên taybet de wekî sembolên berxwedana çandî û parastina nasnameya olî ya kevneşopî jî kar bikin. Di demekê de ku bawerî û nirxên kevneşopî di bin gefa guherînê de bûn, hilbijartina navên xwedayên xwe yên kevnar, bi taybetî xwedayekî hêzdar û populer ê wekî Thor, dikaribû wekî daxuyaniyeke pabendbûna bi mîrasa bav û kalan û redkirina ola nû ya ku dihat ferzkirin, were şîrovekirin. Bi vî awayî, navên teoforîk dikarin bibin amûrên polîtîkên nasnameyê û şahidên têkoşînên çandî û olî di demên guherînên mezin de.

Tablo 7: Mînakên Navên Teoforîk ên Germanî/Norsî

Xweda/Hêmana Teoforîk	Navê Teoforîk (bi forma eslî heke hebe)	Wateya Nav	Ziman/Çand	Şiroveya Kurt	Çavkanî
Thor (Þórr)	Þórsteinn (Thorstein)	Kevirê Thor	Norsiya Kevin	“Kevir” dikare sembola hêz, zexmî an jî tiştekî pîroz be ku bi Thor ve girêdayî ye.	²
Ing (Freyr)	Ingiríðr (Ingrid)	Ing/Freyr bedew e / Siwarê Ing/Freyr	Norsiya Kevin	Navê jineke populer ku girêdana bi xwedayê berhemdariyê Freyr re nîşan dide.	²
Os (Xweda)	Oswald	Hêza Xwedê / Desthilatdarê xwedayî	Anglo-Saksonî Kevin	Navê keyekî Anglo-Saksonî yê pîroz.	²
Gott (Xweda)	Gottfried	Aştiya Xwedê	Almaniya Kevin	Îfadeya ku aştî ji Xwedê tê an jî kes di bin parastina aştiya Xwedê de ye.	²
Thor (Þórr)	Þóra (Thora)	Forma mê ya Thor / Xwedaya Thor	Norsiya Kevin	Navekî jinan ku rasterast bi xwedayê Thor ve girêdayî ye.	²
Thor (Þórr)	Þórúlfr (Thorulf)	Gurê Thor	Norsiya Kevin	“Gur” dikare sembola şervanî an jî hêzeke hov be ku bi Thor ve girêdayî ye.	²
Freyr/Freyja	Freydís	Dís (xwedaya parêzvan) a Freyr/Freyja	Norsiya Kevin	Girêdana bi xwedayên Vanir ên berhemdarî û evînê re.	(Zanîna giştî)

4.9. Çandên Xwecihên Amerîkayê (mînak, Aztekiyan, Mayayan)

Agahiyên rasterast û berfireh derbarê “navên teoforîk” ên kesane yên di nav çandên Xwecihên Amerîkayê de, bi taybetî di wateya klasîk a ku navê xwedayekî bi hêmaneke din re tê yekkirin, di çavkaniyên berdest de kêm in. Lêbelê, bi lêkolîna navên xwedayan û struktura pantheonên wan, em dikarin hin têgihiştinên potansiyel derbarê awayê ku têkiliya bi xwedayîtiyê re di navlêkirinê de dikaribû xwe nîşan bide, bi dest bixin.

Çanda Aztekî:

Di nav Aztekiyan de, pantheoneke dewlemend û kompleks a xwedayan hebû. Navê xwedayê navdar Quetzalcoatl (“Marê bi Perên Quetzal” an “Marê Giranbiha”) ne tenê navekî xwedayekî bû, lê di heman demê de wekî beşek ji sernavê serwerekî mîtolojîk-dîrokî yê bi navê Ce Acatl Topiltzin Quetzalcoatl jî dihat bikaranîn, ku ev yek wî serwerî rasterast bi xwedayê Quetzalcoatl ve girêdide û dibe ku wekî rengekî navlêkirina teoforîk a padîşahî were hesibandin.28 Quetzalcoatl xwedayê jiyan, ronahî, şehrezayî, ba û hunerê bû.

Di pantheona Aztekî de, komên xwedayan hebûn ku navên wan li gorî taybetmendiyên wan dihatin rêkxistin. Mînak ³⁰:

Āhuiyatēteoh: Ev koma xwedayên zêdebûn, kêf û luksê bû. Navên endamên vê komê bi gelemperî bi pêşgira Mācuīl- (“pênc”) dest pê dikirin, wek Mācuīlcōzcacuāuhtli (“Pênc Qijik,” xwedayê zikperestiyê) û Mācuīlxōchitl (“Pênc Kulîlk,” xwedayê qumar, muzîk û kêfê, ku herwiha aliyekî xwedayê Xōchipilli bû).
Cinteteo: Ev koma xwedayên genim (mais) bû. Navên wan bi gelemperî rengên cuda yên genim dihewandin, wek Iztacuhca-Cinteotl (“Xwedayê Genimê Spî”), Tlatlauhca-Cinteotl (“Xwedayê Genimê Sor”), û Yayauhca-Cinteotl (“Xwedayê Genimê Reş”).
Ehecatotontli: Ev koma xwedayên ba û bayên nerm bû, ku bi xwedayê sereke yê bayê, Ehēcatl (ku bi xwe aliyekî Quetzalcoatl bû) ve girêdayî bûn.
Xiuhtotontli: Ev koma xwedayên agirê bû, ku wekî manîfestasyonên cihêreng ên xwedayê sereke yê agirê, Xiuhtecuhtli, dihatin dîtin.

Navê xwedayê baran, birûsk û şeqamê, Tlaloc, jî di pantheona Aztekî de xwedî cihekî pir girîng bû û bi berhemdarî û çandiniyê ve dihat girêdan.²⁸ Her çend mînakên rasterast ên navên kesane yên ku “Tlaloc” dihewînin di çavkaniyan de nehatine dayîn, girîngiya wî ya mezin îhtîmala bikaranîna navê wî di navlêkirina teoforîk de xurt dike.

Çavkaniya ³¹ behsa kevneşopiyên navlêkirinê yên Xwecihên Amerîkayê bi giştî dike û destnîşan dike ku nav bi gelemperî ji xwezayê, taybetmendiyên ajalan, an jî bûyerên girîng tên wergirtin û kesayetî an jî qedera kesekî nîşan didin. Her çend ev çavkanî rasterast behsa navên teoforîk ên bi wateya klasîk neke jî, ew girîngiya wateya kûr a li pişt navan di van çandan de tekez dike.

Pergala navlêkirinê ya ku di nav komên xwedayên Aztekiyan de tê dîtin (wek bikaranîna pêşgira Mācuīl- ji bo Āhuiyatēteoh, an jî bikaranîna rengan ji bo Cinteteo) ³⁰ nîşan dide ku prensîbên rêkxistinî û kategorîzekirinê yên zelal di nav pantheona wan de hebûn. Ev yek ne tesadufî ye û nîşana têgihiştineke kozmolojîk a birêkûpêk e, ku tê de xwedayan li gorî fonksiyon û taybetmendiyên xwe dihatin komkirin û têkiliyên di navbera wan de dihatin pênasekirin. Heke ev prensîbên rêkxistinî di navên kesane yên teoforîk de jî bi berfirehî bihata bikaranîn (ku ji bo vê yekê hewcedarî bi lêkolînên onomastîk ên kûrtir heye), ew ê hiyerarşî, têkilî û hevsengiya di nav pantheonê de û têgihiştina Aztekiyan a li ser cîhana xwedayî nîşan bida. Bi vî awayî, navên xwedayan bi xwe û potansiyel navên teoforîk ên kesane dikarin wekî nexşeyek ji bo têgihiştina kozmolojî û pergala baweriyê ya çandeke taybet xizmet bikin.

Mînakên navên ku potansiyela teoforîk nîşan didin an jî bi xwedayan ve girêdayî ne:

Ce Acatl Topiltzin Quetzalcoatl: (Aztekî) Navekî serwerekî efsanewî ku wî bi xwedayê Quetzalcoatl ve girêdide, tê wateya “Yek Kamîş Mîrê Me Quetzalcoatl”.²⁸
Mācuīlxōchitl: (Aztekî) “Pênc Kulîlk.” Navê xwedayekî ji koma Āhuiyatēteoh, ku bi qumar, muzîk û kêfê ve girêdayî bû.³⁰
Iztacuhca-Cinteotl: (Aztekî) “Xwedayê Genimê Spî.” Navê xwedayekî ji koma Cinteteo, ku bi cureyekî taybet ê genim ve girêdayî bû.³⁰
Mixcoatl: (Aztekî) “Marê Ewranî.” Navê xwedayê nêçîr û şer, ku di hin efsaneyan de wek bavê Quetzalcoatl tê hesibandin. Dibe ku wek navekî kesane jî hatibe bikaranîn.

Divê were zanîn ku ji ber kêmbûna mînakên rasterast ên navên kesane yên teoforîk di çavkaniyên berdest de ji bo van çandan, ev beş bi giranî li ser potansiyela teoforîk a ku ji navên xwedayan û struktura pantheonê tê fêm kirin, disekine.

4.10. Di Çanda Kurdî de

Vekolîna navên teoforîk di çanda Kurdî de mijareke kompleks e, ji ber ku çavkaniyên akademîk ên ku rasterast û bi berfirehî li ser vê babetê disekinin, bi taybetî ji bo serdemên pêş-Îslamî û kevneşopiyên ne-Îslamî, di materyalên berdest de kêm in. Lêbelê, bi lêkolîna dîroka olî ya Kurdan (ku tê de Zerdeştî, baweriyên kevnar ên Îranî, Êzidî, û paşê jî Îslam cih digirin) û bi analîzkirina hin hêmanên zimanî û onomastîk, em dikarin hin têgihiştin û potansiyelên derbarê navên teoforîk ên Kurdî de bi dest bixin.

Navên bi “Xweda” û “Yezdan”: Peyvên Kurdî yên wekî “Xweda” (ku bi gelemperî ji bo Xwedayê yekta tê bikaranîn) û “Yezdan” (pirjimar, bi wateya “xwedayan” an jî carinan wekî hevwateya Xweda) xwedî kokên kevnar ên Îranî ne. Peyva “Yezdan” bi têgeha Avestî yazata- (“hebûna hêja ya perestinê,” “firîşte”) re têkildar e.³² Bikaranîna van peyvan an jî formên wan di nav navên kesane yên Kurdî de dikare wekî hêmaneke teoforîk were hesibandin. Mînakeke berbiçav navê Kurdî yê jinan Yezda ye, ku tê wateya “afirîdeya xwedayî, xweda” an “girêdayî Yezdan”.³⁶ Herwiha, navên pêkhatî yên wekî Xwedêda (“ji hêla Xwedê ve hatiye dayîn”) an Xwedêyar (“dostê Xwedê,” “ji Xwedê hez dike”) jî, her çend di çavkaniyên berdest de rasterast nehatibin piştrastkirin jî, li gorî modela navên teoforîk ên çandên din ên Îranî û cîran, potansiyeleke xurt nîşan didin.
Bandora Zerdeştî û Kevneşopiyên Îranî yên Kevnar: Zerdeştî, wekî oleke kevnar a Îranî, û baweriyên din ên Îranî yên pêş-Îslamî, bêguman bandoreke kûr li ser çand û zimanê Kurdî hiştine.³⁸ Navên xwedayên sereke yên vê kevneşopiyê, wek Ahura Mazda, Mithra (Mihr), û Anahita (Ana), di çanda Kurdî de xwedî dîrokekê ne û dibe ku di nav navên kesane de jî bi awayên cuda xuya bibin:

Ahura Mazda: Navê “Mazda” wek navekî Kurdî yê kuran hatiye tomarkirin û carinan wek forma kurtkirî ya Ahura Mazda, xwedayê sereke yê Zerdeştiyan (“Xudanê şehreza”), tê şîrovekirin.⁴⁰ Di Zerdeştiyê de, 101 nav (sifet) ji bo Ahura Mazda hene ku cewher û kiryarên Wî diyar dikin.⁴¹ Dibe ku hin ji van sifetan an jî formên wan di nav navên kesane yên Kurdî yên kevnar an jî yên bi bandora Zerdeştî hatine danîn de cih girtibin.
Mithra (Mihr): Mithra (bi Kurdî bi gelemperî wekî Mihr an Mîr tê zanîn) xwedayekî girîng ê kevnar ê Îranî bû ku bi roj, ronahî, peyman, edalet û şer ve dihat girêdan.⁴³ Navê “Mihr” û formên pêkhatî yên wê (wek Mihrîban, Mihrican) di nav navên Kurdî û gelên din ên Îranî de potansiyeleke teoforîk a xurt nîşan didin. Mîrnişînên Mîrag (Mihrag) ên ku di dîroka Kurdan de derketine, dibe ku navê xwe ji Mithra wergirtibin, ku ev yek girêdana vê fîgura xwedayî bi nasnameya Kurdî re nîşan dide.⁴⁴
Anahita (Ana): Di mîtolojî û kevneşopiyên Kurdî de, fîgura xwedaya av, berhemdarî, û şehrezayiyê wek “Ana” tê naskirin. Ev fîgur bi xwedaya kevnar a Îranî Anahita (“Ya Bêkêmasî,” “Ya Paqij”) re, ku di Avestayê de wek Arədvī Sūrā Anāhitā (“Ya Şil, Ya Hêzdar, Ya Paqij”) tê binavkirin, bi xurtî têkildar e.⁴⁴ Navên ku hêmana “Ana” dihewînin, bi taybetî di nav jinan de, dikarin wekî navên teoforîk ên ku girêdana bi vê xwedaya dayik a kevnar re nîşan didin, werin dîtin.

Navên Êzidî: Ola Êzidî, ku wekî oleke senkretîk a bi kokên kevnar ên Îranî tê dîtin, xwedî têgehên xwedayî û firîşteyên xweser e. Navê sereke di pantheona Êzidiyan de Tawûsê Melek e, û li gel wî heft sir (heft firîşteyên mezin) hene.³² Peyva “Êzidî” bi xwe, wekî ku li jor hate gotin, dibe ku ji têgeha kevnar a Îranî yazata- (“hebûna hêja ya perestinê”) hatibe wergirtin.³² Her çend lêkolînên berfireh li ser navên kesane yên Êzidiyan ên ku rasterast van têgehan dihewînin kêm bin jî, navê Yezda (û formên wê) mînakeke potansiyel e. Herwiha, navên kesayetên pîroz ên di kevneşopiya Êzidiyan de, wek Xidir û Ilyas (ku bi cejna Xidir Ilyas ve girêdayî ne û bi nemirî û bereketê ve tên têkildarkirin), dibe ku wek navên teoforîk werin bikaranîn û di nav civaka Êzidî de xwedî wateyeke kûr a olî bin.⁴⁷
Bandora Îslamî: Piştî hatina Îslamê, wekî ku di beşê 4.6 de hate nîqaşkirin, navên Erebî-Îslamî yên teoforîk, bi taybetî yên ku bi pêşgira Abd- dest pê dikin (wek Abdullah, Abdurrahman), di nav Kurdên Misilman de jî belav bûn û heya roja îro jî tên bikaranîn.⁴⁸
Navên Cihûyên Kurdistanê: Civakên Cihû yên ku bi sedsalan li Kurdistanê jiyane, kevneşopiyên navlêkirina xwe yên Îbranî parastine. Di nav wan de, navên teoforîk ên klasîk ên Îbranî yên ku hêmanên El an Yah/Yahu (YHWH) dihewînin, wek Ilyahu (Eliyah), Elazar, Yihuzah (Yehudah), û Refael (Raphael), bi berfirehî hatine bikaranîn.⁵⁰

Mixabin, kêmbûna lêkolînên akademîk ên berfireh û sîstematîk ên ku bi taybetî li ser navên teoforîk ên Kurdî yên serdemên pêş-Îslamî û kevneşopiyên ne-Îslamî (ji bilî Êzidîtiyê ku ew jî hewceyî lêkolînên onomastîk ên kûrtir e) disekinin, valahiyeke girîng di têgihiştina me ya li ser vê mijarê de dihêle. Piraniya analîzên heyî bi giranî li ser têkiliyên dîrokî, olî û zimanî yên potansiyel, û berawirdkirina bi çandên din ên Îranî û cîran re, têne kirin. Ev yek girîngiya lêkolînên onomastîk ên paşerojê yên ku rasterast li ser navên Kurdî yên kevnar û wateyên wan ên teoforîk bisekinin, hîn zêdetir derdixe pêş.

Mînakên navên Kurdî yên ku potansiyela teoforîk nîşan didin an jî bi têgehên xwedayî ve girêdayî ne:

Yezda: (Kurdî) “Afirîdeya xwedayî, xweda.” Têkildarî têgeha kevnar a Îranî Yazata û peyva Kurdî “Yezdan”.³⁶
Mazda: (Kurdî/Îranî) Wekî forma kurtkirî ya Ahura Mazda, xwedayê sereke yê Zerdeştiyan, tê şîrovekirin.⁴⁰
Mihrîban: (Kurdî/Îranî) Ji “Mihr” (Mithra, xwedayê roj û peymanê) û “banû” (xatûn). Tê wateya “Xatûna Rojê” an “Xatûna Mihrê.” Ev navekî jinan e û girêdana bi kulta Mithra re nîşan dide. (Li ser bingeha ⁴³ û zanîna giştî).
Xwedêda: (Kurdî) Ji “Xweda” û “da” (daye). Tê wateya “Ji hêla Xwedê ve hatiye dayîn.” Ev nav li gorî modela navên teoforîk ên wekî Theodoros an Bogdan hatiye çêkirin. (Li ser bingeha struktura navên teoforîk ên din).
Xidir: (Kurdî/Êzidî) Navekî girîng di kevneşopiya Êzidî û çanda Kurdî de, ku bi kesayeta nemir û pîroz Xidir Ilyas ve girêdayî ye. Ev nav bi bereket, alîkarî û parastinê ve têkildar e.⁴⁷
Rojda: (Kurdî) Ji “Roj” (ku di mîtolojiyên kevnar de bi gelemperî wekî xwedayekî dihat perestin) û “da” (daye). Tê wateya “Ji hêla Rojê ve hatiye dayîn” an “Diyariya Rojê.”
Şems: (Kurdî, ji Erebî شمس) “Roj.” Her çend bi eslê xwe Erebî be jî, di nav Kurdan de jî tê bikaranîn û dikare amaje bi pîroziya rojê bike. Di nav Êzidiyan de jî Şêşims (Şêx Şems) yek ji firîşteyên mezin e.

5. Analîz û Nîqaş: Girîngiya Çandî, Olî û Civakî ya Navên Teoforîk

Navên teoforîk, wekî ku di beşên berê de bi mînakên ji çand û olên cihêreng hate dîtin, ji tenê etîketên naskirinê wêdetir diçin. Ew pencereyên girîng in ku li ser têgihiştinên mirovan ên derbarê cîhana xwedayî, nirxên civakî, û têkiliyên di navbera bawerî û jiyana rojane de vedibin. Analîza van navan ji perspektîfên çandî, olî û civakî dikare têgihiştinên kûr pêşkêş bike.

Nîşaneyên Têgihiştina Cîhanê û Kozmolojiyê:

Hilbijartina navên teoforîk bi gelemperî têgihiştina civakekê ya li ser cîhanê û cihê mirovan di nav wê de nîşan dide. Di civakên ku tê de hêzên xwezayî wekî xwedayî dihatin dîtin, navên ku bi roj, heyv, bahoz, an jî berhemdariyê ve girêdayî ne, berbelav bûn. Mînak, navên ku xwedayê rojê Şamaş li Mezopotamyayê 7 an jî Ra li Misrê 16 dihewînin, girîngiya van hêzên kozmîk di jiyana rojane û baweriya wan civakan de tekez dikin. Herwiha, struktura navan, wekî ku di navên Mezopotamî de tê dîtin ku têkiliyek hiyerarşîk a “xizmetkar-xudan” nîşan dide 7, an jî wekî ku di navên Hîndû de tê dîtin ku têkiliyek nêzîktir a “beşek ji xwedê” îfade dike 2, dikare têgihiştinên cihêreng ên li ser cewhera têkiliya di navbera mirov û xwedayîtiyê de eşkere bike.

Neynikên Struktura Civakî û Hiyerarşiyan:

Navên teoforîk dikarin di derbarê struktura civakî û hiyerarşiyên di nav civakekê de jî agahiyan bidin. Wekî mînak, kêmbûna navên teoforîk ên jinan di hin kev

Xebatên wergirtî

en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Theophoric_name#:~:text=A%20theophoric%20name%20(from%20Greek,in%20relation%20to%20that%20deity.
Theophoric name – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Theophoric_name
(PDF) Theophoric Aramaic Personal Names as Onomastic Sequences in Diasporic and Cosmopolitan Communities – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/378769913_Theophoric_Aramaic_Personal_Names_as_Onomastic_Sequences_in_Diasporic_and_Cosmopolitan_Communities
brill.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://brill.com/previewpdf/book/9789004360440/B9789004360440-s003.xml
TIP OF THE DAY 32: Name.meaning > Theophoric – Logos Community, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://community.logos.com/discussion/226064/tip-of-the-day-32-name-meaning-theophoric
jbqnew.jewishbible.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://jbqnew.jewishbible.org/assets/Uploads/291/291_Names1.pdf
Babylonian Names (Part I) – Personal Names in Cuneiform Texts …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/personal-names-in-cuneiform-texts-from-babylonia-c-750100-bce/babylonian-names/8FE6DC4D45F3962E918F2E8A62029250
572 Isaiah 9.6 Explained: A Theophoric Approach – Restitutio, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://restitutio.org/2024/10/31/572-isaiah-9-6-explained-a-theophoric-approach/
Diversity statistics of onomastic data reveal social patterns in Hebrew Kingdoms of the Iron Age | PNAS, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2503850122
Greek Personal Names: An Introduction – Classical Association of Victoria, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://classicsvic.wordpress.com/wp-content/uploads/2018/05/bostock.pdf
How to Become a Hindu, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.himalayanacademy.com/media/books/how-to-become-a-hindu/web/ch08_sec03.html
Ancient Greek personal names – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Greek_personal_names
On the Pronunciation of Sacred Names – Open Book Publishers, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://books.openbookpublishers.com/10.11647/obp.0463.21.pdf
List of Arabic theophoric names – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Arabic_theophoric_names
Looking for theophoric names (Ishtar/Inanna) : r/Sumer – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Sumer/comments/1ajzuv6/looking_for_theophoric_names_ishtarinanna/
Egyptian Names – shawnomancy, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://shawnomancy.com/egypt/names/
The ‘meanings’ of names | LGPN, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.lgpn.ox.ac.uk/meanings-names
Later developments | LGPN, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.lgpn.ox.ac.uk/later-developments
Name – Naming Practices, Cultural Significance | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/name/Personal-names
Roman Gods – Pensford Primary School, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.pensfordschool.org/docs/Roman_Gods.pdf
ONOMASTICS IN A MELTING POT SOCIETY WITH COMMON ROOTS: ISRAELI JEWS IN THE SECOND HALF OF THE TWENTIETH CENTURY – Cairn, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://shs.cairn.info/article/ADH_131_0131/pdf?lang=en
Theophoric Names in Judaism and Idolatry – YouTube, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=jOyu7d3kXg4
2.2. The Nature of Jewish Given Names, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.jewishgen.org/databases/givennames/nature.htm
Names of God in Islam – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Names_of_God_in_Islam
Thor – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Thor
Old Norse Names – The Viking Answer Lady, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://www.vikinganswerlady.com/ONNames.shtml
UNDERSTANDING A FORGOTTEN GOD: THE ROLE OF ULLR COMPRENDRE UN DIEU OUBLIÉ : LE RÔLE D’ULLR Matthew Edwards1 – periodicos – ufpb, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://periodicos.ufpb.br/ojs2/index.php/scandia/article/download/62937/36370/188721
Quetzalcōātl – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Quetzalc%C5%8D%C4%81tl
Quetzalcoatl | Encyclopedia MDPI, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://encyclopedia.pub/entry/28705
List of Aztec gods and supernatural beings – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Aztec_gods_and_supernatural_beings
Native American Naming Traditions – Ethnic Technologies, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ethnictechnologies.com/blog/2018/10/2/native-american-naming-traditions
Yazidis – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidis
Yazidis | Oxford Research Encyclopedia of Religion, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-254?p=emailA0djIiYwE1PWE&d=/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-254
Yazidis | Oxford Research Encyclopedia of Religion, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-254?p=emailAKmHsRWHAcvvE&d=/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-254
YAZIDIS i. GENERAL, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.institutkurde.org/en/info/yazidis-i-general-1232550791
Your (or any) name in Kurdish! : r/namenerds – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/namenerds/comments/12472e3/your_or_any_name_in_kurdish/
Yezda Name Meaning, Origin, Rashi, Numerology and more – House Of Zelena, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://houseofzelena.com/blogs/baby-name/yezda
Kurds – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds
Kurd û Îslam (Wêjeya Kurdî), erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://wejeyakurdi.site123.me/mijar/kurd-%C3%BB-%C3%8Eslam-w%C3%AAjeya-kurd%C3%AE
Kurdish Names for Children – KURDSHOP, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://kurdshop.net/en/names?Type=BoysName&StartChar=M
Ahura Mazda – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ahura_Mazda
101 Names Of Ahura Mazda – AHURAMAZDA.COM – ZOROASTRIAN WEBSITE, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ahuramazda.com/pages/101_names_of_ahuramazda_.html
Mithra – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mithra
Kurdish Mother Goddess Ana: Origins & Traditions, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://nlka.net/eng/kurdish-mother-goddess-ana-origins-traditions/
Tawûsî Melek – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Taw%C3%BBs%C3%AE_Melek
Yezidi people – Iraq – erickbonnier-pictures, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.erickbonnier-pictures.com/reports-travels/iraq-yezidi-people/
Êzidî Cejna Xidir Ilyas pîroz dikin – ANHA, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://hawarnews.com/kr/158209878028393
Kurdish Last Names With Meanings & Origins – FamilyEducation, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.familyeducation.com/baby-names/surname/origin/kurdish
Do Arabic/Islamic names exist among Zoroastrians of Iran? – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Zoroastrianism/comments/19c6cad/do_arabicislamic_names_exist_among_zoroastrians/
Names and Naming Practices – Kurdistan – Brill, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://brill.com/view/entries/EJIO/COM-000688.xml