Vekolîna Ronesansê: Ji Nû Ve Zayîna Ewropayê

1. Pêşgotin

Ev rapor armanc dike ku serdema Ronesansê, ku yek ji qonaxên herî girîng û veguherîner di dîroka Ewropayê de tê hesibandin, bi awayekî akademîk û berfireh vekole. Ronesans, ku bi wateya “ji nû ve zayînê” tê, ne tenê vejîna huner û wêjeya klasîk bû, lê di heman demê de serdemeke guhertinên kûr di warên zanist, felsefe, siyaset, aborî û civakê de bû. Bandora van guhertinan heta roja îro jî li ser şaristaniya cîhanê berdewam dike. Lewma, têgihiştina Ronesansê ji bo fêmkirina bingehên cîhana modern xwedî girîngiyeke mezin e.

Rapor dê bi vekolîna têgeha Ronesansê, koka wê ya etîmolojîk û pênaseyên wê yên akademîk dest pê bike. Dûvre, dê li ser sedemên bingehîn ên derketina Ronesansê, bi taybetî li Îtalyayê wek navenda wê ya destpêkê, û faktorên ku rê li ber vê “vejînê” vekirine, raweste. Beşên din dê bi hûrgilî li ser geşedan û taybetmendiyên sereke yên Ronesansê di warên humanîzm, huner, mîmarî, wêje, zanist û teknolojiyê de bisekinin, û bi mînakên berbiçav ji kesayet û berhemên girîng ên serdemê bên xemilandin. Di dawiyê de, dê encam û bandorên demdirêj ên Ronesansê li ser pêşketinên paşerojê yên wekî Şoreşa Zanistî, Reformasyona Protestanî û Serdema Keşfên Cografî bên analîzkirin. Di nav raporê de, dê hewl bê dayîn ku tablo û daneyên statîstîkî ji bo xurtkirina argumanan û pêşkêşkirina wêneyekî zelaltir bên bikaranîn.

2. Têgeha Ronesansê: Etîmolojî, Pênase û Çarçoveya Dîrokî

Ji bo têgihiştineke kûr a serdema Ronesansê, pêwîst e ku pêşî li wateya têgehê bi xwe, pênaseyên wê yên cihêreng û çarçoveya wê ya dîrokî bê nêrîn. Ev beş dê van aliyan bi berfirehî vekole.

Wateya Peyvê û Koka Etîmolojîk

Peyva “Ronesans” bi koka xwe ji zimanê Fransî tê. Ew ji peyva “Renaissance” hatiye wergirtin, ku bi wateya rasterast “ji nû ve zayîn” an jî “vejîn” e. Ev têgeh bi taybetî ji bo vejîna çand, huner û hînbûna klasîk a Yewnan û Romaya kevnar, piştî serdemek ku wekî “Serdema Navîn a Tarî” dihat dîtin, tê bikaranîn. Di zimanê Îtalî de, ku Ronesans lê dest pê kir, ev têgeh wekî “Rinascimento” tê zanîn, û koka wê ya Latînî jî “Renasci” ye, ku her du jî heman wateya “ji nû ve çêbûn” an “ji nû ve jîn bûn” didin. Di Kurdî de jî, mirov dikare vê têgehê wekî “vezayîn” an “zayîna ji nû ve” pênase bike.¹

Ev binavkirin bi xwe îşaret bi têgihiştineke taybet a dîrokê dike: ku serdemek zêrîn a şaristaniyê (Yewnan û Roma) hebûye, dûvre serdemeke paşveçûn û jibîrkirinê (Serdema Navîn) hatiye, û paşê jî ev mîrata windabûyî “ji nû ve hatiye zayîn” û vejandin. Lêbelê, divê were zanîn ku ev “vejîn” ne tenê kopîkirin û dubarekirina korane ya berê bû. Belkî, ew ji nû ve şîrovekirin, adaptasyon û pêşxistina nirx û formên klasîk bû li gorî hewcedarî û şert û mercên serdema nû. Ji ber vê yekê, têgeha “ji nû ve zayîn” ne tenê vegera li rabirdûyê, lê di heman demê de afirandina tiştekî nû li ser bingeha wê rabirdûyê îfade dike.

Pênaseyên Akademîk ên Ronesansê

Di warê akademîk de, Ronesans wekî bizavek û tevgereke çandî, hunerî, zanistî û rewşenbîrî tê pênasekirin ku di navbera sedsalên 14an û 16an de, destpêkê li Îtalyayê û paşê li deverên din ên Ewropayê bi awayekî berbiçav xwe nîşan daye. Ew serdemeke nûjenî û guhertinên mezin di çand, huner, hînbûn û têgihiştina cîhanê de bû. Di dîroknûsiya kevneşopî ya Ewropa-navendî de, Ronesansa Ewropî wekî qonaxeke girîng tê dîtin ku rê li ber avakirina cîhana modern vekiriye û ji bo netewe û gelên din ên cîhanê jî wekî modelek ji bo modernbûnê hatiye pêşniyarkirin.

Hin lêkolîner Ronesansê wekî vejîna hînbûn û şehrezayiya Klasîk piştî serdemeke dirêj a ku ew wek paşveçûn û rawestana çandî (“Serdemên Tarî”) bi nav dikin, dibînin. Ev nêrîn, ku bi taybetî ji aliyê rewşenbîrên Ronesansê bi xwe û paşê jî ji aliyê dîroknasê Swîsrî Jacob Burckhardt di sedsala 19an de hatiye bipêşxistin, Ronesansê wekî serdemeke ronahiyê piştî tarîtiya Serdema Navîn destnîşan dike.² Burckhardt di berhema xwe ya navdar Şaristaniya Ronesansê li Îtalyayê de, Ronesansê wekî zayîna ferdperestî û laîkbûnê pênase dike.²

Lêbelê, pênasekirina Ronesansê di nav dîroknasan de ne yekalî ye. Nêrînên rexneyî yên nûjen hene ku îdia dikin ku Ronesans ne ewqas ji Serdema Navîn cuda bû û her du serdem ji ya ku bi gelemperî tê texmînkirin zêdetir bi hev ve girêdayî ne û hevûdu temam dikin. Li gorî van nêrînan, gelek hêmanên çanda klasîk di Serdema Navîn de jî bi awayên cuda hebûn û hatine parastin, û Ronesansê ev mîras bi rengekî nû û bi armancên nû ji nû ve şîrove kiriye.² Ji ber vê yekê, têgeha “ji nû ve zayîn” dibe ku hinekî zêdegavî be û berdewamiya di navbera serdeman de paşguh bike. Ev nîqaş ji bo têgihiştineke rexneyî û hevseng a serdemê girîng in, ji ber ku ew me ji pênaseyên zêde hêsan û klîşeyan dûr dixin.

Serdema Ronesansê: Destpêk, Qonax û Dawîhatin

Dema ku dor tê ser çarçoveya demî ya Ronesansê, bi gelemperî tê qebûlkirin ku ew di sedsala 14an de li Îtalyayê, bi taybetî li bajar-dewletên wekî Floransayê, dest pê kiriye. Ev serdema destpêkê, ku gelek caran wekî “Proto-Ronesans” an “Ronesansa Zû” tê binavkirin, bi kesayetên wek Dante, Petrarch û Giotto re têkildar e. Ronesans di navbera dawiya sedsala 15an û destpêka sedsala 16an de (nêzîkî salên 1490î heta 1520î an 1527an) gihîştiye lûtkeya xwe, ku ev qonax wekî “Ronesansa Bilind” tê zanîn û bi hostayên mezin ên wekî Leonardo da Vinci, Michelangelo û Raphael tê temsîlkirin.

Fikr û şêwazên Ronesansê di sedsalên 14an û 15an de hêdî hêdî li seranserê Ewropayê, ji Îtalyayê ber bi Fransa, Almanya, Holanda, Îngilistan û Spanyayê ve belav bûne. Dawiya Ronesansê li Îtalyayê bi gelemperî bi bûyerên trawmatîk ên wekî dagirkirin û talankirina Romayê ji aliyê leşkerên Împaratoriya Romaya Pîroz ve di sala 1527an de tê girêdan. Li deverên din ên Ewropayê, bandora Ronesansê heta dawiya sedsala 16an û hetta destpêka sedsala 17an jî berdewam kiriye, lê di vê demê de ew bi tevgerên nû yên wekî Reformasyona Protestanî, Dij-Reformasyon û derketina şêwaza Barok re têkel bûye.

Ji bo têgihiştineke baştir, dîroknas Ronesansa Îtalî bi gelemperî li çend qonaxên sereke dabeş dikin:

• Ronesansa Zû (Early Renaissance): Bi qasî salên 1300î heta 1450î an 1490î. Ev qonax bi giranî li Floransayê navendî bû. Di vî warî de, hunermendên wekî peykersaz Donatello, mîmar Filippo Brunelleschi, û nîgarkêş Masaccio rolên pêşeng lîstin. Wan dest bi bikaranîna perspektîfê, lêkolîna anatomiya mirovî û îlhama ji hunera klasîk kirin.³
• Ronesansa Bilind (High Renaissance): Bi qasî salên 1490î heta 1527an. Ev qonax wekî lûtkeya destkeftiyên hunerî yên Ronesansê tê dîtin. Navendên sereke Roma û Venedîk bûn, ligel Floransayê. Sê hostayên mezin ên vê serdemê Leonardo da Vinci, Michelangelo û Raphael bûn, ku bi berhemên xwe yên bêhempa standardên nû yên bedewî, aheng û hostayiyê danîn.³
• Ronesansa Dereng an Manîerîzm (Late Renaissance / Mannerism): Bi qasî salên 1520î heta 1600î. Piştî mirina Raphael û talankirina Romayê, şêwazek nû ya hunerî derket holê ku wekî Manîerîzm tê zanîn. Manîerîzm ji îdealên hevsengî û ahenga Ronesansa Bilind dûr ket û berê xwe da formên zêdekirî, fîgurên dirêjkirî, kompozîsyonên tevlihev, rengên neasayî û hestiyariyeke subjektîftir.³ Hunermendên wek Pontormo, Parmigianino û Bronzino di nav nûnerên vê şêwazê de ne.

Ev dabeşkirina li ser qonaxan ji bo têgihiştina pêşketin û guhertinên di nav serdema Ronesansê de girîng e. Her qonaxek xwedî taybetmendî, navendên çandî û hunermendên xwe yên sereke bû, ku nîşan dide Ronesans ne tevgereke yekreng û statîk, lê pêvajoyeke dînamîk û pirralî bû.

Tablo 1: Qonaxên Sereke yên Ronesansa Îtalî û Taybetmendiyên Wan

Qonax (Dem)	Navenda Sereke	Taybetmendiyên Giştî	Hunermend/Rewşenbîrên Sereke (Mînak)	Çavkanî
Ronesansa Zû (n. 1300/1400-1490)	Floransa	Vejîna formên klasîk, pêşketina perspektîfê, lêkolînên anatomîk ên destpêkê, humanîzma zû.	Giotto, Brunelleschi, Donatello, Masaccio, Botticelli, Alberti, Petrarch	3
Ronesansa Bilind (n. 1490-1527)	Roma, Floransa, Venedîk	Lûtkeya hostayiya teknîkî, aheng, hevsengî, îdealîzekirina forma mirovî, berhemên monumental, patronaja papayan.	Leonardo da Vinci, Michelangelo, Raphael, Bramante	,
Ronesansa Dereng / Manîerîzm (n. 1520-1600)	Roma, Floransa, Venedîk	Dûrketina ji îdealên Ronesansa Bilind, formên zêdekirî, fîgurên dirêjkirî (figura serpentinata), rengên neasayî, subjektîvîzm, tevlihevî.	Pontormo, Parmigianino, Bronzino, Tintoretto, El Greco, Vasari	,

Fêmkirina van qonaxan girîng e ji ber ku ew nîşan didin ka Ronesans çawa bi demê re pêş ketiye û guheriye. Mînak, dema ku Ronesansa Zû bi lêgerîn û ceribandinên nû dest pê kir, Ronesansa Bilind gihîşt asta herî bilind a hostayî û ahengê. Manîerîzm, li aliyê din, wekî bertekek an jî pêşveçûnek ji van îdealan derket holê, ku nîşan dide Ronesans ne tevgereke yekreng bû. Ev tablo bi awayekî berhevkirî û zelal çarçoveya demî û pêşketina Ronesansê pêşkêş dike.

Nêrînên Dîrokî yên Duyemîn û Sêyemîn

Dîroknûsiya Ronesansê bi demê re gelek guhertin û nîqaşan dîtiye. Du mijarên girîng ên ku di lêkolînên nûjen de derdikevin pêş, têkiliya Ronesansê bi Serdema Navîn re û Ewropa-navendîbûna têgehê ne.

Yekem, nêrîna kevneşopî ya ku Ronesansê wekî qutbûneke tam ji Serdema Navîn a “tarî” û “barbar” dibîne, êdî bi awayekî berfireh nayê qebûlkirin. Lêkolînên nûjen destnîşan dikin ku eleqeya bi çanda klasîk re di Serdema Navîn de jî, bi taybetî di sedsalên 12an û 13an de (wek “Ronesansa Sedsala 12an”), hebûye.² Nivîskarên klasîk di pirtûkxaneyên keşîşxaneyan de dihatin kopîkirin û xwendin, û felsefeya Arîstoteles bandoreke kûr li ser skolastîzma Serdema Navîn kiribû. Ji ber vê yekê, Ronesans ne “ji nû ve zayîneke” ji tunebûnê bû, lê belê “vejîneke” bi wate û giraniyeke nû û bi berfirehiyek mezintir bû. Ev têgihiştin girîng e ji bo ku em ji pênaseyên zêde hêsan dûr bikevin û berdewamî û guhertinê di pêşketina dîrokî de baştir fêm bikin. Ronesansê mîrasa klasîk ji nû ve keşf kir, lê ew bi awayekî rexneyî û afirîner şîrove kir û ji bo hewcedariyên serdema xwe bikar anî.

Ya duyemîn, pênaseya kevneşopî ya Ronesansê gelek caran bi awayekî Ewropa-navendî hatiye formulekirin. Ew Ronesansê wekî fenomeneke bi taybetî Ewropî dibîne ku bûye bingeha modernîteyê, û çand û şaristaniyên din ên cîhanê yan paşguh dike yan jî wan wekî “yên ku divê modela Ewropî bişopînin” pêşkêş dike. Rexnegirên postkolonyal û dîroknasên gerdûnî balê dikişînin ser vê yekê ku ev nêrîn rola gelên ne-Ewropî û danûstandinên çandî yên di navbera Ewropa û deverên din ên cîhanê de (wek cîhana Îslamî, ku gelek tekstên klasîk ên Yewnanî parastibûn û wergerandibûn) di avakirina cîhana modern de kêm dinirxîne. Ji ber vê yekê, pêwîstî bi dîroknivîsîneke “pevgirêdayî” (connected histories) heye ku Ronesansê ne tenê wekî fenomeneke Ewropî ya îzolekirî, lê di çarçoveya têkiliyên gerdûnî û danûstandinên çandî yên berfirehtir de binirxîne. Ev têgihiştin ji bo nivîsandina dîrokeke adiltir, berfirehtir û kêmtir Ewropa-navendî girîng e.

3. Sedemên Derketina Ronesansê

Derketina Ronesansê ne encama yek faktorekî tenê bû, lê belê kombînasyoneke tevlihev ji guhertinên aborî, civakî, siyasî û rewşenbîrî bû ku bi taybetî li Îtalyayê di dawiya Serdema Navîn de dest pê kirin. Ev beş dê li ser sedemên sereke yên ku zemîna vê “vejînê” amade kirin raweste.

Vejîna Klasîkên Yewnanî û Romayî û Klasîsîzm

Yek ji stûnên herî bingehîn ên Ronesansê, vejîna eleqeyeke kûr û berfireh li hemberî wêje, felsefe, huner û mîmariya Yewnan û Romaya kevnar bû.¹ Ev eleqe ne tiştekî bi tevahî nû bû; di Serdema Navîn de jî hin nivîskar û zanyar bi klasîkan re mijûl bûbûn.² Lêbelê, di serdema Ronesansê de, ev eleqe gihîşt asteke nû ya kûrahî, berfirehî û girîngiyê. Rewşenbîrên humanîst, bi pêşengiya kesayetên wek Petrarch, bi awayekî sîstematîk û bi kelecaneke mezin li destnivîsên kevnar ên ku di pirtûkxaneyên keşîşxaneyan de hatibûn jibîrkirin an jî windabûyî digeriyan.² Wan ev tekstên ku bi sedsalan nehatibûn xwendin ji nû ve keşf kirin, kopî kirin, wergerandin Latînî (eger bi Yewnanî bûn) û bi awayekî rexneyî şîrove kirin. Pêşketina fîlolojiyê, ango zanista lêkolîna rexneyî ya li ser tekstan, di vê pêvajoyê de roleke navendî lîst.² Lorenzo Valla, mînak, bi bikaranîna rêbazên fîlolojîk îspat kir ku “Bexşnameya Konstantîn” (Donation of Constantine), belgeyeke ku Dêra Katolîk ji bo îdiakirina desthilatdariya xwe ya dinyayî bikar dianî, sexte bû.²

Ev vejîna klasîk ne tenê ji bo zanînê bû; ew di heman demê de lêgerîna li modelekê bû ji bo jiyaneke nû ya sivîl, dinyewî û mirov-navendî. Rewşenbîrên Ronesansê di berhemên klasîk de îdealên wekî rûmeta mirovî, girîngiya aqil û mentiqê, bedewiya xwezayê û laşê mirovî, û girîngiya beşdarbûna di jiyana giştî de dîtin. Klasîsîzm, ango şopandina modelên klasîk, bû çavkaniya îlhamê ji bo ferdperestî, ramana rexneyî, û pêşketinên di huner, wêje û zanistê de. Ev veger li nirxên klasîk, di heman demê de, bertekek bû li hemberî skolastîzma Serdema Navîn, ku ji aliyê gelek humanîstan ve wekî hişk, dogmatîk û ji jiyana rastîn dûr dihat dîtin.²

Rola Bajar-Dewletên Îtalî: Aborî, Bazirganî û Bajarîbûn

Îtalya, û bi taybetî bajar-dewletên bakurê wê yên wekî Floransa, Venedîk, Mîlano û Cenova, di dawiya Serdema Navîn de ji ber gelek faktoran ji bo derketina Ronesansê bûbûn zemîneke pir guncaw. Yek ji van faktoran pêşketina aborî û bazirganî ya van bajaran bû.³ Ji ber cihê xwe yê stratejîk di Deryaya Navîn de, van bajar-dewletan di navbera Ewropaya Bakur, Rojhilata Navîn û Bîzansê de wek pirekê kar dikirin û di bazirganiya tiştên luks (wek biharat, hevrîşim) û madeyên xam de roleke navendî dilîstin. Ev bazirganî dewlemendiyeke mezin ji bo van bajaran û bi taybetî ji bo çîna bazirgan a ku tê de serdest bû, anî.

Floransa, mînak, ne tenê di bazirganiyê de, lê di heman demê de di pîşesaziya tekstîlê (bi taybetî hirî) û di sektora bankingê de jî bûbû navendeke cîhanî.⁶ Malbatên banker ên wekî Medici li Floransayê hêzeke aborî û siyasî ya mezin bi dest xistibûn û ev hêza xwe ji bo piştgiriya huner û çandê jî bikar anîn. Venedîk, wekî komareke deryayî ya bihêz, kontrola xwe li ser gelek rêyên bazirganiyê yên Deryaya Navîn û Rojhilatê misoger kiribû.

Ev pêşketina aborî bû sedema bajarîbûneke berbiçav. Heta sala 1300î, li bakurê Îtalyayê 23 bajar-dewletên ku nifûsa her yekê ji wan 20,000 kes an zêdetir bû, hebûn. Floransa, Venedîk û Mîlano di sedsala 13an de nifûsa wan ji 100,000 kesan derbas kiribû. Her çend Mirina Reş di nîveka sedsala 14an de bandorek neyînî li ser nifûsê kiribe jî (nifûsa Floransayê nêzîkî nîvî kêm bû), van bajaran di sedsala 15an de ji nû ve dest bi mezinbûnê kirin. Mînak, nifûsa Floransayê di sedsala 15an de dora 60,000, ya Venedîkê dora 100,000, û ya Mîlanoyê di nîvê duyemîn ê sedsala 15an de dora 40-50,000 bû. Ev bajar ne tenê navendên aborî bûn, lê di heman demê de navendên siyasî û çandî yên dînamîk bûn ku tê de pêşbirk û hevrikî ji bo prestîj û rûmetê bi rêya piştgiriya huner û avahîsaziyê dihate kirin.

Faktorek din ê girîng jî nebûna desthilatdariyeke navendî ya xurt li Îtalyayê bû. Berevajî welatên wekî Fransa û Îngilistanê ku padîşahiyên navendî yên xurt ava dikirin, Îtalya perçebûyî mabû di navbera gelek bajar-dewletên serbixwe, dewleta Papa û Keyaniya Napoliyê de. Qelsbûna otorîteya Împaratoriya Romaya Pîroz û Papatiyê (bi taybetî di dema “Esareta Babîlî” û Şiqafa Mezin a Dêrê de) rê da van bajar-dewletan ku bi awayekî xwesertir tevbigerin û polîtîkayên xwe yên aborî û siyasî bi rê ve bibin. Ev hawîrdora siyasî ya perçebûyî û hevrikî, her çend carinan dibû sedema şer û bêîstîqrariyê jî, di heman demê de ji bo geşbûna çandî û rewşenbîrî jî derfet çêdikir.

Mînak 1: Pêşketina aborî ya Floransa û Venedîkê.

Floransa, wekî ku hate gotin, navendeke sereke ya banking û pîşesaziya hirî bû. Malbata Medici, ku bi eslê xwe bazirganên hirî bûn û paşê bûn bankerên herî mezin ên Ewropayê, mînakeke berbiçav a vê pêşketinê ye. Wan ne tenê li Floransayê, lê li gelek bajarên din ên Ewropayê jî şaxên bankên xwe vekiribûn û deyn didan padîşah û papayan. Dewlemendiya ku wan bi dest xist, ji wan re hêzeke siyasî ya mezin jî anî û wan Floransa ji bo demek dirêj birêve bir. Di heman demê de, wan ev dewlemendî ji bo piştgiriya hunermend, nivîskar û fîlozofan bikar anî û Floransa kirin yek ji navendên herî girîng ên Ronesansê. Lêkolînên kantîtatîf ên nûjen, wek yên Richard T. Lindholm, hewl didin ku bi awayekî hûrgilî li ser aboriya Floransayê di vê serdemê de rawestin, mijarên wek belavbûna dewlemendiyê, bandora bacan li ser hunerê, û struktura pîşesaziya hirî vedikolin.6 Herwiha, xebatên wek yên Richard A. Goldthwaite li ser sektorên bazirganî, banking û esnafî yên Floransayê û rola gildan (rêxistinên esnafan) di kontrolkirina aboriyê de radiwestin.

Venedîk, ji aliyê din ve, hêza xwe ji bazirganiya deryayî û kontrola xwe ya li ser rêyên bazirganiyê yên bi Rojhilat re digirt. Keştiyên Venedîkê biharat, hevrîşim, û tiştên din ên luks ji Rojhilat dianîn û li Ewropayê belav dikirin. Ev bazirganî Venedîk kiribû yek ji bajarên herî dewlemend û kozmopolît ên Ewropayê. Komara Venedîkê, bi saziyên xwe yên siyasî yên taybet û bi hêza xwe ya deryayî, serxwebûna xwe ji bo demek dirêj parast û ew jî bû navendeke girîng a huner û çanda Ronesansê, bi taybetî di warê nîgarkêşiyê de (wek dibistana Venedîkî ya nîgarkêşiyê).

Hilweşîna Feodalîzmê û Guhertinên Civakî

Serdema Ronesansê bi qelsbûn û hêdî hêdî hilweşîna sîstema feodal a Serdema Navîn re hevdem bû.⁴ Feodalîzm, ku li ser bingeha têkiliyên axa-vasal û girêdana gundiyan bi axê re ava bûbû, êdî nikarîbû bersivê bide pêşketinên aborî û civakî yên nû. Pêşketina bazirganî, mezinbûna bajaran û zêdebûna girîngiya pereyan di aboriyê de, hêza axayên feodal qels kir û rê li ber derketina çînên civakî yên nû vekir.

Yek ji van çînên nû yên herî girîng, çîna bazirgan (borjwazî) bû, ku dewlemendî û hêza xwe ne ji ax û esaleta feodal, lê ji bazirganî, pîşesazî û bankingê digirt.⁵ Ev çîna nû ya dewlemend û dînamîk, ku bi taybetî li bajar-dewletên Îtalî xurt bû, eleqeyeke mezin nîşanî perwerdehî, huner û çandê dida, hem ji bo prestîja xwe hem jî ji bo ku zarokên xwe ji bo rêveberiya kar û barên xwe amade bike.⁵ Wan dixwest ku huner û wêje nirx û berjewendiyên wan ên dinyewî û mirovî îfade bikin, ne tenê mijarên olî yên Serdema Navîn.

Bi qelsbûna feodalîzmê re, tevgera civakî (social mobility) jî zêde bû. Êdî ne tenê esilzade dikaribûn bigihîjin postên bilind an jî bibin xwedî hêz. Kesên jêhatî yên ji çînên jêrîn jî, bi saya perwerdehî an jî serkeftina aborî, dikaribûn di civakê de bilind bibin. Ev yek derfetên nû ji bo kesan çêkir ku perwerdehiyê bibînin, beşdarî karên hunerî û rewşenbîrî bibin, û nêrînên xwe yên nû îfade bikin. Hilweşîna strukturên hişk ên feodal û derketina civakeke bajarî ya dînamîktir, zemîn ji bo pêşketina ferdperestî, ramana rexneyî û nirxên humanîst amade kir, ku ev hemû jî ji bo Ronesansê bingehîn bûn. Dabeşkirina civakê ji feodalîzmê û avakirina saziyên modern, wekî ku di hin analîzan de tê destnîşankirin, beşek ji vê veguherînê bû. Koçberiya ji gundan ber bi bajaran û derketina çîneke navîn a nû, ku li ser bazirganî û hilberînê ava bûbû, jî nîşanên vê guherîna civakî bûn.

Derketina Humanîzmê

Humanîzm, wekî tevgereke rewşenbîrî û çandî ku mirov, qabîliyetên wî û destkeftiyên wî dixiste navenda eleqeyê, yek ji sedemên herî girîng û di heman demê de yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên Ronesansê bû.² Humanîzm ne felsefeyeke sîstematîk bû, lê belê bernameyeke perwerdehiyê û nêrîneke giştî li ser jiyan û çandê bû. Ew li dijî serdestiya skolastîzma Serdema Navîn derket, ku zêdetir giranî dida ser mentiq, metafizîk û teolojiyê, û li şûna wê vegera li xwendina berhemên klasîk ên Yewnanî û Romayî (“studia humanitatis”) pêşniyar kir.² Studia humanitatis pênc mijarên bingehîn li xwe digirt: gramer, retorîk (hunerê axaftinê), dîrok, helbest û felsefeya exlaqî.² Armanca vê perwerdehiyê ne tenê fêrkirina zanînê bû, lê di heman demê de geşkirina karakterê mirov û amadekirina wî ji bo jiyaneke çalak û birûmet di nav civakê de bû.

Humanîstan bawer dikirin ku mirov xwedî potansiyeleke mezin e ji bo pêşketin û afirîneriyê, û divê ev potansiyel bi rêya perwerdehî û xwendina klasîkan were geşkirin. Wan rûmet û qîmeta jiyana dinyayî û destkeftiyên mirovî bilind dikir, û li dijî nêrîna Serdema Navîn derdiketin ku jiyana li ser rûyê erdê tenê wekî amadekariyek ji bo jiyana axretê didît. Humanîzm bû bingeha gelek pêşketinên hunerî, wêjeyî, zanistî û felsefî yên Ronesansê, ji ber ku ew ruhê lêpirsînê, ramana rexneyî û eleqeya bi cîhana mirovî û xwezayî re teşwîq dikir.

Pergala Patronajê û Piştgiriya Huner û Zanistê

Yek ji motorên sereke yên geşbûna huner û zanistê di serdema Ronesansê de, pergala patronajê bû.⁴ Malbatên bazirgan ên dewlemend (wek malbata Medici li Floransayê, malbata Sforza li Mîlanoyê), serokên bajar-dewletan, papayan û kardînalên Dêra Katolîk, û hetta gildên (rêxistinên esnafan) bi awayekî çalak piştgirî didan hunermend, mîmar, nivîskar, fîlozof û zanyaran. Ev piştgirî bi gelemperî bi komîsyonkirina berhemên hunerî (wek nîgar, peyker, avahî), dayîna meaş an jî peydakirina derfetên xebatê ji bo rewşenbîran dihat kirin.

Patronaj ne tenê piştgiriyeke aborî bû; ew di heman demê de têkiliyeke tevlihev bû ku tê de patronan gelek caran bandor li ser naverok û şêwaza berheman jî dikirin. Patronan bi piştgiriya huner û çandê dixwestin prestîja xwe ya civakî û siyasî bilind bikin, hêza xwe nîşan bidin, û bajarên xwe xemilînin. Pêşbirka di navbera patronan de ji bo bidestxistina hunermendên herî baş û komîsyonkirina berhemên herî bi heybet, bû sedema nûjenî û pêşketineke mezin di warê hunerê de. Mînak, malbata Medici bi piştgiriya xwe ya ji hunermendên wek Botticelli û Michelangelo û fîlozofên wek Marsilio Ficino re, Floransa kiribû navendeke sereke ya Ronesansê.² Bi heman awayî, papayên Ronesansê (wek Julius II û Leo X) Romayê bi berhemên hunerî yên monumental xemilandin û hunermendên mezin ên wek Raphael û Michelangelo ji bo xebatê li Vatîkanê komîsyon kirin. Bêyî vê pergala patronajê ya berfireh û comerd, gelek şaheserên Ronesansê yên ku îro em heyranê wan in, nedikariyan bên afirandin.

Mînak 2: Malbata Medici û patronaja hunerê.

Malbata Medici, ku di sedsalên 15an û 16an de li Floransayê xwedî hêzeke mezin a aborî û siyasî bû, yek ji mînakên herî berbiçav ên patronaja Ronesansê ye.8 Cosimo de’ Medici (Cosimo yê Kal) û neviyê wî Lorenzo de’ Medici (“Lorenzo yê Heybet” an “Lorenzo il Magnifico”) bi taybetî bi piştgiriya xwe ya ji huner û çandê re navdar in. Wan ne tenê hunermendên wek Donatello, Botticelli, Leonardo da Vinci û Michelangelo piştgirî kirin, lê di heman demê de zanyar û fîlozofên humanîst ên wek Marsilio Ficino û Pico della Mirandola jî di bin sîwana xwe de civandin.2 Ficino, bi piştgiriya Cosimo, Akademiya Platonîk li Floransayê damezrand, ku bû navendeke girîng ji bo lêkolîn û belavkirina felsefeya Platonîk.2 Lorenzo, ku bi xwe jî helbestvanek bû, pirtûkxaneyeke mezin ava kir (ku paşê bû bingeha Pirtûkxaneya Laurentian) û festîval û şahiyên çandî organîze dikirin. Ev patronaja berfireh ne tenê ji bo pêşxistina huner û zanistê bû, lê di heman demê de ji bo xurtkirina prestîj û desthilatdariya malbata Medici li Floransayê û li seranserê Îtalyayê bû.

Dahênana Çapxaneyê û Belavbûna Fikran

Dahênana çapxaneyê bi tîpên guhêrbar ji aliyê Johannes Gutenberg ve li Mainz, Almanyayê, di nîveka sedsala 15an de (nêzîkî sala 1450î) yek ji bûyerên herî şoreşgerî bû ku bandoreke kûr û demdirêj li ser Ronesans û pêşketinên paşerojê kir.⁹ Beriya çapxaneyê, pirtûk bi destan dihatin nivîsandin, ku ev pêvajoyeke pir hêdî, biha û bi zehmet bû. Ji ber vê yekê, hejmara pirtûkan kêm bû û gihîştina wan bi giranî ji bo çîneke elît a keşîşe û esilzadeyan bi sînor mabû.

Çapxaneyê ev rewş bi awayekî radîkal guhert. Pirtûk êdî dikaribûn bi lez, bi hejmareke mezin û bi lêçûneke kêmtir bên çapkirin û belavkirin. Ev yek bû sedema “teqîneke” di hilberîna pirtûkan de. Tê texmînkirin ku heta sala 1500î, nêzîkî 20 mîlyon pirtûk li Ewropayê hatibûn çapkirin. Ev hejmar di sedsala 16an de gihîşt nêzîkî 150 heta 200 mîlyonî.

Ev zêdebûna berbiçav a di hejmara pirtûkan de û hêsanbûna gihîştina wan, çend encamên girîng bi xwe re anî:

1. Belavbûna Fikrên Humanîst û Klasîk: Tekstên klasîk ên Yewnanî û Romayî, ku ji aliyê humanîstan ve ji nû ve hatibûn keşfkirin û wergerandin, û herwiha berhemên humanîstan bi xwe, bi saya çapxaneyê bi lez li seranserê Ewropayê belav bûn. Ev yek bû alîkar ku fikrên Ronesansê ji derdoreke teng a rewşenbîran derkevin û bigihîjin xwendevanên berfirehtir.
2. Zêdebûna Xwende-Nivîsendetiyê: Her çend pirtûk hîn jî ji bo beşên herî feqîr ên civakê biha bûn jî, lêçûna wan li gorî destnivîsan gelek kêm bûbû. Ev yek, ligel zêdebûna materyalên xwendinê, teşwîqek bû ji bo ku bêtir kes hînî xwendin û nivîsandinê bibin. Rêjeya xwendewariyê, bi taybetî li bajaran û di nav çîna bazirgan de, hêdî hêdî zêde bû.
3. Standardîzekirina Ziman û Zanînê: Çapxaneyê di standardîzekirina rastnivîsîn û gramera zimanan de roleke girîng lîst. Herwiha, ew bû alîkar ku zanîn bi awayekî hevgirtîtir were tomarkirin û belavkirin.
4. Bandora li ser Reformasyonê: Çapxane di belavkirina fikrên Reformerên wekî Martin Luther de jî roleke krîtîk lîst. Tezên Luther û wergera wî ya Încîlê bo zimanê Almanî bi mîlyonan hatin çapkirin û bi lez li seranserê Almanyayê û Ewropayê belav bûn, ku ev yek ji bo serkeftina Reformasyonê faktorekî sereke bû.
5. Pêşketina Aborî ya Bajaran: Lêkolînên nûjen destnîşan dikin ku çapxane bandoreke erênî li ser mezinbûna aborî ya bajaran kiriye. Bajarên ku di destpêkê de çapxane lê hatin damezrandin (bi taybetî yên nêzîkî Mainzê, cihê ku Gutenberg lê dixebitî), di sedsala 16an de li gorî bajarên din mezinbûneke aborî ya berbiçav nîşan dan.⁹ Ev yek dibe ku ji ber hêsanbûna gihîştina agahiyên bazirganî, pêşketina behreyên karsaziyê bi rêya pirtûkên matematîkê û hesabgiriyê, û zêdebûna sermayeya mirovî (human capital) bûye.⁹

Bi kurtasî, dahênana çapxaneyê ne tenê amûreke teknîkî bû; ew katalîzatorek bû ji bo guhertinên kûr ên rewşenbîrî, olî, civakî û aborî ku Ronesans û serdemên piştî wê şekil dan.

Hilweşîna Împaratoriya Bîzansê û Koçberiya Zanyaran

Ketina Konstantînopolê, paytexta Împaratoriya Bîzansê (Romaya Rojhilat), di sala 1453an de ji aliyê Sultan Mehmed II yê Osmanî ve, bûyereke girîng bû ku bandoreke nerasterast lê girîng li ser pêşketina Ronesansê li Îtalyayê kir.² Her çend têkiliyên çandî û bazirganî di navbera Îtalya û Bîzansê de beriya vê dîrokê jî hebûn û hin zanyarên Bîzansî berê jî çûbûn Îtalyayê (wek Manuel Chrysoloras di dawiya sedsala 14an de ku li Floransayê dersên Yewnanî didan û bandor li humanîstên destpêkê yên wek Leonardo Bruni kiribû) ², lê ketina Konstantînopolê pêleke nû û mezintir a koçberiya zanyar, rewşenbîr û hunermendên Bîzansî ber bi Rojava, bi taybetî ber bi Îtalyayê ve, da destpêkirin.

Van koçberan bi xwe re ne tenê zanîna zimanê Yewnanî, lê di heman demê de gelek destnivîsên giranbiha yên fîlozof, nivîskar û zanyarên Yewnana kevnar jî anîn, ku gelek ji wan li Rojava winda bûbûn an jî kêm dihatin nasîn.⁴ Ev yek ji bo vejandina xwendinên klasîk ên Yewnanî, bi taybetî felsefeya Platon û Neoplatonîzmê, gaveke pir girîng bû. Zanyarên Bîzansî di wergerandin, şîrovekirin û hînkirina van tekstan de roleke sereke lîstin û beşdarî geşbûna navendên humanîst ên li Îtalyayê bûn. Mînak, wergerandina tevahiya korpusa Platon bo Latînî ji aliyê Marsilio Ficino ve, ku bi piştgiriya zanyarên Bîzansî pêk hat, bandoreke kûr li ser ramana Ronesansê kir.² Bi vî awayî, her çend hilweşîna Bîzansê ji bo cîhana Xiristiyaniya Rojhilatî trajediyek bû jî, ew bi awayekî neçaverêkirî bû sedema dewlemendkirina jiyana rewşenbîrî ya Rojava û lezkirina pêvajoya Ronesansê.

Tablo 2: Sedemên Sereke yên Ronesansê û Girîngiya Wan

Sedem	Ravekirin	Girîngî/Bandor	Çavkanî
Vejîna Klasîkên Yewnanî û Romayî	Ji nû ve keşfkirin, wergerandin û xwendina berfireh a wêje, felsefe û hunera kevnar.	Guhertina nêrîna cîhanê, pêşxistina humanîzmê, îlhama ji bo huner û zanistê.	1
Rola Bajar-Dewletên Îtalî	Pêşketina aborî, bazirganî, banking û bajarîbûna li bajar-dewletên xweser ên wek Floransa, Venedîk.	Afirandina dewlemendî û çîneke bazirgan a ku piştgirî da huner û çandê, hawîrdoreke hevrikî û dînamîk ji bo nûjeniyê.	,,3
Hilweşîna Feodalîzmê û Guhertinên Civakî	Qelsbûna sîstema feodal, derketina çîna bazirgan (borjwazî), zêdebûna tevgera civakî.	Kêmbûna girêdana bi strukturên hişk ên civakî re, derfetên nû ji bo ferdî, zemîna ji bo ferdperestiyê.	,,,4
Derketina Humanîzmê	Tevgereke rewşenbîrî ku mirov û destkeftiyên mirovî dixiste navendê, giranî dida ser studia humanitatis.	Bingeha rewşenbîrî ya Ronesansê, teşwîqkirina ramana rexneyî, lêkolînê û eleqeya bi jiyana dinyayî re.	,,2
Pergala Patronajê	Piştgiriya aborî û siyasî ya malbatên dewlemend, dêr û bajar-dewletan ji hunermend û rewşenbîran re.	Fînansekirina afirandina şaheserên hunerî û wêjeyî, teşwîqkirina nûjenî û pêşbirkê.	,,,4
Dahênana Çapxaneyê	Îcada çapkirinê bi tîpên guhêrbar ji aliyê Gutenberg ve.	Lezkirin û erzanbûna hilberîn û belavkirina pirtûkan, hêsanbûna gihîştina zanînê, belavbûna fikrên nû (humanîzm, reformasyon).	,,9
Hilweşîna Împaratoriya Bîzansê	Ketina Konstantînopolê û koçberiya zanyarên Bîzansî yên xwedî zanîna Yewnanî û destnivîsên klasîk ber bi Îtalyayê ve.	Lezkirina vejîna xwendinên klasîk ên Yewnanî, bi taybetî felsefeya Platon, li Rojava.	,2

Ev tablo bi awayekî kurt û berbiçav sedemên sereke yên Ronesansê û çawaniya tevkariya her yekê ji wan ji bo derketina vê serdemê nîşan dide. Fêmkirina van sedeman ji bo têgihiştina karakterê serdemê krîtîk e, ji ber ku gelek faktorên bi hev ve girêdayî beşdarî derketina Ronesansê bûne.

Nêrînên Dîrokî yên Duyemîn û Sêyemîn li ser Sedeman

Girîng e ku were fêmkirin ku sedemên Ronesansê ne wekî faktorên ji hev cuda û îzolekirî tevdigeriyan, lê belê bi awayekî tevlihev û dialektîk bi hev ve girêdayî bûn û hevûdu xurt dikirin. Mînak, dewlemendiya ku ji bazirganiya bajar-dewletên Îtalî dihat, bingehek ji bo pergala patronajê ava kir, ku ev jî di encamê de piştgirî da hunermend û zanyarên humanîst. Humanîzmê, bi giranîdana ser nirxên klasîk ¹, eleqeya bi tekstên kevnar re zêde kir, û dahênana çapxaneyê belavbûna van fikran û tekstên nû keşfkirî bi awayekî berfireh hêsantir kir. Bi vî awayî, Ronesans wekî encama “tevneke” sedeman derket holê, ku tê de her têlek bi têlên din re di nav têkiliyê de bû.

Herwiha, divê rola krîzên Serdema Navîn a Dereng (sedsala 14an) di amadekirina zemîna Ronesansê de neyê jibîrkirin. Bûyerên wekî Mirina Reş (webaya mezin), Şerê Sed Salî di navbera Fransa û Îngilistanê de, û Şiqafa Mezin di nav Dêra Katolîk de, her çend di eslê xwe de wêranker û kaotîk bûn jî, dibe ku bi awayekî nerasterast rê li ber guhertinên kûr vekiribin. Mînak, Mirina Reş, bi kêmbûna berbiçav a nifûsê re, dibe ku nirxa karkeran zêde kiribe, mûçeyan bilind kiribe, û têkiliyên feodal ên kevneşopî qels kiribe. Kêmbûna nifûsê herwiha dibe ku bûbe sedema komkirina sermayeyê di destê hejmareke kêmtir ji mirovan de, ku ev jî ji bo veberhênanên nû û patronajê derfet çêkir. Bi heman awayî, qelsbûna otorîteya Dêrê ji ber şer û pevçûnên navxweyî û rexneyên li ser gendeliyê, dibe ku rê li ber ramana rexneyîtir, sekulerbûn û lêgerîna li çavkaniyên nû yên şehrezayî û exlaqê (wek felsefeya klasîk) vekiribe. Bi gotineke din, krîzên Serdema Navîn a Dereng, bi têkbirina sîstem û baweriyên kevn, dibe ku “valahiyek” çêkiribin ku Ronesansê bi awayekî ew valahî dagirt û bersivek ji lêgerîna li nîzam û wateyeke nû re bû.

4. Geşedan û Taybetmendiyên Sereke yên Ronesansê

Ronesans serdemeke pirralî bû ku tê de di gelek waran de guhertin û pêşketinên şoreşgerî çêbûn. Ev beş dê li ser taybetmendiyên sereke yên vê serdemê di warên humanîzm, huner, mîmarî, wêje, û zanist û teknolojiyê de, bi mînakên berbiçav raweste.

Humanîzm: Felsefe, Pêşeng û Bandora wê

Wekî ku di beşa sedeman de hate destnîşankirin, humanîzm bingeha rewşenbîrî û çandî ya Ronesansê pêk dianî.² Lêbelê, girîng e ku were zanîn ku humanîzm ne felsefeyeke yekgirtî û sîstematîk bû, lê belê bernameyeke perwerdehiyê û nêrîneke çandî ya berfireh bû ku giranî dida ser xwendin û şîrovekirina berhemên klasîk ên Yewnanî û Latînî.² Armanca sereke ya humanîstan vejandin û belavkirina “studia humanitatis” (xebatên mirovî) bû, ku pênc qadên sereke li xwe digirt: gramer, retorîk (hunerê axaftin û nivîsandina bibandor), dîrok, helbest, û felsefeya exlaqî.² Humanîstan bawer dikirin ku bi xwendina van dîsîplînan, mirov dikare potansiyela xwe ya rewşenbîrî û exlaqî bi tevahî pêş bixe û bibe welatiyekî baştir û mirovekî kamil.

Humanîzmê mirov û qabîliyetên wî dixiste navenda têgihiştina cîhanê, li şûna nêrîna teosentrîk (Xweda-navendî) ya Serdema Navîn.² Ew rûmet, qîmet û azadiya mirovî pîroz dikir û giranî dida ser jiyana dinyayî û destkeftiyên mirovî di vê cîhanê de. Ev nêrîn li dijî hin aliyên skolastîzma Serdema Navîn bû, ku zêdetir giranî dida ser mijarên metafizîkî, mentiqa formal û otorîteya Dêrê. Humanîstan, bi vegera li çavkaniyên klasîk, hewl didan ku modelekê ji bo jiyaneke exlaqî, sivîl û çalak bibînin.

Bandora humanîzmê li ser gelek warên jiyana Ronesansê kûr bû. Di warê perwerdehiyê de, ew bû sedema reformkirina mufredatan û damezrandina dibistanên nû yên ku li ser studia humanitatis ava bûbûn.⁸ Di warê wêjeyê de, ew bû sedema vejandina cûreyên klasîk û bikaranîna zimanên neteweyî. Di warê hunerê de, ew bû îlham ji bo teswîrkirina bedewiya laşê mirovî û mijarên ji mîtolojiya klasîk. Di warê ramana siyasî de, ew bû sedema lêkolînên li ser sîstemên siyasî yên kevnar û nîqaşên li ser forma îdeal a rêveberiyê. Heta li ser şîrovekirina olê jî bandora wê hebû, wekî ku di “humanîzma Xiristiyanî” de tê dîtin, ku hewl dida prensîbên humanîst bi baweriya Xiristiyanî re li hev bîne û Încîlê ji çavkaniyên wê yên orîjînal (Yewnanî û Îbranî) bixwîne.

Mînak 3: Francesco Petrarch (1304-1374) û rola wî di Humanîzmê de.

Francesco Petrarch, helbestvan û zanyarê Îtalî, bi gelemperî wekî “Bavê Humanîzmê” tê binavkirin û yek ji kesayetên herî pêşeng ên destpêka Ronesansê ye.8 Petrarch bi kelecaneke mezin hewl da ku mîrasa wêjeyî ya Romaya kevnar ji nû ve vejîne. Ew bi xwe li destnivîsên windabûyî yên nivîskarên klasîk ên wekî Cicero, Livy û Virgil geriya, wan kopî kir û bi hûrgilî xwend.13 Wî ne tenê naveroka van tekstan, lê di heman demê de ruhê wan ê ferdperestî, eleqeya bi jiyana dinyayî re û hostayiya wan a zimanî jî dinirxand.

Berhema wî ya herî navdar, Canzoniere (Stranname), berhevokek ji zêdetirî 300 soney û helbestên din ên lîrîk e ku bi giranî li ser evîna wî ya (bi piranî bêbersiv) ji bo jineke bi navê Laura ye.¹³ Di van helbestan de, Petrarch bi hostayiyeke mezin hest û azarên xwe yên kesane, nakokiyên di navbera evîna dinyayî û daxwazên ruhanî de, û bedewiya xwezayê vedibêje. Canzoniere ne tenê ji ber naveroka xwe ya hestiyar, lê ji ber bikaranîna zimanê Îtalî (vernacular) û tekûzkirina forma soneyê (ku paşê wekî “soneya Petrarchî” hate nasîn) jî xwedî girîngiyeke mezin e. Ew bû modelek ji bo helbesta lîrîk li seranserê Ewropayê ji bo sedsalan. Ji bilî helbestên xwe, Petrarch gelek name û nivîsên din bi Latînî jî nivîsandin ku tê de nêrînên xwe yên humanîst û eleqeya xwe ya bi klasîkan re îfade dikir. Ew bi awayekî çalak beşdarî jiyana rewşenbîrî ya serdema xwe bû û bi gelek zanyar û dewletkaran re di nav têkiliyê de bû. Rola Petrarch di guhertina fokusa rewşenbîrî ji skolastîzma Serdema Navîn ber bi xwendina klasîkan û nirxandina mirov ve, ew dike yek ji kesayetên bingehîn ên Ronesansê.

Mînak 4: Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494) û “Gotara li ser Rûmeta Mirovan”.

Giovanni Pico della Mirandola, fîlozofekî ciwan û jêhatî yê Ronesansa Îtalî, bi nêrînên xwe yên wêrek û hewldanên xwe yên ji bo lihevanîna felsefeyên cuda navdar e.8 Ew bi zimanên Latînî, Yewnanî, Îbranî û Erebî dizanî û hewl dida ku di navbera Platonîzm, Arîstotelîzm, Kabala (mîstîsîzma Cihûyan), û teolojiya Xiristiyanî de “ahengekê” bibîne.15

Berhema wî ya herî navdar, Oratio de hominis dignitate (Gotara li ser Rûmeta Mirovan), ku di eslê xwe de wekî pêşgotinek ji bo 900 tezên felsefî yên ku wî dixwest li Romayê biparêze hatibû nivîsandin, wekî “Manîfestoya Ronesansê” tê binavkirin.⁸ Di vê gotarê de, Pico rûmet û potansiyela bêhempa ya mirovî bi awayekî berbiçav pîroz dike. Li gorî çîroka sembolîk a ku Pico vedibêje, piştî ku Xwedê hemû afirîdên din bi cewherekî diyarkirî û bi qanûnên sabît afirandin, wî Adem afirand û jê re got ku ew ne bi tu qalibekî sînordar e; mirov dikare bi azadiya îradeya xwe qedera xwe diyar bike, xwe bigihîne astên herî bilind ên îngilîzî an jî bikeve nav astên herî nizm ên heywanî.¹⁵ Ev nêrîn, ku mirov wekî “afirîdê ku xwe bi xwe çêdike” dibîne, îfadeyeke xurt a ferdperestî û optimîzma humanîst a Ronesansê ye. Ew potansiyela mirovî ji bo zanîn, afirînerî û xwe-pêşxistinê bê sînor dibîne. Her çend Pico ji ber hin nêrînên xwe yên wêrek rastî rexneyên Dêrê hatibe jî, “Gotara” wî yek ji tekstên herî bibandor ên serdema Ronesansê dimîne.

Mînak 5: Marsilio Ficino (1433-1499) û Neoplatonîzma Ronesansê.

Marsilio Ficino, fîlozof, teolog û wergêrekî girîng ê Floransî, roleke navendî di vejandin û belavkirina felsefeya Platonîk û Neoplatonîk de di serdema Ronesansê de lîst.2 Bi piştgiriya aborî ya Cosimo de’ Medici, serokê malbata Medici ya bi hêz, Ficino “Akademiya Platonîk” li Floransayê (li dora villa Careggi) birêve bir, ku ew ne saziyeke fermî, lê komeke nefermî ya zanyar û rewşenbîran bû ku li ser felsefeya Platonîk nîqaş dikirin û lêkolîn dikirin.2

Katkîya herî mezin a Ficino wergerandina hemû diyalogên Platon ji Yewnanî bo Latînî bû, ku cara yekem bû ku tevahiya korpusa Platon ji bo xwendevanên Rojava yên ku Yewnanî nizanibûn, bi awayekî berfireh peyda dibû.² Wî herwiha berhemên girîng ên Neoplatonîstên wekî Plotînus û nivîsên Hermetîk jî wergerandin. Ficino ne tenê wergêr bû, lê di heman demê de şîrovekar û fîlozofekî orîjînal bû ku hewl dida felsefeya Platonîk bi teolojiya Xiristiyanî re li hev bîne.² Di berhema xwe ya sereke, Theologia Platonica de immortalitate animorum (Teolojiya Platonîk li ser Nemiriya Giyanan), wî argumanên felsefî ji bo nemiriya giyanê mirovî pêşkêş kir û hewl da ku lihevhatina di navbera aqil û baweriyê de nîşan bide.

Yek ji têgehên herî bibandor ên ku Ficino pêş xist, têgeha “evîna Platonîk” (amor platonicus) bû.¹⁶ Li gorî Ficino, evîn ne tenê hestek e, lê hêzeke kozmîk e ku hemû tiştan bi hev ve girêdide û giyanê mirovî ber bi bedewiya îlahî û Xwedê ve bilind dike. Ev têgeh bandoreke kûr li ser huner, wêje û ramana Ronesansê kir û bû yek ji mijarên sereke yên helbest û traktatên evînê. Xebatên Ficino û Akademiya Platonîk a Floransayê, Platonîzmê wekî alternatîfek ji Arîstotelîzma skolastîk re pêşkêş kir û beşdarî dewlemendkirina jiyana rewşenbîrî ya Ronesansê bû.

Huner û Mîmarî: Teknîk, Şêwaz û Hunermendên Sereke

Huner û mîmarî di serdema Ronesansê de gihîştin asteke nû ya pêşketin û hostayiyê, ku bi vegera li îdealên klasîk, eleqeya bi cîhana mirovî û xwezayî re, û bikaranîna teknîkên nû dihat nasîn.² Hunermendên Ronesansê ne tenê wekî pîşekar, lê wekî rewşenbîr û afirînerên ku li ser teoriyên hunerê û cîhê hunerê di civakê de difikirîn, dihatin dîtin.

Teknîkên Nû di Hunerê de: 8

Yek ji nûjeniyên herî girîng ên hunera Ronesansê pêşxistina perspektîfa lînerî bû. Ev sîstemeke matematîkî bû ku dihêlist hunermendan îluzyona kûrahî û fezaya sê-beşî li ser rûxarekî du-beşî (wek tablo an dîwar) biafirînin. Mîmar Filippo Brunelleschi wek yek ji pêşengên vê teknîkê tê dîtin, û teorîsyenê hunerê Leon Battista Alberti ew di pirtûka xwe ya bi navê De pictura (Li ser Nîgarkêşiyê, 1435) de bi awayekî sîstematîk formule kir.20 Nîgarkêşê wek Masaccio di freskoya xwe ya navdar Sêgoşeya Pîroz (Trinità) de ev teknîk bi hostayiyeke mezin bikar anî û bandoreke kûr li ser hunermendên paşerojê kir.

Teknîkeke din a girîng sfumato bû, ku bi taybetî bi Leonardo da Vinci re têkildar e. Sfumato (bi Îtalî tê wateya “wek dûmanê” an “mijî”) teknîkek e ku tê de reng û ton bi awayekî ewqas nerm û hêdî hêdî li hev tên xistin ku derbasbûnên tûj û xetên zelal namînin, û hestekî nermî û kûrahiya atmosferîk dide berhemê. Ev teknîk bi awayekî herî berbiçav di portreya navdar a Mona Lisa de tê dîtin.

Chiaroscuro (bi Îtalî tê wateya “ronahî-tarî”) jî teknîkeke din bû ku di Ronesansê de gelek hate bikaranîn. Ew li ser bikaranîna kontrastên xurt ên di navbera beşên ronî û tarî yên berhemê de ava dibe, ji bo ku hesta qeware (volume), dramatîzm û realîzmê zêde bike. Hunermendên wek Masaccio û paşê jî Leonardo û Caravaggio (di serdema Barok de) di bikaranîna vê teknîkê de hosta bûn.

Her çend boyaxa rûn li Bakurê Ewropayê (bi taybetî li cem hunermendên Flemenk ên wek Jan van Eyck) zûtir û bi awayekî berfirehtir hatibe pêşxistin jî, hunermendên Îtalî jî di serdema Ronesansê de hêdî hêdî dest bi bikaranîna wê kirin. Boyaxa rûn, li gorî teknîkên kevneşopî yên wek tempera û freskoyê, derfetên zêdetir ji bo afirandina rengên geş û têr, hûrgiliyên nazik, û tebeqeyên transparan (glazing) dida hunermendan.

Ji bilî van teknîkan, eleqeyeke mezin bi rastiya anatomîk re hebû. Hunermendên Ronesansê, bi îlhama ji peykerên klasîk û bi ruhê lêkolîner ê humanîzmê, hewl didan ku laşê mirovî bi awayekî rast û li gorî struktura wî ya anatomîk teswîr bikin.⁸ Hin hunermend, wek Leonardo da Vinci û Michelangelo, heta dest bi dîseksiyona laşên mirovan kirin (ku di wê demê de karekî pir bi nîqaş bû) ji bo ku anatomiyê baştir fêm bikin û di berhemên xwe de bi kar bînin. Ev eleqeya bi anatomiyê re ne tenê ji bo realîzmê bû, lê di heman demê de îfadeya nêrîna humanîst bû ku laşê mirovî wekî afirînekî bêhempa û hêjayî lêkolînê didît.

Mînak 6: Leonardo da Vinci (1452-1519): Berhem û Katkîyên Wî.

Leonardo da Vinci yek ji kesayetên herî berbiçav û pirralî yên Ronesansê ye, ku ne tenê wekî nîgarkêşekî mezin, lê di heman demê de wekî peykersaz, mîmar, muzîkjen, zanyar, matematîkzan, endezyar, dahêner, anatomîst, jeolog, kartograf, botanîst û nivîskar jî tê nasîn.8 Ew bi rastî jî mînaka îdeal a “Mirovê Ronesansê” (Uomo Universale) bû, ku meraqeke bêdawî ji bo hemû aliyên cîhanê û jiyanê hebû.8

Di warê nîgarkêşiyê de, berhemên wî yên herî navdar ev in:

• Mona Lisa (La Gioconda) (n. 1503-1519): Ev portreya enigmatîk a jinekê, ku îro li Muzeya Louvre li Parîsê ye, dibe ku portreya herî navdar a cîhanê be. Leonardo di vê berhemê de teknîka sfumato bi hostayiyeke bêhempa bikar aniye, ku bişirîna razdar a jinikê û kûrahiya psîkolojîk a portreyê xurt dike.¹⁷
• Şîva Dawî (The Last Supper) (n. 1495-1498): Ev freskoya monumental, ku li ser dîwarê refektoriya keşîşxaneya Santa Maria delle Grazie li Mîlanoyê ye, kêliya ku Îsa ji şagirtên xwe re dibêje ku yek ji wan dê îxanetê lê bike, teswîr dike. Leonardo di vê berhemê de perspektîfa lînerî bi awayekî hostayî bikar aniye ji bo ku balê bikişîne ser fîgura navendî ya Îsa, û her yek ji şagirtan bi îfadeyên rû û tevgerên laş ên ku karakter û reaksiyonên wan ên psîkolojîk nîşan didin, teswîr kiriye.¹⁷
• Bakîreya Keviran (Virgin of the Rocks) (guhertoya yekem n. 1483-1486, guhertoya duyem n. 1495-1508): Di van her du guhertoyên vê tabloyê de (yek li Louvre, yek li National Gallery, London), Leonardo kompozîsyoneke pîramîdal a fîguran di nav dîmeneke kevirî û razdar de bikar tîne, û bi teknîka chiaroscuro qeware û kûrahiyê dide fîguran.¹⁷

Ji bilî van şaheseran, Leonardo gelek nîgar û xêzên din jî çêkirine. Lêbelê, girîngiya wî ne tenê di hunerê de bû. Defterên wî yên ku bi hezaran rûpelên têbinî û xêzan li xwe digirin, şahidiya meraq û lêkolînên wî yên bêhempa di warên cuda yên zanist û teknolojiyê de ne.¹¹ Wî lêkolînên hûrgilî li ser anatomîya mirovî (bi rêya dîseksiyona zêdetirî 30 laşan), anatomîya berawirdî ya ajalan, botanîk, jeolojî, hîdrolîk, optîk û aerodînamîkê kirine. Wî gelek makîne û amûrên nûjen sêwirandine, wek makîneyên firînê (wek helîkopter û ornitopter), tank, wesayîta zirxî, û amûrên hîdrolîk. Her çend gelek ji van sêwiranên wî di dema wî de nehatibin çêkirin jî, ew şahidiya zîrekiya wî ya dahênerî û nêrîna wî ya pêşerojî ne.

Mînak 7: Michelangelo Buonarroti (1475-1564): Peyker û Nîgar.

Michelangelo yek ji hostayên herî mezin ên Ronesansa Bilind û Manîerîzmê bû, ku bi taybetî wekî peykersazekî bêhempa tê nasîn, lê di heman demê de nîgarkêş, mîmar û helbestvanekî jêhatî bû.8 Berhemên wî bi hêza xwe ya îfadeyê, dramatîzma xwe ya dijwar, û têgihiştina wî ya kûr a ji anatomiya mirovî re navdar in.

Di warê peykersaziyê de, şaheserên wî yên herî girîng ev in:

• David (1501-1504): Ev peykerê mermer ê monumental (zêdetirî 5 metre bilind), ku lehengê Încîlî Dawid di kêliya beriya şerê wî yê bi Golyat re teswîr dike, yek ji sembolên herî navdar ên Ronesansê ye. Ew îdeala bedewiya mêranî ya klasîk, hêza fîzîkî û ruhanî, û baweriya bi serkeftina qenciyê li hemberî xirabiyê temsîl dike. Di eslê xwe de ji bo Katedrala Floransayê hatibû çêkirin, lê paşê li ber Palazzo Vecchio (avahiya rêveberiya bajêr) wekî sembola serxwebûn û wêrekiya Komara Floransayê hate danîn.¹⁸
• Pietà (1498-1499): Ev peykerê mermer ê bi hestiyarî, ku Meryema bakîre Îsayê mirî piştî xaçkirinê hembêz dike, li Bazîlîkaya St. Peter li Vatîkanê ye. Michelangelo di vê berhemê de hostayiyeke teknîkî ya bêhempa di karê mermer de nîşan dide, û di heman demê de hestên kûr ên xemgînî, rehm û ruhanîyetê îfade dike.¹⁸
• Peykerên ji bo gorra Papa Julius II, di nav de peykerê navdar ê Mûsa (n. 1513-1515), ku bi hêz û heybeta xwe ya pêxemberane tê nasîn.
• Peykerên ji bo Kapela Medici li Floransayê (n. 1520-1534), wek fîgurên alegorîk ên Roj, Şev, Berbang û Êvarê.

Di warê nîgarkêşiyê de, karê herî mezin ê Michelangelo xemilandina banê Kapela Sîkstînê li Vatîkanê ye (1508-1512).³ Ev projeyeke mezin bû ku ji aliyê Papa Julius II ve hatibû komîsyonkirin. Michelangelo di nav çar salan de bi tena serê xwe (bi alîkariya hindik) banê kapelê bi rêzefreskoyên monumental xemiland, ku dîmenên ji Pirtûka Destpêkê (Genesis) vedibêjin, di nav de afirandina dinyayê, afirandina Adem û Hewayê, gunahê yekemîn, û Tofana Nûh. Fîgura herî navdar a van freskoyan Afirandina Adem e, ku tê de tiliya Xwedê hema hema digihîje tiliya Adem û jiyanê dide wî. Van freskoyan bi hêza xwe ya dramatîk, fîgurên xwe yên peykerî û enerjîk, û bikaranîna rengên geş navdar in. Paşê, Michelangelo dîsa li Kapela Sîkstînê xebitî û freskoya mezin a Roja Dawî (The Last Judgment) (1536-1541) li ser dîwarê altarê çêkir, ku dîmenekî bi heybet û tirsnak ê roja qiyametê teswîr dike.¹⁸

Di warê mîmariyê de jî, Michelangelo katkîyên girîng kirine, wek sêwirandina qubeya Bazîlîkaya St. Peter li Romayê (ku piştî mirina wî hate temamkirin), Pirtûkxaneya Laurentian li Floransayê, û plansaziya Piazza del Campidoglio li Romayê.¹⁸

Mînak 8: Raphael (Raffaello Sanzio da Urbino) (1483-1520): Ahenga Klasîk.

Raphael, ligel Leonardo û Michelangelo, yek ji sê hostayên mezin ên Ronesansa Bilind tê hesibandin.8 Berhemên wî bi aheng, zelalî, hevsengî û bedewiya xwe ya îdeal navdar in, û ew bi gelemperî wekî sentezkerê destkeftiyên hunerî yên Ronesansa Zû û hevdemên xwe tê dîtin.19

Berhemên wî yên herî girîng ên ku li Vatîkanê ji bo Papa Julius II û Leo X çêkirine, freskoyên di “Stanze” (odeyên papayan) de ne. Ji van, ya herî navdar Dibistana Atînayê (The School of Athens) (n. 1509-1511) ye, ku di Stanza della Segnatura de ye.¹⁹ Ev fresko komeke mezin ji fîlozof, zanyar û matematîkzanên Yewnana kevnar di nav avahiyeke mîmarî ya klasîk a bi heybet de teswîr dike. Di navenda kompozîsyonê de Platon (ku rûyê Leonardo da Vinci lê hatiye dayîn) û Arîstoteles radiwestin, ku her yek îşaret bi çavkaniya zanîna xwe dike (Platon ber bi esmanan, Arîstoteles ber bi erdê ve). Ev berhem wekî sembola lihevhatina felsefeya klasîk û teolojiya Xiristiyanî, û herwiha wekî pîrozkirina aqil û zanînê tê şîrovekirin.

Raphael herwiha bi gelek nîgarên xwe yên Madonnayan (Meryema bakîre bi zarok Îsa re) navdar e. Ji vana, Madonna Sistine (n. 1512), Madonna del Prato (Madonna of the Meadow) (n. 1506) ¹⁹, û Madonna della Seggiola (Madonna of the Chair) (n. 1513-1514) hin ji yên herî naskirî ne. Di van berheman de, Raphael bi hostayiyeke mezin nermî, bedewî û ruhanîyeta dayik û zarokê pîroz îfade dike.

Ji bilî fresko û Madonnayan, Raphael portrevanekî jêhatî bû. Portreya wî ya Baldassare Castiglione (n. 1514-1515), nivîskarê Pirtûka Begzade, yek ji portreyên herî baş ên Ronesansê tê hesibandin, ku karakter û kesayetiya modelê bi awayekî kûr û zindî nîşan dide.¹⁹

Her çend Raphael di temenekî ciwan de (37 salî) miribe jî, bandora wî li ser hunera Ewropî ji bo sedsalan berdewam kir. Şêwaza wî ya klasîk, ahengdar û îdealîzekirî bû modelek ji bo gelek nifşên hunermendan.

Mînak 9: Filippo Brunelleschi (1377-1446) û qubeya Katedrala Floransayê.

Filippo Brunelleschi, zêrker, peykersaz û mîmarê Floransî, yek ji kesayetên bingehîn ên ku destpêka mîmariya Ronesansê şekil dane tê hesibandin.2 Ew bi taybetî bi sêwirandin û endezyariya qubeya mezin a Katedrala Floransayê (Santa Maria del Fiore) navdar e, ku yek ji serkeftinên herî mezin ên endezyariya Ronesansê ye.20

Avakirina Katedrala Floransayê di sala 1296an de dest pê kiribû, lê heta destpêka sedsala 15an pirsgirêka çêkirina qubeyekê ji bo valahiya mezin a heştgoşeyî ya li ser xaçerêya dêrê (bi qasî 45 metre fireh) nehatibû çareserkirin. Qubeyeke wisa mezin bi teknîkên avahîsaziyê yên kevneşopî yên wê demê nedikarî bihata çêkirin, ji ber ku pêdivî bi îskeleyeke darîn a pir mezin û biha hebû ku ji erdê heta bilindahiya qubeyê bihata avakirin. Brunelleschi, piştî ku di pêşbirkekê de di sala 1418an de hate hilbijartin, çareseriyeke nûjen û wêrek pêşniyar kir.²⁰ Wî qubeyeke du-qatî (double-shell) sêwirand ku bêyî îskeleya navendî ya kevneşopî, bi bikaranîna teknîkên nû yên wekî rêzkirina kerpîçan bi şêwaza hestiyê masî (herringbone pattern) û zincîrên ji kevir û hesin ji bo xurtkirina strukturê, hate avakirin.²⁰ Wî herwiha makîne û amûrên nû yên ji bo hilkişandina materyalan û avakirina qubeyê îcad kirin. Avakirina qubeyê di sala 1420an de dest pê kir û di sala 1436an de temam bû, û ew bû sembola zîrekî û hêza Floransayê.²⁰

Ji bilî qubeyê, Brunelleschi di vejandina prensîbên perspektîfa lînerî de jî roleke pêşeng lîst.²⁰ Wî bi du panelên nîgarkirî (ku îro winda ne) nîşan da ka çawa dikare fezaya sê-beşî bi awayekî matematîkî li ser rûxarekî du-beşî were teswîrkirin. Ev keşfa wî bandoreke şoreşgerî li ser nîgarkêşî û peykersaziya Ronesansê kir.

Karên din ên girîng ên Brunelleschi ev in: Ospedale degli Innocenti (Nexweşxaneya Sêwiyan), ku yek ji mînakên herî pêşîn ên mîmariya Ronesansê ye bi stûnên xwe yên Korîntî û kemerên xwe yên nîv-daîreyî; Sacristiya Kevin a dêra San Lorenzo, ku wekî gorra malbata Medici hatiye sêwirandin û mînakeke bêkêmasî ya bikaranîna formên geometrîk û proporsiyonên klasîk e; û Kapela Pazzi li dêra Santa Croce, ku bi zerafet û ahenga xwe ya mîmarî navdar e.²⁰

Mînak 10: Donatello (Donato di Niccolò di Betto Bardi) (n. 1386-1466) û vejîna peykerê serbest.

Donatello yek ji peykersazên herî bibandor û nûjen ên Ronesansa Zû li Floransayê bû.2 Ew bi hostayiya xwe ya di karê materyalên cuda de (mermer, bronz, dar) û bi şiyana xwe ya ji bo afirandina fîgurên ku hem realîst in hem jî bi hest û kesayetiyeke xurt in, tê nasîn.

Yek ji katkîyên herî girîng ên Donatello vejandina peykerê tazî yê serbest (freestanding nude sculpture) bû, ku ji serdema antîk ve hema hema bi tevahî ji holê rabibû. Peykerê wî yê bronz ê David (n. 1440î) yekemîn peykerê mezin ê tazî yê serbest ê Ronesansê ye.²¹ Ev peyker, ku Dawidê ciwan piştî kuştina Golyat bi awayekî aram û xwebawer nîşan dide, ne tenê ji ber tazîbûna xwe, lê ji ber bedewiya xwe ya klasîk û îfadeya xwe ya psîkolojîk jî girîng e. Ew sembola serkeftina qelsiyê li hemberî hêzê û rûmeta mirovî ye.

Donatello di peykerên xwe yên ji bo cihên giştî de jî realîzm û îfadeya kesayetiyê derxist pêş. Peykerên wî yên St. Mark û St. George (n. 1411-1417) ji bo nişên derveyî yên dêra Orsanmichele li Floransayê, mînakên hêja yên şiyana wî ne ku fîguran bi awayekî zindî û bi hêz teswîr bike.²¹ Peykerê St. George, bi pozîsyona xwe ya xwebawer û îfadeya xwe ya mêrxas, yek ji îkonên hunera Ronesansê ye.

Donatello di warê teknîkê de jî nûjeniyên girîng kir. Wî teknîka schiacciato (reliefê pirr tenik an jî “pelişandî”) îcad kir, ku tê de bi rêya karkirina pirr hûr a li ser rûyê kevirî, îluzyona kûrahî û atmosfera fezayî diafirand. Mînaka herî baş a vê teknîkê reliefê St. George Ejdeha Dikuje (n. 1417) ye ku li bin peykerê St. George li Orsanmichele hatiye danîn.²¹

Ji bilî van, Donatello gelek berhemên din ên girîng jî afirandine, wek peykerê siwarî yê bronz ê Gattamelata li Paduayê (yekemîn peykerê siwarî yê mezin ji serdema Romayê ve) ²¹, peykerê darîn ê Mecdeliya Poşman (Mary Magdalene), û gelek relief û peykerên din ji bo dêr û cihên giştî. Xebatên Donatello bandoreke kûr li ser peykersazên paşerojê, di nav de Michelangelo, kir.

Mînak 11: Nûjeniyên di mîmariyê de: Alberti û Palladio.

Ji bilî Brunelleschi, du mîmarên din ên ku di şekildana mîmariya Ronesansê de roleke navendî lîstin Leon Battista Alberti û Andrea Palladio bûn.2

Leon Battista Alberti (1404-1472) ne tenê mîmar bû, lê di heman demê de humanîst, teorîsyenê hunerê, nivîskar û matematîkzan bû. Ew mînakeke din a “Mirovê Ronesansê” bû. Pirtûka wî ya li ser mîmariyê, De re aedificatoria (Li ser Hunerê Avahîsaziyê), ku li ser bingeha De architectura ya Vitruvius (mîmarê Romayî yê sedsala 1an B.Z.) hatibû nivîsandin, bû pirtûkeke bingehîn ji bo teoriya mîmariya Ronesansê.² Alberti di vê pirtûkê de prensîbên mîmariya klasîk (wek sîmetrî, proporsiyon, bikaranîna stûnên klasîk) şîrove kir û rola mîmar wekî rewşenbîrekî ku divê ne tenê di warê teknîkî de, lê di heman demê de di warê teorîk û felsefî de jî jêhatî be, destnîşan kir.²³ Karên wî yên mîmarî yên girîng fasada Palazzo Rucellai li Floransayê ye, ku tê de wî stûnên klasîk (Doric, Ionic, Corinthian) li ser sê qatan bikar anîne, û dêra Sant’Andrea li Mantuayê, ku bi fasada xwe ya bi şêwaza kevaneke serkeftinê ya Romayî (triumphal arch) û bi plana xwe ya nûjen navdar e.²³

Andrea Palladio (1508-1580) mîmarê herî bibandor ê Ronesansa Dereng li Îtalyayê û yek ji mîmarên herî bibandor ên hemû deman tê hesibandin.²³ Ew bi taybetî bi sêwirandina vîllayên (malên mezin ên li derveyî bajaran) ji bo esilzadeyên dewlemend ên herêma Venetoyê navdar e. Şêwaza wî, ku wekî “Palladianîzm” tê nasîn, bi giranîdana ser sîmetrî, proporsiyonên harmonîk, û bikaranîna hêmanên mîmariya perestgehên Romayî (wek portîkoyên bi stûn û pedîmentan) di avahiyên sivîl de tê diyarkirin.²³ Pirtûka wî ya bi navê I quattro libri dell’architettura (Çar Pirtûkên Mîmariyê), ku di sala 1570î de hate weşandin û tê de sêwiran û teoriyên wî hatine pêşkêşkirin, bandoreke mezin li ser mîmariya Ewropî û Amerîkî ya sedsalên 17an, 18an û 19an kir.²³ Yek ji berhemên wî yên herî navdar Villa Rotonda (Villa Almerico Capra) li nêzîkî Vicenzayê ye, ku avahiyeke bi tevahî sîmetrîk e bi planeke navendî û çar fasadên wekhev ên ku her yek xwedî portîkoyeke bi şêwaza perestgehê ye.²³

Wêje: Zimanê Neteweyî, Cûre û Nivîskarên Girîng

Serdema Ronesansê di warê wêjeyê de jî serdemeke guhertin û pêşketinên mezin bû. Her çend zimanê Latînî wekî zimanê zanyarî, teolojî û perwerdehiya bilind girîngiya xwe parastibe jî, yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên wêjeya Ronesansê zêdebûna bikaranîn û pêşxistina zimanên neteweyî (vernacular) yên Ewropî (wek Îtalî, Fransî, Spanî, Îngilîzî) wekî zimanên wêjeyî bû.¹⁰ Nivîskarên wekî Dante, Petrarch û Boccaccio li Îtalyayê di sedsala 14an de rê li ber vê yekê vekiribûn, û ev meyl di sedsalên 15an û 16an de li seranserê Ewropayê xurt bû.

Cûreyên wêjeyî yên klasîk ên wekî helbesta epîk, helbesta lîrîk, trajedî, komedî, satîr û diyaloga felsefî ji nû ve hatin vejandin û li gorî hewcedarî û zewqên serdemê hatin adaptasyonkirin.¹⁴ Mijarên ku di wêjeya Ronesansê de derketin pêş, pirralî bûn: evîn (bi taybetî evîna Petrarchî ya îdealîzekirî), xwezayî, rûmet û potansiyela mirovî, qehremaniya şovalye û begzadeyan, siyaset û rêveberî, exlaq û adetên civakî, û rexnekirina gendelî û kêmasiyên civakê.¹⁰ Humanîzmê bandoreke kûr li ser naverok û şêwaza wêjeyê kir, bi giranîdana ser tecrubeyên mirovî, psîkolojiya karakteran, û bikaranîna zimanekî zelal û elegant.

Mînak 12: Petrarch û Canzoniere.

Wekî ku berê jî hate gotin, Canzoniere ya Petrarch ne tenê ji bo pêşxistina humanîzmê, lê di heman demê de ji bo pêşketina helbesta lîrîk a Ewropî jî xwedî girîngiyeke bingehîn e.13 Petrarch bi vê berhema xwe forma soneyê (bi taybetî “soneya Petrarchî” ya ku ji oktav û sestetê pêk tê) tekûz kir û ew kir amûreke sereke ji bo îfadekirina hestên evînî yên tevlihev û kûr.13 Helbestên wî bi analîza xwe ya hûrgilî ya li ser psîkolojiya evîndar, bikaranîna metafor û sembolên orîjînal, û zimanê xwe yê muzîkal û elegant navdar in. Bandora Petrarchîzmê (Petrarchism), ango şopandina şêwaz û mijarên Petrarch, li ser helbesta lîrîk a Îtalî, Fransî, Spanî û bi taybetî Îngilîzî (wek li cem Shakespeare û Sidney) ji bo sedsalan berdewam kir.

Mînak 13: Giovanni Boccaccio (1313-1375) û Decameron.

Decameron (n. 1349-1352), şahesera Giovanni Boccaccio, berhevokek ji sed çîrokan e ku di çarçoveyeke giştî de hatine bicîkirin: komek ji heft jin û sê mêrên ciwan ji ber belaya webaya ku di sala 1348an de li Floransayê belav bûye, direvin gundewariyê û ji bo ku wextê xwe derbas bikin, her yek ji wan ji bo deh rojan her roj çîrokekê vedibêje.14 Çîrokên Decameronê pirralî ne; ew ji çîrokên henekî û erotîk bigire heta çîrokên trajîk û exlaqî di nav xwe de dihewînin. Boccaccio di van çîrokan de bi zimanekî zindî, realîst û gelek caran bi îroniyeke nazik, tabloyek berfireh a jiyana civakî, adet û exlaqê serdema xwe, bi taybetî ya çîna bazirgan a bajarî, pêşkêş dike. Ew karakterên ji hemû beşên civakê (bazirgan, esnaf, keşîşe, gundî, esilzade) bi awayekî jêhatî teswîr dike û qelsî û hêzên mirovî bi awayekî bêperde nîşan dide. Decameron ne tenê wekî yek ji bingehên proza Îtalî ya modern tê hesibandin, lê di heman demê de bandoreke mezin li ser nivîskarên paşerojê li seranserê Ewropayê (wek Chaucer û Shakespeare) kiriye.

Mînak 14: Niccolò Machiavelli (1469-1527) û Mîr (Il Principe).

Il Principe (Mîr), ku ji aliyê dîplomat û ramangêrê siyasî yê Floransî Niccolò Machiavelli ve di sala 1513an de hatiye nivîsandin (lê piştî mirina wî di 1532an de hatiye weşandin), yek ji berhemên herî bibandor, nîqaşkirî û gelek caran şaşfêmkirî yên ramana siyasî ya Rojava ye.8 Di vê pirtûka kurt lê xurt de, Machiavelli bi zimanekî rasterast û pragmatîk şîretan li mîrekî (desthilatdarekî) nû dike ka çawa dikare desthilatdariya xwe bi dest bixe, wê xurt bike û biparêze.24 Nêzîkatiya Machiavelli bi realîzma xwe ya tund û bi îdiaya xwe ya ku siyaset divê ji exlaqê kevneşopî yê Xiristiyanî cuda were nirxandin, navdar e.24 Ew amaje dike ku ji bo parastina dewletê û misogerkirina aramiyê, dibe ku mîr neçar bimîne ku karên ku wekî “neexlaqî” an “zalimane” tên dîtin bike, wek xapandin, şikandina sozê, an jî bikaranîna tundiyê. Li gorî wî, ji bo mîrekî çêtir e ku jê bitirsin ne ku jê hez bikin, eger nekaribe herduyan bi hev re bi dest bixe. Têgeha “Machiavellianism” ji bo danasîna polîtîkayeke siyasî ya bêrehm, fêlbaz û tenê li ser berjewendiyê ava bûye, ji vir tê. Her çend gelek caran wekî parêzvanê tîraniyê û bêexlaqiyê hatibe şermezarkirin jî, hin lêkolîner Machiavelli wekî realîstekî siyasî yê ku hewl dida qanûnên objektîf ên siyasetê keşf bike, an jî wekî welatparêzekî Îtalî ku li yekîtî û rizgariya Îtalyayê ji destê hêzên biyanî digeriya, dibînin. Mîr bandoreke kûr û mayînde li ser ramana siyasî ya modern kiriye.

Mînak 15: Baldassare Castiglione (1478-1529) û Pirtûka Begzade (Il Cortegiano).

Il Libro del Cortegiano (Pirtûka Begzade/Mirovê Derbarê), ku ji aliyê dîplomat û nivîskarê Îtalî Baldassare Castiglione ve hatiye nivîsandin û di sala 1528an de hatiye weşandin, di forma diyalogê de ye û îdeala “begzadeyê Ronesansê” (Renaissance courtier) teswîr dike.14 Diyalog li derbara Dûkê Urbino di navbera komek ji esilzade û xatûnên zana de derbas dibe, ku ew li ser taybetmendiyên ku divê mirovekî derbarê yê îdeal xwediyê wan be, nîqaş dikin. Li gorî Castiglione, divê begzade ne tenê di hunerên şer û werzişê de jêhatî be, lê di heman demê de divê xwedî perwerdehiyeke berfireh a humanîst (di wêje, muzîk, nîgarkêşî û zimanên klasîk de), xulqekî xweş, zerafet û behreyeke axaftinê ya bibandor be.14 Yek ji têgehên navendî yên pirtûkê sprezzatura ye, ku tê wateya hostayî û jêhatîbûna ku bi awayekî ewqas xwezayî û bê hewldan xuya dike ku kes hîs nake ka çiqas ked û hînbûn li pişt wê heye. Pirtûka Begzade ne tenê li Îtalyayê, lê li seranserê Ewropayê jî pir populer bû û bû rêberek ji bo tevger, perwerdehî û îdeala kesayetiya arîstokrasiya Ewropî ji bo sedsalan. Ew yek ji berhemên herî girîng e ku ruh û nirxên çanda Ronesansê îfade dike.

Mînak 16: Ludovico Ariosto (1474-1533) û Orlando Furioso.

Orlando Furioso (Orlando Dîn), helbesta epîk a dirêj a Ludovico Ariosto, yekem car di sala 1516an de hate weşandin û paşê di guhertoyên berfirehtir de di salên 1521 û 1532an de ji nû ve hate çapkirin.14 Ev berhem, ku li ser bingeha çîrokên şovaliyên serdema Charlemagne (bi taybetî li ser karakterê Orlando/Roland) ava bûye û berdewamiya helbesta Matteo Maria Boiardo ya bi navê Orlando Innamorato (Orlando Evîndar) ye, yek ji şaheserên wêjeya Ronesansa Îtalî tê hesibandin.14 Orlando Furioso têkeliyeke hostayî ya ji evîn, serpêhatî, şer, sêrbazî û fantaziyê ye, ku bi zimanekî dewlemend û elegant, û bi îroniyeke nazik û gelek caran bi henekî hatiye nivîsandin. Çîroka navendî li ser dînîtî û harîbûna şovalyeyê navdar Orlando ye piştî ku ew ji evîna xwe ya bêbersiv ji bo prensesa Cathay Angelica bêhêvî dibe. Lêbelê, helbest gelek çîrokên din ên bi hev ve girêdayî yên şovalye, xatûn, sêrbaz û afirîdên efsûnî jî di nav xwe de dihewîne, ku li seranserê Ewropa, Afrîka û hetta li ser heyvê diqewimin. Ariosto teknîkên vegotinê yên tevlihev bikar tîne, wek derbasbûna ji çîrokekê bo çîrokeke din (entrelacement), şîroveyên rasterast ên vebêjer, û lîstina bi hêviyên xwendevan re. Orlando Furioso ne tenê ji ber çîroka xwe ya balkêş û karakterên xwe yên zindî, lê ji ber hostayiya xwe ya helbestî û nêrîna xwe ya berfireh a li ser sifatê mirovî jî pir hate ecibandin û bandoreke mezin li ser wêjeya epîk û romanî ya Ewropî ya paşerojê kir.

Zanist û Teknolojî: Keşfên Nû û Zanyarên Pêşeng

Her çend Ronesans bi gelemperî wekî serdemeke geşbûna huner û wêjeyê tê dîtin jî, di warê zanist û teknolojiyê de jî pêşketin û guhertinên girîng çêbûn ku bingeha Şoreşa Zanistî ya sedsala 17an amade kirin.¹¹ Ruhê lêpirsînê, meraq û rexnegiriyê yê humanîzmê, ligel vejandina tekstên zanistî yên klasîk û giranîdana zêdetir ser çavdêriya rasterast a xwezayê û ezmûnê, rê li ber têgihiştinên nû yên li ser gerdûn û laşê mirovî vekir.⁸

Vejandina tekstên zanistî yên nivîskarên Yewnanî û Romayî yên wekî Ptolemeyos (astronomî), Galen (pizîşkî), Arşîmed (matematîk û fîzîk), û Pliny (xwezanasî) ji bo zanyarên Ronesansê çavkaniyeke girîng a zanînê bû. Lêbelê, ew tenê bi dubarekirina otorîteyên kevnar razî nebûn; wan dest bi rexnekirin û ceribandina teoriyên wan kirin û li ser bingeha çavdêriyên xwe yên nû ew sererast kirin an jî red kirin.

Di warê teknolojiyê de jî hin pêşketin çêbûn. Ji bilî dahênana çapxaneyê, ku berê hate behs kirin, di warên wekî keştîvanî (sêwirana keştiyên baştir ên wekî karavelê), kartografî (çêkirina nexşeyên rasttir), amûrên navîgasyonê (wek kumpas û astrolabê), endezyariya leşkerî (wek sêwirana kelehên nû – bastion fortresses) û endezyariya sivîl (wek teknîkên avakirina qubeyan) de jî nûjenî hatin kirin.¹¹ Defterên Leonardo da Vinci tijî sêwiranên makîne û amûrên teknolojîk ên pêşketî ne, ku şahidiya ruhê dahênerî yê serdemê ne.¹¹

Mînak 17: Nicolaus Copernicus (1473-1543) û teoriya Heliosentrîk.

Nicolaus Copernicus, astronom û matematîkzanê Polonî, bi pirtûka xwe ya şoreşgerî De revolutionibus orbium coelestium (Li ser Zivirîna Gokanên Esmanî), ku di sala mirina wî 1543an de hate weşandin, yek ji guhertinên herî mezin di dîroka zanistê de pêk anî.11 Di vê pirtûkê de, Copernicus modela heliosentrîk (Roj-navendî) ya sîstema rojê pêşniyar kir, ku tê de Roj li navendê radiweste û Erd û gerestêrkên din li dora wê dizivirin. Ev teorî li dijî modela geosentrîk (Erd-navendî) ya Ptolemeyos bû, ku ji serdema Yewnana kevnar ve hatibû qebûlkirin û ji aliyê Dêra Katolîk ve jî wekî rastiya fermî dihat piştgirîkirin. Li gorî modela geosentrîk, Erd li navenda gerdûnê sabit bû û Roj, Heyv û gerestêrk li dora wê dizivirîn.

Copernicus ji ber sedemên matematîkî û estetîkî gihîştibû vê encamê. Wî dît ku modela heliosentrîk dikare tevgerên xuya yên gerestêrkan (wek tevgera paşverû an “retrograde”) bi awayekî hêsantir û ahengtir şîrove bike bêyî ku hewce bike ku meriv serî li sîstemên epîsaykil ên tevlihev ên Ptolemeyos bide. Her çend teoriya Copernicus di destpêkê de ji ber dijberiya wê ya bi têgihiştinên kevneşopî û otorîteya Dêrê re bi berxwedaneke mezin re rû bi rû ma û ji aliyê gelek kesan ve nehate qebûlkirin jî, ew bû bingeha Şoreşa Zanistî ya sedsala 17an û rê li ber xebatên astronomên mezin ên wekî Johannes Kepler û Galileo Galilei vekir, ku wan bi çavdêrî û hesabên xwe yên nû piştgirî da modela heliosentrîk û ew pêş xistin.

Mînak 18: Andreas Vesalius (1514-1564) û pêşketinên di anatomiyê de.

Andreas Vesalius, pizîşk û anatomîstê Flemenk ku li Îtalyayê (bi taybetî li Zanîngeha Paduayê) xebitî, bi pirtûka xwe ya bi navê De humani corporis fabrica libri septem (Heft Pirtûk li ser Avahiya Laşê Mirovan), ku ew jî di sala 1543an de (sala weşandina pirtûka Copernicus) hate weşandin, şoreşek di zanista anatomiyê de çêkir.11

Berî Vesalius, zanîna anatomiyê bi giranî li ser bingeha nivîsên Galen (pizîşkê Yewnanî yê sedsala 2an P.Z.) bû, ku lêkolînên xwe bi piranî li ser dîseksiyona ajalan (wek meymûnan) kiribû, ne li ser mirovan. Vesalius, bi ruhê lêkolîner ê Ronesansê, giringî da çavdêriya rasterast û dîseksiyona laşên mirovan. Wî bi xwe gelek dîseksiyon kirin û bi hûrgilî struktura laşê mirovî lêkolîn kir. Di pirtûka xwe de, wî gelek şaşiyên ku di nivîsên Galen de hebûn (ji ber ku Galen li ser ajalan xebitîbû) rast kirin û anatomiyeke pir rasttir û bi hûrgilîtir a laşê mirovî pêşkêş kir. De fabrica ne tenê ji ber naveroka xwe ya zanistî, lê di heman demê de ji ber nîgarên xwe yên anatomîk ên pir hûrgilî, hostayî û bi awayekî hunerî hatine çêkirin jî (ku tê gotin ji aliyê şagirtên Titian ve hatine xêzkirin) navdar e. Ev pirtûk bû bingeha anatomîya modern û bandoreke kûr li ser perwerdehiya pizîşkiyê û pratîka cerahiyê kir.

Mînak 19: Galileo Galilei (1564-1642) û bikaranîna teleskopê.

Her çend Galileo Galilei, fîzîknas, matematîkzan û astronomê Îtalî, zêdetir bi Şoreşa Zanistî ya sedsala 17an re tê girêdan jî, xebatên wî yên destpêkê û ruhê wî yê lêkolîner bi kûrahî di kevneşopiya Ronesansê de cih digirin.11 Galileo yek ji yekemîn kesan bû ku di destpêka sedsala 17an de (n. 1609-1610) teleskop, ku nû hatibû îcadkirin, ji bo çavdêriyên astronomîk bikar anî.

Bi saya teleskopê, Galileo gelek keşfên girîng kirin ku têgihiştina kevneşopî ya li ser gerdûnê hejandin û piştgirî dan teoriya heliosentrîk a Copernicus. Wî dît ku rûyê Heyvê ne hamar e, lê bi çiya û geliyan tije ye (wek Erdê); wî çar heyvokên herî mezin ên Jupiterê (ku wekî “heyvokên Galileî” tên nasîn) keşf kirin, ku nîşan dida ne hemû tişt li dora Erdê dizivirin; wî qonaxên Venusê çavdêrî kirin, ku îspat dikir Venus li dora Rojê dizivire, ne li dora Erdê; û wî dît ku Rêya Kadizê ji bêhejmar stêrkên ku bi çavên rût nayên dîtin pêk tê.¹¹ Van keşfan delîlên xurt ji bo modela heliosentrîk pêşkêş kirin û bingeha modela geosentrîk a Arîstotelesî-Ptolemeyî, ku ji aliyê Dêrê ve dihat parastin, lawaz kirin. Ji bilî astronomiyê, Galileo di warê fîzîkê de jî xebatên girîng kirin, bi taybetî li ser qanûnên tevgerê û ketina serbest a tiştan, ku bingeha mekanîka klasîk a Newton danîn.

Belavbûna Ronesansê li Ewropayê: Ronesansa Bakur û taybetmendiyên wê

Her çend Ronesans li Îtalyayê dest pê kir û li wir gihîşt lûtkeya xwe jî, bandora wê tenê bi Îtalyayê re sînordar nema. Fikr û şêwazên Ronesansê, bi rêya bazirganî, rêwîtiyên zanyar û hunermendan, çapkirina pirtûkan, û têkiliyên dîplomatîk, hêdî hêdî li seranserê Ewropayê belav bûn.³ Lêbelê, dema ku Ronesans gihîşt welatên li bakurê Alpê (wek Almanya, Holanda, Fransa, Îngilistan, Spanya), ew li gorî şert û mercên çandî, civakî, olî û siyasî yên her herêmê hate adaptasyonkirin û taybetmendiyên nû wergirtin. Ev tevgera ku wekî “Ronesansa Bakur” tê nasîn, hin cudahiyên girîng ji Ronesansa Îtalî nîşan da.

Yek ji cudahiyên sereke di giranîdana hunerî de bû. Dema ku hunera Îtalî zêdetir li ser îdealîzekirina forma mirovî, aheng û bedewiya klasîk disekinî, hunera Ronesansa Bakur bi gelemperî bi realîzma xwe ya hûrgilî û eleqeya xwe ya bi teswîrkirina jiyana rojane û detayên xwezayî re dihat nasîn. Hunermendên Bakur, bi taybetî yên Flemenk, di bikaranîna teknîka boyaxa rûn de pir hosta bûn, ku ev yek ji wan re derfet dida ku hûrgiliyên pir nazik, teksturên dewlemend û rengên geş û kûr biafirînin.

Cudahiyeke din di mijarên ku dihatin teswîrkirin de bû. Li Bakur, bi taybetî piştî destpêka Reformasyona Protestanî, eleqeyeke mezin bi mijarên olî yên ku li gorî têgihiştina Protestanî hatine şîrovekirin hebû. Herwiha, portre, dîmenên jiyana rojane (genre painting), û dîmenên xwezayî (landscape painting) jî di hunera Bakur de cihekî girîng digirtin.

Humanîzma li Bakurê Ewropayê jî hin taybetmendiyên xwe hebûn. Ew bi gelemperî wekî “Humanîzma Xiristiyanî” tê binavkirin, ji ber ku ew hewl dida ku prensîbên humanîst ên eleqeya bi mirov û xwendina klasîkan re, bi baweriya Xiristiyanî û reformkirina Dêrê re li hev bîne. Rewşenbîrên wekî Desiderius Erasmus ê Hollandî û Thomas More ê Îngilîz nûnerên sereke yên vê tevgerê bûn. Wan rexne li gendelî û skolastîzma Dêrê digirtin û daxwaza vegera li sadeyî û ruhanîyeta Xiristiyaniya destpêkê dikirin, bi giranîdana ser xwendina Încîlê ji çavkaniyên wê yên orîjînal.

Hin ji hunermendên herî girîng ên Ronesansa Bakur ev in:

• Jan van Eyck (n. 1390-1441): Nîgarkêşê Flemenk ku bi realîzma xwe ya hûrgilî, bikaranîna hostayî ya boyaxa rûn, û sembolîzma xwe ya tevlihev navdar e (mînak, Portreya Arnolfini, Altarpieceya Gentê).
• Albrecht Dürer (1471-1528): Nîgarkêş, gravurçêker û teorîsyenê hunerê yê Alman ku Ronesansa Îtalî bi kevneşopiya Bakur re li hev anî. Ew bi xêzên xwe yên hûrgilî, gravurên xwe yên hostayî (wek Melencolia I) û xwebportreyên xwe navdar e.
• Hans Holbein yê Ciwan (n. 1497-1543): Nîgarkêşê Alman ku bi portreyên xwe yên realîst ên kesayetên navdar ên Îngilîz (wek Henry VIII û Thomas More) tê nasîn.
• Pieter Bruegel yê Kal (n. 1525-1569): Nîgarkêşê Flemenk ku bi dîmenên xwe yên jiyana gundiyan û dîmenên xwezayî yên berfireh navdar e (wek Daweta Gundiyan, Nêçîrvanên di Berfê de).

Belavbûna Ronesansê li seranserê Ewropayê û adaptasyona wê li gorî şert û mercên herêmî nîşan dide ku ew ne tenê fenomeneke Îtalî bû, lê tevgereke çandî ya Ewropî ya berfireh bû. Ev yek girîngiya danûstandinên çandî û şiyana adaptasyon û ji nû ve şîrovekirina fikran li gorî kontekstên cihêreng destnîşan dike.

Xebatên wergirtî

1. Mûzexaneyên Serên Jêkirî û Ronesansên Şikestî – Botan Times, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://botantimes.com/muzexaneyen-seren-jekiri-u-ronesansen-sikesti/
2. scholarworks.indianapolis.iu.edu, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://scholarworks.indianapolis.iu.edu/bitstream/handle/1805/7880/The%20Evolution%20of%20Renaissance%20Classicism.pdf;sequence=1
3. The Renaissance – Western Civilization: A Concise History, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://louis.pressbooks.pub/westernciv/chapter/chapter16/
4. Renaissance: Causes, Characteristics, Impacts & More – UPSC Notes, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://testbook.com/ias-preparation/the-renaissance
5. Summary of The Impact of the Renaissance on European Culture …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.teachy.app/en/summaries/high-school/10th-grade/history-en/the-impact-of-the-renaissance-on-european-culture-and-society-38818
6. Quantitative Studies of the Renaissance Florentine Economy and …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://anthempress.com/quantitative-studies-of-the-renaissance-florentine-economy-and-society-pb
7. 5.4 Patronage and the art market in Renaissance Italy – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/the-renaissance/unit-5/patronage-art-market-renaissance-italy/study-guide/LvtxhhaTGTO8TgcI
8. Renaissance Humanism – Modern Art Terms and Concepts …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.theartstory.org/definition/renaissance-humanism/
9. Information technology and economic change: The impact of the …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://cepr.org/voxeu/columns/information-technology-and-economic-change-impact-printing-press
10. Home – Medieval and Renaissance Literature – LibGuides at Miami …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://libraryguides.mdc.edu/medrenlit
11. Objectives_template – Nptel, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://archive.nptel.ac.in/content/storage2/courses/107104078/lecture19/19_3.htm
12. Series: Book Printing in Europe (4/4) – Swiss National Museum …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://blog.nationalmuseum.ch/en/2017/05/series-book-printing-in-europe-4/
13. Petrarch | Biography, Renaissance, Humanism, Sonnets, Poems …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Petrarch
14. Italian literature – Renaissance, Poetry, Humanism | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/art/Italian-literature/The-Renaissance
15. Giovanni Pico della Mirandola (Stanford Encyclopedia of Philosophy), erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://plato.stanford.edu/entries/pico-della-mirandola/
16. Marsilio Ficino (Stanford Encyclopedia of Philosophy), erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://plato.stanford.edu/entries/ficino/
17. Leonardo da Vinci | Biography, Art, Paintings, Mona Lisa, Drawings …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Leonardo-da-Vinci
18. Michelangelo | Biography, Sculptures, David, Pieta, Paintings, Facts …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Michelangelo
19. Raphael | Biography, Artworks, Paintings, Accomplishments, Death …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Raphael-Italian-painter-and-architect
20. Filippo Brunelleschi | Biography, Artwork, Accomplishments, Dome …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Filippo-Brunelleschi
21. Donatello | Biography, Sculptures, David, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Donatello
22. Chapter 5: Renaissance to Realism – Exploring the Arts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://louis.pressbooks.pub/exploringarts/chapter/color-theoryfrom-a-scientific-point-of-view-color-perception-is-simply-the-wavelength-of-white-light-as-it-hits-the-surface-of-an-object-and-is-refracted-in-1666-sir-isaac-newton-discovered-that-a/
23. Renaissance architecture – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Renaissance_architecture
24. Niccolo Machiavelli | Beliefs, Books, The Prince, Philosophy …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Niccolo-Machiavelli
25. The Prince | Treatise by Machiavelli, Summary, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/The-Prince