☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Ecêbên Cîhanê

—

Ji aliyê

xwende

di nav

, de

Ji Kevnarî Heta Îro Analîzeke Rexneyî li ser Têgîna “Ecêbên Cîhanê” û Bandora Wan li ser Mîrata Çandî

I. Destpêk: Têgih û Pêşveçûna Dîrokî ya “Ecêbên Cîhanê”

Têgîna “ecêb” di çarçoveya mîrata cîhanî de, ji avahiyên ji mezinbûnê wêdetir e; ew şûnwar û avahiyên ku heybet, hostatî, an girîngiyek awarte nîşan didin û di mirov de hestek heyranî û rêzgirtinê çêdikin, vedibêje.1 Ev têgîn bi eslê xwe ji Yewnana kevnar tê, ku li şûna “ecêb”, peyva “theamata” (θεάματα) dihat bikaranîn, ku tê wateya “tiştên ku divê werin dîtin” (Τὰ ἑπτὰ θεάματα τῆς οἰκουμένης [γῆς]).3 Ev nîşan dide ku lîsteyên destpêkê yên “ecêban” bêtir wekî rêbernameyên ji bo rêwiyan hatine amadekirin, ne ku wekî pîrozkirina destkeftiyên mirovahiyê bi awayekî gerdûnî. Paşê, peyva “thaumata” (θαύματα), ku tê wateya “ecêb”, kete bikaranînê.3

Dîroka lîsteyên “Ecêbên Cîhanê” bi nivîskar û dîroknasên serdema Helenîstîk dest pê dike. Her çend gelek ji van nivîsên orîjînal îro winda bûne jî, navên wekî Herodot 4, Kallîmaxosê Kîrenî (ku berhema wî ya bi navê “Koleksiyonek Ecêbên Cîhanê” winda ye) 5, Antîpaterê Sîdonî 5, Fîlonê Bîzansî 5, Diodorus Siculus 5, Strabo 9, û Plinyê Mezin 9 di çavkaniyên ku gihîştine roja me de wekî kesên ku behsa van “ecêban” kirine, derdikevin pêş. Nebûna yek lîsteyek “fermî” ya kevnar û cihêrengiya di navbera lîsteyên ku ji hêla van nivîskarên cihêreng ve hatine berhev kirin 5, destnîşan dike ku têgîna “ecêb” ji destpêkê ve subjektîf û guherbar bûye. Mînak, hin “ecêb” wekî Dîwarên Babîlê di hin lîsteyan de cih digirin, lê di yên din de bi avahiyên nûtir ên wekî Fanosa Îskenderiyeyê têne guhertin.9 Ev guherîn nîşan dide ku “kanon” ne sabît bû û dibe ku li gorî tercîhên kesane, agahiyên nû, an jî girîngiya siyasî û çandî ya şûnwaran di dema nivîsandinê de biguhere. Ji ber vê yekê, “Ecêbên Cîhanê yên Kevnar” ne wekî kategoriyek objektîf, lê wekî diyardeyek çandî ya ku bi demê re pêş ketiye û ji hêla nivîskarên cihêreng ve hatî şîrove kirin, divê were fêm kirin. Ev ne tenê lîsteyek rastiyan bû, lê şêweyek vegotin û pênasekirina cîhana naskirî ya wê serdemê bû.

Hejmara “heft” di van lîsteyên kevnar de xwedî girîngiyeke taybet bû. Ji bo Yewnaniyan, ev hejmar bêkêmasî û pirbûnê temsîl dikir û bi hejmara gerstêrkên naskirî yên wê demê (pênc) plus Roj û Heyvê re têkildar bû.2 Ev yek nîşan dide ku hilbijartin ne tenê li ser bingeha mezinahî an bedewiyê bû, lê di heman demê de çarçoveyek çandî û kozmolojîk jî hebû. Lîsteyên kevnar bi giranî Ewropamerkezî (an jî, rasttir, Helenomerkezî/Deryaya Navîn-merkezî) bûn, ku cîhana naskirî ya Yewnanî-Romayî û Rojhilata Navîn a kevnar nîşan dida.3 Piraniya ecêbên kevnar ên kanonîkî li dora Deryaya Navîn û Rojhilata Navîn cih digirin 3, ku ev herêm cîhana serdest a çandî û siyasî ya nivîskarên Helenîstîk bû. Ji ber vê yekê, lîste ne “cîhanî” bû di wateya îroyîn de, lê belê neynika perspektîfa erdnîgarî û çandî ya serdemê bû. Ev yek ji bo nîqaşên paşerojê yên li ser Ewropamerkezî di lîsteyên nûjen de û hewcedariya nûneratiyek berfirehtir bingehek girîng datîne, û pirsan derdixe holê ka çand û destkeftiyên herêmên din ên cîhanê çawa di vê têgihiştina destpêkê ya “ecêban” de hatine paşguh kirin.

Tablo 1: Lîsteyên Ecêbên Kevnar ên Cîhanê yên Sereke (Li gorî Çavkaniyên Cihêreng)

Dîroknas/NivîskarSerdema Texmînî ya NivîsandinêEcêbên Navnîşkirî (Guhertoyên Sereke)
HerodotSedsala 5. BZPîramîdên Misrê (Gîza), Dîwarên Babîlê (Behsa avahiyên din ên mezin dike lê lîsteyek “heft” a teqez tune ye) 4
Antîpaterê SîdonîSedsala 2. BZDîwarê Babîlê, Peykerê Zeus, Baxçeyên Daliqandî, Kolosê Rodosê, Pîramîdên Gîzayê, Mewsolêûm, Perestgeha Artemîsê 9
Fîlonê Bîzansî (tê texmîn kirin)Sedsala 2. BZ – 5. PZ (nîqaşbar)Pîramîdên Gîzayê, Baxçeyên Daliqandî, Peykerê Zeus, Perestgeha Artemîsê, Kolosê Rodosê, Mewsolêûm, (Hin guherto Fanosa Îskenderiyeyê li şûna Dîwarên Babîlê didin) 5
Diodorus SiculusSedsala 1. BZPîramîdên Misrê, Obelîska Semîramîs li Babîlê, Baxçeyên Daliqandî, Peykerê Zeus, Kolosê Rodosê, Mewsolêûm, Perestgeha Artemîsê 5
StraboSedsala 1. BZ – 1. PZPîramîdên Gîzayê, Baxçeyên Daliqandî (Behsa gelek avahiyên din ên girîng dike) 9
Lîsteya Kanonîk a PaşêSerdema Navîn/RonesansPîramîda Mezin a Gîzayê, Baxçeyên Daliqandî yên Babîlê, Peykerê Zeus li Olîmpiyayê, Perestgeha Artemîsê li Efesê, Mewsolêûma Halîkarnasê, Kolosê Rodosê, Fanosa Îskenderiyeyê 3

II. Ecêbên Kevnar ên Cîhanê: Mîrateyeke Windabûyî û Mayînde

Heft ecêbên kevnar ên cîhanê, yên ku bi gelemperî têne qebûl kirin, şahidiyek ji hostatî û azweriya şaristaniyên kevnar re ne. Ji xeynî Pîramîda Mezin a Gîzayê, ku tekane ecêba sax mayî ye, yên din bi piranî ji ber karesatên xwezayî an destwerdana mirovan hilweşiyane. Lêbelê, çîrok û bermayiyên wan îro jî heyranî û meraqê çêdikin.

  • Pîramîda Mezin a Gîzayê (Misir):
    Ev avahiya kolosal, ku ji bo Fîrewn Khufu di Xanedana Çaremîn a Misrê de (nêzîkî 2584–2561 BZ an 2550 BZ) wekî goristan hatî çêkirin, ecêba herî kevnar e û tekane ye ku îro sax maye.3 Ew ji blokên mezin ên kevirê kilsinî û granîtê hatiye çêkirin, û bilindahiya wê ya orîjînal nêzîkî 147 metre (481 ling) bû.7 Armanca sereke ya Pîramîdê ew bû ku wekî goristanek ji bo fîrewn û ji bo parastina laşê wî û xezîneyên wî ji bo rêwîtiya wî ya axretê xizmet bike, ku ev yek baweriyên olî yên kûr ên Misrê kevnar nîşan dide.23 Çavkaniyên dîrokî yên wekî nivîsên Herodot 23 û papîrusên ku hûrguliyên avakirinê vedibêjin, wek papîrusa Merer 28, agahiyên girîng li ser avakirina wê pêşkêş dikin. Her çend rûyê wê yê kilsinî yê spî yê biriqandî bi piranî hatiye rakirin 3, Pîramîda Mezin hîn jî bi heybeta xwe radiweste. Lêbelê, ew di bin gefên ji ber berfirehbûna bajaran, qirêjî, û tûrîzma zêde de ye.29 Wekî Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê, hewldanên parastinê ji bo wê girîng in.23 Nîqaşên li ser teknîkên avakirinê berdewam dikin, û hin teorî pêşniyar dikin ku dibe ku hin blok ji formek betonê ya destpêkê hatine çêkirin.31
  • Baxçeyên Daliqandî yên Babîlê (Iraq):
    Tê gotin ku ev baxçeyên efsanewî ji hêla Padîşah Nebukadnezar II ve (nêzîkî 600 BZ) ji bo jina wî Amytis, ku bêriya çiyayên welatê xwe dikir, hatine çêkirin.3 Li gorî danasînên nivîskarên Yewnanî yên paşê yên wekî Diodorus Siculus, Strabo, û Fîlonê Bîzansî, ew ji terasên bilindkirî yên ku bi cûrbecûr dar û kulîlkan hatibûn xemilandin û bi pergalek avdanê ya pêşketî dihatin avdan, pêk dihatin.5 Fîlon wan wekî li ser platformek ji tîrêjên xurmeyan ên ku li ser stûnên kevirî hatine danîn, bi axa qalind û cûrbecûr daran hatine çandin, binav dike.13 Lêbelê, hebûna Baxçeyên Daliqandî mijarek nîqaşê ye, ji ber ku Herodot, ku tê îdiakirin serdana Babîlê kiriye, behsa wan nake 13, û delîlên arkeolojîk ên teqez li Babîlê nehatine dîtin.33 Hin lêkolîner pêşniyar dikin ku dibe ku ew bi rastî li Nînewayê ji hêla padîşahê Asûrî Sennacherib ve hatibin çêkirin.33 Tê texmîn kirin ku heke hebûna wan rast be, ew piştî sedsala 2. BZ ji ber erdhejan hilweşiyane.13 Ev nediyariyên hanê girîngiya lêkolîna arkeolojîk a rexneyî û hewcedariya bi delîlên berbiçav ji bilî vegotinên dîrokî yên carinan nakok an xemilandî radixe ber çavan, û destnîşan dike ku çawa efsane û rastî dikarin di têgihiştina me ya ji rabirdûyê de tevlihev bibin.
  • Peykerê Zeus li Olîmpiyayê (Yewnanistan):
    Ev peykerê heybet ê Zeus, padîşahê xwedayên Yewnanî, ji hêla peykersazê navdar Fîdias ve nêzîkî 435 BZ di hundurê Perestgeha Zeus de li Olîmpiyayê hate çêkirin.3 Ew peykerek krîselefantîn bû, ku tê wateya ku ji fîldişî û zêr hatibû çêkirin, û li ser textek darê cedarê yê bi heybet xemilandî rûniştibû. Bilindahiya wî nêzîkî 12 metre (40 ling) bû û ji bo ku heybetê li ziyaretvanan bike hatibû sêwirandin.5 Nivîskarê kevnar Pausanias danasînek hûrgulî ya peyker û xemlên wê pêşkêş dike.42 Di salên 1950î de, kolandinên arkeolojîk li Olîmpiyayê atolyeya Fîdias û qalibên terrakotayê yên ku ji bo çêkirina peyker hatine bikar anîn, derxistin holê.39 Çarenûsa peyker ne diyar e; tê bawer kirin ku ew di sedsala 5an PZ de hilweşiya, dibe ku di agirê perestgehê de di 426 PZ de an jî paşê li Konstantînopolê di agirekî din de hatibe şewitandin.40
  • Perestgeha Artemîsê li Efesê (Tirkiye):
    Ev perestgeha mezin, ku ji xwedawenda Yewnanî Artemîs (ji hêla Romayiyan ve wekî Diana dihat nasîn) re hatibû terxan kirin, yek ji navendên olî û aborî yên herî girîng ên cîhana kevnar bû.20 Avakirina wê ya yekem nêzîkî 550 BZ di bin serweriya Croesus, padîşahê Lîdyayê de dest pê kir.3 Piştî ku di 356 BZ de ji hêla kesek bi navê Herostratus ve bi armanca navdarbûnê hate şewitandin, ew bi awayekî hê mezintir ji nû ve hate çêkirin.45 Perestgeh ji mermerê hatibû çêkirin û bi stûnên bilind û xemilandî dihat nasîn; Plinyê Mezin behsa 127 stûnan dike.5 Di sala 262 PZ de, perestgeh ji hêla Gotên dagirker ve hate hilweşandin û qet bi tevahî nehate nûjen kirin.46 Bermayiyên arkeolojîk ên perestgehê li Efesê hatine dîtin, û hin ji perçeyên wê yên xemilandî îro li Muzexaneya Brîtanî têne pêşandan.19 Şûnwera Efesê, tevî cîhê perestgehê, îro wekî Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê tê parastin.50
  • Mewsolêûma Halîkarnasê (Tirkiye):
    Ev goristana bi heybet di navbera salên 353 û 350 BZ de li Halîkarnasê (Bodruma îroyîn) ji bo Mausolus, satrapek Împaratoriya Persî, û jina wî (ku di heman demê de xwişka wî bû) Artemisia II hate çêkirin.7 Ew ji hêla mîmarên Yewnanî Satyros û Pythius ve hate sêwirandin û bi peykerên ji hêla hostayên navdar ên wekî Scopas, Bryaxis, Leochares, û Timotheus ve hate xemilandin.52 Avahî, ku nêzîkî 45 metre (148 ling) bilind bû, tevliheviyek ji şêwazên mîmarî yên Yewnanî, Lîkyayî û Misrî bû û bi giranî ji mermerê spî hatibû çêkirin.7 Ew ewqas bi heybet bû ku peyva “mausoleum” (mewsolêûm) ji navê Mausolus derket û ji bo her goristanek mezin û bi heybet tê bikar anîn.52 Çavkaniyên dîrokî yên wekî Plinyê Mezin û Vitruvius danasînên avahiyê pêşkêş dikin.21 Di sedsala 19an de, arkeologê Brîtanî Charles Newton kolandinên girîng li cîhê mewsolêûmê kir û gelek ji bermayiyên wê şandin Muzexaneya Brîtanî.55 Mewsolêûm ji ber rêzek erdhejan di navbera sedsalên 12an û 15an de hilweşiya, û kevirên wê paşê ji bo avakirina Kela St. Peter (Kela Bodrumê) ji hêla Siwariyên St. John ve hatin bikar anîn.53
  • Kolosê Rodosê (Yewnanistan):
    Ev peykerê bronz ê dêwasa yê xwedayê rojê Helios, ji hêla peykersaz Charesê Lîndosî ve di navbera salên 292 û 280 BZ de hate çêkirin.7 Ew ji bo pîrozkirina serkeftina serketî ya Rodosê li hember dorpêçkirina Demetrius Poliorcetes hate çêkirin û wekî diyariyek ji Helios re, xwedayê parêzgerê giravê, dihat hesibandin.60 Bilindahiya peyker nêzîkî 33 metre (107-110 ling) bû û li ser çarçoveyek hesinî hatibû çêkirin.7 Fîlonê Bîzansî teknîkek avêtinê ya taybetî vedibêje, ku tê de peyker beş bi beş li cihê xwe dihat avêtin û dora her beşê qediyayî bi axê dihat dagirtin, lê ev yek ji hêla lêkolînerên nûjen ve tê nîqaş kirin.10 Cihê rastîn ê Kolosê hîn jî mijarek nîqaşê ye, lê îhtîmala ku ew li ser devê benderê bi lingên vekirî rawestiyabe, wekî ku di hin wêneyên populer de tê xuyang kirin, ji hêla piraniya lêkolîneran ve wekî ne gengaz tê hesibandin.15 Kolos tenê nêzîkî 56 salan sax ma heya ku di erdhejekê de li dora sala 226 BZ hilweşiya.60 Bermayiyên wê yên hilweşiyayî bi sedsalan li erdê man û bûne cihê seyrê, heya ku di sedsala 7an PZ de ji hêla Erebên dagirker ve wekî hesinê kevn hatin firotin.60
  • Fanosa Îskenderiyeyê (Misir):
    Wekî Pharos jî tê nasîn, ev fanosa navdar di destpêka sedsala 3. BZ de (nêzîkî 280 BZ) li ser girava Pharos li ber devê bendera Îskenderiyeyê hate çêkirin.7 Avakirin di dema Ptolemaî I Soter de dest pê kir û di bin kurê wî Ptolemaî II Philadelphus de qediya, û mîmarê wê Sostratusê Knîdosî bû.16 Ew birca bilind bû ku ji kevirê spî (dibe ku kilsinî) hatibû çêkirin û ji sê beşên sereke pêk dihat: bingehek çargoşe, beşa navîn a heştgoşe, û beşa jorîn a sîlîndrîk, ku li serê wê agirek ji bo rêberiya keştiyan dihat pêxistin.7 Tê texmîn kirin ku bilindahiya wê ji 100 metreyî zêdetir bû û dibe ku neynikek ji bo xurtkirina ronahiyê hatibe bikar anîn.16 Fanosa Îskenderiyeyê ne tenê ji bo rêberiya keştiyan diçûn bendera qelebalix a Îskenderiyeyê girîng bû, lê di heman demê de sembola hêz û pêşkeftina teknolojîk a xanedana Ptolemaî bû û bû arketîpa hemî fanosên paşê.16 Çavkaniyên dîrokî yên wekî Strabo, Pliny, Josephus, û dîroknasên Ereb ên paşê danasînên wê pêşkêş dikin.16 Fanosa Îskenderiyeyê bi sedsalan xizmet kir lê ji ber gelek erdhejan di navbera sedsalên 10an û 14an de zirareke mezin dît û di dawiyê de bi tevahî hilweşiya.16 Bermayiyên wê di sedsala 15an de ji bo avakirina Kela Qaitbay, ku îro li ser heman cîhî radiweste, hatin bikar anîn.16 Kolandinên binavî di salên 1990î de hin blokên kevirî yên mezin derxistin holê ku dibe ku beşek ji fanosê bin.66

Piraniya Ecêbên Kevnar ji ber karesatên xwezayî, bi taybetî erdhejan, an jî ji ber destwerdana mirovan wekî şewat û talankirinê hilweşiyane.7 Mînak, Baxçeyên Daliqandî (heke hebûna wan rast be), Kolosê Rodosê, Fanosa Îskenderiyeyê, û Mewsolêûm bi giranî ji ber erdhejan hilweşiyan.13 Perestgeha Artemîsê pêşî bi şewatê 45 û paşê ji hêla êrîşkaran ve hate hilweşandin 46, û Peykerê Zeus jî dibe ku di agir de hatibe şewitandin.40 Ev nimûne destnîşan dikin ku avahiyên herî heybet û teknolojîk ên serdema xwe jî nikaribûn li hember van faktoran bisekinin. Ji ber vê yekê, saxbûna Pîramîda Mezin ne tenê ji ber hostatiya avakirina wê ye, lê dibe ku ji ber cîh û materyalên wê yên taybetî û kêmtirbûna erdhejên mezin li wê herêmê be. Ev yek lawaziya mîrata çêkirî li hember hêzên xwezayê û pevçûnên mirovan nîşan dide û girîngiya hewldanên parastinê yên domdar ji bo şûnwarên ku îro sax mane radixe ber çavan, û her weha girîngiya nirxandina rîskê û stratejiyên parastinê yên taybet ji bo her şûnwarekê tekez dike.

III. Lêgerîna Nûjen: Înîsiyatîfa “7 Ecêbên Nû yên Cîhanê” û “7 Ecêbên Xwezayê yên Nû”

Di destpêka sedsala 21an de, hewldanek nû ji bo pênasekirina “Ecêbên Cîhanê” ji bo serdema nûjen derket holê. Ev înîsiyatîf, ku ji hêla fîlmsazê Swîsrî Bernard Weber û Weqfa New7Wonders ve hatibû birêvebirin, armanc dikir ku bi rêya dengdana gelêrî ya cîhanî lîsteyek nû ya ecêban biafirîne.70 Pêşî, zêdetirî 200 berendam ji çar aliyên cîhanê hatin pêşniyar kirin. Paşê, panelek pisporan, ku tê de mîmarên navdar ên wekî Zaha Hadid û rêvebirê giştî yê berê yê UNESCOyê Prof. Dr. Federico Mayor hebûn, ev hejmar daxist 21 fînalîstan.71 Krîterên berendamtiyê di nav xwe de digirtin ku şûnwar divê ji hêla mirovan ve hatibin çêkirin, di rewşek parastinê ya maqûl de bin, xwedî nirxek hunerî an mîmarî bin, û bi gerdûnî werin nas kirin.72 Kampanyayek paralel ji bo “7 Ecêbên Xwezayê yên Nû” jî hate meşandin.70

Lêbelê, kampanyaya New7Wonders rastî gelek rexneyan hat. Metodolojiya dengdanê wekî nezanistî hate binav kirin, ji ber ku gengaz bû ku mirov gelek caran deng bidin û tenê kesên ku gihîştina înternet an têlefonê hebûn dikaribûn beşdar bibin, ku ev yek nûnertiya tevahiya nifûsa cîhanê nedikir.75 Aliyên bazirganî yên kampanyayê jî bûn mijara nîqaşê; her çend Weqf xwe wekî rêxistineke ne-qezencê binav dikir, pargîdaniya li pişt wê, New Open World Corporation (NOWC), pargîdaniyek bazirganî bû û hemî dahatên lîsans û sponsorgeriyê ji wê re diçûn.70 Hin welatan, wek Endonezyayê, îdia kirin ku ji bo mazûvaniya merasîmên ragihandinê zext li wan hatiye kirin û pereyên mezin hatine xwestin.70

UNESCO, ku di destpêkê de şêwirmendî dabû projeyê, paşê xwe bi tevahî jê dûr xist. Rêxistinê diyar kir ku tu têkiliya wê bi kampanyayê re tune ye û ew bawer nake ku ev înîsiyatîf bikare “bi awayekî girîng û domdar beşdarî parastina şûnwarên hilbijartî bibe”.75 UNESCO tekez kir ku nêzîkatiya wê ya zanistî û perwerdeyî, ku li ser bingeha krîterên hûrgulî û plansaziyên parastinê ye, ji kampanyaya medyatîk a Weber cuda ye. Reaksiyonên neteweyî jî cihêreng bûn: hin welatan, wek Brezîlyayê bi kampanyaya “Vote no Cristo” (Ji bo Mesîh Deng Bide), piştgiriyeke mezin dan berendamên xwe 75, hinên din, nemaze Misir, projeyê wekî “bêmane” û “komplo” li dijî Pîramîdên Gîzayê, ku tekane ecêba kevnar a sax mayî ye, binav kirin.76 Di encamê de, Pîramîdên Gîzayê wekî “berendamek rûmetê” hatin binav kirin û ji pêvajoya dengdanê hatin derxistin.76

Tevî van rexneyan, kampanyaya New7Wonders bi serkeftî bala cîhanê kişand ser van şûnwaran, bi zêdetirî 100 mîlyon dengên hatine avêtin.70 Ev yek girîngiya hêza medyayê û tevlêbûna gel di danasîna mîrasê de nîşan dide. Lêbelê, ev populerbûn di heman demê de pirsên girîng li ser kalîte û domdariya vê baldariyê û bandora wê ya rastîn li ser parastina demdirêj a van şûnwaran jî derdixe holê. Cûdahiya bingehîn di navbera nêzîkatiya New7Wonders, ku li ser bingeha dengdana populer û xuyabûna berbiçav e, û nêzîkatiya UNESCOyê, ku li ser bingeha krîterên zanistî, nirxa gerdûnî ya awarte, û plansaziyên rêveberiya parastinê ye 75, du modelên cihêreng ên nirxandin û danasîna mîrata cîhanî temsîl dikin. Ev yek nîqaşek bingehîn li ser ka “ecêb” an “mîrat” çawa tê pênase kirin û ji hêla kê ve tê pênase kirin radixe ber çavan, û gelo populerbûn bi serê xwe krîterek derbasdar e ji bo destnîşankirina “ecêbûnê”.

A. Ecêbên Nû yên ji aliyê Mirovan ve Hatine Çêkirin 71

Heft şûnwarên ku di 7ê Tîrmeha 2007an de li Lîzbonê wekî “7 Ecêbên Nû yên Cîhanê” hatin ragihandin ev in:

  1. Dîwarê Mezin ê Çînê (Çîn): Ev pergala berfireh a kelehan, ku ji sedsala 3. BZ heta sedsala 17. PZ ji bo parastina li hember êrîşên nomadan ji bakur hatiye çêkirin, yek ji projeyên avahîsaziyê yên herî mezin ên cîhanê ye.83 Dirêjahiya wê zêdetirî 20,000 kîlometre ye û ji dîwar, şopên hespan, bircên çavdêriyê, û kelehan pêk tê.85 Materyalên avakirinê li gorî herêmê diguherin, di nav de axa şidandî, kevir, û kerpîç.83 Ew ne tenê sembola hêza leşkerî û endezyariya Çînê kevnar e, lê di heman demê de Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye jî.81 Lêbelê, beşên mezin ên dîwar ji ber faktorên xwezayî û çalakiyên mirovan, wek dizîna materyalan û pêşveçûna nederbasdar a tûrîzmê, di bin gefê de ne.90
  2. Petra (Urdun): Ev bajarê kevnar ê Nebatiyan, ku bi hostatî di nav zinarên qûmî yên sor-pembe de hatiye kolandin, di sedsala 1. BZ û 1. PZ de wekî navendek bazirganiyê ya girîng li ser rêyên karwanan geş bû.81 Avahiyên wê yên herî navdar Xezne (Al-Khazneh) û Perestgeha Ad Deir in, ku mîmariya Nebatî bi bandorên Helenîstîk, Misrî û Mezopotamî nîşan didin.81 Petra, ku di sala 1812an de ji hêla Johann Ludwig Burckhardt ve ji nû ve ji cîhana rojava re hate “keşfkirin” 95, Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye.81 Tê texmîn kirin ku 85% ji bajêr hîn di bin erdê de ye 95, û şûnwar di bin gefên ji ber tûrîzma zêde û erozyonê de ye.97
  3. Koloseûm (Îtalya): Wekî Amfîtheatra Flaviyan jî tê nasîn, ev avahiya dêwasa li Romayê di navbera salên 70-80 PZ de di bin împaratorên Vespasian û Titus de hate çêkirin.81 Ew ji beton, kevirê travertîn, û tûfayê hatibû çêkirin û dikaribû di navbera 50,000 û 80,000 temaşevanan de bihewîne.99 Koloseûm ji bo lîstikên gladiyatoran, nêçîra ajalan, û şerên deryayî yên sexte dihat bikar anîn û sembola hêz û endezyariya Împaratoriya Romayê bû.81 Ew Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye.81 Bi salan, ew ji ber erdhejan (bi taybetî ya 1349 PZ), dizîna keviran ji bo avahiyên din, û qirêjiyê zirareke mezin dîtiye, lê hewldanên restorasyonê yên domdar ji bo parastina wê têne kirin.100
  4. Chichen Itza (Meksîka): Ev bajarê mezin ê şaristaniya Maya-Toltec li Nîvgirava Yucatanê di navbera sedsalên 8an û 12an PZ de geş bû û wekî navendek olî, siyasî û aborî ya girîng xizmet kir.75 Avahiyên wê yên navdar Pîramîda Kukulcan (El Castillo), Perestgeha Şervanan, û Çavdêrxaneya El Caracol in, ku tevliheviyek ji teknîkên avakirina Maya bi hêmanên ji Meksîkaya navendî (Toltec) nîşan didin.81 Pîramîda Kukulcan bi awayekî balkêş bi salnameya Haab’ a Mayayî re têkildar e.108 Chichen Itza Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye 81 û bûye mijara lêkolînên arkeolojîk ên girîng, nemaze ji hêla Sylvanus Morley ve.111 Îro, ew di bin gefa tûrîzma zêde, qirêjî, û bazirganîkirina bêkontrol de ye.107
  5. Machu Picchu (Perû): Ev bajarê kevnar ê Înkayan, ku li bilindahiyên Çiyayên Andê veşartî ye, li dora sala 1450 PZ hatiye çêkirin û yek ji sembolên herî naskirî yên şaristaniya Înkayan e.75 Ew di sala 1911an de ji hêla dîroknasê Amerîkî Hiram Bingham ve ji cîhana rojava re hate “keşfkirin”, her çend ji hêla niştecîhên herêmî ve dihat zanîn.114 Mîmariya wê ya bêhempa bi dîwarên kevirî yên bi hostatî hatine çêkirin, terasên çandiniyê, û pergalên avdanê yên pêşketî tê nasîn.114 Avahiyên girîng ên wekî Intihuatana (stûna ku roj pê ve tê girêdan) û Perestgeha Rojê girîngiya wê ya olî û astronomîk nîşan didin.118 Machu Picchu, ku Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye 81, ji ber tûrîzma zêde, erozyon, û xetera şemitîna axê di bin gefê de ye, û hewldan ji bo rêveberiya domdar û kontrolkirina hejmara ziyaretvanan têne kirin.114
  6. Tac Mehel (Hindistan): Ev mewsolêûma mermerî ya spî ya bi heybet li Agra, di navbera salên 1631 û 1648an de ji hêla împaratorê Mughal Şah Cihan ve ji bo bîranîna jina wî ya hezkirî Mumtaz Mehel hatiye çêkirin.75 Ew wekî “gewhera hunera Misilman li Hindistanê” tê binav kirin û yek ji nimûneyên herî baş ên mîmariya Mughal e, ku hêmanên Îslamî, Persî, Osmanî û Hindî li hev tîne.89 Ustad Ahmad Lahori bi gelemperî wekî mîmarê sereke yê projeyê tê hesibandin.89 Bikaranîna mermerê spî yê biriqandî, kevirê qûmê yê sor, û nexşên bi kevirên hêja, ligel sîmetrî û hevsengiya wê ya bêkêmasî, wê dike yek ji avahiyên herî bedew ên cîhanê.123 Tac Mehel, ku Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye 81, ji ber qirêjiya hewayê (ku dibe sedema zerbûna mermerê), kêmbûna ava binerdî, û kêzikên ji Çemê Yamuna yê qirêjkirî di bin gefê de ye.73
  7. Peykerê Mesîhê Xilaskar (Brezîlya): Ev peykerê navdar ê Îsa Mesîh bi şêwaza Art Deco, ku li ser lûtkeya Çiyayê Corcovado li Rio de Janeiro radiweste, di navbera salên 1922 û 1931an de hate çêkirin.75 Ew ji hêla endezyarê Brezîlyayî Heitor da Silva Costa û peykersazê Fransî Paul Landowski ve hate sêwirandin, û rûyê wê ji hêla peykersazê Romanî Gheorghe Leonida ve hate çêkirin.130 Peyker ji betonê xurtkirî û kevirê sabûnê (soapstone) hatiye çêkirin û bilindahiya wê 30 metre ye (bêyî binkeya 8 metrî).130 Ew ne tenê sembola Xirîstiyantiyê ye, lê di heman demê de îkonek çandî ya Rio de Janeiro û tevahiya Brezîlyayê ye.81 Proje bi armanca vejandina hesta olî li Brezîlyayê piştî damezrandina hikûmetek laîk hate destpêkirin.132 Peyker ji ber birûskê û bandorên hewayê carinan ziraran dibîne û pêdivî bi restorasyonên periyodîk heye.136

B. Ecêbên Xwezayê yên Nû 70

Di kampanyayeke cuda de, heft şûnwarên xwezayî jî wekî “Ecêbên Xwezayê yên Nû” hatin hilbijartin:

  1. Daristana Baranê ya Amazonê (Gelek Welatên Amerîkaya Başûr): Daristana baranê ya tropîkal a herî mezin a cîhanê, ku xwedî cihêrengiyeke biyolojîk a bêhempa ye û roleke krîtîk di rêkxistina avhewaya gerdûnî de dilîze.138 Ew di bin gefa birrîna daristanan, guherîna avhewa, û pêşveçûna binesaziyê de ye.138
  2. Kendava Ha Longê (Viyetnam): Dîmenek deryayî ya bi heybet ku ji hezaran girav û giravikên kevirê kilsinî (karst) yên ku ji avên kesk ên zimrûdî bilind dibin, pêk tê.141 Ew Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye û ji ber qirêjiya pîşesazî û tûrîzma zêde di bin gefê de ye.141
  3. Avaşînên Iguazuyê (Arjantîn û Brezîlya): Yek ji pergalên avaşînan ên herî mezin û bi heybet ên cîhanê, ku ji 275 avaşînên takekesî pêk tê.145 Her du parkên neteweyî yên li dora avaşînan Şûnwarên Mîrata Cîhanê yên UNESCOyê ne û ji ber gefên wekî nêçîra neqanûnî û bendavên li ser çemê jorîn hewcedarê parastinê ne.145
  4. Girava Jeju (Koreya Başûr): Giravek volkanîk ku bi pergalek lûleyên lavayê yên berfireh (wek Şikefta Manjanggul), konên tûfê (wek Seongsan Ilchulbong), û Çiyayê Hallasan, çiyayê herî bilind ê Koreya Başûr, tê nasîn.149 Ew Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye û navendek girîng a ekotûrîzmê ye.151
  5. Parka Neteweyî ya Komodoyê (Endonezya): Mala ejdehayê Komodoyê, kurmê herî mezin ê cîhanê, û xwedî cihêrengiyeke biyolojîk a deryayî ya dewlemend di nav Sêgoşeya Mercanê de.153 Ew Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê ye û ji ber nêçîra neqanûnî, tunekirina jîngehê, û tûrîzma bêkontrol di bin gefê de ye.70
  6. Parka Neteweyî ya Çemê Binêrdî ya Puerto Princesayê (Filîpîn): Çemek binêrdî yê 8.2 km dirêj ku rasterast diherike deryayê, di nav pergalek şikeftên karstê yên kilsinî de derbas dibe.157 Ew Şûnwera Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê û Şûnwera Ramsar e, û ji ber çalakiyên li deverên avzê yên cîran di bin gefê de ye.157
  7. Çiyayê Maseyê (Afrîkaya Başûr): Çiyayek bi serê-pahn ê ji kevirê qûmê ku li ser Cape Town serdest e û beşek ji Parka Neteweyî ya Çiyayê Maseyê û Şûnwera Mîrata Cîhanê ya Padîşahiya Kulîlkan a Kapê ye.161 Ew xwedî cihêrengiyeke florayê ya bêhempa ye, bi taybetî Fynbos, û ji bo civakên xwecihî yên Khoikhoi û San xwedî girîngiyeke giyanî ye.161

Tablo 2: Berawirdkirina Ecêbên Nû yên Cîhanê (Mirov-Çêkirî) û Ecêbên Xwezayê yên Nû

Navê EcêbêCih (Welat/Herêm)Sal/Taybetmendiya Jeolojîk/Ekolojîk a SerekeGirîngiya Çandî/Xwezayî ya KurtStatuya UNESCO (heke hebe)
Ecêbên Mirov-Çêkirî yên Nû
Dîwarê Mezin ê ÇînêÇînSedsala 3. BZ – 17. PZPergala parastinê ya mezin, sembola endezyariya ÇînîMîrata Cîhanê
PetraUrdunSedsala 1. BZ – 1. PZ (geşbûn)Bajarê Nebatî yê di kevir de kolandî, navenda bazirganiyêMîrata Cîhanê
KoloseûmÎtalya70-80 PZAmfîtheatra Romayî ya mezin, sembola Împaratoriya RomayêMîrata Cîhanê (di nav Navenda Dîrokî ya Romayê de)
Chichen ItzaMeksîkaSedsala 8.-12. PZ (geşbûn)Bajarê Maya-Toltec, navenda olî û astronomîkMîrata Cîhanê
Machu PicchuPerûNêzîkî 1450 PZBajarê Înkayan ê li çiyayan, sembola şaristaniya ÎnkaMîrata Cîhanê
Tac MehelHindistan1631-1648 PZMewsolêûma Mughal a mermerî, sembola evînê û hunera Îslamî li HindistanêMîrata Cîhanê
Peykerê Mesîhê XilaskarBrezîlya1922-1931 PZPeykerê Art Deco yê Îsa, sembola Rio û BrezîlyayêNîne (Lê Rio wekî Perestgeha Çandî ya UNESCOyê ye)
Ecêbên Xwezayê yên Nû
Daristana Baranê ya AmazonêAmerîkaya BaşûrEkosîstema daristana baranê ya tropîkal a herî mezinCihêrengiya biyolojîk a krîtîk, “pişikên cîhanê”Beşên wê Mîrata Cîhanê ne
Kendava Ha LongêViyetnamPêkhatina karstê ya kevirê kilsinî ya 500 mîlyon salîBedewiya xwezayî ya deryayî ya bêhempa, giravên karstMîrata Cîhanê
Avaşînên IguazuyêArjantîn/BrezîlyaPergala avaşînan a mezin li ser Deşta Paraná ya bazaltîkYek ji avaşînên herî bi heybet ên cîhanêMîrata Cîhanê (du parkên cuda)
Girava JejuKoreya BaşûrGirava volkanîk bi lûleyên lavayê û konên tûfêNimûneya awarte ya taybetmendiyên volkanîkMîrata Cîhanê
Parka Neteweyî ya KomodoyêEndonezyaGiravên volkanîk, mala ejdehayê Komodoyê, cihêrengiya deryayîEkosîstemên bêhempa yên bejahî û deryayîMîrata Cîhanê
Parka Neteweyî ya Çemê Binêrdî ya Puerto PrincesayêFilîpînÇemê binêrdî yê 8.2 km di nav şikeftên karstê de diherike deryayêDiyardeya xwezayî ya cîhanî ya girîng, cihêrengiya biyolojîkMîrata Cîhanê
Çiyayê MaseyêAfrîkaya BaşûrÇiyayê bi serê-pahn ê kevirê qûmê, Padîşahiya Kulîlkan a Kapê (Fynbos)Îkonek xwezayî û çandî, cihêrengiya florayê ya bêhempaMîrata Cîhanê (wek beşek ji Padîşahiya Kulîlkan a Kapê)

IV. Nirxandinên Akademîk û Rexne li ser Têgîna “Ecêbên Cîhanê”

Têgîna “Ecêbên Cîhanê”, her çend balkêş û populer be jî, ji hêla akademîsyenan ve rastî gelek nirxandin û rexneyan hatiye. Ev rexne ne tenê li ser lîsteyên taybetî, lê li ser têgîna “ecêb” bi xwe û pêvajoyên hilbijartinê jî disekinin.

Yek ji rexneyên bingehîn ew e ku têgîna “ecêb” bi xwe subjektîf e û ji hêla çandî ve hatiye çêkirin.1 Wekî ku Philip Fisher destnîşan dike, “ecêb” dikare wekî rêwîtiyek rewşenbîrî were dîtin, lê Albert Einstein bêtir li ser aliyên hestyarî û estetîk ên ku dibin çavkaniya afirîneriyê disekine, û Anders Schinkel wê bi tevlêbûna perwerdehî û exlaqî ve girêdide.165 Ev nêrînên cihêreng nîşan didin ku pênaseyek yekane û objektîf a “ecêb”ê tune ye. Ji ber vê yekê, her lîsteyek “ecêban” neçar e ku bibe mijara nîqaşê ka kîjan destkeftî heqê tevlêbûnê ne 1, û ev yek nîşan dide ku ew ne tenê tomarên rastiyan in, lê di heman demê de encama nirxandin û bijartinên mirovî ne.

Rexneyek din a girîng Ewropamerkezî û kêmasiya nûneratiya çandî ye, nemaze di lîsteyên kevnar de. Lîsteyên kevnar bi giranî li ser şaristaniyên Deryaya Navîn û Rojhilata Navîn sekinîbûn, ku ev yek perspektîfek Helenomerkezî an Deryaya Navîn-merkezî nîşan dide.3 Her çend lîsteyên nûjen ên wekî New7Wonders hewl didin ku bibin gerdûnîtir, hîn jî pirs hene ka ew bi tevahî cihêrengiya çandî ya cîhanê temsîl dikin an na, û gelo ew di bin bandora pîvanên rojavayî yên “ecêbûnê” de ne.166 Mînak, her çend lîsteya New7Wonders tenê yek şûnwerek ji Ewropayê vedihewîne, ku dikare wekî gavek erênî were dîtin 166, pirsên li ser adilbûn û berfirehiya krîterên hilbijartinê û pêvajoya dengdanê dimînin. Balkêş e ku Lîsteya Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê jî rastî rexneyan hatiye ku dibe ku Ewropa tê de zêde were temsîl kirin.172 Ev yek me digihîne nîqaşek kûrtir li ser ka “nirxa gerdûnî” çawa tê pênasekirin û kê xwedî hêz e ku wê pênaseyê bike. Pirsgirêk ne tenê mijarek nûneratiyê ye, lê di heman demê de mijarek epistemolojîk e ku kîjan pergalên zanînê û nirxandinê serdest in. Dibe ku krîterên ji bo “ecêbûnê” an “nirxa gerdûnî ya awarte” hîn jî di bin bandora perspektîfên rojavayî de bin 172, ku ev yek dikare bibe sedema paşguhkirina an kêm-nirxandina formên mîrasê yên ku li gorî van pîvanan nîn in, nemaze mîrata negirêdayî an mîrata civakên xwecihî.173

Di vê çarçoveyê de, têgînên împeryalîzma çandî û bandora kolonyalîzmê li ser têgihiştina mîrasê jî girîng in. Têgîna “mîrata cîhanî” û hewldanên ji bo danasîn û parastina wê dikarin di bin bandora dînamîkên hêzê yên kolonyal û neokolonyal de bin.173 Gelek caran, welatên rojavayî standardên xwe yên nirxandin û parastina mîrasê ferz kirine, ku dibe ku nirx û pratîkên xwecihî paşguh bikin.173 Wek mînak, tê îdiakirin ku “şaristaniyên” rojavayî mîratên cîhanê “kilît kirine” û UNESCO bi xwe jî dikare meylên împeryalîst nîşan bide.173 Ji ber vê yekê, pêdivî bi dekolonîzekirina têgihiştina mîrasê heye, da ku perspektîf û zanîna civakên marjînalîzekirî û berê kolonîzekirî tê de cih bigirin.179

Bandora tûrîzmê û bazirganîkirina çandî li ser şûnwarên “ecêb” jî mijarek din a rexneyê ye. Binavkirina wekî “ecêb” an Şûnwera Mîrata Cîhanê dikare hejmara tûrîstan bi awayekî berbiçav zêde bike.183 Her çend ev yek dikare feydeyên aborî ji civakên herêmî re bîne, ew di heman demê de dibe sedema pirsgirêkên wekî qerebalixiya zêde, zirara fizîkî li şûnwaran, qirêjî, û bazirganîkirina çandê.29 Bazirganîkirina çandê (cultural commodification) dikare bibe sedema windabûna rastî û wateya orîjînal a şûnwaran û pratîkên çandî 185, û tûrîst dikarin bibin sedema guhertina nirx û baweriyên civaka mazûvan.185 Ev yek “paradoksa parastinê” diafirîne: hewildanên ji bo danasîn û pîrozkirina mîrasê dikarin bi nezanî bibin sedema xetereyên li ser saxbûna wê ya demdirêj. Populerbûna ku ji bo pîrozkirina şûnwarê hatî armanc kirin, heke bi plansaziyek parastinê ya xurt re neyê, dikare bibe sedema hilweşîna wê. Ji ber vê yekê, pêdivî bi rêveberiyek tûrîzmê ya domdar û hevsengiyek di navbera parastin û pêşveçûnê de heye.183

Di dawiyê de, siyaseta mîrasê jî rolek girîng dilîze. UNESCO di danasîn û parastina mîrata cîhanî de rolek navendî dilîze, lê biryarên wê dikarin di bin bandora berjewendiyên siyasî û aborî de bin.173 Hikûmet faktora sereke ne di serkeftin an têkçûna rêveberiya parastina mîrasê de, ji ber ku ew qanûn, sazî û fonan diyar dikin.188 Lîsteyên “ecêb”, çi kevnar çi nûjen, her gav xwedî aliyek siyasî bûne, ku hêz, serwerî, an nasnameya çandî nîşan didin.22

V. Alternatîv û Çarçoveyên Nû ji bo Nasandina Mîrasa Çandî ya Gerdûnî

Li hemberî rexneyên li ser lîsteyên kevneşopî û nûjen ên “Ecêbên Cîhanê”, û her weha li ser sînorên têgîna “ecêb” bi xwe, lêgerînek ji bo alternatîf û çarçoveyên nû yên ji bo nasandin û nirxandina mîrata çandî û xwezayî ya gerdûnî derketiye holê.

Di seranserê dîrokê de, gelek lîsteyên din ên “ecêban” hatine berhev kirin, wek “Ecêbên Serdema Navîn”, “Ecêbên Xwezayî”, û hwd..2 Ev yek nîşan dide ku têgîn bi xwe rehet e û dikare ji bo kategoriyên cihêreng were sepandin. Înîsiyatîfa New7Wonders bi xwe lîsteyên ji bo Bajaran û Xwezayê pêşniyar kiriye.70 Hin çavkaniyên populer lîsteyên alternatîf pêşkêş dikin ku şûnwarên wekî Peykerên Moai yên Girava Paskalyayê, Perestgehên Bagan li Myanmarê, Angkor Wat li Kamboçyayê, Akropolîs li Atînayê, Burj Khalifa li Dubaiyê, Xetên Nazca li Perûyê, û Hagia Sophia li Stenbolê tê de hene.73 Nîqaşên akademîk carinan behsa şûnwarên din ên ku dikarin wekî “ecêb” werin hesibandin dikin, wek Koloseûm û Hagia Sophia di lîsteyên kevnar ên alternatîf de.191 Ev pirbûna lîsteyan destnîşan dike ku hejmara “heft” êdî ne sînordar e û ku mirov li awayên cihêreng digerin da ku cih û tiştên ku ew hêja û “ecêb” dibînin nas bikin. Ev dikare wekî bertekek li hember sînordariyên lîsteyên kevneşopî û hewldanek ji bo demokratîzekirin an cihêrengkirina pêvajoya naskirina mîrasê were dîtin.

UNESCO, bi Lîsteya Mîrata Cîhanê, nêzîkatiyek sîstematîktir pêşkêş dike. Ji bo tevlîkirina şûnwaran li vê lîsteyê, deh krîterên hilbijartinê hene (şeş ji bo mîrata çandî, çar ji bo mîrata xwezayî), û şûnwar divê “nirxa gerdûnî ya awarte” nîşan bidin.77 Ev nêzîkatî ji ya New7Wonders zanistîtir e û bêtir li ser parastinê disekine, û hewce dike ku çarçoveyên qanûnî û rêveberiyê yên xurt û pabendbûna bi çavdêriya daîmî ya rewşa parastinê hebe.77 Lêbelê, Lîsteya Mîrata Cîhanê ya UNESCOyê jî rastî rexneyan hatiye. Di nav van rexneyan de zêde-nûneratiya Ewropayê û Amerîkaya Bakur 172, giranî li ser mîrata bîrdarî û madî ku dibe mîrata negirêdayî an perestgehên çandî yên kêmtir “bîrdarî” paşguh bike 175, pêvajoyên burokratîk û siyasî yên binavkirinê 173, û bandorên neyînî yên potansiyel ên binavkirinê yên wekî zêdebûna tûrîzmê û gentrifîkasyonê hene.173 Têgîna “perestgeha çandî” bi xwe jî carinan wekî Ewropamerkezî tê dîtin.175

Ji ber van kêşeyan, pêdivî bi çarçoveyên berfirehtir û dekolonîzekirî ji bo nirxandina mîrata cîhanî heye. Divê mîrat ne tenê wekî şûnwarên fîzîkî, lê di heman demê de wekî mîrata zindî ya civakan were fêm kirin, ku zanîn, pratîk û jêhatîbûnên ku ji nifşekî derbasî nifşekî din dibin jî dihewîne.174 Peymana UNESCOyê ya sala 2003an ji bo Parastina Mîrata Çandî ya Negirêdayî gavek girîng e di vî warî de.192 Pêdivî ye ku nirx û zanîna herêmî û xwecihî di rêveberî û parastina mîrasê de bi awayekî watedar werin entegre kirin.174 Çarçoveya Şarezatiya UNESCOyê ji bo Rêveberiya Mîrata Çandî hewl dide ku vê yekê pêş bixe.193 Wekî din, divê rexneyên postkolonyal werin hesibandin da ku bandorên domdar ên kolonyalîzmê li ser awayê ku mîrat tê pênasekirin, nirxandin û rêvebirin were fêm kirin.177 Ev tê wateya kêşekirina vegotinên serdest û dayîna deng ji perspektîfên marjînalîzekirî re. Têgîna “mîrata biyolojîk-çandî” (biocultural heritage) jî wekî alternatîfek ji bo derbaskirina dubendiya kevneşopî ya di navbera çand û xwezayê de tê pêşniyar kirin.175

Nakokiya di navbera standardîzekirina gerdûnî ya nirxandina mîrasê û girîngiya kontekstên çandî yên herêmî û zanîna xwecihî, yek ji kêşeyên bingehîn di rêveberiya mîrasê ya hemdem de ye. Hewldanên ji bo afirandina çarçoveyên “gerdûnî” divê bi mekanîzmayên ji bo naskirin û tevlêkirina cihêrengiya çandî û zanîna herêmî re hevseng bin da ku ji zirara niyetbaş dûr nekevin. Wek mînak, lêkolîn destnîşan dikin ku Peymana Mîrata Cîhanê dibe ku nasname, nirx û jêhatîbûnên kevneşopî yên civaka Balî bixe xeterê heke zanîna herêmî neyê entegre kirin.174 Ev yek hewcedariya bi nêzîkatiyên rêveberiya mîrasê yên adapteyî, beşdar û ji hêla çandî ve hesas destnîşan dike.

Tablo 3: Krîterên UNESCOyê ji bo Mîrata Cîhanê û Rexneyên Sereke

Hejmara KrîterêKurteya Krîterê (ji )Rexne/Pirsgirêka Potansiyel a Têkildar
(i)Nûnertiya şaheserekî jêhatiya afirîner a mirovahiyê bike.Dibe ku pênaseya “şaheser” û “jêhatiya afirîner” ji hêla çandî ve alîgir be; meyla ber bi bîrdariya Rojava.
(ii)Danûstandineke girîng a nirxên mirovî, di nav heyamekê de an di nav herêmek çandî ya cîhanê de, li ser pêşketinên di mîmarî an teknolojiyê, hunerên bîrdarî, plansaziya bajar an sêwirana perestgehê nîşan bide.Dibe ku giranî bide ser “danûstandinên” ku ji hêla çandên serdest ve hatine rêvebirin an jî yên ku bi hêsanî têne belge kirin.
(iii)Şahidiyek bêhempa an bi kêmanî awarte ji kevneşopiyek çandî an şaristaniyek ku zindî ye an ku winda bûye, hilgire.Dijwariya pênasekirin û îsbatkirina “bêhempabûnê”; xetera romantîzekirina rabirdûyê an paşguhkirina şaristaniyên kêmtir naskirî.
(iv)Nimûneyek berbiçav a cureyek avahî, koma mîmarî an teknolojîk an perestgehek ku qonax(ên) girîng di dîroka mirovahiyê de nîşan dide.Dibe ku giranî bide ser “qonaxên girîng” ên ku ji hêla vegotinên dîrokî yên serdest ve hatine destnîşankirin.
(v)Nimûneyek berbiçav a niştecihbûnek mirovî ya kevneşopî, bikaranîna axê, an bikaranîna deryayê ku nûnerê çandek (an çandan), an têkiliya mirovan bi hawîrdorê re ye, nemaze dema ku ew di bin bandora guherînek neveger de xeternak bûye.Her çend ji bo naskirina perestgehên çandî baş be jî, dibe ku hîn jî şîroveyên Ewropamerkezî yên “têkiliya mirovan bi hawîrdorê re” tê de hebin.175
(vi)Rasterast an bi awayekî berbiçav bi bûyer an kevneşopiyên zindî, bi raman, an bi baweriyan, bi berhemên hunerî û wêjeyî yên xwedî girîngiyeke gerdûnî ya awarte re têkildar be. (Komîte dihesibîne ku ev krîter divê bi tercîhî bi krîterên din re were bikar anîn).Subjektîvîteya “girîngiya gerdûnî ya awarte” ji bo bûyer, raman an baweriyan; xetera ferzkirina nirxên derve.
(vii)Diyardeyên xwezayî yên bilind an deverên xwedî bedewiya xwezayî û girîngiya estetîk a awarte tê de hebin.Pênaseya “bedewiya xwezayî” û “girîngiya estetîk” dikare subjektîf û ji hêla çandî ve bandordar be.
(viii)Nimûneyên berbiçav bin ku qonaxên mezin ên dîroka erdê temsîl dikin, di nav de tomara jiyanê, pêvajoyên jeolojîk ên girîng ên berdewam di pêşkeftina şeklên axê de, an taybetmendiyên jeomorfîk an fîzyografîk ên girîng.Giranî li ser nirxên zanistî yên rojavayî yên jeolojiyê; dibe ku têgihiştinên xwecihî yên perestgehê paşguh bike.
(ix)Nimûneyên berbiçav bin ku pêvajoyên ekolojîk û biyolojîk ên girîng ên berdewam di peresîn û pêşkeftina ekosîstemên bejahî, ava şirîn, peravî û deryayî û civakên nebat û ajalan de temsîl dikin.Mîna krîtera (viii), giranî li ser zanistiya rojavayî ye; dibe ku zanîna ekolojîk a kevneşopî (TEK) kêm binirxîne.
(x)Jîngehên xwezayî yên herî girîng û watedar ji bo parastina cihêrengiya biyolojîk li cihê xwe tê de hebin, di nav de yên ku cureyên di bin xetereyê de ne yên xwedî nirxa gerdûnî ya awarte ji perspektîfa zanist an parastinê.Dibe ku zextê li ser welatên pêşkeftî bike ku ji bo parastinê çavkaniyên mezin veqetînin, carinan li ser hesabê pêşveçûna herêmî.
GiştîDivê şûnwar “nirxa gerdûnî ya awarte” (OUV) nîşan bidin.Têgîna OUV bi xwe dikare wekî konstrukteke rojavayî were dîtin; dijwariya pênasekirin û sepandina wê bi awayekî ku bi rastî gerdûnî û ji hêla çandî ve adil be.173 Pêvajoya binavkirinê dikare burokratîk û siyasî be.

VI. Encam: Ji Nû ve Fêmkirina “Ecêbên Cîhanê”

Analîza têgîna “Ecêbên Cîhanê” ji serdema kevnar heya roja îro pêşveçûnek balkêş û tevlihev nîşan dide. Tiştê ku wekî rêbernameyên rêwîtiyê yên Helenîstîk ji bo “tiştên ku divê werin dîtin” dest pê kir 3, veguheriye diyardeyek gerdûnî ku hem destkeftiyên mirovahiyê hem jî bedewiyên xwezayê pîroz dike. Lêbelê, di bin vê populerbûnê de, gelek pirsên rexneyî yên girîng derdikevin holê.

Yek ji encamên sereke ew e ku têgîna “ecêb” bi xwe ذاتî subjektîf e û ji hêla çandî ve hatiye çêkirin. Çi lîsteyên kevnar ên ku ji hêla dîroknasên cihêreng ve hatine berhev kirin 5, çi jî înîsiyatîfên nûjen ên wekî New7Wonders ku li ser bingeha dengdana gelêrî ne 70, hemî encama bijartin û nirxandinên mirovî ne. Wekî ku ji hêla teorîsyenên cihêreng ve hatî destnîşan kirin, “ecêb” dikare wekî ezmûnek rewşenbîrî, hestyarî, an exlaqî were şîrove kirin 165, ku ev yek nebûna pênaseyek yekane û objektîf tekez dike.

Pêşveçûna lîsteyan di heman demê de guherîna perspektîfên erdnîgarî û çandî jî nîşan dide. Lîsteyên kevnar bi giranî Deryaya Navîn-merkezî bûn 3, ku cîhana naskirî ya nivîskarên xwe nîşan dida. Her çend lîsteyên nûjen hewl didin ku bibin gerdûnîtir, ew jî ji rexneyên li ser nûneratiya çandî û potansiyela Ewropamerkeziyê di pênasekirina “nirxê” de ne bêpar in.166 Ev yek me digihîne nîqaşek kûrtir li ser ka “nirxa gerdûnî” çawa tê pênasekirin û kê xwedî hêz e ku wê pênaseyê bike, ku ev ne tenê mijarek nûneratiyê ye, lê di heman demê de mijarek epistemolojîk e.

Nakokiya di navbera nêzîkatiyên populer û bazirganî (wek New7Wonders) û nêzîkatiyên zanistîtir û parastin-navendî (wek UNESCO) 75 du modelên cihêreng ên nirxandin û danasîna mîrata cîhanî temsîl dikin. Digel ku kampanyayên populer dikarin baldariyek mezin bikişînin ser şûnwaran û potansiyel tûrîzmê zêde bikin 70, ew di heman demê de xetereya bazirganîkirina çandê 185 û zexta zêde li ser şûnwarên nazik jî tînin, heke bi plansaziyên parastinê yên xurt re neyên. “Paradoksa parastinê”, ku tê de hewildanên ji bo danasîna mîrasê dikarin bi nezanî bibin sedema xetereyên li ser saxbûna wê, li vir bi zelalî xuya dike.

Wekî din, divê em bandora domdar a mîrasên kolonyal li ser têgihiştin û rêveberiya mîrata cîhanî ji bîr nekin.173 Pêdivî bi çarçoveyên dekolonîzekirî heye ku nirx û zanîna civakên xwecihî û marjînalîzekirî bi awayekî watedar tevlî bikin û vegotinên serdest ên ku pir caran ji hêla perspektîfên rojavayî ve hatine şekildan, bipirsin.174

Di dawiyê de, li şûna ku em tenê li lîsteyên diyarkirî yên “ecêban” bisekinin, girîng e ku em têgîna “ecêb” bi xwe ji nû ve fêm bikin û çarçoveyên cihêreng û berfirehtir ji bo naskirin û parastina mîrata çandî û xwezayî ya gerdûnî pêş bixin. Ev tê wateya derbasbûna ji lîsteyên hêsan û çûna ber bi têgihiştineke kûrtir a cihêrengiya afirîneriya mirovahiyê û dewlemendiya xwezayê di hemî şeklên wê de. Pêdivî bi nêzîkatiyên rexneyî, beşdar û ji hêla çandî ve hesas heye ku hevsengiyekê di navbera pîrozkirina mîrasê, pêşxistina domdar, û parastina wê ji bo nifşên pêşerojê de bibînin. Bi vî rengî, em dikarin ji “ecêbên” rastîn ên cîhana xwe, çi kevnar çi nûjen, çi mirov-çêkirî çi xwezayî, bi awayekî berpirsiyartir û watedartir sûd werbigirin.

Xebatên wergirtî

  1. Seven Wonders of the Ancient World – List & Timeline – History.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.history.com/articles/seven-wonders-of-the-ancient-world
  2. Wonders of the World – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Wonders_of_the_World
  3. Seven Wonders of the Ancient World – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Seven_Wonders_of_the_Ancient_World
  4. http://www.albany.edu, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.albany.edu/~mwolfe/ist538/unit4/Chapter_07_examples/07-07.html#:~:text=These%20ancient%20wonders%20are%20Colossus,Halicarnassus%2C%20and%20Lighthouse%20of%20Alexandria.
  5. Seven Wonders of the Ancient World | Abilene, TX, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.abilenetx.gov/1029/Seven-Wonders
  6. 7 Wonders of the Ancient World – Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://artsandculture.google.com/story/7-wonders-of-the-ancient-world/qAXxQm2rnAyGVA?hl=en
  7. Seven Wonders of the Ancient World, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.albany.edu/~mwolfe/ist538/unit4/Chapter_07_examples/07-07.html
  8. Introduction – 7 Wonders of the Ancient World, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://wondersoftheancientworld7.weebly.com/introduction.html
  9. Seven wonders of the world – Kiwi Hellenist, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://kiwihellenist.blogspot.com/2017/11/seven-wonders-of-world.html
  10. http://www.getty.edu, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.getty.edu/publications/artistryinbronze/large-scale-bronzes/2-vedder/#:~:text=Philo%20of%20Byzantium%20(De%20septem%20mundi%20miraculis%204)%20wrote%20the,been%20used%20for%20the%20Colossus.
  11. 2. Was the Colossus of Rhodes Cast in Courses or in Large Sections? – Getty Museum, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.getty.edu/publications/artistryinbronze/large-scale-bronzes/2-vedder/
  12. The Colossus of Rhodes: Its Height and Pedestal – Athens Journal, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.athensjournals.gr/humanities/2019-6-4-1-Kebric.pdf
  13. Hanging Gardens of Babylon | Middle East And North Africa, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://africame.factsanddetails.com/article/entry-965.html
  14. LacusCurtius • Strabo’s Geography — Book XVI Chapter 1, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/16A%2A.html
  15. How do we know the Colossus of Rhodes existed? : r/AskHistorians – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/AskHistorians/comments/10bzp1u/how_do_we_know_the_colossus_of_rhodes_existed/
  16. The lighthouse of Alexandria – Ostia-Antica.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ostia-antica.org/portus/lighthouse-alexandria.htm
  17. Hellenistic Structures | Pharos Lighthouse at Alexandria – Alexander the Great, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://alexander-the-great.org/structures/pharos-lighthouse-at-alexandria
  18. Lighthouse of Alexandria – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/Lighthouse_of_Alexandria/
  19. Ephesus, Temple of Artemis – Livius, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.livius.org/articles/place/ephesus/ephesus-photos/ephesus-temple-of-artemis/
  20. Temple of Artemis at Ephesus, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.toursforephesus.com/post/temple-of-artemis-at-ephesus
  21. Mausoleum at Halicarnassus – Oxford Reference, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803100141401
  22. The Seven Wonders of the Ancient World – Biblical Archaeology Society, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.biblicalarchaeology.org/daily/archaeology-today/cultural-heritage/the-seven-wonders-of-the-ancient-world/
  23. Pyramids of Giza History | Unraveling the Pharaohs’ Legacy, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.pyramid-of-giza.com/pyramids-of-giza-history/
  24. The Great Pyramid of Giza – Zakharious Tours, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://zakharioustours.com/en/blog/the-great-pyramid-of-giza/
  25. Wonders of the World: Exploring 10 UNESCO Heritage Sites – Lindblad Expeditions, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.expeditions.com/expedition-stories/stories/unesco-world-heritage-sites-to-explore-on-expedition
  26. http://www.britannica.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/technology/pyramid-architecture#:~:text=The%20initial%20structure%20was%20gradually,pyramid%20was%20the%20final%20result.
  27. Great Pyramid of Giza – Designing Buildings Wiki, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.designingbuildings.co.uk/wiki/Great_Pyramid_of_Giza
  28. Egypt’s Oldest Papyri Detail Great Pyramid Construction – History.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.history.com/articles/egypts-oldest-papyri-detail-great-pyramid-construction
  29. Site management at Giza Plateau: master plan for the conservation of the site, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/231960872_Site_management_at_Giza_Plateau_master_plan_for_the_conservation_of_the_site
  30. tangible immovable The pyramids of Giza and related buildings, Egypt – UNESCO Portal to the Heritage of Astronomy – Show entity, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://web.astronomicalheritage.net/show-entity?identity=24&idsubentity=1
  31. The Surprising Truth Behind the Construction of the Great Pyramids | NSF, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.nsf.gov/news/surprising-truth-behind-construction-great
  32. Hanging Gardens of Babylon – (Early World Civilizations) – Vocab, Definition, Explanations, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/early-world-civilizations/hanging-gardens-of-babylon
  33. The Hanging Gardens of Babylon: A Marvel of the Ancient World – Grand Chapter, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ohioram.org/the-hanging-gardens-of-babylon-a-marvel-of-the-ancient-world/
  34. The Hanging Gardens, organizing the sources, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://www.plinia.net/wonders/gardens/hg22.html
  35. Hanging Gardens of Babylon – Digital Collections – University of Michigan, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://quod.lib.umich.edu/d/did/did2222.0002.088/–hanging-gardens-of-babylon?rgn=main;view=fulltext
  36. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Hanging_Gardens_of_Babylon#:~:text=To%20date%2C%20no%20archaeological%20evidence,be%20excavated%20safely%20at%20present.
  37. Hanging Gardens of Babylon – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Hanging_Gardens_of_Babylon
  38. Elevated Elegance: Searching for the Truth of the Hanging Gardens of Babylon, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.discoveryuk.com/mysteries/elevated-elegance-searching-for-the-truth-of-the-hanging-gardens-of-babylon/
  39. The Workshop of Phidias, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://penelope.uchicago.edu/encyclopaedia_romana/greece/hetairai/pheidias.html
  40. Statue of Zeus | Ancient, Olympia, Temple | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Statue-of-Zeus
  41. Seven Wonders of the Ancient World | Statue of Zeus at Olympia – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/video/Overview-Statue-of-Zeus/-191975
  42. Statue of Zeus at Olympia – 7 Wonders, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://7wonders.org/europe/greece/olympia/zeus-at-olympia/
  43. Temple of Zeus at Olympia – University of Warwick, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://warwick.ac.uk/fac/arts/classics/intranets/students/modules/greekreligion/database2/template-copy11/
  44. Temple of Zeus and the Palace of Lausus, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://penelope.uchicago.edu/encyclopaedia_romana/greece/hetairai/zeus.html
  45. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Temple_of_Artemis
  46. Temple of Artemis | History & Facts – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Temple-of-Artemis-temple-Ephesus-Turkey
  47. Temple of Artemis: Destruction of the Temple – Ephesian Tourism & DMC, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ephesiantourism.com/destruction-of-temple-of-artemis/
  48. Ephesus in British Museum, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ephesus.us/more-ephesus/ephesus-in-british-museum/
  49. Ephesus finds in the British Museum | Turkish Archaeological News, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://turkisharchaeonews.net/article/ephesus-finds-british-museum
  50. Temple of Artemis – Ephesus, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ephesus.us/around-ephesus/temple-of-artemis/
  51. Ephesus – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/1018/
  52. Mausoleum at Halicarnassus – ArcGIS StoryMaps, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://storymaps.arcgis.com/stories/52dddf6a44594a67b07ebab8d46a9025
  53. Mausoleum at Halicarnassus – WORLD OF THE WONDERS, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://historyofwonders.weebly.com/mausoleum-at-halicarnassus.html
  54. How the Mausoleum at Halicarnassus Became a Wonder of the Ancient World | Artnet News, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://news.artnet.com/art-world/how-the-mausoleum-at-halicarnassus-became-a-wonder-of-the-ancient-world-2563606
  55. The Mausoleum at Halicarnassus – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.thoughtco.com/the-mausoleum-at-halicarnassus-1434535
  56. The Mausoleum of Halicarnassus | The Marmara Bodrum, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.themarmarahotels.com/bodrum/the-mausoleum-of-halicarnassus
  57. Halicarnassus 1966-2016 – Antikmuseet, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://antikmuseet.au.dk/en/exhibitions/halicarnassus-1966-2016
  58. The Halicarnassus Mausoleum, a Digital Rereading. Step 1: The Statues at the British Museum – CHNT Archiv |, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://archiv.chnt.at/wp-content/uploads/eBook_CHNT22_Verdiani_etal_2.pdf
  59. http://www.britishmuseum.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britishmuseum.org/collection/galleries/mausoleum-halikarnassos#:~:text=The%20Mausoleum%20of%20Halikarnassos%20is,used%20for%20many%20monumental%20tombs.
  60. Colossus of Rhodes | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/colossus-rhodes
  61. Chares of Lindos | Rhodian, Marble, Sculptor – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/biography/Chares-of-Lindos
  62. An Alternative Timeline for the Colossus of Rhodes – The Ancient Near East Today, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://anetoday.org/colossus-of-rhodes/
  63. The Colossus of Rhodes: Six Facts About the Wonder of Ancient World – Hellenic Studies – Georgia State University, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://hellenicstudies.gsu.edu/2023/08/21/the-colossus-of-rhodes-six-facts-about-the-wonder-of-ancient-world/
  64. Ancient Wonders: The Colossus of Rhodes – Just History Posts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://justhistoryposts.com/2020/08/04/ancient-wonders-the-colossus-of-rhodes/
  65. The Lighthouse of Alexandria: A Beacon of Ancient Ingenuity – Turkey Tour Packages, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tourstoturkey.net/the-lighthouse-of-alexandria-a-beacon-of-ancient-ingenuity
  66. Explore Lighthouse of Alexandria: Ancient Wonder of the Seas – Egypt Tours Portal, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.egypttoursportal.com/en-us/blog/alexandria-attractions/ancient-lighthouse-of-alexandria/
  67. Lighthouse of Alexandria – 7 Wonders, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://7wonders.org/africa/egypt/alexandria/lighthouse-of-alexandria/
  68. Lighthouse of Alexandria – Luxor and Aswan Travel, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.luxorandaswan.com/Egypt/wiki/Light-House
  69. Digitization of Qaitbay Fort in Alexandria (1477-1479) – ArcGIS StoryMaps, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://storymaps.arcgis.com/stories/f01754653e9d460d83c4073c9b30be9b
  70. New 7 Wonders of Nature – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/New_7_Wonders_of_Nature
  71. New 7 Wonders of the World – My Daily Input, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://mydailyinput.com/en/topic-collection/topic-details/?topic=190
  72. Criteria for Candidacy & Rules – About New7Wonders, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://about.new7wonders.com/new7wonders-project-history/criteria-for-candidacy-rules/
  73. What Are the New Seven Wonders of the World? – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.thoughtco.com/wonders-of-the-world-new-list-4065228
  74. CRITERIA for CANDIDACY & RULES – New 7 Wonders of the World, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://world.new7wonders.com/app/uploads/sites/2/2011/03/Panel_Criteria.pdf
  75. New 7 Wonders of the World – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/New_7_Wonders_of_the_World
  76. New7Wonders of the World – Simple English Wikipedia, the free encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://simple.wikipedia.org/wiki/New7Wonders_of_the_World
  77. UNESCO confirms that it is not involved in the “New 7 wonders of the world” campaign, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/news/352
  78. World Heritage site | Criteria, Definition, History, & List – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/World-Heritage-site
  79. World Heritage | UNESCO, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.unesco.org/en/world-heritage
  80. The Criteria for Selection – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/criteria/
  81. 7 wonders of the modern world are UNESCO World Heritage Sites too, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.globalheritagetravel.com/7-wonders-modern-world-unesco-world-heritage-sites/
  82. 7 Wonders of the World & 7 Wonders of Natures including Alternatives – Filipino World Travelers, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://filipinoworldtravelers.com/gala-book-blog/7-wonders-of-the-world-7-wonders-of-natures-including-alternatives
  83. Great Wall of China construction | Archaeology of Ancient China Class Notes – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/the-archaeology-of-ancient-china/unit-5/great-wall-china-construction/study-guide/rOdkqMnWtqq5qJmH
  84. whc.unesco.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/438/#:~:text=In%20c.,the%20world’s%20largest%20military%20structure.
  85. The Great Wall – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/438/
  86. Great Wall of China – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Wall_of_China
  87. Building the Great Wall – Association for Asian Studies, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/building-the-great-wall/
  88. The Great Wall of China, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://web.cortland.edu/wangh/project1/wall.htm
  89. Taj Mahal | District Agra , Government Of Uttar Pradesh | India, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://agra.nic.in/tourist-place/the-taj-mahal/
  90. Great Wall Threat and Protection – China Highlights, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.chinahighlights.com/greatwall/fact/protection.htm
  91. Heritage authorities strengthen protection of Great Wall – Chinadaily.com.cn, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.chinadaily.com.cn/a/202401/03/WS6594b3b8a3105f21a507a3e7.html
  92. Petra’s Monastery: A Nabataean Architectural Jewel – Holy Jordan, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://holyjordan.myjordanjourney.com/blog/petras-monastery-a-nabataean-architectural-jewel
  93. Nabataean Kingdom and Petra – The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.metmuseum.org/essays/nabataean-kingdom-and-petra
  94. The Nabataeans – Visit Petra, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.visitpetra.jo/en/page/27/The-Nabataeans
  95. Secrets of the Rose City of Petra by Travel Director Muhammed – Insight Vacations, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.insightvacations.com/blog/rose-city-of-petra/
  96. Overview of Petra, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.visitpetra.jo/en/page/12/History-of-Petra
  97. Case study: – Petra – International National Trusts Organisation, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.into.org/app/uploads/2021/04/Petra-case-study-Putting-the-local-into-global-heritage.pdf
  98. (PDF) The Impacts of Tourism Development on the Archaeological Site of Petra and Local Communities in Surrounding Villages – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/266446625_The_Impacts_of_Tourism_Development_on_the_Archaeological_Site_of_Petra_and_Local_Communities_in_Surrounding_Villages
  99. How the Colosseum Was Built—and Why It Was an Architectural Marvel | HISTORY, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.history.com/articles/how-roman-colosseum-built
  100. Colosseum Architecture & Design | Rome’s Structural Marvel, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tickets-rome.com/colosseum/architecture/
  101. http://www.britannica.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Colosseum#:~:text=The%20Colosseum%20was%20built%20as,and%20even%20mock%20naval%20battles.
  102. Colosseum History – Gladiator games – Who built the Colosseum and why. – Rome Colosseum, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://romecolosseumtickets.tours/colosseum-history-rome/
  103. Why the Colosseum is a UNESCO World Heritage Site, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://thecolosseumrome.com/colosseum-unesco-heritage/
  104. THE COLOSSEUM: History, Attractions & Visitor Guide – Confinity, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.confinity.com/landmarks/the-colosseum
  105. Why is the Colosseum Broken?, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://visitingthecolosseum.com/why-is-the-colosseum-broken/
  106. Why is the Colosseum broken? – Rome Tours, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.romecitytour.it/blog/why-is-the-colosseum-broken/
  107. Pre-Hispanic City of Chichen-Itza – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/483/
  108. El Castillo, Chichen Itza – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/El_Castillo,_Chichen_Itza
  109. http://www.chichenitza.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.chichenitza.com/blog/uncovering-the-history-of-chichen-itza#:~:text=The%20history%20of%20Chichen%20Itza%20can%20be%20traced%20back%20to,far%20beyond%20the%20Yucatan%20Peninsula.
  110. Chichen Itza – (US History – Before 1865) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://fiveable.me/key-terms/united-states-history-1865/chichen-itza
  111. Sylvanus Morley – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Sylvanus_Morley
  112. Sylvanus Morley: Archeologist & World War I Espionage Agent 53, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://doughboy.org/sylvanus-morley-archeologist-world-war-i-espionage-agent-53/
  113. Will the Mayan ruins survive the next million tourists? – Together in Travel, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.togetherintravel.com/post/will-the-mayan-ruins-survive-the-next-million-tourists
  114. The Enduring Legacy of Machu Picchu: Exploring Its Fascinating History, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.machupicchu.org/the-enduring-legacy-of-machu-picchu-exploring-its-fascinating-history.htm
  115. peruvian-sunrise.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://peruvian-sunrise.com/discovery-machu-picchu#:~:text=The%20Secret%20Purpose%20of%20Machu,sacred%20virgins%20of%20the%20Sun).
  116. The Discovery of Machu Picchu – Peruvian Sunrise, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://peruvian-sunrise.com/discovery-machu-picchu
  117. Machu Picchu: UNESCO Heritage Masterpiece – Voyagers Travel, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.voyagers.travel/news/which-organization-declared-machu-picchu-a-masterpiece-of-outstanding-universal-value
  118. The Intihuatana Stone at Machu Picchu | Peru travel guide – Salkantay Trekking, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.salkantaytrekking.com/blog/the-intihuatana-stone-at-machu-picchu/
  119. Explore Machu Picchu’s Temple of the Sun, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.machupicchu.org/explore-machu-picchus-temple-of-the-sun.htm
  120. Is Machu Picchu in danger according to Unesco?, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ticketmachupicchu.com/machu-picchu-danger-according-unesco/
  121. Securing the Lost City of Machu Picchu – ASIS International, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.asisonline.org/security-management-magazine/articles/2020/11/securing-the-lost-city-of-machu-picchu/
  122. Machu Picchu case study, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.chrie.org/assets/docs/JHTC-case-notes/JHTC-vol-10/JHTC_Vol%2010_Issue%201_Schlauderaff_et.al_case.pdf
  123. whc.unesco.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/252/#:~:text=The%20building%20material%20used%20is,marble%20tomb%20in%20the%20centre.
  124. Taj Mahal – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/252/
  125. Taj Mahal | Ministry of Culture, Government of India, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.indiaculture.gov.in/taj-mahal
  126. The Taj Mahal Story, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tajmahal.gov.in/taj-story.aspx
  127. Taj Mahal: The Jewel of Muslim Art in India – IslamiCity, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.islamicity.org/11214/taj-mahal-the-jewel-of-muslim-art-in-india/
  128. Deteriorating Taj Mahal – Impact of Climate Change and Pollution – Semantic Scholar, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://pdfs.semanticscholar.org/d9ed/296b3204e842255539fdd0fac7397aca0ca1.pdf
  129. (PDF) Teardrops at the Taj: wicked problems of World Heritage preservation, pollution and politics – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/378093858_Teardrops_at_the_Taj_wicked_problems_of_World_Heritage_preservation_pollution_and_politics
  130. Christ the Redeemer – Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://artsandculture.google.com/entity/christ-the-redeemer/m03gytw?hl=en
  131. Art@Site Paul Landowski, Cristo Redentor, Rio de Janeiro, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.artatsite.com/LatijnsAmerika/details/Landowski-Paul-Cristo-Redentor-Corcovado-Rio-de-Janeiro-ArtAtSite.html
  132. Christ the Redeemer (statue) | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/arts-and-entertainment/christ-redeemer-statue
  133. Why Was the Statue of Christ the Redeemer Built? – TheCollector, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.thecollector.com/why-was-the-statue-of-christ-the-redeemer-built/
  134. How Was Rio de Janeiro’s Christ the Redeemer Statue Built? – TheCollector, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.thecollector.com/how-was-christ-the-redeemer-built/
  135. Christ the Redeemer Statue – one of the 7 Wonders of the World, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.recess4grownups.com/blog/7-wonders-christ-redeemer-brazil/
  136. When lightning strikes: social projects that make a world of difference – Pirelli, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.pirelli.com/global/en-ww/life/lifestyle/when-lightning-strikes-social-projects-that-make-a-world-of-difference-49569/
  137. It’s Hard Work to Restore Rio’s Christ the Redeemer, but the Views Are Amazing, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.atlasobscura.com/articles/restoring-christ-the-redeemer
  138. The Amazon Rainforest – WWF-UK, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.wwf.org.uk/where-we-work/amazon
  139. Amazonian biodiversity, a virtuous web of life – Interfaith Rainforest Initiative, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.interfaithrainforest.org/2024/10/18/amazonian-biodiversity-a-virtuous-web-of-life/
  140. Amazon Threats – WWF, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://wwf.panda.org/discover/knowledge_hub/where_we_work/amazon/amazon_threats/
  141. Ha Long Bay Limestone Karsts in Quảng Ninh Province: Natural Wonder of Vietnam, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.irancharter.ir/en/attractions/ha-long-bay-limestone-karsts-in-quang-ninh-province-natural-wonder-of-vietnam/
  142. Hạ Long Bay – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_Long_Bay
  143. Hạ Long Bay – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ha_Long_Bay
  144. Decision 23 BUR IV.B.45 Ha Long Bay (Vietnam) – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/decisions/5720/
  145. Brazil vs Argentina: Your guide to Visiting Both Sides of Iguassu Falls – Insight Vacations, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.insightvacations.com/blog/brazil-vs-argentina-iguassu-falls/
  146. Iguazu Falls – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Iguazu_Falls
  147. Iguazu National Park | Natural World Heritage Sites, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.naturalworldheritagesites.org/sites/iguazu-national-park/
  148. State of Conservation (SOC 2014) Iguazu National Park (Argentina) – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/soc/2885/
  149. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Manjanggul
  150. Unveiling the mysteries of Jeju Island’s lava tubes, South Korea – NewsBytes, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.newsbytesapp.com/news/lifestyle/unveiling-the-mysteries-of-jeju-islands-lava-tubes-south-korea/story
  151. Jeju World Natural Heritage Center (제주 세계자연유산센터) – Visit Korea, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://english.visitkorea.or.kr/svc/contents/contentsView.do?vcontsId=73267
  152. Korea – Jeju Volcanic Island and Lava Tubes – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/document/102165
  153. Komodo National Park, Indonesia | WWF – Panda.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://wwf.panda.org/discover/knowledge_hub/where_we_work/coraltriangle/coraltrianglefacts/places/komodonationalparkindonesia/
  154. Everything About Komodo National Park, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.komodoresort.com/komodo-national-park/
  155. globalconservation.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://globalconservation.org/endangered-species/komodo-dragon#:~:text=Despite%20efforts%20to%20protect%20the,the%20dragons%20and%20their%20prey.
  156. Komodo Dragon – Global Conservation, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://globalconservation.org/endangered-species/komodo-dragon
  157. Puerto Princesa Subterranean River (Official GANP Park Page), erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://national-parks.org/philippines/puerto-princesa-subterranean-river
  158. Puerto Princesa Subterranean River National Park | Service d’information sur les Sites Ramsar, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://rsis.ramsar.org/ris/2084?language=fr
  159. Tourism | Drupal – Puerto Princesa Underground River, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://undergroundriver.puertoprincesa.ph/?q=basic-page/information/tourism
  160. Puerto-Princesa Subterranean River National Park – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/652/
  161. Table Mountain – Flora and Fauna – Hike Addicts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.hikeaddicts.com/fauna-and-flora/
  162. Vegetation – Table Mountain National Park – SANParks, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.sanparks.org/parks/table-mountain/explore/fauna-flora/vegetation
  163. Table Mountain – Table Mountain, Cape Town: A Natural Wonder, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://visittablemountain.com/
  164. The Majestic Table Mountain – Cape Town Day Tours – South Africa, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.capetowndaytours.co.za/table-mountain
  165. The Multifaceted Nature of Wonder – Scientific Research Publishing, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=137619
  166. Around the World with Seven Wonders — Seriously for Serious, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.seriouslyforserious.com/home/2019/8/15/around-the-world-with-seven-wonders
  167. Eurocentrism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Eurocentrism
  168. How Eurocentrism & Coloniality Shaped Africa – Berghahn Books, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.berghahnbooks.com/blog/how-eurocentrism-coloniality-shaped-africa-2
  169. Inadvertent reproduction of Eurocentrism in IR: The politics of critiquing Eurocentrism | Review of International Studies – Cambridge University Press & Assessment, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/review-of-international-studies/article/inadvertent-reproduction-of-eurocentrism-in-ir-the-politics-of-critiquing-eurocentrism/F801A0FB57A2566F0C6D7D544D661737
  170. Literature Review Exam Question – University of Exeter, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.exeter.ac.uk/research/groups/education/pmej/pome36/Michael%20Baker%20Towards%20a%20Post-Eurocentric%20Mathematics%20and%20Science%20Education.doc
  171. Eurocentrism in World History Textbooks: The Case of Canada – DergiPark, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2308857
  172. Comparing the “World heritage” and the “Intangible cultural heritage” distribution – Bifrost, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://bifrostonline.org/comparing-the-world-heritage-and-the-intangible-cultural-heritage-distribution/
  173. Heritage for whom? A critical view of UNESCO and cultural …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.modernghana.com/news/1297065/heritage-for-whom-a-critical-view-of-unesco-and.html
  174. Re-evaluating Socio-Cultural Change in World Heritage Sites: A Case Study of the Cultural Landscape of Bali Province – UCL Discovery, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://discovery.ucl.ac.uk/10134255/1/RAHMAN%20D-%20ELECTRONIC%20COPY%20OF%20FINAL%20VERSION%20THESIS%20.pdf
  175. Bridging the nature-culture divide: a biocultural reclassification of the World Heritage Sites, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://ecologyandsociety.org/vol30/iss1/art31/
  176. Cultural Imperialism | Encyclopedia.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.encyclopedia.com/social-sciences/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/cultural-imperialism
  177. What Postcolonial Theory Tells Us about Haitian History and Struggle, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.washington.edu/omad/50th/ctcenter/projects-common-book/mountains-beyond-mountains/postcolonial-theory/
  178. What is Post Colonial Studies? What are some criticisms of this approach to literature?, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.quora.com/What-is-Post-Colonial-Studies-What-are-some-criticisms-of-this-approach-to-literature
  179. A Journey of Decolonization – Terralingua, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://terralingua.org/stories/a-journey-of-decolonization/
  180. Introduction – Decolonizing Heritage – Cambridge University Press & Assessment, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/decolonizing-heritage/introduction/09D2BCA4548E679C0974B27A9152FEA6
  181. Post-Colonial Studies: The Key Concepts, Second Edition – FLDM, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.fldm.usmba.ac.ma/wp-content/uploads/2020/03/AN425-G2-BAKKALI-postcolonialstudiesthekeyconceptsroutledgekeyguides.pdf
  182. EDWARD SAID: THE POSTCOLONIAL THEORY AND THE LITERATURE OF DECOLONIZATION – CORE, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://core.ac.uk/download/pdf/328024387.pdf
  183. Does designation as a UNESCO World Heritage Site influence tourist evaluation of a local destination? – CentAUR, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://centaur.reading.ac.uk/81128/5/ManuscriptRevised.pdf
  184. Museums and Territories: An Exploration of New Scopes for Mapping Technologies – MDPI, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.mdpi.com/2571-9408/8/5/179
  185. Cultural Commodification and Tourism: A Very Special Relationship – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/233489623_Cultural_Commodification_and_Tourism_A_Very_Special_Relationship
  186. “Study the Impact of Tourism on the Environment and Local Culture”, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ajsp.net/research/Study%20the%20Impact%20of%20Tourism%20on%20the%20Environment%20and%20Local%20Culture_1%20(1).pdf
  187. A Critique of UNESCO’s World Heritage Program – Washington University Open Scholarship, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://openscholarship.wustl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1026&context=law_globalstudies
  188. A Systematic Review of Factors Contributing to Ineffective Cultural Heritage Management, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.mdpi.com/2071-1050/17/1/366
  189. Heritage and Nationalism: An Unbreachable Couple? – Western Sydney University, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.westernsydney.edu.au/__data/assets/pdf_file/0017/413630/ICS_Occasional_Paper_Series_3_4_Winter_Final.pdf
  190. Seven Wonders of the World | List & Pictures – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Seven-Wonders-of-the-World
  191. The seven wonders of the ancient world: science, engineering and technology – Bryn Mawr Classical Review, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://bmcr.brynmawr.edu/2024/2024.01.11/
  192. UNESCO and the Intangible Cultural Heritage at Watches and Wonders 2025, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.unesco.org/en/articles/unesco-and-intangible-cultural-heritage-watches-and-wonders-2025
  193. Applying the UNESCO Competence Framework for Cultural Heritage Management at Chiang Mai, Thailand | Emerald Insight, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/jchmsd-01-2024-0006/full/html
  194. A Comprehensive Framework for Heritage Site Management: Challenges and Strategies for Sustainable Preservation – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/391597085_A_Comprehensive_Framework_for_Heritage_Site_Management_Challenges_and_Strategies_for_Sustainable_Preservation
, , , , , ,

Yorum bırakın

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne