1. Pêşgotin

Danasîna Giştî: Reformasyona Protestan, ku di sedsala 16an de li Ewropaya Rojava dest pê kir, yek ji wan qonaxên herî girîng û veguherîner di dîroka Ewropayê û cîhanê de ye. Ev tevger ne tenê yekitiya dînî ya Xirîstiyaniya Serdema Navîn a Rojava bi dawî kir, lê di heman demê de bandorek kûr û mayînde li ser strukturên siyasî, civakî, çandî û aborî yên parzemînê û şaristaniya nûjen hişt.¹ Reformasyon, ku carinan wekî “şoreşa Protestan” jî tê binavkirin, ji bo damezrînerên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê jî balkêş bû û hin têgehên wê yên ferdperestî û îfadeya azad a olê di Guhertoya Yekem a Destûra Bingehîn a DYAyê de cih girtine.¹ Ev tevgera dîrokî, ku bi awayekî berfireh wekî Reformasyona sedsala 16an tê zanîn, ji bo reforma Dêra Katolîk a Romayê û tevahiya civaka Xirîstiyan banga dikir.³

Girîngiya Mijarê: Vekolîna Reformasyonê ji bo têgihiştina gelek dînamîkên cîhana îroyîn, ji têkiliyên dêr û dewletê bigire heta konsepta ferdperestî û azadiya baweriyê, girîng e.¹ Ew ne tenê guherînek di warê dînî de bû, lê di heman demê de veguherîneke kûr a siyasî, civakî û rewşenbîrî bû ku Ewropa ji Serdema Navîn derbasî Serdema Nûjen kir.

Armanc û Avahiya Raporê: Ev rapor armanc dike ku têgeha Reformasyonê bi awayekî akademîk û berfireh vekole. Ew ê li ser etîmolojî û pênaseya têgehê, sedemên derketina wê, pêşveçûna wê bi rêya kesayet û tevgerên sereke, û encamên wê yên pir-alî raweste. Rapor dê bi mînakên hûrgilî, tablo û îstatîstîkan were xemilandin û bi zimanê Kurdî, li ser bingeha çavkaniyên akademîk ên pêbawer were amadekirin.

2. Têgeha “Reformasyon”: Etîmolojî û Pênaseyên Akademîk

Etîmolojiya Peyvê:

Peyva “reformasyon” ji koka Latînî reformare tê, ku wateya “ji nû ve şekildan”, “nûkirin” an “guhertin” dide.1 Di çarçoveya dîrokî de, ev têgeh di destpêkê de ji bo rakirina nepakî û gendeliyê ji saziyên dêrê û mirovan dihat bikaranîn, ne ji bo veqetîna ji Dêra Katolîk a Romayê, ku peyva “katolîk” bi wateya “gerdûnî” ye.1 Ev nuqteya destpêkê girîng e, ji ber ku ew nîşan dide ku niyeta gelek reformxwazên pêşîn ne avakirina dêrên nû, lê sererastkirin û paqijkirina dêra heyî ji kêmasiyan bû. Lêbelê, pêşveçûna bûyeran û berxwedana saziya dêrê ya li hember guhertinê, wateya têgehê ber bi perçebûn û avakirina alternatîfan ve bir.

Pênaseyên Akademîk:

Reformasyon bi gelemperî wekî tevgereke dînî ya sedsala 16an tê pênasekirin ku yekitiya dêrî ya Xirîstiyaniya Serdema Navîn li Ewropaya Rojava bi dawî anî û rêça dîroka nûjen bi awayekî kûr ji nû ve şekil da.1 Ew carinan wekî “şoreşa Protestan” jî tê binavkirin.1

Pênaseyeke berfirehtir, wekî ku di çavkaniyên akademîk de tê dîtin, Reformasyona sedsala 16an (carinan jê re “Reformasyona Protestan” tê gotin da ku ji “Reformasyona Katolîk” were cuda kirin) wekî tevgereke pan-Ewropî pênase dike ku banga reforma Dêra Katolîk a Romayê û tevahiya civaka Xirîstiyan dikir. Ji bo gelek reformxwazan, armanc ji reformê wêdetir bû; ew banga ji nû ve têgehkirina bingehîn a teolojiyê dikirin.3 Ev pênase girîngiya îdeolojîk û kûrahiya rewşenbîrî ya tevgerê derdixe pêş.

Wateya destpêkê ya “reformasyon” wekî “nûkirin” û paqijkirina Dêrê ji gendelî û kêmasiyan bû.¹ Lêbelê, berxwedana Dêra Katolîk û kûrbûna nakokiyên teolojîk ev wate veguherand. Reformxwazên destpêkê, mîna Martin Luther di qonaxên xwe yên pêşîn de, dixwestin Dêra Katolîk ji hundir ve reform bikin. Daxwazên wan li ser bingeha têgihiştina wan a ji Nivîsarên Pîroz û rexneyên li ser pratîkên Dêrê (mîna firotina enduljansan) bûn. Saziya Dêrê ev rexne wekî gefek li ser otorîte û yekitiya xwe dît û li şûna ku guh bide daxwazên reformê, reformxwaz aforoz kirin, wek mînak Luther.² Vê yekê reformxwaz xistin rewşekê ku yan diviyabû dev ji baweriyên xwe berdin, yan jî rêyeke nû ji xwe re vekin. Di encamê de, tevgera ku bi armanca “nûkirinê” dest pê kiribû, vegeriya “şoreşekê” ¹ û bû sedema damezrandina dêrên nû yên Protestan. Ev guherîna wateyê û pêşveçûna bûyeran nîşan dide ku çawa tevgerên civakî û dînî dikarin ji armancên xwe yên destpêkê dûr bikevin an jî veguherin, bi taybetî dema ku bi berxwedana saziyên desthilatdar re rû bi rû dimînin.

Têgihên Pêwendîdar:

• Protestan: Ev têgeh di destpêkê de ji bo reformxwazan nehat bikaranîn, lê paşê li hemû komên ku li dijî ortodoksiya Dêra Katolîk derketin, hat sepandin.¹
• Katolîk: Peyva “katolîk” tê wateya “gerdûnî”.¹
• Kontr-Reformasyon: Ev têgeh ji bo reformasyoneke ku bi armanca li dijderketina encamên reformasyoneke berê tê kirin, tê bikaranîn. Di vê çarçoveyê de, ew berteka Dêra Katolîk a li hember Reformasyona Protestan e.²

3. Rewşa Ewropayê Beriya Reformasyonê: Sedemên Derketina Tevgerê

Reformasyon di valahiyekê de derneket holê; ew encama gelek faktorên dînî, civakî, siyasî û aborî yên tevlihev bû ku bi sedsalan li Ewropayê kom bûbûn.

A. Sedemên Dînî:

Sedemên dînî di navenda derketina Reformasyonê de cih digirin. Gendelî û kêmasiyên di nav Dêra Katolîk de û her wiha pirsgirêkên teolojîk, zemîneke xurt ji bo nerazîbûn û banga reformê amade kirin.

• Gendelî û Kêmasiyên Dêra Katolîk:

• Firotina Enduljansan: Yek ji sedemên herî berbiçav û yekser ên ku bû sedema protestoyên Luther, pratîka firotina enduljansan (efûnameyan) bû.¹ Dêrê îdîa dikir ku bi dayîna pereyan, mirov dikarin ji bo xwe an ji bo xizmên xwe yên mirî li purgatoriyê (cihê paqijbûna giyanan berî çûna bihuştê) efûyê bikirin. Ev pratîk bi berfirehî wekî gendeliyeke eşkere û îstismarkirina baweriya gel dihat dîtin.⁵ Luther bi tundî arguman dikir ku ev pratîkên Dêra Katolîk ên ku li ser karan (wek hec, firotina enduljansan, dua ji pîrozan re) hûr dibûn, bêexlaqî bûn.¹
• Simony û Nepotîzm: Firotina postên dêrî (simony) û alîgiriya xizm û merivan di tayînkirina van postan de (nepotîzm) gelek belav bûbû. Ev yek ne tenê dibû sedema tayînkirina kesên neqabil ji bo postên girîng ên dêrî, lê di heman demê de baweriya gel bi pîroziya saziya dêrê jî kêm dikir.
• Jiyana Luks û Dinyewî ya Klerîkan: Gelek endamên payebilind ên klerîkan, tevî hin papayan, jiyaneke pir luks û dinyewî dijiyan ku bi prensîbên nefsbiçûkî û xizmetkariyê yên Xirîstiyaniyê re li hev nedikir. Ev yek bi taybetî di dema Ronesansê de ku papayan wek mîrên dinyewî yên xwedî hêz û dewlemendî tevdigeriyan, diyar bû.
• Kêmasiya Perwerdehiya Klerîkan: Gelek keşîş û pîskoposên herêmî xwedî perwerdehiyeke teolojîk a têrker nebûn.⁶ Ev kêmasî dibû sedema şîrovekirinên şaş ên doktrînê, nekarîna bersivdana pirsên teolojîk ên bawermendan, û carinan jî rê li ber xurafeparêziyê vedikir.
• Pirsgirêkên Teolojîk:

• Otorîteya Papalîkê: Otorîteya bêpîvan û mutleq a Papa û îdîaya ku ew nûnerê Xwedê yê yekane ye li ser rûyê erdê û xwediyê mafê şîrovekirina yekane ya Nivîsarên Pîroz e, ji hêla gelek teolog û rewşenbîran ve dihat pirsiyarkirin. Reformxwazan otorîteya Papa û gelek prensîb û pratîkên Katolîkî yên wê demê red dikirin.¹
• Giringiya Zêde ya li ser Rîtuel û Kevneşopiyê: Reformxwazan arguman dikirin ku Dêra Katolîk girîngiyeke zêde dide rîtuelên mirov-çêkirî, kevneşopiyên dêrî û qanûnên kanonîk, li şûna ku girîngiyê bide peyama bingehîn a Încîlê. Tenêta bingehîn a Reformasyonê ew bû ku Încîl ji bo hemû mijarên bawerî û tevgerê yekane otorîte ye (sola scriptura).¹
• Têgihiştina Xilasiyê: Nakokiya herî bingehîn a teolojîk li ser pirsa “Mirov çawa xilas dibe?” bû. Dêra Katolîk hîn dikir ku xilasî bi bawerî û kirinên qenc (wek beşdarbûna sakramentan, kirina hecê, dayîna xêrê) pêk tê. Berevajî vê, Luther û reformxwazên din bi tundî diparastin ku xilasî tenê bi baweriya kesane ya bi Îsa Mesîh (sola fide) û bi kerema Xwedê (sola gratia) pêk tê, û kirinên qenc encama xilasiyê ne, ne sedema wê.¹

Gendeliya berbelav û kêmasiyên teolojîk ne tenê pirsgirêkên sazûmanî bûn; ew di nav gel de krîzeke kûr a baweriyê û lêgerînek ji bo “ola rastîn” û têkiliyeke rasterast bi Xwedê re çêkiribûn. Pratîkên wek firotina enduljansan û simonî ne tenê wekî gendelî dihatin dîtin, lê wekî îxanet li prensîbên bingehîn ên Xirîstiyaniyê. Mirovên asayî û rewşenbîr dest pê kirin ku pirsan li ser rola Dêrê wekî navbeynkarê yekane yê di navbera Xwedê û mirovan de bikin. Ramanên Humanîzmê û gihîştina zêdetir a Nivîsarên Pîroz, bi taybetî bi saya çapxaneyê, hişt ku mirov bixwe li bersivan bigerin. Tevgerên beriya Reformasyonê, yên wekî yên John Wycliffe û Jan Hus, jî nîşana vê lêgerîna kûr a giyanî bûn. Ji ber vê yekê, dema Luther tezên xwe pêşkêş kirin, ew li ser axeke amade ji bo guhertinê ketin. Ne tenê elîtên rewşenbîr, lê mirovên asayî jî, ku ji “birçîbûna giyanî” ⁷ dikişandin, li benda alternatîfekê bûn ku bersivê bide pirsên wan ên bingehîn ên li ser bawerî û xilasiyê. Bi vî awayî, Reformasyon ne tenê serhildanek li dijî sazûmanek gendel bû, lê di heman demê de encama lêgerîneke kûr a giyanî û daxwaza ji bo têkiliyeke kesanetir û rasterasttir bi Xwedê re bû.

B. Sedemên Civakî û Çandî:

Faktorên civakî û çandî jî di amadekirina zemîna Reformasyonê de roleke girîng lîstin. Ronesans û Humanîzm, îcada çapxaneyê, û guhertinên di struktura civakî de hemû beşdarî vê pêvajoyê bûn.

• Bandora Ronesans û Humanîzmê:
• Ronesans, ku di sedsalên 14an û 15an de li Îtalyayê dest pê kir û paşê li seranserê Ewropayê belav bû, girîngiyeke nû da huner, wêje û felsefeya klasîk a Yewnanî û Romayî. Humanîzm, wekî tevgereke rewşenbîrî ya navendî ya Ronesansê, girîngî da potansiyel û qîmeta mirovî, û lêkolîna çavkaniyên orîjînal (ad fontes). Humanîstên Xirîstiyan, wek Erasmusê Rotterdamî, vê prensîbê li ser metnên Încîlê û nivîsên Bavên Dêrê yên destpêkê sepandin.³ Wan werger û şîroveyên Dêra Katolîk ên Serdema Navîn rexne kirin û banga vegera li Xirîstiyaniyeke sadetir û li ser bingeha Nivîsarên Pîroz kirin. Giringîdana ferdperestî û ramana rexneyî ji hêla Humanîzmê ve, zemîn ji bo pirsiyarkirina otorîteya Dêrê amade kir.¹ Her çend kesayetên wek Erasmus bi tevahî piştgirî nedan şikestina ji Dêra Katolîk (û Erasmus bi xwe dijberê Reformasyonê ma lê ji bo lihevkirinê xebitî ²), rexneyên wan ên tûj li ser gendelî û nezanîna klerîkan û banga wan a ji bo reformê, bandorek mezin li ser raya giştî kir.
• Rola Çapxaneyê:
• Îcadkirina çapxaneyê bi tîpên guhêrbar ji hêla Johannes Gutenberg ve li dora sala 1450an, yek ji faktorên herî girîng bû ku belavbûna bilez a ramanên Reformasyonê pêkan kir.⁷ Beriya çapxaneyê, pirtûk bi destan dihatin kopîkirin, ku ev pêvajoyeke hêdî û biha bû. Çapxane hişt ku nivîsên reformxwazan, tezên Luther, pamflet, karîkaturên rexneyî û bi taybetî wergerên Încîlê bo zimanên herêmî bi hejmareke mezin û bi lêçûneke kêmtir werin çapkirin û belavkirin.⁸ Tê texmînkirin ku di navbera salên 1517 û 1520an de, herî kêm 300,000 kopiyên nivîsên Luther hatin çapkirin û li seranserê Ewropayê belav bûn.⁸ Ev yek hişt ku ramanên Reformasyonê ji derdorên teng ên akademîk û klerîkan derkevin û bigihîjin girseyên berfireh ên gel, tevî yên ku nikaribûn Latînî bixwînin.

Rola çapxaneyê ne tenê wekî amûrekê belavkirinê bû; ew bi xwe bû faktorek çalak di şekildana Reformasyonê de. Beriya çapxaneyê, kontrola agahiyê bi giranî di destê Dêrê û elîtên perwerdekirî de bû. Çapxane ev monopol şikand. Ramanên Luther û reformxwazên din, ku dibe ku di serdemeke berê de bi hêsanî bihata tepisandin, bi lez û erzanî li seranserê Ewropayê belav bûn. Ev “demokratîzekirina agahiyê” otorîteya kevneşopî ya Dêrê lawaz kir û hêz da tevgerên reformxwaz. Mirovên asayî êdî dikaribûn rasterast bigihîjin van ramanan û Încîlê bi zimanê xwe bixwînin ⁹, bêyî navbeynkariya klerîkan. Çapxane her wiha rê da standardîzekirina zimanan (mînak, Încîla Luther ji bo Almanî) û xurtkirina nasnameyên neteweyî.⁹ Bi vî awayî, Reformasyon mînakeke dîrokî ya girîng e ku nîşan dide ka teknolojiyên nû yên ragihandinê çawa dikarin bibin motorên guhertinên civakî, siyasî û dînî yên radîkal, mîna bandora înternetê di serdema me de.⁸

• Zêdebûna Xwendewarî û Bajarvaniyê:
• Her çend xwendewarî di destpêka sedsala 16an de hîn jî di nav girseyên gel de kêm bû jî, li bajaran çîneke nû ya bazirgan, pîşesaz û hunermendên xwendewar derketibû holê.⁷ Van kesan, ku ji bo kar û bazirganiya xwe hewceyî xwendin û nivîsandinê bûn, eleqeyeke mezin nîşanî ramanên nû û nîqaşên teolojîk dan. Bajar, wek navendên bazirganî, ragihandin û çandê, bûn cihên sereke yên ku ramanên Reformasyonê lê geş bûn û belav bûn. Zanîngehên li bajaran jî di pêşxistina teologên reformxwaz û belavkirina ramanên wan de roleke girîng lîstin.
• Nerazîbûna Gel: Zextên aborî, newekheviya civakî, bacên giran ên dêrî û yên mîran, û hesta ku Dêr ji pirsgirêk û êşên gelêrî dûr e, nerazîbûnên civakî gurr dikirin. Ev nerazîbûn, dema ku bi rexneyên dînî yên li dijî Dêrê re hatin yek, potansiyeleke mezin ji bo piştgiriya tevgera reformê çêkir. Şerê Gundiyan li Almanyayê (1524-1525) mînakeke tund a vê nerazîbûna civakî bû, her çend Luther bi xwe li dijî serhildana gundiyan derket.

C. Sedemên Siyasî:

Faktorên siyasî di serkeftin û belavbûna Reformasyonê de roleke diyarker lîstin. Têkoşîna ji bo desthilatdariyê, derketina ramanên neteweyî yên destpêkê, û ambîsyonên mîran hemû beşdarî vê pêvajoyê bûn.

• Têkoşîna Desthilatdariyê di Navbera Key û Papalîkê de:
• Di Serdema Navîn de, di navbera desthilatdariya laîk (key, împarator) û desthilatdariya dînî (Papa) de her tim têkoşîneke ji bo serweriyê hebû. Pevçûna Tayînkirinê (Investiture Controversy) di sedsalên 11an û 12an de mînakeke girîng a vê têkoşînê bû.¹² Gelek key û mîrên Ewropî ji destwerdana Papa di karûbarên wan ên navxweyî de, ji tayînkirina pîskoposan ji hêla Romayê ve, û ji bacên ku ji welatên wan diçûn Romayê, nerazî bûn.¹ Reformasyon ji bo van desthilatdaran fersendek zêrîn bû ku otorîteya xwe li hember Dêrê xurt bikin, kontrola li ser dêrên navxweyî bi dest bixin, û serweriya xwe ya li ser axa xwe piştrast bikin.⁷
• Derketina Fikrên Neteweperestiya Destpêkê:
• Her çend neteweperestiya nûjen di sedsala 19an de bi tevahî şekil girtibe jî, di sedsala 16an de li hin deverên Ewropayê, wek Almanya, Îngilîstan û Fransa, hestên neteweyî û girêdana bi ziman û çanda xwecihî re xurt dibûn.¹ Ev yek li dijî kontrola saziyeke navneteweyî ya wekî Dêra Katolîk a Romayê bû, ku bi zimanê Latînî û bi navendeke li Îtalyayê kar dikir. Wergera Încîlê bo zimanên neteweyî û pêkanîna ayînan bi van zimanan, ev hestên neteweyî xurttir kirin.
• Lawazbûna Împaratoriya Romaya Pîroz:
• Împaratoriya Romaya Pîroz, ku ji gelek mîrîtiyên Alman ên nîv-serbixwe pêk dihat, di sedsala 16an de ji ber perçebûna navxweyî û dijberiya mîran li hember desthilatdariya navendî ya Împarator, lawaz bûbû.¹⁵ Împarator Charles V, her çend Katolîkekî dilsoz bû û li dijî Reformasyonê derket jî, ji ber şerên bi Fransa û Împaratoriya Osmanî re û ji ber serhildanên mîrên Protestan, nikarîbû bi awayekî bibandor pêşî li belavbûna Protestantîzmê bigire. Pevçûnên berê di navbera împaratoran û papayan de jî zemîn ji bo kêmbûna bandora papalîkê amade kiribû.¹²
• Ambîsyonên Siyasî yên Mîran:
• Hin mîrên Alman, wek Frederickê Aqilmend ê Saksonyayê, ku parêzvanê Martin Luther bû, ji ber sedemên siyasî û kesane piştgirî dan tevgera reformê.² Wan di Reformasyonê de fersendek dît ku desthilatdariya xwe li hember Împarator û Papa xurt bikin, dest deynin ser milkên dêrî, û serweriya xwe li ser herêmên xwe zêde bikin. Euan Cameron arguman dike ku tevliheviya protestoyên reformxwazan û ambîsyonên siyasî yên laîkan (mirovên asayî yên ji aliyê siyasî ve çalak û her wiha mîr û rêvebirên bajaran) cewhera Reformasyonê pêk tîne.⁷

D. Sedemên Aborî:

Faktorên aborî jî di nav sedemên ku rê li ber Reformasyonê vekirin de cihekî girîng digirin. Dewlemendiya Dêrê, herikîna pereyan ber bi Romayê ve, û gilî û gazincên aborî yên çînên nû yên civakî, hemû beşdarî nerazîbûna giştî bûn.

• Dewlemendî û Milkên Dêrê:
• Di destpêka sedsala 16an de, Dêra Katolîk yek ji xwediyên erd ên herî mezin li Ewropayê bû. Tê texmînkirin ku li hin deveran, Dêr xwediyê ji sedî 20 heta 30ê erdên çandiniyê bû. Ji bilî erdan, Dêr xwediyê milkên din ên wekî avahî, manastir, û dewlemendiyên ji zêr û zîv bû.¹ Ev dewlemendiya mezin, ku bi rêya bexş, mîras û bacên dêrî hatibû komkirin, bûbû çavkaniya çavnebariya mîrên laîk û nerazîbûna gel, ku piraniya wan di nav feqîriyê de dijiyan.
• Herikîna Pereyan ber bi Romayê ve:
• Bacên dêrî yên wekî “dehyek” (tithe), dahatên ji firotina enduljansan, û pereyên ku ji bo tayînkirina postên dêrî dihatin dayîn, bi piranî diçûn Romayê, ji bo fînansekirina Kuriya Papalîkê û projeyên avahîsaziyê yên mezin ên wekî ji nû ve avakirina Bazîlîkaya St. Peter.⁵ Ev herikîna pereyan ji welatên Ewropî ber bi Îtalyayê ve, ji hêla aboriyên herêmî ve wekî windahiyek dihat dîtin û dibû sedema nerazîbûna neteweyî.
• Gilî û Gazincên Aborî yên Çînên Bazirgan:
• Çîna bazirgan a nû derketî, ku li bajarên Ewropî yên wekî Augsburg, Nuremberg, Antwerpen û Londonê xurt dibû, ji hin qedexeyên aborî yên Dêrê, wek qedexekirina faîzê (usury), nerazî bû. Her çend ev qedexe bi demê re sist bûbûn jî, hîn jî wekî astengiyek li pêşiya pêşketina bazirganî û kapîtalîzmê dihatin dîtin. Bacên dêrî û destwerdana Dêrê di karûbarên aborî de jî ji bo vê çînê nedilxweş bûn.
• Bandora li ser Belavbûna Reformasyonê:
• Li gorî hin lêkolînên nûjen, şert û mercên aborî bandorek girîng li ser belavbûna bijartî ya Protestantîzmê kirine.¹⁷ Mîrên herêmî li deverên ku ji bêkêrhatinî û gendeliya aborî ya rejîma kevn (Dêra Katolîk) zirar dîtibûn, zêdetir meyla pejirandina reformên Protestan bûn. Ji ber ku pejirandina Protestantîzmê rê li ber desteserkirina milkên dêrî û kontrolkirina dahatên dêrî ji hêla desthilatdarên laîk ve vedikir, ev yek ji bo wan teşwîqeke aborî ya girîng bû.

Sedemên aborî ji sedemên dînî û siyasî ne cudatir bûn; ew bi awayekî kûr bi hev ve girêdayî bûn. Xwesteka kontrolkirina dewlemendiya Dêrê ji aliyê mîran ve bi argumanên teolojîk ên li ser gendeliya Dêrê û bi armancên siyasî yên xurtkirina desthilatdariya xwe re li hev dikir. Dêra Katolîk ne tenê saziyeke dînî bû, lê di heman demê de hêzeke mezin a aborî û xwediyê erd û milk bû.¹ Mîr û şahên ku dixwestin desthilatdariya xwe navendî bikin û dahatên xwe zêde bikin, dewlemendiya Dêrê wekî astengiyek û di heman demê de wekî fersendek didîtin. Ramanên Reformasyonê yên ku otorîteya Papalîkê û pratîkên aborî yên Dêrê (wek enduljans û bacên giran) rexne dikirin, ji van mîran re hinceteke îdeolojîk a xurt peyda kirin ku dest deynin ser milkên Dêrê û kontrola aborî bi dest bixin.¹⁷ Ji ber vê yekê, pejirandina Protestantîzmê li gelek deveran ne tenê biryareke dînî bû, lê di heman demê de stratejiyeke siyasî-aborî bû.⁷ Veguheztina mezin a çavkaniyan ji Dêrê bo desthilatdarên laîk ¹⁸ yek ji encamên herî girîng û demdirêj ên Reformasyonê bû, ku bandor li pêşketina dewletên nûjen û aboriyên wan kir. Ev têkilî nîşan dide ku tevgerên dînî yên mezin kêm caran tenê ji ber sedemên “paqij” ên dînî derdikevin holê. Faktorên siyasî û aborî bi gelemperî roleke diyarker dilîzin û dikarin rêça van tevgeran bi awayekî bingehîn biguherînin.

Tablo 1: Sedemên Sereke yên Reformasyonê

Kategoriya Sedemê	Faktora Taybet	Kurte Ravekirin	Çavkanî (Mînak)
Dînî	Firotina Enduljansan	Dêrê efûname ji bo gunehan li hember pereyan difirot, ku wekî kirîna xilasiyê dihat dîtin.	1
	Gendeliya Klerîkan (Simony, Nepotîzm, Jiyana Luks)	Firotina postên dêrî, alîgiriya xizman, û jiyana dinyewî ya gelek klerîkan baweriya gel kêm dikir.	6
	Kêmasiya Perwerdehiya Klerîkan	Gelek keşîş xwedî perwerdehiyeke teolojîk a têrker nebûn.	6
	Pirsgirêkên Teolojîk (Otorîteya Papa, Xilasî)	Rexneyên li ser otorîteya mutleq a Papa û têgihiştina Dêrê ya li ser xilasiyê (bawerî + kirinên qenc) li hember sola fide û sola scriptura.	1
Civakî/Çandî	Bandora Ronesans û Humanîzmê	Giringîdana ferdperestî, ramana rexneyî, û vegera li çavkaniyên orîjînal ên Încîlê.	1
	Rola Çapxaneyê	Belavkirina bilez û erzan a ramanên reformxwazan û wergerên Încîlê.	7
	Zêdebûna Xwendewarî û Bajarvaniyê	Derketina çîneke xwendewar li bajaran ku dikaribû ramanên nû bişopîne.	7
	Nerazîbûna Gel	Zextên aborî û newekheviya civakî hesta nerazîbûnê xurt dikir.
Siyasî	Têkoşîna Desthilatdariyê Key-Papa	Daxwaza key û mîran ji bo kêmkirina destwerdana Papa û xurtkirina otorîteya xwe.	1
	Derketina Fikrên Neteweperestiya Destpêkê	Hestên neteweyî li dijî kontrola saziyeke navneteweyî ya wekî Dêrê derdiketin.	1
	Lawazbûna Împaratoriya Romaya Pîroz	Nebûna yekitiyeke siyasî ya xurt ku bikaribe li dijî Reformasyonê bisekine.	15
	Ambîsyonên Siyasî yên Mîran	Hin mîr ji bo armancên siyasî û aborî piştgirî dan Reformasyonê.	2
Aborî	Dewlemendî û Milkên Dêrê	Dêr xwediyê erd û dewlemendiyeke mezin bû ku çavnebariya mîran û nerazîbûna gel dikişand.	1
	Herikîna Pereyan ber bi Romayê ve	Bac û dahatên dêrî yên ku diçûn Romayê wekî windahiyeke aborî ji bo herêman dihat dîtin.	5
	Gilî û Gazincên Aborî yên Çînên Bazirgan	Nerazîbûna ji hin qedexeyên aborî yên Dêrê û bacên giran.

4. Destpêk û Pêşveçûna Reformasyonê: Kesayet û Tevgerên Sereke

Reformasyon ne tevgereke yekpar bû ku ji nişka ve derketibe holê. Ew encama kar û xebata gelek kesayet û tevgeran bû ku di dem û mekanên cuda de, lê bi armancên hevpar ên reformkirina dêrê û vegera li prensîbên bingehîn ên Xirîstiyaniyê, tevdigeriyan.

Pêşengên Destpêkê:

Beriya ku Martin Luther bi tezên xwe derkeve meydanê, kesayetên din jî hebûn ku bi wêrekî rexne li Dêra Katolîk kiribûn û banga reformê kiribûn. Du ji van kesayetên herî girîng John Wycliffe û Jan Hus bûn.

• John Wycliffe (nêz. 1330-1384) li Îngilîstanê:
  Wycliffe, ku gelek caran wekî “Stêrka Sibê ya Reformasyonê” tê binavkirin, teologekî Oxfordî û reformxwazekî Îngilîz bû. Ew bi tundî rexne li dewlemendî, hêza siyasî û gendeliya Dêra Katolîk û Papalîkê dikir. Wycliffe diparast ku Nivîsarên Pîroz (Încîl) divê bibin otorîteya yekane û herî bilind di mijarên dînî de, ne kevneşopiya dêrî an biryarên Papa.20 Yek ji karên wî yên herî girîng organîzekirina wergera Încîlê bo zimanê Îngilîzî bû, da ku mirovên asayî jî karibin rasterast Peyva Xwedê bixwînin û fêm bikin.20 Wycliffe her wiha doktrîna transsubstansiasyonê (baweriya Katolîk ku nan û şerab di dema Eykaristiyê de bi awayekî rastîn vediguherin laş û xwîna Mesîh), hec, firotina enduljansan, û dua ji pîrozan re rexne dikir.20 Ramanên wî piştî mirina wî jî di nav komeke bi navê Lollard de jiyîn, ku ji hêla Dêrê ve wekî heretîk dihatin dîtin û dihatin şopandin.20
• Jan Hus (nêz. 1372-1415) li Bohemyayê (Komara Çek a îroyîn):
  Jan Hus, rahîb, fîlozof û rektorê Zanîngeha Pragê bû. Ew bi giranî di bin bandora ramanên John Wycliffe de mabû û bûbû yek ji dengên herî bihêz ên banga reformê li Ewropaya Navîn.22 Hus li dijî gendeliya exlaqî ya klerîkan, firotina enduljansan, û otorîteya zêde ya Dêrê derdiket.23 Wî girîngî dida otorîteya Încîlê û diparast ku divê ayîn bi zimanê gel (Çekî) bêne kirin da ku bawermend karibin fêm bikin.22 Her çend ji bo Hus soza ewlehiyê hatibû dayîn ku beşdarî Civata Konstanzê (Council of Constance) bibe û ramanên xwe biparêze, ew li wir wekî heretîk hate mehkûmkirin û di sala 1415an de li ser stûnekê hate şewitandin.20 Mirina wî ya trajîk li Bohemyayê bû sedema serhildanên neteweyî û dînî yên ku wekî Şerên Hussî (Hussite Wars) têne nasîn, ku nîşana kûrahiya nerazîbûna li dijî Dêrê û hêza ramanên reformxwaz bû.

Mînak 1: Martin Luther (1483-1546) û Destpêka Reformasyonê li Almanyayê

Martin Luther bê guman kesayeta navendî û sembolîk a Reformasyona Protestan e.

• Jiyan û Perwerdehiya Destpêkê: Luther li Eisleben, Almanyayê ji dayik bû. Piştî ku ji ber tofanekê sond xwar ku bibe rahîb, ew ket nav rêza Augustîniyan û paşê bû profesorê teolojiyê li Zanîngeha Wittenbergê.¹ Lêgerîna wî ya kesane ji bo xilasiyê û xwendina wî ya kûr a Nivîsarên Pîroz, bi taybetî Nameyên Pawlos, ew ber bi têgihiştineke nû ya bawerî û kerema Xwedê ve bir.
• 95 Tez (31 Cotmeh 1517): Bûyera ku bi gelemperî wekî destpêka fermî ya Reformasyonê tê qebûlkirin, daqutandina (an jî şandina bi nameyê) 95 Tezên Luther li ser deriyê Dêra Kelehê ya Wittenbergê ye.¹ Van tezan bi giranî rexne li pratîka firotina enduljansan dikirin, ku ji hêla Dêra Katolîk ve ji bo fînansekirina ji nû ve avakirina Bazîlîkaya St. Peter li Romayê dihat pêşxistin. Luther arguman dikir ku tenê Xwedê dikare gunehan bibexşîne û ku poşmaniya rastîn ji her enduljansekê girîngtir e.²⁵ Wî her wiha pirsiyar dikir ka çima Papa, ku ewqas dewlemend e, ji bo avakirina dêrê pereyan ji bawermendên feqîr kom dike.⁵
• Ramanên Teolojîk ên Bingehîn: Teolojiya Luther li ser çend prensîbên bingehîn ava bûbû, ku paşê wekî “Pênc Solas” hatin nasîn:

• Sola Scriptura (Tenê Nivîsarên Pîroz): Încîl çavkaniya yekane û herî bilind a otorîteya dînî ye, û divê her doktrîn û pratîk li ser bingeha wê be.¹
• Sola Fide (Tenê Bawerî): Xilasî tenê bi baweriya bi Îsa Mesîh pêk tê, ne bi kirinên qenc an navbeynkariya dêrê.¹
• Sola Gratia (Tenê Kerem): Xilasî diyariyeke belaş a kerema Xwedê ye, ku mirov nikare wê bi hewldanên xwe bi dest bixe.¹
• Solus Christus (Tenê Mesîh): Îsa Mesîh yekane navbeynkarê di navbera Xwedê û mirovan de ye, û xilasî tenê bi rêya wî pêkan e.
• Soli Deo Gloria (Tenê Rûmet ji Xwedê re): Hemû rûmet û pesn ji bo karê xilasiyê û her tiştî divê ji Xwedê re be. Her wiha, Luther diparast ku hemû Xirîstiyanên imadkirî “kahîntiya hemû bawermendan” parve dikin, ku tê wateya ku ew rasterast gihîştina Xwedê heye û ne hewceyî navbeynkariya klerîkan in bi heman awayê kevneşopî.²⁹

• Pevçûna bi Dêrê re û Parêznameya Wormsê (1521): Ramanên Luther bi lez belav bûn û bûn sedema nerazîbûneke mezin ji hêla Dêra Katolîk ve. Papa Leo X di sala 1520an de bi fermana Exsurge Domine hin tezên Luther şermezar kirin û gefa aforozkirinê lê xwar. Dema Luther red kir ku ramanên xwe paşve bikişîne û fermana papayî bi eşkere şewitand, ew di sala 1521an de hate aforozkirin.² Di heman salê de, Luther li ber Parêznameya Wormsê (Diet of Worms), civîneke Împaratoriya Romaya Pîroz, hate gazîkirin da ku ramanên xwe red bike. Li vir, li hember Împarator Charles V û nûnerên dêrî, Luther bi wêrekî parastina nivîsên xwe kir û gotina navdar (an jî gotineke bi vî rengî) got: “Heya ku ez bi şahidiya Nivîsarên Pîroz an bi aqilekî eşkere neyêm qanihkirin… wijdanê min bi Peyva Xwedê ve girêdayî ye. Ez nikarim û naxwazim tiştekî red bikim, ji ber ku çûna li dijî wijdanê ne ewle ye û ne jî rast e. Xwedê alîkariya min bike. Amîn.”.²⁷ Piştî vê yekê, ew wek heretîk hate binavkirin û jiyana wî ket xeterê. Lêbelê, Frederickê Aqilmend, Mîrê Saksonyayê, ew parast û ew li Keleha Wartburgê veşart. Li wir, Luther yek ji karên xwe yên herî girîng pêk anî: wergera Peymana Nû ya Încîlê bo zimanê Almanî.² Vê wergerê ne tenê Încîl ji bo gelê Alman ê asayî gihîştbar kir, lê di heman demê de di standardîzekirin û pêşxistina zimanê Almanî de jî roleke mezin lîst.⁹
• Belavbûna Lutheranîzmê: Tevî fermanên împaratorî yên li dijî wî, ramanên Luther bi lez li seranserê Almanyayê û welatên Skandînavyayê (Danîmarka, Norwêc, Swêd, Fînlanda, Îzlanda) belav bûn, bi taybetî bi piştgiriya hin mîr û bajaran.²

Mînak 2: Ulrich Zwingli (1484-1531) û Reformasyon li Zurichê (Swîsre)

Hevdemê Luther, Ulrich Zwingli, li Swîsreyê pêşengiya tevgereke reformê ya serbixwe kir.

• Jiyan û Bandor: Zwingli, ku li Wildhaus, Swîsreyê ji dayik bûbû, perwerdehiyeke humanîst wergirtibû û di bin bandora Erasmus de mabû.³⁰ Ew di sala 1519an de bû keşîşê sereke yê dêra Grossmünster li Zurichê. Mîna Luther, Zwingli jî piştî xwendina kûr a Nivîsarên Pîroz gihîştibû wê encamê ku gelek pratîk û doktrînên Dêra Katolîk ne li gorî Încîlê ne. Lêbelê, rêbaza wî ya reformê û hin têgihiştinên wî yên teolojîk ji yên Luther cuda bûn.
• Reformên li Zurichê: Zwingli, bi piştgiriya xurt a Konseya Bajêr a Zurichê, reformên radîkal li bajêr pêk anîn. Di sala 1523an de, di du dîsputasyonên (nîqaşên giştî) de, wî prensîbên xwe yên reformê parastin.³¹ Di encamê de, ayîna Mesê (Mass) hate rakirin û li şûna wê merasîmeke sade ya Civata Pîroz hate danîn; îkon, peyker, û xemlên din ên dêrî ji dêran hatin derxistin (îkonoklazm); celibata keşîşan hate betalkirin; û manastir hatin girtin û milkên wan ji bo armancên perwerdehî û civakî hatin bikaranîn.³⁰ Zwingli bawer dikir ku di îbadetê de divê tenê tiştên ku rasterast di Nivîsarên Pîroz de hatine ferman kirin, bêne kirin, berevajî Luther ku digot tiştên ku Nivîsarên Pîroz qedexe nekirine dikarin bên parastin.³¹
• Cudahiyên Teolojîk bi Luther re: Cudahîya herî mezin û navdar di navbera Zwingli û Luther de li ser têgihiştina Eykaristiyê (Civata Pîroz) bû. Luther bawer dikir ku laş û xwîna Mesîh bi awayekî rastîn û fîzîkî di nan û şerabê de “bi, di bin, û ligel” elementan hene (têgihiştinek ku paşê wekî konsubstansiasyon hate binavkirin). Zwingli, ji aliyê din ve, diparast ku nan û şerab tenê sembolên laş û xwîna Mesîh in û merasîm bibîranîna qurbaniya wî ye.³⁰ Ev cudahiya kûr di Civîna Marburgê (1529) de, ku ji bo yekkirina tevgerên reformê yên Alman û Swîsrî hatibû organîzekirin, bi eşkereyî derket holê û bû sedema perçebûneke mayînde di navbera şaxên Lutheran û Reformkirî (Reformed) yên Protestantîzmê de.
• Mirina di Şer de: Zwingli, ku reformxwazekî welatparêz bû û dixwest tevahiya Konfederasyona Swîsrî ji bo Protestantîzmê qezenc bike, di Şerê Duyemîn ê Kappelê (1531) de, di pevçûneke di navbera kantonên Protestan û Katolîk ên Swîsreyê de, hate kuştin.³¹ Lêbelê, karê wî ji hêla cîgirê wî, Heinrich Bullinger, ve hate domandin.

Mînak 3: Jean Calvin (1509-1564) û Tevgera Kalvînîst li Jenevê û Belavbûna Wê

Jean Calvin yek ji teologên herî bibandor û sîstematîk ê nifşê duyem ê Reformasyonê bû.

• Jiyan û Berhema Sereke: Calvin li Noyon, Fransayê ji dayik bû û perwerdehiyeke humanîst û hiqûqî wergirt. Piştî ku ew ber bi ramanên Protestan ve çû, neçar ma ku ji Fransayê bireve. Berhema wî ya herî girîng û navdar “Enstîtuyên Ola Xirîstiyanî” (Institutio Christianae Religionis) bû, ku yekem car di sala 1536an de hate weşandin û paşê gelek caran hate berfirehkirin û revîzekirin.² Ev berhem bû yek ji pirtûkên herî bingehîn û bibandor ên teolojiya Protestan a Reformkirî.
• Reformên li Jenevê: Calvin di du serdeman de li bajarê Jenevê (Swîsre) ma û li wir sîstemeke rêveberiya dêrî û civakî ya hişk û teokratîk ava kir. Bi rêya “Ordonansên Dêrî”, wî çar postên dêrî (pastor, mamoste, mezinên dêrê/rûspî, û dîyakon) damezrand û Konsîstoryayek (civata mezinên dêrê û pastoran) ava kir ku çavdêriya exlaq û dîsîplîna welatiyan dikir. Jenev di bin rêberiya Calvin de bû “Romaya Protestan”, navendek girîng ji bo perwerdekirin û şandina mîsyonerên Kalvînîst li seranserê Ewropayê.³² Akademiya Jenevê, ku di sala 1559an de hate damezrandin, di belavkirina Kalvînîzmê de roleke navendî lîst, ji ber ku gelek rêberên tevgera Reformkirî li Ewropayê li wir perwerde bûn.³³
• Doktrînên Sereke yên Kalvînîzmê: Teolojiya Calvin bi giranî li ser van xalan hûr dibû:

• Serweriya Mutleq a Xwedê: Calvin girîngiyeke mezin dida serweriya bêkêmasî û mutleq a Xwedê di hemû tiştan de, tevî xilasiyê.
• Predestînasyon (Pêşqeder): Yek ji doktrînên herî navdar û nîqaşkirî yên Kalvînîzmê, baweriya bi pêşqederê ye. Li gorî vê doktrînê, Xwedê ji beriya afirandina cîhanê, bi awayekî serwerane û bêyî ku li kirinên mirovan binêre, biryar daye ka kî dê xilas bibe (hilbijartî) û kî dê mehkûm bibe (redkirî).²⁹
• Etîka Kar a Protestan: Her çend Calvin rasterast li ser “etîka kar” nenivîsîbe jî, girîngîdana wî li ser dîsîplîn, xebata dijwar, jiyaneke sade û birêkûpêk, û bikaranîna jêhatîbûnên xwe ji bo rûmeta Xwedê, wekî nîşanên hilbijartîbûnê dihatin dîtin. Ev yek, wekî ku paşê ji hêla Max Weber ve hate teorîzekirin, dibe ku bandor li ser pêşketina “ruhê kapîtalîzmê” kiribe.
• Sakrament: Mîna Zwingli, Calvin jî Eykaristiyê wekî feyzeke giyanî û sembolîk didît, lê ji Zwingli zêdetir girîngî dida hebûna giyanî ya Mesîh di merasîmê de.
• Belavbûna Kalvînîzmê: Kalvînîzm, ji ber sîstematîkbûna teolojiya xwe û rêxistinbûna xwe ya xurt, ji Lutheranîzmê zûtir û berfirehtir li qadên navneteweyî belav bû.³³ Ew li Fransa (ku şopînerên wê wekî Huguenot dihatin nasîn), Skoçya (ku Presbyterianîzm di bin rêberiya John Knox, şagirtê Calvin, de bû ola fermî), Holenda (ku Dêra Reformkirî ya Holendî roleke girîng di serxwebûna welêt de lîst), Îngilîstan (ku Purîtanan bandorek mezin li ser Dêra Anglîkan û paşê li ser koloniyên Amerîkî kirin), û li beşên Almanyayê (bi taybetî li Palatînatê, ku Katekîzma Heidelbergê di 1563an de hate amadekirin ³³), Macarîstan û Polonyayê belav bû.³²

Mînak 4: Reformasyona Îngilîzî: Ji Henry VIII heta Elizabeth I

Reformasyona li Îngilîstanê xwedî karakterekî taybet bû, ku di destpêkê de ji ber sedemên siyasî û kesane yên key, ne ji ber tevgerên teolojîk ên gelêrî, dest pê kir.

• Sedemên Taybet û Rola Henry VIII: Key Henry VIII (desthilatdarî 1509-1547) di destpêkê de dijberê Luther bû û ji ber parastina baweriya Katolîk, Papa jê re sernavê “Parêzvanê Baweriyê” dabû.³⁴ Lêbelê, xwesteka wî ya ji bo peydakirina mîrasek mêr û hezkirina wî ya ji Anne Boleyn re, ew ber bi pevçûnekê bi Papa Clement VII re bir. Papa red kir ku zewaca Henry bi jina wî ya yekem, Catherine of Aragon (ku tenê keçek, Mary, jê re anîbû), betal bike.²
• Qanûna Serweriyê (Act of Supremacy, 1534): Di encama vê pevçûnê de, Henry VIII bi rêya Parlamentoyê rêzek qanûn derxistin ku têkiliyên Dêra Îngilîstanê bi Romayê re qut kirin. Qanûna Serweriyê ya sala 1534an, Key wekî “Serokê Herî Bilind ê Dêra Îngilîstanê li ser Erdê” îlan kir.² Ev yek bi pratîkî tê wateya damezrandina dêreke neteweyî ya serbixwe.
• Hilweşandina Manastiran (1536-1541): Yek ji gavên herî girîng ên Henry VIII hilweşandina manastiran bû. Milk û dewlemendiyên manastiran ji hêla taca keyaniyê ve hatin desteserkirin, ku ev yek hem dahateke mezin ji key re peyda kir hem jî bingeha hêza siyasî ya Dêra Katolîk li Îngilîstanê lawaz kir.³⁵
• Pêşveçûn di bin Edward VI de (1547-1553): Di dema desthilatdariya kurê ciwan ê Henry, Edward VI, de, Reformasyon li Îngilîstanê ber bi Protestantîzmeke eşkeretir û Kalvînîst-bandor ve çû. “Pirtûka Duaya Giştî” (Book of Common Prayer) di sala 1549an de hate derxistin, ku ayînên bi zimanê Îngilîzî û teolojiyeke Protestan pêşkêş dikir.³⁴
• Vegerandina Katolîkîzmê di bin Mary I de (1553-1558): Mary Tudor, keça Henry VIII û Catherine of Aragon, Katolîkek dilsoz bû. Piştî ku ew bû şahbanû, hewl da ku Îngilîstanê bi tundî vegerîne bin otorîteya Papa û Dêra Katolîk. Di dema desthilatdariya wê de, gelek Protestan hatin şopandin û şewitandin, ku ji ber vê yekê jê re “Marya Xwînxwar” (Bloody Mary) hate gotin.³⁴
• Lihevhatina Elizabethî (Elizabethan Settlement) di bin Elizabeth I de (1558-1603): Şahbanû Elizabeth I, keça Henry VIII û Anne Boleyn, piştî Mary I hat ser text. Wê hewl da ku rêyeke navîn (“via media”) di navbera Katolîkîzma tund û Protestantîzma radîkal de peyda bike da ku aramî û yekitiya neteweyî pêk bîne. Bi Qanûna Serweriyê ya nû (1559), ew wekî “Rêvebira Herî Bilind” a Dêra Îngilîstanê hate binavkirin. Qanûna Yekrengiyê ya heman salê Pirtûka Duayê ya guhertî ferz kir, ku teolojiyeke Protestan diparast lê hin hêmanên lîturjîk ên kevneşopî jî dihewand.³⁵ Dêra Anglîkan (Church of England) bi vî awayî wekî dêreke Protestan a bi struktureke epîskopal (pîskoposî) û hin taybetmendiyên lîturjîk ên nêzîkî Katolîkîzmê şekil girt. Lêbelê, di salên paşîn ên desthilatdariya Elizabeth de, ji ber gefên Katolîk (wek Komploya Papa û Armada Spanî), zextên li ser Katolîkên Îngilîz zêde bûn.³⁵

Mînak 5: Tevgera Anabaptîstan: Bawerî, Zext û Mînaka Münsterê

Anabaptîst, ku wekî “baskê radîkal” ê Reformasyonê têne nasîn, komeke cihêreng û pirrengî ya Protestanan bûn ku ji reformên Luther, Zwingli û Calvin nerazî bûn û banga guhertinên kûrtir û radîkaltir dikirin.

• Wateya Nav û Baweriya Bingehîn: Peyva “Anabaptîst” ji Yewnanî tê û wateya “ji nû ve vaftîzker” dide. Ev nav ji hêla dijberên wan ve li wan hatibû kirin, ji ber ku yek ji baweriyên wan ên herî bingehîn û cihêker redkirina vaftîzbûna pitikan bû. Anabaptîstan diparastin ku vaftîzm divê tenê ji bo kesên mezin ên ku bi awayekî hişmendî û dilxwazî baweriya xwe bi Mesîh îqrar kirine, were pêkanîn.³⁶ Ji ber vê yekê, ew kesên ku di pitiktiyê de hatibûn vaftîzkirin, piştî ku tevlî civatên wan dibûn, “ji nû ve” dihatin vaftîzkirin.
• Taybetmendiyên Din ên Sereke:

• Veqetandina Dêr û Dewletê: Anabaptîstan bi tundî diparastin ku divê dêr (civata bawermendan) bi tevahî ji dewletê û kontrola siyasî cuda be. Wan dêr wekî civateke dilxwaz a şagirtên Mesîh didîtin, ne saziyeke ku hemû endamên civakê bi zorê tê de ne.³⁶
• Pasîfîzm û Redkirina Sondê: Piraniya Anabaptîstan (tevî ku ne hemû) pasîfîst bûn, şer û bikaranîna tundiyê red dikirin, û ji ber vê yekê beşdarbûna di artêşê de an girtina postên dewletê yên ku hewceyî bikaranîna zorê bûn, qebûl nedikirin. Wan her wiha sondxwarina li ber rayedarên sivîl red dikir, li ser bingeha şîroveya xwe ya Fêrkirina li Çiyê ya Îsa.³⁶
• Civaka Komunal û Wekhevî: Hin komên Anabaptîst, wek Hutterîtan li Moravyayê, xwedîtiya hevpar a mal û milk diparastin û jiyaneke komunal dijiyan, li ser bingeha modela civata Xirîstiyan a destpêkê li Orşelîmê.³⁶
• Dîsîplîna Dêrî ya Hişk: Anabaptîstan girîngiyeke mezin didan jiyaneke exlaqî ya li gorî fêrkirinên Încîlê û dîsîplîneke hişk a dêrî (wek derxistina ji civatê an “ban”) li ser endamên ku guneh dikirin, disepandin.

• Zext û Şopandin: Ji ber ramanên xwe yên radîkal ên li ser vaftîzmê, veqetandina dêr û dewletê, pasîfîzmê, û redkirina hin erkên sivîl, Anabaptîst ji hêla hem desthilatdarên Katolîk hem jî yên Protestan (Lutheran, Kalvînîst, Anglîkan) ve wekî gefek li ser nîzama dînî, civakî û siyasî ya heyî dihatin dîtin. Ji ber vê yekê, ew li seranserê Ewropayê bi awayekî hovane hatin şopandin, zîndankirin, îşkencekirin û kuştin.³⁶ Bi hezaran Anabaptîst ji ber baweriyên xwe şehîd bûn.
• Serhildana Münsterê (1534-1535): Bûyereke ku navûdengê Anabaptîstan xirabtir kir, “Keyaniya Anabaptîst a Münsterê” bû. Komek Anabaptîstên tundrew û apokalîptîk, di bin rêberiya Jan Matthys û paşê Jan van Leiden de, kontrola bajarê Münsterê li Westfalyayê (Almanya) bi dest xistin û hewl dan ku li wir “Keyaniya Nû ya Orşelîmê” ava bikin.³⁶ Wan xwedîtiya hevpar a mal û milk û polîgamiyê (pirjiniyê) ferz kirin. Ev “keyanî” piştî dorpêçeke dirêj, ji hêla hêzên hevgirtî yên Katolîk û Lutheran ve bi awayekî hovane hate tepisandin, û rêberên wê bi îşkenceyê hatin kuştin.³⁶ Her çend piraniya Anabaptîstan pasîfîst bûn û kiryarên li Münsterê şermezar dikirin jî, ev bûyer ji hêla dijberên wan ve wekî hincetek ji bo zêdekirina zext û şopandina li ser hemû Anabaptîstan hate bikaranîn.³⁶
• Mîras: Tevî zext û şopandinên giran, tevgera Anabaptîst sax ma û bû bingeha gelek dêrên nûjen ên wekî Mennonît (ku ji hêla Menno Simons, reformxwazekî Holendî yê pasîfîst ve hatin rêxistin kirin), Amish, û Hutterîtan.³⁶ Hin prensîbên Anabaptîstan, wek azadiya wijdanê, veqetandina dêr û dewletê, û vaftîzma bawermendan, di pêşerojê de bandorek girîng li ser pêşketina Xirîstiyaniyê û ramanên demokratîk kirin.

Reformasyon ne tevgereke yekgirtî bû. Li kêleka tevgerên “magisterial” (wek Lutheranîzm û Kalvînîzmê, ku piştgiriya desthilatdarên siyasî wergirtin û bûn dêrên fermî yên dewletan), tevgerên “radîkal” ên wekî Anabaptîstan jî hebûn. Van komên radîkal guhertinên civakî û dînî yên pir kûrtir dixwestin û bi gelemperî ji hêla hem Katolîk hem jî Protestanên din ve dihatin tepisandin. Luther, Zwingli û Calvin, tevî cudahiyên xwe, bi gelemperî hewl didan ku bi desthilatdarên siyasî re hevkariyê bikin da ku reformên xwe bicîh bînin. Berevajî vê, Anabaptîstan ³⁶ û komên din ên radîkal (mînak, hin şopînerên Thomas Müntzer di Şerê Gundiyan de) têgihiştineke cuda ya reformê hebû. Wan ne tenê doktrîn û pratîkên dêrî, lê di heman demê de strukturên civakî û siyasî yên heyî jî bi tundî rexne dikirin. Daxwazên wan ên ji bo vaftîzma mezinan, veqetandina tam a dêr û dewletê, pasîfîzm, û carinan jî xwedîtiya hevpar, ji bo piraniya civaka sedsala 16an pir radîkal bûn. Ev yek bû sedem ku ew ji hêla hemî aliyan ve werin perçiqandin. Bûyera Münsterê ³⁶, her çend ji hêla piraniya Anabaptîstan ve nehatibe pejirandin jî, ji bo reşkirina tevahiya tevgerê hate bikar anîn. Tevî vê yekê, lêkolîna “Reformasyonên Radîkal” girîng e ji ber ku ew nîşan dide ku Reformasyon ne tenê ji hêla teologên navdar û mîran ve hat şekildan, lê di heman demê de ji hêla komên gelêrî ve jî ku xwedî vîzyonên alternatîf ên civaka Xirîstiyan bûn. Ev pirrengî û dînamîkên navxweyî yên tevgerê ronî dike û destnîşan dike ku hin ramanên ku wê demê radîkal dihatin dîtin, wek azadiya wijdanê û veqetandina dêr û dewletê, di pêşerojê de bandorek girîng li ser pêşketina ramanên demokratîk û mafên mirovan kirin.

Tablo 2: Kesayetên Sereke yên Reformasyonê û Ramanên Wan ên Bingehîn

Navê Kesayetê	Salên Jiyanê	Cih/Tevgera Sereke	Ramanên Teolojîk/Reformê yên Bingehîn	Berhem(ên) Mezin (eger hebe)
John Wycliffe	n.1330-1384	Îngilîstan / Lollardî	Sola Scriptura, rexne li Papalîkê, wergera Încîlê bo Îngilîzî.	Wergera Încîlê (Wycliffe Bible)
Jan Hus	n.1372-1415	Bohemya / Hussî	Otorîteya Încîlê, rexne li gendeliya Dêrê, ayîn bi zimanê gel.	De Ecclesia
Martin Luther	1483-1546	Almanya / Lutheranîzm	Sola Scriptura, Sola Fide, Sola Gratia, kahîntiya hemû bawermendan, rexne li enduljansan.	95 Tez, Wergera Încîlê bo Almanî, Li ser Azadiya Xiristiyanekî
Ulrich Zwingli	1484-1531	Zurich (Swîsre) / Reformasyona Swîsrî	Sola Scriptura, Eykaristî wek sembol, îkonoklazm, reforma radîkal a ayînan.	67 Gotar (Tezên Zurichê)
Jean Calvin	1509-1564	Jenev (Swîsre) / Kalvînîzm	Serweriya Xwedê, Predestînasyon, etîka kar, rêxistina dêrî ya hişk.	Enstîtuyên Ola Xirîstiyanî
Henry VIII	1491-1547	Îngilîstan / Damezrênerê Dêra Anglîkan	Serweriya Key li ser Dêrê (ji ber sedemên siyasî/kesane), qutkirina têkiliyan bi Romayê re.	Qanûna Serweriyê (1534)
Menno Simons	1496-1561	Holenda, Almanya / Anabaptîzm (Mennonît)	Vaftîzma mezinan, pasîfîzm, veqetandina dêr û dewletê, jiyana sade.	Bingeha Doktrîna Xiristiyan

5. Bertekên li Dijî Reformasyonê: Kontr-Reformasyon (Reformasyona Katolîk)

Li hemberî belavbûna bilez a ramanên Protestan û parçebûna Xirîstiyaniya Rojava, Dêra Katolîk neçar ma ku bersivekê bide. Ev bersiv bi du awayan bû: yek, hewldanên ji bo rawestandina pêşveçûna Protestantîzmê û cezakirina alîgirên wê; û du, pêvajoyeke reform û nûjenkirina navxweyî ya Dêra Katolîk bi xwe. Ev tevgera berfireh bi gelemperî wekî Kontr-Reformasyon an jî Reformasyona Katolîk tê binavkirin.² Armancên sereke yên vê tevgerê ew bûn ku pêşî li Protestantîzmê bigire, herêmên ku berê Katolîk bûn û Protestan bûbûn ji nû ve bi dest bixe, û Dêrê ji hundir ve ji gendelî û kêmasiyan paqij bike û xurt bike.

Civata Trentê (Council of Trent, 1545-1563):

Civata Trentê, ku di sê serdemên cuda de li bajarê Trentê (wê demê beşek ji Împaratoriya Romaya Pîroz, îro li Îtalyayê) civiya, wekî stûna sereke ya Kontr-Reformasyonê tê dîtin. Ew ji hêla Papa Paul III ve di sala 1545an de hate gazîkirin da ku bersivê bide pirsgirêkên teolojîk û dêrî yên ku ji hêla Reformasyona Protestan ve hatibûn raber kirin.38 Armancên wê yên sereke şermezarkirina prensîb û doktrînên Protestantîzmê û zelalkirina doktrînên Dêra Katolîk li ser hemû xalên nîqaşkirî, û her wiha pêkanîna reforman di dîsîplîn û rêveberiya Dêrê de bûn.39

• Biryarên Doktrînal ên Sereke:

• Otorîteya Nivîsarên Pîroz û Kevneşopiyê: Li dijî prensîba Protestan a Sola Scriptura (Tenê Nivîsarên Pîroz), Civata Trentê biryar da ku hem Nivîsarên Pîroz (Încîl) hem jî Kevneşopiya Dêrî (fêrkirin û pratîkên ku ji hêla dêrê ve hatine parastin) wekî çavkaniyên otorîteya dînî yên wekhev girîng in û ji hêla Xwedê ve hatine îlham kirin.³⁹ Her wiha, hate piştrastkirin ku Dêra Katolîk xwediyê mafê yekane yê şîrovekirina rastîn a Nivîsarên Pîroz e.³⁹
• Xilasî (Justification): Civatê doktrîna Protestan a Sola Fide (Xilasî Tenê bi Baweriyê) red kir û piştrast kir ku xilasî hem bi kerema Xwedê ya ku bi rêya baweriyê tê wergirtin, hem jî bi kirinên qenc ên ku ji hêla vê baweriyê ve têne îlham kirin, pêk tê.³⁸
• Heft Sakrament: Hejmara heft sakramentan (vaftîzm, konfîrmasyon, Eykaristiya, poşmanî/tobe, rûnkirina nexweşan, ordinasyona pîroz, û zewac) wekî ku ji hêla Mesîh ve hatine damezrandin, hate piştrastkirin. Doktrîna transsubstansiasyonê (baweriya ku di Eykaristiyê de nan û şerab bi awayekî rastîn û bingehîn vediguherin laş û xwîna Mesîh) bi tundî hate parastin.³⁸
• Purgatorî, Enduljans, Peristina Pîrozan: Hebûna purgatoriyê (cihê paqijbûnê ji bo giyanên ku bi keremê mirine lê hîn ne bi tevahî paqij in) û pratîka enduljansan (efûkirina cezayên demkî yên ji bo gunehan) hate piştrastkirin. Lêbelê, Civatê îstîsmarên di firotina enduljansan de bi tundî şermezar kir û ferman da ku ev îstîsmar bêne rakirin.³⁹ Papa Pius V di sala 1567an de firotina enduljansan bi awayekî fermî bi dawî anî.⁵ Peristina pîrozan, bermayiyên wan (relîk), û wêneyên pîroz wekî pratîkên rewa û kêrhatî hatin parastin, lê rêwerz ji bo pêşîgirtina li batilî û îstîsmarê hatin dayîn.³⁸
• Reformên Dîsîplînî:

• Perwerdehiya Klerîkan: Yek ji rexneyên sereke yên li dijî Dêra Katolîk kêmasiya perwerdehiya klerîkan bû. Civata Trentê ferman da ku li her herêmeke pîskoposiyê (diyosez) semînerek (dibistaneke teolojîk) were damezrandin ji bo perwerdekirin û amadekirina keşîşên paşerojê. Armanc ew bû ku klerîkên xwedî perwerdehiyeke baştir, dîsîplîneke xurtir û standardên exlaqî yên bilindtir werin gihandin.³⁸
• Berpirsiyariyên Pîskoposan: Ji pîskoposan dihat xwestin ku li herêmên xwe (diyosez) bimînin, bi rêkûpêk serdana civatên xwe bikin, û çavdêriya jiyan û xizmeta klerîkên di bin emrê xwe de bikin.³⁸ Ev yek ji bo çareserkirina pirsgirêka “nebûna pîskoposan li cihê kar” (absenteeism) bû.
• Qedexekirina hin Îstîsmaran: Hin îstîsmarên herî berbelav ên wekî firotina postên dêrî (simony) û girtina gelek postên dêrî ji hêla yek kesî ve (plurality of benefices) hatin şermezarkirin û tedbîr ji bo rakirina wan hatin girtin.³⁹

Mînak 6: Civata Îsa (Cizwît – Society of Jesus / Jesuits): Damezrandin û Rola Wan

Civata Îsa, ku bi gelemperî wekî Cizwît têne nasîn, yek ji rêxistinên olî yên herî nû û bibandor bû ku di serdema Kontr-Reformasyonê de derket holê.

• Damezrêner û Damezrandin: Cizwît ji hêla Ignatiusê Loyolayî (Ignatius of Loyola), esilzadeyekî Baskî û leşkerekî Spanî yê ku piştî birîndarbûna di şer de jiyana xwe terxanî xizmeta Xwedê kiribû, di sala 1534an de li Parîsê hate damezrandin. Rêxistin di sala 1540an de ji hêla Papa Paul III ve bi fermana Regimini militantis Ecclesiae bi fermî hate nasîn û pejirandin.⁴⁰
• Armanc û Çalakiyên Sereke:

• Parastin û Belavkirina Baweriya Katolîk: Armanca bingehîn a Cizwîtan parastin û xurtkirina Dêra Katolîk û belavkirina baweriya Katolîk li seranserê cîhanê bû. Wan di Kontr-Reformasyonê de roleke sereke lîstin, bi taybetî di rawestandina belavbûna Protestantîzmê li hin herêman û vegerandina gelek Protestanan bo Katolîkîzmê.⁴¹
• Perwerdehî: Cizwîtan girîngiyeke mezin dan perwerdehiyê û wekî “mamosteyên Ewropayê” hatin nasîn. Wan gelek kolej û zanîngehên bi kalîte û bi prestîj li seranserê Ewropayê û paşê li deverên din ên cîhanê damezrandin.⁴⁰ Saziyên perwerdehiyê yên Cizwîtan bûn model ji bo dibistanên nûjen û di perwerdekirina elîtên rewşenbîr û siyasî de roleke girîng lîstin.⁴⁰
• Karê Mîsyoneriyê: Cizwît di karê mîsyoneriyê de pir çalak û serkeftî bûn. Wan baweriya Katolîk li herêmên nû yên keşifkirî yên wekî Amerîkaya Latîn, Hindistan, Çîn, Japonya û Afrîkayê belav kirin.⁴⁰ Ew bi gelemperî bi rêbazên xwe yên adaptekirina bi çandên herêmî re dihatin nasîn.
• Dîsîplîn û Pabendbûna bi Papa re: Cizwît bi dîsîplîna xwe ya hişk a leşkerî-îlhamkirî, perwerdehiya xwe ya dirêj û dijwar, û pabendbûna xwe ya mutleq bi Papa re dihatin nasîn. Wan sonda taybet a pabendbûnê bi Papa re dixwar.

Amûrên Din ên Kontr-Reformasyonê:

Ji bilî Civata Trentê û Cizwîtan, Dêra Katolîk amûrên din jî ji bo pêkanîna armancên Kontr-Reformasyonê bi kar anîn:

• Înqizîsyona Romayê (1542): Ev sazî, ku wekî Civata Pîroz a Ofîsa (Congregation of the Holy Office) jî tê nasîn, ji bo lêpirsîn, darizandin û cezakirina kesên ku wekî heretîk (ji rê derketî) dihatin dîtin, bi taybetî Protestanan, hate damezrandin an ji nû ve hate organîzekirin.³⁸ Înqizîsyon li Îtalya û Spanyayê bi taybetî xurt bû.
• Îndeksa Pirtûkên Qedexekirî (Index Librorum Prohibitorum): Ev lîsteyek ji pirtûkên ku ji hêla Dêra Katolîk ve wekî heretîk, zirardar ji bo baweriyê, an bêexlaq dihatin dîtin û xwendina wan ji Katolîkan re qedexe bû, di sala 1559an de hate weşandin.⁴² Armanc ew bû ku pêşî li belavbûna ramanên Protestan û ramanên din ên ku Dêrê nedipejirandin, bigire.

Kontr-Reformasyon ne tenê bertekek li dijî Protestantîzmê bû, lê di heman demê de tevgereke kûr a xwe-nûkirin û reformkirina navxweyî ya Dêra Katolîk bû. Ew hem hewldanek ji bo parastina doktrînên kevneşopî bû, hem jî pejirandina hewcedariya reformên exlaqî û dîsîplînî bû. Reformasyona Protestan gefeke mezin li ser hebûn û otorîteya Dêra Katolîk çêkir.² Dêra Katolîk neçar ma ku bersivê bide van gefan. Yek aliyek ji vê bersivê şermezarkirin û tepisandina Protestantîzmê bû, mînak bi rêya Înqizîsyonê û piştgirîdayîna şerên li dijî dewletên Protestan.³⁸ Lêbelê, Dêrê her wiha fêm kir ku gelek rexneyên Protestanan, bi taybetî yên li ser gendelî û kêmasiyên klerîkan, rast bûn.³⁸ Ji ber vê yekê, Civata Trentê ³⁸ ne tenê doktrînên Katolîk ji nû ve piştrast kirin, lê di heman demê de reformên girîng ên dîsîplînî jî pêk anîn, wek baştirkirina perwerdehiya keşîşan û çareserkirina pirsgirêka nebûna pîskoposan li cihên xwe. Damezrandina rêxistinên nû yên wekî Cizwîtan ⁴⁰, ku girîngî didan perwerdehî, dîsîplîn û mîsyoneriyê, nîşana vê ruhê nûkirinê bû. Bi vî awayî, Kontr-Reformasyon hem wekî “dij-reformasyon” (li dijî Protestantîzmê) hem jî wekî “Reformasyona Katolîk” (nûkirina navxweyî) dikare were dîtin. Ev du-alîbûn nîşan dide ku saziyên mezin, dema ku bi krîzên kûr re rû bi rû dimînin, dikarin hem stratejiyên parastinê (li dijî gefên derve) hem jî stratejiyên xwe-guhertinê (ji bo çareserkirina kêmasiyên navxweyî) bi kar bînin. Kontr-Reformasyon Dêra Katolîk ji nû ve xurt kir û şekil da Katolîkîzma nûjen ji bo sedsalên pêş.

6. Encamên Reformasyonê

Reformasyon yek ji bûyerên herî veguherîner di dîroka Ewropayê de bû û encamên wê yên kûr û demdirêj li ser warên dînî, siyasî, civakî, çandî û aborî hebûn.

A. Encamên Dînî:

• Parçebûna Xirîstiyaniya Rojava: Encama herî diyar û yekser a Reformasyonê, parçebûna daîmî ya Xirîstiyaniya Rojava bû. Yekitiya ku nêzîkî hezar sal di bin otorîteya Dêra Katolîk a Romayê de mabû, bi awayekî neveger bi dawî bû.¹ Ewropa ji aliyê dînî ve bû du beşên mezin: Katolîk û Protestan.
• Derketina Mezhebên Nû yên Protestan: Reformasyon ne tevgereke yekgirtî bû û di encamê de gelek mezheb û şaxên Protestan derketin holê. Mezhebên sereke Lutheranîzm (li Almanya û Skandînavyayê), Kalvînîzm (li Swîsre, Fransa, Holenda, Skoçya), Anglîkanîzm (li Îngilîstanê), û Anabaptîzm (li gelek deverên Ewropayê wekî tevgereke radîkal) bûn.³ Her yek ji van mezheban xwedî şîrove û pratîkên teolojîk ên taybet bûn.
• Guhertinên Teolojîk: Reformasyon guhertinên bingehîn di têgihiştina teolojiya Xirîstiyan de çêkir. Doktrînên wekî sola scriptura (otorîteya yekane ya Nivîsarên Pîroz), sola fide (xilasî tenê bi baweriyê), sola gratia (xilasî tenê bi kerema Xwedê), û kahîntiya hemû bawermendan bûn bingeha teolojiya Protestan û heya roja îro jî ji bo bi milyonan Protestanan girîngiya xwe diparêzin.¹
• Zêdebûna Girîngiya Baweriya Kesane û Wijdanê: Reformasyon girîngiyeke mezin da têkiliya rasterast a ferd bi Xwedê re û rola wijdanê kesane di mijarên baweriyê de. Ev yek di demek dirêj de beşdarî pêşketina ramanên li ser azadiya dînî û ferdperestiyê bû.¹
• Şerên Olan: Mixabin, yek ji encamên herî trajîk ên Reformasyonê derketina şer û pevçûnên xwînxwar ên dînî bû ku bi dehên salan li gelek deverên Ewropayê dom kirin. Van şeran ne tenê ji ber sedemên dînî, lê di heman demê de ji ber armancên siyasî û têkoşînên ji bo desthilatdariyê jî derketin.

• Şerê Gundiyên Alman (1524-1525): Serhildaneke berfireh a gundiyan li herêmên başûr û navendî yên Almanyayê bû, ku beşek jê di bin bandora ramanên Reformasyonê yên li ser azadiyê de bû. Gundiyan daxwazên aborî û civakî dikirin û li dijî zordariya mîr û axayan radibûn. Tevî ku hin reformxwazên radîkal ên wekî Thomas Müntzer piştgirî dan serhildanê, Martin Luther bi tundî li dijî wê derket û banga tepisandina wê kir. Serhildan bi awayekî hovane hate têkbirin û tê texmînkirin ku nêzîkî 100,000 gundî hatin kuştin.⁴⁵
• Şerê Schmalkaldic (1546-1547): Pevçûnek di navbera Împaratorê Katolîk Charles V û hevbendiyek ji mîrên Protestan ên Alman (Lîga Schmalkaldic) de bû. Armanca împarator ew bû ku yekitiya dînî li Împaratoriya Romaya Pîroz ji nû ve pêk bîne. Tevî ku împarator di Şerê Mühlbergê (1547) de serkeftineke mezin bi dest xist, ew nikarîbû bi tevahî Protestantîzmê tune bike.⁴⁷ Ev şer rê li ber Peymana Augsburgê (1555) vekir.
• Şerên Olî yên Fransayê (1562-1598): Rêzek ji heşt şerên navxweyî yên hovane di navbera Katolîkên Fransî (bi piştgiriya malbata keyaniyê û malbata Guise) û Huguenotan (Protestanên Kalvînîst ên Fransî) de bû. Van şeran bi Komkujiya Şeva St. Bartholomew (1572) ku tê de bi hezaran Huguenot hatin kuştin, gihîştin lûtkeya xwe ya hovîtiyê. Şer bi Fermana Nantesê (Edict of Nantes) di sala 1598an de bi dawî bûn, ku tê de Key Henry IV (ku berê Huguenot bû û paşê bûbû Katolîk) mafên dînî û sivîl ên bisînor ji Huguenotan re nas kir.⁴²
• Şerê Sîh Salan (1618-1648): Ev şer yek ji şerên herî dirêj û wêranker di dîroka Ewropayê de bû. Ew wekî pevçûneke dînî di navbera dewletên Protestan û Katolîk ên Împaratoriya Romaya Pîroz de dest pê kir (bi Defenestrasyona Pragê), lê zû vegeriya şerekî berfireh ê Ewropî ku tê de hêzên mezin ên wekî Fransa (Katolîk, lê ji bo armancên siyasî li dijî Habsburgan bi Protestanan re hevalbend bû), Swêd (Lutheran), Danîmarka (Lutheran), Spanya (Katolîk) û Holenda (Kalvînîst) tevlî bûn.⁴² Şer bi giranî li ser axa Almanyayê hate meşandin û bû sedema wêraniyek mezin, birçîbûn, nexweşî û kêmbûneke berbiçav a nifûsê. Tê texmînkirin ku nêzîkî 8 mîlyon kes, ango ji sedî 20ê nifûsa Împaratoriya Romaya Pîroz, di encama şer, birçîbûn û nexweşiyan de jiyana xwe ji dest dan.⁵¹ Şer bi Peymana Westfalyayê (1648) bi dawî bû.

Her çend Reformasyon di destpêkê de bû sedema zêdebûna bê toleransî û şerên olan, ew di demek dirêj de bû bingehek ji bo têgihiştinên nûjen ên azadiya dînî û pluralîzmê. Reformxwazên destpêkê û dijberên wan ên Katolîk bi gelemperî ne alîgirên toleransa dînî ya bi wateya nûjen bûn; her aliyek bawer dikir ku ew xwediyê “rastiya” yekane ye.⁷ Lêbelê, parçebûna Xirîstiyaniyê û derketina gelek mezheban rewşek çêkir ku tê de yek dêr êdî nikarîbû îdîaya serdestiya mutleq bike, bi kêmanî ne li hemû herêman.⁴³ Şerên olan ên wêranker, wek Şerê Sîh Salan ⁴⁹, nîşan dan ku hewldanên ji bo ferzkirina yekrengiya dînî bi zorê dikarin bibin sedema karesatên mezin. Peymanên wekî Peymana Augsburgê (1555) û Peymana Westfalyayê (1648), her çend di destpêkê de bi armanca çareserkirina pevçûnên siyasî-dînî hatibin çêkirin jî, prensîba cuius regio, eius religio (dînê herêmê, dînê desthilatdarê wê ye) pejirandin. Ev yek, her çend ne azadiya ferdî ya tam bû jî, qebûlkirina pluralîzma dînî di asta dewletan de bû.⁴⁹ Wekî din, girîngîdana Protestantîzmê li ser wijdanê ferdî û şîrovekirina kesane ya Nivîsarên Pîroz ⁴², di demek dirêj de, rê li ber daxwazên ji bo azadiya wijdan û baweriyê ya berfirehtir vekir, ku paşê di Serdema Ronakbîriyê de geş bû. Bi vî awayî, Reformasyon, bi awayekî paradoksî, hem serdemeke tund a bê toleransiyê bû hem jî tovên tolerans û azadiya dînî ya nûjen reşand.

Tablo 3: Şer û Pevçûnên Olî yên Mezin ên Serdema Reformasyonê

Navê Pevçûnê	Dîrok	Aliyên Sereke	Sedemên Bingehîn (Olî/Siyasî)	Encam/Peymanên Sereke	Texmîna Qurbaniyan (Mînak)
Şerê Gundiyên Alman	1524-1525	Gundiyên serhildêr vs. Mîrên Alman	Daxwazên aborî/civakî, bandora ramanên Reformasyonê yên li ser azadiyê; dijberiya li hember zordariya feodal.	Serhildan bi hovane hate tepisandin; nêzîkî 100,000 gundî hatin kuştin.	Nêzîkî 100,000 45
Şerê Schmalkaldic	1546-1547	Împarator Charles V (Katolîk) vs. Lîga Schmalkaldic (Mîrên Protestan)	Hewldana Împarator ji bo vegerandina yekitiya dînî li Împaratoriya Romaya Pîroz; berxwedana mîrên Protestan.	Serkeftina destpêkê ya Împarator (Şerê Mühlbergê); lê Protestantîzm bi tevahî nehat tepisandin; rê li ber Peymana Augsburgê vekir.	Hejmarên rastîn kêm in, lê pevçûnên girîng bûn.
Şerên Olî yên Fransayê	1562-1598	Katolîk (Malbata Keyaniyê, Guise) vs. Huguenot (Protestanên Kalvînîst)	Nakokiyên dînî, têkoşîna ji bo desthilatdariyê di navbera malbatên esilzade de, destwerdana hêzên derve.	Fermana Nantesê (1598) mafên bisînor ji Huguenotan re nas kir; aramiyeke demkî pêk anî.	Tê texmînkirin ku bi sed hezaran kes mirine (mînak, Komkujiya Şeva St. Bartholomew).
Şerê Sîh Salan	1618-1648	Yekîtiya Protestan vs. Lîga Katolîk, paşê tevlîbûna Swêd, Fransa, Spanya, hwd.	Nakokiyên dînî di nav Împaratoriya Romaya Pîroz de; têkoşîna ji bo serweriya Ewropî di navbera Habsburgan û Fransayê de.	Peymana Westfalyayê (1648); nasîna Kalvînîzmê; xurtbûna serweriya dewletan; lawazbûna Împaratoriya Romaya Pîroz.	Nêzîkî 8 mîlyon kes ji ber şer, birçîbûn û nexweşiyan.51 Li Almanyayê dibe ku %20-%40ê nifûsê kêm bûbe [65 (Hillerbrand tê de behs dike), 66].

B. Encamên Siyasî:

• Kêmbûna Hêz û Bandora Papalîkê: Yek ji encamên herî girîng ên siyasî yên Reformasyonê lawazbûna berbiçav a hêz û otorîteya siyasî ya Papa bû li ser key û mîrên Ewropî.¹⁸ Beriya Reformasyonê, Papa ne tenê rêberekî dînî bû, lê di heman demê de aktorekî siyasî yê girîng bû ku dikaribû destwerdanê di karûbarên dewletan de bike, keyan aforoz bike, û îdîaya serweriya li ser hemû Xirîstiyaniyê bike. Reformasyonê ev îdîa şikand û otorîteya Papa bi giranî li welatên Katolîk bisînor kir.
• Xurtbûna Dewlet-Netewe û Desthilatdariya Keyanî: Li welatên ku Protestantîzm pejirandin, key û mîran kontrola li ser dêrên neteweyî bi dest xistin. Wan pîskopos tayîn kirin, milkên dêrî desteserkirin, û bacên ku berê diçûn Romayê ji bo xezîneyên xwe girtin.¹⁸ Vê yekê desthilatdariya wan a navendî li hember esilzadeyên feodal û Dêrê xurt kir û beşdarî pêvajoya avabûna dewlet-neteweyên nûjen bû. Reformasyon, bi taybetî li welatên Protestan ên wekî Îngilîstan, Holenda û welatên Skandînavyayê, alîkarî da xurtkirina hêza keyaniyê û nasnameya neteweyî.⁵⁵
• Guhertin di Struktura Împaratoriya Romaya Pîroz de:

• Peymana Augsburgê (1555): Vê peymanê, ku piştî Şerê Schmalkaldic hate îmzekirin, bi awayekî fermî hebûna Lutheranîzmê li Împaratoriya Romaya Pîroz nas kir. Prensîba navdar a cuius regio, eius religio (“dînê kê herêm e, dînê wî ye”) hate pejirandin, ku tê wê wateyê ku mîrê her herêmekê (mîrîtî, bajarê azad) dikaribû biryar bide ka dê ola fermî ya herêma wî Katolîkî be an Lutheranîzm be.⁴⁹ Welatiyên ku bi ola mîrê xwe razî nebûn, mafê wan hebû ku koçî herêmeke din bikin. Ev yek perçebûna siyasî û dînî ya Împaratoriyê kûrtir kir û otorîteya Împarator lawaz kir. Girîng e ku were zanîn ku Kalvînîzm di vê peymanê de bi fermî nehatibû naskirin.⁵²
• Peymana Westfalyayê (1648): Vê peymanê, ku Şerê Sîh Salan bi dawî anî, prensîbên Peymana Augsburgê ji nû ve piştrast kir û mafên wekhev ji Kalvînîstan re jî nas kir.⁴⁹ Peymana Westfalyayê wekî xalek werçerxê di dîroka Ewropayê û têkiliyên navneteweyî de tê dîtin. Ew konsepta serweriya dewletê (her dewlet li ser axa xwe xwedî otorîteya herî bilind e û hêzên derve nikarin destwerdanê bikin) xurt kir û bandora Împaratoriya Romaya Pîroz û Papalîkê li ser siyaseta Ewropî bi awayekî mayînde kêm kir.⁵⁶
• Veguheztina Çavkaniyan ji Dêrê bo Dewletê: Li welatên Protestan, milk û dewlemendiyên berfireh ên Dêra Katolîk, wek erd, manastir, û dahatên dêrî, ji hêla desthilatdarên laîk (key, mîr, an şaredarî) ve hatin desteserkirin.¹⁷ Ev veguheztina mezin a çavkaniyan ji bo fînansekirina dewletên nû, xelatkirina esilzadeyên alîgir, piştgirîkirina perwerdehiyê, an jî ji bo armancên din ên laîk hate bikaranîn. Ev yek ne tenê bingeha aborî ya Dêra Katolîk li van herêman lawaz kir, lê di heman demê de bingeha aborî ya dewletên laîk xurt kir û bandorek mezin li ser alokasyona sermayeya mirovî û veberhênanê kir.¹⁸

Her çend Reformasyon tevgereke kûr a dînî bû jî, yek ji encamên wê yên herî girîng ên demdirêj, paradoksî, xurtkirina pêvajoya sekulerîzasyona siyasetê bû. Beriya Reformasyonê, Dêra Katolîk xwedî hêzeke siyasî ya mezin bû û bi gelemperî li ser key û mîran bandorek girîng dikir; otorîteya siyasî bi piranî bi awayekî dînî dihat rewakirin.¹⁸ Reformasyonê ev yekitiya dînî-siyasî şikand. Bi derketina mezhebên Protestan re, êdî yek otorîteyeke dînî ya gerdûnî ku bikaribe hemû Ewropayê kontrol bike, nema.¹ Mîr û keyan fersend dîtin ku xwe ji bin bandora Papalîkê rizgar bikin û otorîteya xwe li ser axa xwe xurt bikin.¹⁸ Pejirandina Protestantîzmê ji bo gelek ji wan amûreke siyasî bû ji bo bidestxistina serweriyê. Şerên olan û Peymana Westfalyayê ⁴⁹ nîşan dan ku dewlet êdî ne li ser bingeha yekitiya dînî, lê li ser bingeha serweriya xwe û berjewendiyên xwe yên siyasî tevdigerin. Têkiliyên navneteweyî her ku çû zêdetir li ser bingeha “raison d’état” (sedema dewletê) hatin birêvebirin, ne li ser bingeha armancên dînî. Veguheztina mezin a milk û çavkaniyên Dêrê bo desthilatdarên laîk ¹⁷ bingeha aborî ya hêza laîk xurt kir û ya Dêrê lawaz kir. Bi vî awayî, Reformasyon, bi lawazkirina hêza navneteweyî ya Dêrê û xurtkirina dewletên serwer, rê li ber pêşketina sîstema siyasî ya nûjen a Ewropayê vekir.

C. Encamên Civakî û Çandî:

• Bandora li ser Perwerdehî û Xwendewariyê:

• Yek ji prensîbên bingehîn ên Protestantîzmê ew bû ku divê her bawermend karibe rasterast Nivîsarên Pîroz bixwîne û fêm bike (sola scriptura). Vê yekê girîngiyeke mezin da perwerdehiyê û xwendewariyê, bi taybetî li welatên Protestan.¹¹
• Wergera Încîlê bo zimanên herêmî (vernacular) ji hêla reformxwazên wekî Martin Luther (Almanî), William Tyndale (Îngilîzî), û yên din ve, gihîştina Nivîsarên Pîroz ji bo girseyên berfireh ên gel hêsantir kir.⁹ Van wergeran ne tenê ji bo armancên dînî, lê di heman demê de ji bo standardîzekirin û pêşxistina zimanên neteweyî yên Ewropî jî roleke pir girîng lîstin.⁹
• Li welatên Protestan, gelek dibistanên seretayî û navîn, û her wiha zanîngeh, hatin damezrandin an ji nû ve hatin organîzekirin da ku perwerdehiya li gorî prensîbên Protestan peyda bikin û klerîkên Protestan û karmendên dewletê yên xwendewar perwerde bikin.¹⁷
• Statîstîkên Xwendewariyê: Her çend peydakirina statîstîkên rastîn û berawirdî ji bo sedsala 16an û 17an dijwar be jî, lêkolînên dîrokî bi gelemperî destnîşan dikin ku li herêmên Protestan rêjeyên xwendewariyê bi demê re ji herêmên Katolîk zêdetir bûn. Pêşketinên girîng di xwendewariyê de li Bakur-Rojava Ewropayê, ku Protestantîzm lê xurt bû, di navbera salên 1600-1800 de çêbûn.⁵⁷ Mînak, li Îngilîstanê, di dawiya sedsala 16an de, tê texmînkirin ku nêzîkî %61ê mêran nikaribûn navê xwe binivîsin; ev rêje ji bo jinan pir kêmtir bû. Lêbelê, heta sala 1840an, du-sê parên mêran û nîvê jinan li Îngilîstanê xwendewar bûn, û heta sala 1900an, rêjeya nexwendewariyê ji bo herdu cinsan daketibû nêzîkî %3.⁵⁷ Ev pêşketin ne tenê encama Reformasyonê bû, lê Reformasyon bê guman yek ji faktorên girîng bû ku vê pêvajoyê lezand.

Wergera Încîlê bo zimanên herêmî ne tenê ji bo armancên teolojîk (gihîştina rasterast a gel bi Peyva Xwedê) girîng bû, lê di heman demê de bandorek kûr li ser pêşketin û standardîzekirina zimanên neteweyî û xurtkirina nasnameyên neteweyî kir. Yek ji stûnên sereke yên teolojiya Protestan sola scriptura bû ¹, ku tê wateya ku divê her bawermend rasterast bigihîje Nivîsarên Pîroz. Ji bo vê yekê, pêwîst bû ku Încîl ji Latînî, ku piraniya gel jê fêm nedikir, were wergerandin bo zimanên herêmî.⁹ Wergerên wekî Încîla Luther bo Almanî ⁹ û Încîla King James bo Îngilîzî ⁹ ne tenê ji hêla dînî ve, lê ji hêla zimanî ve jî pir bibandor bûn. Wan alîkarî kir ku formên standard ên van zimanan werin damezrandin û belav bibin. Hebûna metneke pîroz û bingehîn bi zimanê neteweyî, hesta yekitiya çandî û neteweyî di nav axêverên wî zimanî de xurt kir.⁹ Çapxaneyê ⁸ belavkirina van wergeran bi awayekî berfireh pêkan kir, ku bandora wan zêdetir kir. Bi vî awayî, tevgereke dînî bû yek ji faktorên girîng di pêşketina ziman û nasnameyên neteweyî yên nûjen ên Ewropî de.

• Bandora li ser Huner û Muzîkê:

• Îkonoklazm (Şikandina Îkonan): Li hin herêmên Protestan, bi taybetî yên di bin bandora Kalvînîzmê (wek li Jenevê û Holandayê) û Zwinglî (li Zurichê) de, îkon, peyker, camên rengîn û xemlên din ên dêrî wekî formên pûtperestiyê û li dijî emrê duyemîn (qedexekirina çêkirina wêneyên Xwedê) dihatin dîtin. Ji ber vê yekê, di hin serdeman de pêlên îkonoklazmê çêbûn û gelek berhemên hunerî yên dêrî hatin şikandin an rakirin.⁵⁹
• Hunera Protestan: Li cihê ku hunera dînî nehat redkirin, hunera Protestan bi gelemperî ji hunera Katolîk a hemdem (wek Barok) sadetir û kêmtir xemilandî bû. Mijarên Încîlî hîn jî dihatin teswîrkirin, lê zêdetir girîngî li ser hînkirin û vegotina çîrokan bû, ne li ser afirandina hestên mîstîk. Her wiha, li welatên Protestan, hunermendan zêdetir berê xwe dan mijarên laîk ên wekî portre, dîmenên jiyana rojane (genre painting), dîmenên xwezayê (landscape), û tiştên bêcan (still life).⁵⁹ Armanc ew bû ku huner ji bo hînkirina gel û xurtkirina baweriyê were bikaranîn, ne ji bo peristina wêneyan.²
• Muzîka Dêrî: Reformasyonê bandorek mezin li ser muzîka dêrî jî kir. Martin Luther bi xwe muzîkjenek bû û girîngiyeke mezin dida rolê muzîkê di ayînên dêrî de. Wî gelek koral (hîmnên dêrî) bi zimanê Almanî nivîsandin an adapte kirin, ku ji hêla tevahiya civatê ve dihatin gotin. Ev yek bû bingeha tradîsyoneke dewlemend a muzîka Protestan a Lutheran, ku paşê di karên bestekarên mezin ên wekî Johann Sebastian Bach de gihîşt lûtkeyê. Kalvînîzm, ji aliyê din ve, di destpêkê de helwesteke hişktir li hember muzîkê hebû û bi gelemperî tenê destûr dida gotina Zebûran (psalms) bêyî bikaranîna amûrên muzîkê di dêrê de.³²
• Guhertin di Jiyana Malbatî û Rola Jinan de:

• Yek ji guhertinên girîng ên ku Protestantîzmê anî, redkirina celibata (zewaca qedexe) klerîkan bû. Reformxwazên wekî Luther, Zwingli û Calvin zewicîn û zewaca klerîkan teşwîq kirin. Vê yekê modela malbata keşîş wekî beşek ji civakê û wekî mînakek ji bo jiyaneke Xirîstiyanî ya rêzdar ava kir.
• Derbarê rola jinan de, bandora Reformasyonê tevlihev bû. Ji aliyekî ve, girîngîdana li ser xwendina Încîlê ji hêla hemû bawermendan ve, derfetên nû ji bo perwerdehiya jinan (bi kêmanî di xwendina dînî de) vekir. Jinên esilzade û yên ji çînên bazirgan carinan di belavkirina ramanên Reformasyonê de roleke çalak lîstin. Lêbelê, ji aliyê din ve, Reformasyon bi gelemperî rolên kevneşopî yên zayendî yên ku jinan di serî de bi mal û malbatê ve girêdidan, xurt kir. Girtina manastirên jinan li welatên Protestan, ku berê ji bo hin jinan derfetên perwerdehî, serbixwebûn û jiyaneke giyanî ya alternatîf peyda dikirin, ev derfet ji holê rakirin.
• Ferdperestî û Guhertina Nirxan:

• Giringîdana Reformasyonê li ser baweriya kesane, wijdanê ferdî, û têkiliya rasterast a mirov bi Xwedê re, bêyî navbeynkariya mecbûrî ya Dêrê, beşdarî xurtbûna ferdperestiyê li Ewropaya Rojava bû.¹ Ev yek di demek dirêj de bandor li ser pêşketina ramanên li ser mafên ferdî û azadiyê kir.
• Hin nirxên ku ji hêla hin şaxên Protestantîzmê ve (bi taybetî Kalvînîzmê) dihatin pêşxistin, wek xebata dijwar, dîsîplîn, teserûf, û berpirsiyariya kesane, li gorî teza navdar a civaknasê Alman Max Weber, di pêşketina “ruhê kapîtalîzmê” û aboriya nûjen a Rojava de roleke girîng lîstin. (Ev xal dê di beşa encamên aborî de bi hûrgilî were vegotin).

D. Encamên Aborî:

• Destdanîna ser Milkên Dêrê û Veguheztina Dewlemendiyê:
• Wekî ku berê hate gotin, li welatên ku Protestantîzm pejirandin, dewletê dest danî ser erd û milkên berfireh ên Dêra Katolîk.¹⁷ Ev dewlemendî, ku berê ji kontrola laîk der bû, niha ket bin destê key, mîr, an jî çînên nû yên esilzade û bazirgan. Ev veguheztina mezin a dewlemendiyê bandorek girîng li ser struktura aborî û civakî ya van welatan kir. Ew ne tenê bingeha aborî ya Dêra Katolîk lawaz kir, lê di heman demê de sermayeyek mezin ji bo veberhênanên laîk, fînansekirina dewletê, û xurtkirina hêza çînên serdest ên nû peyda kir.¹⁸
• Bandora li ser Bazirganî û Pîşesaziyê:
• Hin dîroknas arguman dikin ku rakirina hin qedexeyên dêrî yên Serdema Navîn li ser çalakiyên aborî (wek sînordarkirinên li ser faîzê) û guhertina helwesta giştî ya li hember kar, qezenc û dewlemendiyê li welatên Protestan, pêşketina bazirganî û pîşesaziyê hêsantir kir. Giringîdana li ser “banga pîşeyî” (calling), ku tê de karê dinyewî wekî xizmetek ji Xwedê re dihat dîtin, dibe ku teşwîqek ji bo xebata dijwar û serkeftina aborî bûbe.
• Teza Max Weber: Etîka Protestan û Ruhê Kapîtalîzmê:
• Civaknasê Alman Max Weber di berhema xwe ya klasîk “Etîka Protestan û Ruhê Kapîtalîzmê” (Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, 1904-1905) de teoriyeke bibandor pêşkêş kir.⁶¹ Weber arguman kir ku hin taybetmendiyên etîka Protestan, bi taybetî ya şaxên asketîk ên wekî Kalvînîzm, Pietîzm û Methodîzmê, beşdarî pêşketina “ruhê” kapîtalîzma nûjen bûne. Li gorî Weber, doktrîna predestînasyonê ya Kalvînîzmê di nav bawermendan de “fikareke xilasiyê” (salvation anxiety) çêdikir. Ji ber ku ew nikaribûn bizanibin ka ew ji hêla Xwedê ve hatine hilbijartin an na, wan li nîşanên derveyî yên kerema Xwedê digeriyan. Serkeftina di karê dinyewî de, ku bi xebata dijwar, dîsîplîn, teserûf, û ji nû ve veberhênana qezencê dihat bidestxistin, wekî nîşaneke vê hilbijartîbûnê dihat dîtin.⁶³ Bi vî awayî, li gorî Weber, etîka Protestan a ku girîngî dida xebata sîstematîk û rasyonel û berhevkirina sermayeyê, bêyî ku ew ji bo kêf û luksê were xerckirin, zemîneke çandî ya guncaw ji bo pêşketina kapîtalîzmê amade kir. Teza Weber gelek nîqaş û rexne kişandiye, lê ew hîn jî wekî yek ji teoriyên herî girîng û bibandor di civaknasiya ol û aboriyê de dimîne.⁶²
• Guhertin di Sîstemên Alîkariya Civakî (Poor Relief) de:
• Beriya Reformasyonê, alîkarîkirina feqîr û belengazan bi giranî wekî erkekî dînî dihat dîtin û ji hêla dêr, manastir û saziyên dînî yên din ve dihat birêvebirin. Piştî Reformasyonê, bi taybetî li welatên Protestan, berpirsiyariya ji bo alîkariya civakî her ku çû zêdetir derbasî destê şaredarî, saziyên laîk, an jî dewletê bû. Lêbelê, lêkolînên nûjen destnîşan dikin ku ev guhertin her tim ne di berjewendiya hemû feqîran de bû. Li gorî hin lêkolînan ⁶⁴, Reformasyon dibe ku newekheviya aborî li hin deveran zêde kiribe. Polîtîkayên nû yên alîkariya civakî li civakên Protestan bi gelemperî “partîkularîst” bûn, ango ew zêdetir li ser alîkarîkirina “feqîrên hêja” yên herêmî (wek nexweş, pîr, sêwî) hûr dibûn û kesên biyanî, parsekên saxlem, an jî yên ku dihatin dîtin ku “ne hêjayî” alîkariyê ne, ji alîkariyê mehrûm dikirin. Ev yek dibe ku rewşa komên herî marjînal ên feqîr xirabtir kiribe û newekheviya di navbera feqîran bi xwe de û di navbera feqîran û beşên din ên civakê de zêde kiribe. Li gorî lêkolînekê, beşa jêrîn a 20% ya nifûsê li civakên Protestan piştî Reformasyonê li dora 39% ji para xwe ya dewlemendiyê ya beriya Reformasyonê winda kir.⁶⁴ Ev nîşan dide ku encamên aborî yên Reformasyonê dikarin tevlihev û pir-qatî bin, û bandorên cihêreng li ser beşên cihêreng ên civakê hebin.

Dema ku desteserkirina milkên Dêrê ji hêla dewletên Protestan ve wekî veguheztinek mezin a dewlemendiyê tê dîtin ku dikaribû ji bo pêşkeftina aborî were bikar anîn ¹⁷, girîng e ku meriv li bandorên cihêreng ên li ser komên civakî yên cuda binêre. Veguheztina berpirsiyariya alîkariya feqîran û polîtîkayên nû yên ku hatin sepandin, mînakek e ku çawa guhertinên mezin ên sazûmanî dikarin encamên nediyar û carinan jî neyînî ji bo beşên herî xizan û bêparastin ên civakê hebin. Ji ber vê yekê, nirxandina bandora aborî ya Reformasyonê hewceyî analîzeke nuansî ye ku hem fersendên ku ji bo hin çînan hatine afirandin, hem jî zehmetiyên ku ji bo yên din derketine holê, li ber çavan bigire.

Xebatên wergirtî

1. Protestant Reformation | The Free Speech Center, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://firstamendment.mtsu.edu/article/protestant-reformation/
2. The Reformation – The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.metmuseum.org/essays/the-reformation
3. The Reformation – Renaissance and Reformation – Oxford …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.oxfordbibliographies.com/abstract/document/obo-9780195399301/obo-9780195399301-0058.xml
4. Reformation – Definition, Meaning & Synonyms – Vocabulary.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.vocabulary.com/dictionary/reformation
5. Reformation | Causes & Effects – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/summary/Reformation-Causes-and-Effects
6. Martin Luther and Problems in the Catholic Church – Students of History, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.studentsofhistory.com/problems-in-the-catholic-church
7. Reformation causes – AP European History, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://moonapeuro.weebly.com/reformation-causes.html
8. Johannes Gutenberg’s Printing Press: A Revolution In The Making Junior Division, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://clas.ucdenver.edu/nhdc/sites/default/files/attached-files/entry_172.pdf
9. The Cultural, Linguistic, Historical, and Literary Influence of Bible Translations Over Years – ijrpr, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ijrpr.com/uploads/V6ISSUE4/IJRPR42318.pdf
10. 7 Ways the Printing Press Changed the World | HISTORY, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.history.com/articles/printing-press-renaissance
11. Student Question : What was the impact of the Reformation on literacy and access to scripture in England? | History of the World | QuickTakes, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://quicktakes.io/learn/history-of-the-world/questions/what-was-the-impact-of-the-reformation-on-literacy-and-access-to-scripture-in-england
12. Holy Roman Empire-Papacy Wars | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/holy-roman-empire-papacy-wars
13. Pope Gregory VII and King Henry IV, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.lhschools.org/Downloads/Gregory%20vs%20Henry.pdf
14. SECONDARY SOURCES What Was the Reformation?, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://chambleewhap.weebly.com/uploads/7/7/9/9/7799799/1611_001.pdf
15. Reformation and the Establishment of Lutheranism in the Holy Roman Empire | Oxford Research Encyclopedia of Religion, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-263?p=emailA2JUwlqRwBFtA&d=/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-263
16. Holy Roman Empire 1300–1650 – Renaissance and Reformation – Oxford Bibliographies, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.oxfordbibliographies.com/abstract/document/obo-9780195399301/obo-9780195399301-0472.xml
17. THE PROTESTANT REFORMATION WAS DRIVEN BY MONEY AS WELL AS GOD, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://res.org.uk/mediabriefing/the-protestant-reformation-was-driven-by-money-as-well-as-god/
18. Religious Competition and Reallocation: The Political Economy of Secularization in the Protestant Reformation – National Bureau of Economic Research, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.nber.org/system/files/working_papers/w23934/w23934.pdf
19. Hans J. Hillerbrand – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/contributor/Hans-J-Hillerbrand/4599
20. John Wycliffe condemned as a heretic | History Today, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.historytoday.com/archive/john-wycliffe-condemned-heretic
21. Wycliffe: ‘The greatest theologian of his time’ – The Christian Institute, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.christian.org.uk/features/wycliffe-the-greatest-theologian-of-his-time/
22. Jan Hus: His Life, Ideas, and Lasting Legacy – High Speed History, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://highspeedhistory.com/2024/07/21/jan-hus-his-life-ideas-and-lasting-legacy/
23. The Hussite Reformation: Life of Jan Hus and the Church – Czech Center Museum Houston, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.czechcenter.org/blog/2024/2/7/jan-hus
24. Protestantism – History Timelines, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://historytimelines.co/timeline/protestantism
25. English 233: Study Guide to Luther’s “95 Theses”, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.k-state.edu/english/baker/english233/sg-95_Theses.htm
26. ninety-five theses – disputation on the power and efficacy of indulgences, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www3.nd.edu/~ablachly/MUS13182/95%20Theses.pdf
27. Diet of Worms | Luther’s Ninety-five Theses, Edict of Worms [1521] | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/event/Diet-of-Worms-Germany-1521
28. Diet of Worms – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Diet_of_Worms
29. Impact of the Reformation on theology and society | Intro to Christianity Class Notes, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/introduction-christianity/unit-9/impact-reformation-theology-society/study-guide/WQicoKekzQ7FISvV
30. Huldrych Zwingli | Biography, Reforms, Theology, & Legacy | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Huldrych-Zwingli
31. Ulrich Zwingli & the Swiss Reformation – Torn Veil, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://tornveil.org/Gloria/ChurchHistory/lessons/38-Swiss-Reformation-Zwingli.pdf
32. Calvinism | Description & History | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Calvinism
33. The Spread of Calvinism – Zimmer Web Pages, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://zimmer.fresnostate.edu/~mariterel/The%20Spread%20of%20Calvinism.PDF
34. The English Reformation – 500 Years of Reformations — and Their Books – Missouri State, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.missouristate.edu/Reformations/EnglishReformation.htm
35. The Reformation – UK Parliament, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.parliament.uk/about/living-heritage/transformingsociety/private-lives/religion/overview/reformation/
36. Anabaptist | Definition, Description, Movement, Beliefs, History, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Anabaptists
37. MONSTERS OF MÜNSTER: LESSONS FROM THE APOCALYPTIC NARRATIVE OF THE ANABAPTIST KINGDOM – DTIC, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://apps.dtic.mil/sti/pdfs/AD1053473.pdf
38. The Catholic Counter-Reformation and the Council of Trent | The Renaissance Class Notes, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/the-renaissance/unit-7/catholic-counter-reformation-council-trent/study-guide/FyxaM87BV7YiB3w1
39. Council of Trent – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Council_of_Trent
40. Society of Jesus (Jesuits) – (AP European History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-euro/society-of-jesus-jesuits
41. Jesuit order established | September 27, 1540 | HISTORY, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.history.com/this-day-in-history/september-27/jesuit-order-established
42. 7.3 Impact of religious changes on Renaissance culture and society – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/the-renaissance/unit-7/impact-religious-renaissance-culture-society/study-guide/zk9qmK16ThVBT0YH
43. What was the impact of the Reformation on minority religious groups? – TutorChase, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tutorchase.com/answers/ib/history/what-was-the-impact-of-the-reformation-on-minority-religious-groups
44. The Transformation of Protestant Theology as a Condition of the American Revolution, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.hillsdale.edu/wp-content/uploads/2017/09/Transformation_of_Protestant_Theology_2004.pdf
45. Peasants’ War | Revolt, 1524-25, Causes – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/event/Peasants-War
46. The German Peasants’ War Was Europe’s Biggest Social Revolt Before the French Revolution – Jacobin, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://jacobin.com/2023/12/german-peasants-war-feudalism-class-conflict-reformation
47. What led to the Schmalkaldic War and its outcomes? – TutorChase, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tutorchase.com/answers/ib/history/what-led-to-the-schmalkaldic-war-and-its-outcomes
48. Schmalkaldic Wars – (AP European History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-euro/schmalkaldic-wars
49. Causation in the Age of Reformation and the Wars of Religion – AP Euro Study Guide 2024, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/ap-euro/unit-2/causation-age-reformation-wars-religion/study-guide/tuJU4VL49mO8nOWdTSbK
50. European wars of religion – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/European_wars_of_religion
51. Thirty Years’ War – History.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.history.com/articles/thirty-years-war
52. September 25th: The Peace of Augsburg – The Davenant Institute, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://davenantinstitute.org/september-25th-peace-augsburg/
53. On the Regulatory Function and Historical Significance of the Peace of Augsburg (1555) in Religious Conflicts – David Publishing Company, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.davidpublisher.com/Public/uploads/Contribute/5dc12e49459e4.pdf
54. Causes and consequences of the Protestant Reformation – Jackson School of International Studies, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://jsis.washington.edu/cwes-euc/wp-content/uploads/sites/11/2018/01/Explorations-in-Economic-History-paper.pdf
55. The Reformation and the Rise of Modern Nation-states in Western Europe – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/293343464_The_Reformation_and_the_Rise_of_Modern_Nation-states_in_Western_Europe
56. REVOLUTIONS IN SOVEREIGNTY – Princeton University, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://assets.press.princeton.edu/chapters/s7094.pdf
57. Literacy – Our World in Data, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ourworldindata.org/literacy
58. Education, Literacy and the Reading Public – Gale, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.gale.com/binaries/content/assets/gale-us-en/primary-sources/intl-gps/intl-gps-essays/full-ghn-contextual-essays/ghn_essay_bln_lloyd3_website.pdf
59. What Was the Effect of the Reformation on the Arts? – John Calvin, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://johncalvin.com/which-was-an-effect-of-the-reformation-on-the-arts/
60. The Reformation & the Arts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.modernreformation.org/resources/articles/the-reformation-the-arts
61. Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus – Philosophia Kurdi, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://philosophiakurdi.de/die-protestantische-ethik-und-der-geist-des-kapitalismus/
62. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism by Max Weber | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/protestant-ethic-and-spirit-capitalism-max-weber
63. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism: Full Work Summary – SparkNotes, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.sparknotes.com/philosophy/protestantethic/summary/
64. EHES Working Paper | No. 239 | September 2023 The Unequal Spirit of the Protestant Reformation: Particularism and Wealth Distribution in, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ehes.org/wp/EHES_239.pdf
65. Hans J. Hillerbrand, Ed., Radical Tendencies in the Reformation, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.euppublishing.com/doi/pdfplus/10.3366/more.1988.25.2-3.18
66. ESTIMATES OF THE NUMBER KILLED BY THE PAPACY IN THE MIDDLE AGES AND LATER, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://static1.1.sqspcdn.com/static/f/827989/15116787/1321289366180/50+million+protestants+killed.pdf