☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Serdema Koça Qewman

—

Ji aliyê

xwende

di nav

de

Têgeh, Sedem, Pêvajo û Encamên Dîrokî

Pêşgotin

Serdema Koça Qewman, ku di dîroka Ewropayê de wekî qonaxeke krîtîk û veguherîner tê zanîn, heyameke ku ji Serdema Paşîn a Antîk derbasî Serdema Navîn a Destpêkê dibe.1 Ev serdem, bi gelemperî di navbera sedsalên 4an û 8an ên Piştî Zayînê (PZ) de tê çarçovekirin, bi tevgerên mezin ên gelan, guherînên kûr ên siyasî, civakî, çandî û etnîkî, û di dawiyê de bi ji nû ve şekildana nexşeya Ewropayê tê nasîn.3 Girîngiya vê serdemê ne tenê di hilweşîna Împaratoriya Romaya Rojava de ye, lê di heman demê de di avabûna bingehên Ewropaya Serdema Navîn û neteweyên Ewropî yên nûjen de jî diyar dibe.

Armanca vê raporê ew e ku têgeha “Koça Qewman” bi awayekî akademîk û berfireh vekole. Di vê çarçoveyê de, dê etîmolojiya têgehê, bi taybetî têgîna Almanî “Völkerwanderung” û têgînên din ên wekî “Migration Period” û “Barbarian Invasions”, pênaseyên akademîk û çarçoveya demî ya serdemê bêne şirovekirin. Her wiha, sedemên bingehîn ên derketina van koçan, di nav de zexta Hûnan, qelsiyên navxweyî yên Împaratoriya Romayê, guherînên avhewayê û faktorên civakî-aborî yên qewmên koçber, dê bêne nirxandin. Pêvajo û qonaxên sereke yên koçan, ligel mînakên berbiçav ên qewmên wekî Vîzîgot, Ostrogot, Vandal, Frank, Hûn, Anglosakson û Slavan, dê bi hûrgilî bêne pêşkêşkirin. Di dawiyê de, encamên kûr û demdirêj ên vê serdemê li ser Ewropayê, ji hilweşîna strukturên kevn bigire heta avabûna yên nû, dê bêne analîzkirin. Ev rapor dê bi zimanê Kurdî û li ser bingeha çavkaniyên akademîk ên pêbawer were amadekirin, û hewl bide ku têgihîştineke kûr û rexneyî ya vê serdema dîrokî ya girîng pêşkêş bike.

Pêdivî ye ku were destnîşankirin ku têgînên ku ji bo danasîna vê serdemê têne bikaranîn, wekî “Koça Qewman”, “Völkerwanderung” (Koça Gelan) û “Barbarian Invasions” (Dagirkirinên Barbaran), ne tenê raveker in lê di heman demê de barên îdeolojîk û dîroknasî jî hildigirin. Mînakî, têgîna “Völkerwanderung” di konteksta neteweperestiya Almanî ya sedsala 19an de xwedî wateyên taybet bû û ji bo meşrûkirina îdeayên neteweyî dihate bikaranîn.5 Bi heman awayî, “Barbarian Invasions” nêrîneke Rom-navendî nîşan dide û gelên koçber wekî hêzeke wêranker û ne-medenî dinirxîne. Ji ber vê yekê, girîng e ku ev têgîn bi rexneyî bêne vekolîn û ne tenê wekî etîketên bêalî bêne qebûlkirin. Di vê raporê de, dema ku têgîna “Koça Qewman” tê bikaranîn, dê hewl bê dayîn ku ev tevlihevî û pirrengiya perspektîfan li ber çavan bê girtin.

Beşa 1: Têgeh, Etîmolojî û Pênas

1.1. Etîmolojiya “Koça Qewman” û Têgînên Muadîl

Têgîna “Koça Qewman” di zimanê Kurdî de ji bo danasîna serdemeke dîrokî ya ku bi tevgerên mezin ên gelan li Ewropayê tê nasîn, tê bikaranîn. Ev têgîn hevwateya têgînên din ên di zimanên Ewropî de ye, ku her yek ji wan xwedî dîrok û wateyên xwe yên taybet e.

  • Migration Period (Serdema Koçê): Ev têgîna Îngilîzî di nav akademîsyenên hevdem de wekî têgîna herî bêalî û raveker tê qebûlkirin.1 Ew balê dikişîne ser fenomena koçê bi xwe, bêyî ku nirxandineke neyînî an erênî li ser bike.
  • Barbarian Invasions (Dagirkirinên Barbaran): Ev têgîn ji perspektîfa Romayî û Yewnanî derketiye û nêrîneke kevneşopî temsîl dike.1 Tê de, gelên koçber wekî “barbar” (ango, ne-Romayî û ne-medenî) û tevgerên wan wekî “dagirkirin”ên wêranker têne binavkirin. Ji ber wateyên wê yên neyînî û Rom-navendî, gelek dîroknasên îroyîn ji bikaranîna vê têgînê dûr dikevin an jî wê bi rexneyî dinirxînin.6
  • Völkerwanderung (Koça Gelan/Qewman): Ev têgîna Almanî, ku wergera wê ya herfî “gerîna gelan” e, di dîroknasiya Almanî de xwedî cihekî girîng e.1 Pêşketina konseptuel a “Völkerwanderung” bi taybetî di sedsala 19an de bi neteweperestiya Almanî re têkildar bû.5 Li gorî vê motîfa dîroknasî, eşîrên Germanî yên wekî Got, Vandal û Langobard di navbera sedsalên 4an û 6an de bi serketin û kolonîzasyonê li Ewropayê geriyane û Împaratoriya Romayê bi dawî anîne. Ev vegotin ji bo avakirin û meşrûkirina nasnameya neteweyî ya Almanî hate bikaranîn.5 Projeya MIGRATIO GENTIUM ya YEyê lêkolîn li ser derketina vê toposê kiriye û sê serdemên pêşketina wê ya konseptuel destnîşan kiriye: danasîna ‘migratio gentium’ di nav dîskursa zanistî de (nêzîkî 1557-1610), vegereke bo têgînên erdnîgariya statîk (sedsala 17an), û qonaxeke zêdebûna periyodîzasyon û problematîzekirinê (sedsala 18an).5

Bikaranîna têgînên cihêreng ên wekî “koç”, “dagirkirin” an “gerîna gelan” perspektîfên cuda yên li ser heman bûyerên dîrokî nîşan dide. Dema ku “dagirkirin” êrîşek neyînî û wêranker îma dike, “koç” dikare pêvajoyek tevlihevtir û pir-sedemî nîşan bide. Ji ber vê yekê, girîng e ku meriv van têgînan ne wekî etîketên bêalî, lê wekî şîroveyên ku ji hêla çarçoveyên dîrokî û îdeolojîk ve hatine şekildandin, fêm bike. Di vê raporê de, dema ku têgîna “Koça Qewman” tê bikaranîn, ev pirrengiya perspektîfan dê li ber çavan bê girtin.

1.2. Pênaseyên Akademîk û Çarçoveya Demî

Serdema Koça Qewman wekî heyameke koça mirovan a berfireh tê pênasekirin ku bi qasî di navbera salên 300 û 700 PZ de li Ewropayê qewimiye.1 Ev serdem xalek veguherînê ya girîng ji Serdema Paşîn a Antîk ber bi Serdema Navîn a Destpêkê ve nîşan dide.2 Dîroknas li ser tarîxên teqez ên destpêk û dawiya vê serdemê bi tevahî li hev nakin. Hin kes destpêkê bi êrîşa Hûnan a li ser Ewropayê di sala 375 PZ de û dawiyê jî bi dagirkirina Îtalyayê ji hêla Lombardan ve di sala 568 PZ de destnîşan dikin.7 Lêbelê, pênaseyên berfirehtir hene ku serdemê heta 800 PZ dirêj dikin.1 Wek mînak, Britannica serdemê bi taybetî wekî 476-800 PZ (dema ku împaratorê Romaya Rojava tune bû) an jî bi gelemperî 500-1000 PZ pênase dike, ku bi şerên pir caran û hema hema windabûna jiyana bajarî tê nasîn.6

Ev tevgerên koçberiyê ji ber guherînên kûr û berfireh hem di nav Împaratoriya Romayê de hem jî li ser “sînorê barbaran” hatin lezandin.1 Gelên koçber ên vê serdemê Got (Vîzîgot û Ostrogot), Vandal, Alan, Suebî, Frank, Hûn, Bulgar, û eşîrên din ên Germanî û Slavî bûn.1

Cudahiya di diyarkirina sînorên demî yên serdemê de nîşan dide ku “Serdema Koça Qewman” ne bûyereke yekane bi sînorên zelal e, lê belê pêvajoyeke dirêj, pir-qatî û tevlihev a guherînê ye. Hilbijartina tarîxan ji hêla dîroknasan ve bi gelemperî bi kîjan bûyeran an pêvajoyan têne giranî kirin ve girêdayî ye. Mînak, yên ku li ser hilweşîna Romaya Rojava hûr dibin, dibe ku sala 476 PZ wekî xalek veqetandinê ya girîng bibînin. Yên ku girîngiyê didin tevgerên Germanî yên destpêkê, dibe ku sala 375 PZ (hatina Hûnan) wekî destpêkê bipejirînin. Ji ber vê yekê, pênasekirina çarçoveya demî bi xwe beşek ji şîroveya dîrokî ye û nîşan dide ku “serdem” bi xwe avahiyeke dîroknasî ye.

1.3. Têkiliya bi “Serdema Paşîn a Antîk” (Late Antiquity) û “Serdemên Tarî” (Dark Ages) re

Serdema Koça Qewman bi gelemperî wekî beşek ji serdemeke berfirehtir a bi navê “Serdema Paşîn a Antîk” (Late Antiquity) tê dîtin.1 Serdema Paşîn a Antîk heyameke ku piştî dawiya serdema klasîk a antîk tê û heta destpêka Serdema Navîn a Destpêkê dirêj dibe, bi qasî ji sedsalên 2an/3an heta sedsalên 6an/8an PZ.4 Têgîna “Late Antiquity” bi taybetî ji hêla dîroknas Peter Brown ve di sala 1971an de hate populer kirin. Brown, li dijî nêrîna kevneşopî ya ku vê serdemê wekî heyameke hilweşîn û paşverûtiyê didît, ew wekî serdemeke jîndar a nûjenbûn, destpêkên nû û afirîneriya çandî ya tevlihev pênase kir.4

Têgîna “Serdemên Tarî” (Dark Ages) jî carinan ji bo danasîna vê heyama dîrokî, an jî beşek jê, hatiye bikaranîn.6 Ev têgîn bi gelemperî kêmbûna çavkaniyên nivîskî, paşverûtiya rewşenbîrî, an jî serdemeke barbarî û kaosê îma dike. Lêbelê, ji ber nirxandina neyînî û gelemperîkirina ku tê de heye, piraniya dîroknasên hevdem ji bikaranîna têgîna “Serdemên Tarî” dûr dikevin û li şûna wê têgînên wekî “Serdema Paşîn a Antîk” an “Serdema Navîn a Destpêkê” tercîh dikin.4

Veguherîna ji têgîna “Serdemên Tarî” ber bi “Serdema Paşîn a Antîk” ve guherîneke girîng di têgihîştina dîroknasî ya serdemê de nîşan dide. Li şûna ku tenê wekî serdemeke hilweşîn û paşverûtiyê were dîtin, ew naha wekî serdemeke veguherîn, berdewamî û afirîneriya çandî ya tevlihev tê nirxandin. Di vê çarçoveyê de, “Koça Qewman” ne tenê wekî sedema hilweşîna Împaratoriya Romayê, lê wekî beşek ji pêvajoyeke berfirehtir a guherînên kûr ên siyasî, civakî û çandî tê dîtin ku Ewropaya Serdema Navîn şekil daye.

1.4. Nêrînên Dîroknasî yên Cuda li ser Serdemê

Serdema Koça Qewman mijareke ku di nav dîroknasan de bûye sedema nîqaş û şîroveyên cihêreng. Nêrînên cuda li ser sedem, cewher û encamên vê serdemê hene.

  • Nêrîna Kevneşopî: Ev nêrîn bi gelemperî zexta Hûnan wekî sedema sereke ya koçên Germanî û hilweşîna Împaratoriya Romaya Rojava dibîne.1 Li gorî vê dîtinê, hatina Hûnan bûye sedema zincîreyek tevgerên gelan ku di dawiyê de sînorên Romayê têk birine.
  • Peter Heather: Ev dîroknasê Brîtanî arguman dike ku tevgerên “barbaran” di Serdema Koçê de rasterast bûne sedema hilweşîna Împaratoriya Romaya Rojava.11 Ew rola Hûnan wekî katalîzatorek girîng qebûl dike û li dijî nêrînên ku girîngiya koçê di hilweşîna Romayê de kêm dikin, derdikeve.12 Heather di pirtûka xwe ya bi navê Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe de, li ser dînamîkên koçê û danûstandinên civakî-aborî yên ku Ewropaya nû şekil dane, disekine.12 Ew her wiha li ser nasnameya eşîrên Germanî û rola mêrên azad di parastina vê nasnameyê de radiweste, ku ev yek li dijî teoriya Traditionskern e.11
  • Walter Goffart: Goffart nêrîna kevneşopî ya ku “Germanan” Împaratoriya Romayê hilweşandiye, red dike.14 Ew arguman dike ku nasnameyeke “Germanî” ya yekgirtî û kevnar tune bû û rola Împaratoriya Romayê di birêvebirin û bicihkirina komên “barbar” de pir girîngtir bû. Goffart balê dikişîne ser polîtîkayên Romayî yên bicihkirinê (accommodation) û têgihîştina “Koça Qewman” wekî vegotineke dîroknasî ya ku paşê hatiye avakirin.14 Pirtûka wî Barbarian Tides: The Migration Age and the Later Roman Empire van argumanan bi hûrgilî pêşkêş dike.15
  • Guy Halsall: Halsall nêrîneke cuda pêşniyar dike û arguman dike ku hilweşîna Împaratoriya Romayê bû sedema koçên barbaran, ne ku koç bûn sedema hilweşînê.17 Di pirtûka xwe ya bi navê Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568 de, ew li ser têkiliyên tevlihev ên di navbera Romayê û cîranên wê de disekine û delîlên dîrokî û arkeolojîk bi hev re dinirxîne.18
  • Patrick Geary: Geary bi taybetî li ser mijarên etnogenesîs (avakina etnîkî), bîra civakî, û bikaranîna analîzên DNAyê di lêkolînên li ser Serdema Koçê de xebitiye.20 Di pirtûka xwe ya bi navê The Myth of Nations: The Medieval Origins of Europe de, ew efsaneyên neteweperest ên li ser eslê neteweyên Ewropî ji hev dixîne û arguman dike ku nasnameyên etnîkî yên Serdema Navîn a Destpêkê ne sabit bûn lê di pêvajoyekê de û li gorî şert û mercan dihatin avakirin.22
  • Walter Pohl: Pohl jî yek ji dîroknasên sereke ye ku li ser etnogenesîs û avabûna nasnameyan di Serdema Koçê de xebatên kûr kiriye.24 Ew balê dikişîne ser rola elîtan di diyarkirin û belavkirina van nasnameyan de û di pirtûka xwe ya navdar Die Awaren (Avar) de mînakeke berfireh a vê pêvajoyê pêşkêş dike.26
  • Chris Wickham: Di xebata xwe ya monumental Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400-800 de, Wickham nêzîkatiyeke berawirdî ya herêmî pêşkêş dike û li ser guherînên civakî-aborî yên di cîhana paş-Romayî de disekine.28 Ew bi taybetî girîngiyê dide strukturên bacê, dewlemendî û nasnameya arîstokrasiyê, rêveberiya axê, civaka gundî, niştecîbûna gundan, bajaran û bazirganiyê.31
  • Bryan Ward-Perkins: Di pirtûka xwe ya bi navê The Fall of Rome and the End of Civilization de, Ward-Perkins li dijî nêrîna ku hilweşîna Romayê “veguherîneke aştiyane” bû derdikeve.32 Ew bi bikaranîna delîlên arkeolojîk, nemaze yên têkildarî kêmbûna standardên jiyanê (wekî kêmbûna seramîkên bi kalîte û teknîkên avahîsaziyê), arguman dike ku hilweşîna Romayê serdemeke tundî, wêranî û paşveçûneke mezin a şaristaniyê bû.33

Hebûna van nêrînên cihêreng ên di nav dîroknasan de girîngiya şîrovekirina delîlan (nivîskî, arkeolojîk, genetîk) û bandora çarçoveyên teorîk û pêşdaraziyên dîroknasî nîşan dide. Ev nîqaş hîn jî di qada akademîk de berdewam e û têgihîştina me ya li ser vê serdema tevlihev û girîng dewlemendtir dike. Pêşketinên di warên wekî arkeolojiya genetîk û lêkolînên avhewayê de jî berdewam dikin ku perspektîfên nû li ser vê mijarê zêde bikin.

Tabloya 1: Berawirdkirina Nêrînên Dîroknasên Sereke li ser Serdema Koça Qewman

DîroknasArgumana Sereke li ser Sedemên KoçêArgumana Sereke li ser Cewhera Koçê (Pîvan, Tundî)Argumana Sereke li ser Encamên KoçêDelîlên Sereke yên Bikaranî
Peter HeatherZexta Hûnan wekî katalîzator; tevgerên “barbaran” rasterast bûn sedema hilweşînê.11Koçên mezin; redkirina teoriya “bi awayekî aştiyane helandinê”.11Hilweşîna Împaratoriya Romaya Rojava û zayîna Ewropaya nû.12Çavkaniyên nivîskî (mînak Ammianus, Procopius), delîlên arkeolojîk.35
Walter GoffartRedkirina nasnameya “Germanî” ya yekgirtî; girîngiya ajansa Romayî di bicihkirinê de.14Koç bi pîvanên piçûktir bûn; “Koça Qewman” wekî vegotineke dîroknasî.14Derbasbûna ber bi civaka serdema navîn ve bi elîtên leşkerî û oldarên Xiristiyan.14Çavkaniyên nivîskî, analîza polîtîkayên Romayî yên bicihkirinê (mînak hospitalitas wekî bac).14
Guy HalsallHilweşîna Împaratoriya Romayê bû sedema koçên barbaran, ne berevajî.17Tevliheviya nasnameyên etnîkî; hejmarên koçberan nisbeten kêm bûn.38Guherîna kûr a civakî û siyasî li Ewropaya Rojava; avabûna keyaniyên nû.18Yekkirina delîlên dîrokî û arkeolojîk; analîza mekanîzmayên bicihbûnê û guherînên nasnameyê.18
Patrick GearyFaktorên pirreng; girîngiya etnogenesîs û bîra civakî.20Nasnameyên etnîkî yên şil û rewşî; ne koçên yekpare yên “gelan”.20Avabûna nasnameyên nû yên Ewropî; redkirina efsaneyên neteweperest ên eslê.22Çavkaniyên nivîskî, analîzên DNA yên kevnar, lêkolînên li ser bîr û efsaneyan.20
Walter PohlGirîngiya etnogenesîsê; rola elîtan di avakirina nasnameyên komî de.24Nasnameyên etnîkî wekî avahiyên dîrokî û çandî, ne biyolojîkî.25Derketina holê ya gelên nû û keyaniyên ku bi navê wan hatine binavkirin.27Çavkaniyên nivîskî, analîza berawirdî ya avabûna gelan li Rojava, Bîzans û cîhana Îslamî.27
Chris WickhamFokus li ser guherînên navxweyî yên civakî-aborî yên cîhana paş-Romayî.28Zêdebûna herêmîbûnê; koç ne faktora sereke ya guherînê ye li her deverê.29Veguherînên cihêreng ên herêmî di strukturên bacê, arîstokrasî, civaka gundî û bazirganiyê de.29Delîlên arkeolojîk û belgeyî; analîza berawirdî ya herêmî.28
Bryan Ward-PerkinsÊrîşên barbaran sedemeke sereke ya hilweşînê bûn.34Tundî û wêranî; redkirina teoriya “veguherîna aştiyane”.32Hilweşîna şaristaniya Romayê û kêmbûna tund a standardên jiyanê.33Delîlên arkeolojîk (mînak seramîk, materyalên avahîsaziyê), çavkaniyên nivîskî.33

Beşa 2: Sedemên Derketina Koça Qewman

Derketina Serdema Koça Qewman ne ji ber yek sedemekê tenê bû; belkî, ew encama tevliheviyeke faktorên derveyî û navxweyî bû ku bi hev re bandor li ser Împaratoriya Romayê û gelên cîran kirin. Di nav van faktoran de zexta Hûnan, qelsiyên navxweyî yên Împaratoriya Romayê, guherînên avhewayê, û faktorên civakî-aborî yên qewmên koçber cih digirin.

2.1. Zexta Hûnan û Gelên Din ên Koçer

Hatina Hûnan ji Asyaya Navîn di sedsala 4an a PZ de bi gelemperî wekî yek ji katalîzatorên sereke yên destpêkirina tevgerên mezin ên qewman li Ewropayê tê dîtin.1 Hûn, ku wekî gelêkî koçer û şervanên siwarî yên jêhatî dihatin nasîn 40, bi êrîşên xwe yên tund û berfireh tirs û bêîstîqrariyeke mezin li herêmên li bakur û rojhilatê Deryaya Reş belav kirin.

Di dora sala 370 PZ de, Hûnan Alan, gelekî din ê koçer, têk birin û ev yek bû sedema zincîreyek bertekan ku Got û komên din ên Germanî neçar kirin ber bi rojava û nav sînorên Împaratoriya Romayê ve birevin.13 Wek mînak, Vîzîgot di sala 376 PZ de, ji ber zexta Hûnan, wekî penaber serî li Împaratoriya Romayê dan û daxwaza bicihbûnê li nav axa împaratoriyê kirin.1 Dîroknas Peter Heather arguman dike ku Hûnan bandorek “domîno” afirand, ku tê de zexta li ser yek komê bû sedema zexta li ser komên din, û di encamê de gelek komên Germanî di demek kurt de neçar man ku sînorê Dunayê û Rînê derbas bikin.13

Bandora Hûnan ne tenê zextek fizîkî ya leşkerî bû. Têkçûnên li hember Hûnan û navûdengê wan ê hovane bû sedema tirs û panîkeke mezin di nav gelên Germanî de, ku ev yek jî koçberiya wan leztir kir.13 Her çend Hûn bi xwe rasterast neketin hemû herêmên Împaratoriya Romaya Rojava, zexta ku wan li ser sînoran û li ser gelên cîran çêkir, hevsengiya hêzê ya li herêmê bi awayekî radîkal guhert. Dema ku faktorên navxweyî yên Romayê ji bo qelsbûna împaratoriyê girîng bûn, hatina Hûnan wekî şokek derveyî ya mezin tevgeriya ku pêvajoyên koçê yên ku dibe ku bi rengekî din pêk nehatana, lezand û kûr kir. Ew ne tenê “sedemek” bûn, lê di heman demê de “guhêrkerek lîstikê” bûn ku dinamîkên heyî bi awayekî bingehîn guhertin.

2.2. Qelsiyên Navxweyî yên Împaratoriya Romayê

Di heman demê de ku zextên derveyî zêde dibûn, Împaratoriya Romayê bi xwe jî bi gelek qelsiyên navxweyî re rû bi rû mabû ku şiyana wê ya ji bo bergiriya li hember van tehdîdan kêm dikir.

  • Qelsiyên Leşkerî: Artêşa Romayê, ku demekê stûna împaratoriyê bû, di Serdema Paşîn a Antîk de bi kêşeyên mezin re rû bi rû bû. Kêmbûna hejmara leşkerên Romayî yên welatî bû sedem ku împaratorî her ku diçe zêdetir xwe bispêre leşkerên “barbar” ên ku wekî foederati (hevalbend) dihatin girtin.1 Her çend ev yek di demek kurt de valahiya leşkerî dagirtibe jî, di demek dirêj de bû sedema kêmbûna dilsoziya artêşê ji navenda împaratoriyê re û zêdebûna bandora generalên barbar. Wekî din, sînorên împaratoriyê yên pir berfireh parastina wan dijwar dikir, nemaze dema ku ji gelek aliyan ve di heman demê de êrîş çêdibûn.9
  • Pirsgirêkên Aborî: Aboriya Romayê ji Krîza Sedsala Sêyemîn û vir ve bi pirsgirêkên cidî re rû bi rû mabû. Enflasyon, kêmbûna nirxê pereyan, têkçûna bazirganiyê ji ber bêewlehiyê, û barê giran ê bacê li ser gel, aboriyê lawaz kiribû.1 Hilberîna çandiniyê, ku bingeha aboriya Romayê bû, ji ber êrîşên berdewam û koçberiyan li gelek deveran têk çûbû.46 Ev kêmbûna dahatê şiyana împaratoriyê ya ji bo fînansekirina artêşek mezin û rêveberiyek bibandor kêm dikir.
  • Bêîstîqrariya Siyasî: Serdema Paşîn a Antîk bi bêîstîqrariyeke siyasî ya mezin dihat nasîn. Guherînên pir caran ên împaratoran, kuştinên siyasî, şerên navxweyî ji bo desthilatdariyê, û gendeliya berbelav di nav rêveberiyê de, otorîteya navendî lawaz kiribû.1 Kêmbûna otorîteya împaratoran li ser parêzgehan û zêdebûna hêza axayên herêmî û generalên leşkerî bû sedema perçebûneke hêdî ya kontrola navendî.10
  • Faktorên Civakî: Li hin deverên împaratoriyê kêmbûna nifûsê dihat dîtin, ku ev yek jî bandor li ser hêza kar û kapasîteya leşkerî dikir.49 Her wiha, hin dîroknas arguman dikin ku kêmbûnek di nirxên kevneşopî yên Romayî yên wekî welatparêzî û dîsîplîna sivîl de çêbûbû, ku ev yek jî hevgirtina civakî lawaz dikir.46

Ev qelsiyên navxweyî ne tenê Împaratoriya Romayê ji êrîşên derveyî re hesastir kirin, lê di heman demê de ji hêla van êrîşan ve hatin girantir kirin. Mînak, pêdiviya bi leşkerên barbar ji bo parastina sînoran, ku ji ber kêmbûna leşkerên Romayî (qelsiyeke navxweyî) derketibû holê, di heman demê de bû sedema “barbarîzekirina” artêşê û kêmbûna kontrola Romayê li ser hêzên xwe yên çekdar. Ev ne tenê sedem û encamek yekalî bû, lê pêvajoyeke diyalektîk bû ku tê de faktorên navxweyî û derveyî hevdu xurt dikirin û di dawiyê de ber bi hilweşîna strukturên împaratoriyê ve dibirin.

2.3. Guherînên Avhewayê û Faktorên Hawîrdorê

Ji bilî faktorên siyasî û leşkerî, lêkolînên nû yên di warên arkeolojî, paleo-klîmatolojî û paleo-ekolojiyê de destnîşan dikin ku guherînên avhewayê û faktorên hawîrdorê jî dibe ku roleke girîng di destpêkirin an lezandina Koça Qewman de lîstibin.1

Delîlên arkeolojîk û klîmatolojîk nîşan didin ku di vê serdemê de li Ewropayê guherînên girîng ên avhewayê çêbûne. Yek ji van guherînan “Serdema Qeşayê ya Piçûk a Antîk a Dereng” (Late Antique Little Ice Age – LALIA) e, ku bi qasî ji sala 536an heta dora 660an PZ dom kiriye.52 Ev serdema sarbûnê dibe ku bandorek neyînî li ser hilberîna çandiniyê li gelek herêmên Ewropayê kiribe, nemaze li Ewropaya Bakur û Navendî.42 Lêkolînên li ser herêma çemê Oderê “guherînên dramatîk ên avhewayê” di dawiya Serdema Hesinî ya Romayî (Serdema Koçê ya Destpêkê) û destpêka Serdema Navîn a Destpêkê (Serdema Koçê ya Dereng) de destnîşan dikin, ku dibe ku sedema sereke ya koçberiya niştecihan ji vê herêmê bûbe.50 Bi heman awayî, li bakurê Almanyayê, delîl hene ku bilindbûna asta ava bin erdê û guherîna avhewayê ber bi şert û mercên sartir û/an şiltir ve bûye sedema kêmbûna çalakiyên niştecîbûnê û nûjenbûna daristanan.51

Kêmbûna berhemdariya çandiniyê û kêmbûna çavkaniyên xwarinê, ku ji ber van guherînên avhewayê çêbûne, dibe ku zextek mezin li ser qewmên Germanî û gelên din ên ku aboriya wan bi giranî li ser çandiniyê bû, kiribe.10 Ev yek dikaribû wan neçar bikira ku li erdên nû û berdartir bigerin, an jî ji bo bidestxistina çavkaniyan êrîşî herêmên cîran bikin.

Dema ku bûyerên siyasî û leşkerî yên wekî êrîşên Hûnan wekî sedemên rasterast û dramatîk ên koçan xuya dikin, guherînên avhewayê yên hêdî lê domdar dibe ku wekî “zexteke bêdeng” lê bi bandor tevbigeriyabin. Van guherînên hawîrdorê dibe ku şert û mercên jiyanê ji bo gelek civakên çandiniyê dijwartir kiribin û wan ji bo koçberî an pevçûnê amadetir kiribin. Bi taybetî ji bo koçên Slavan, LALIA wekî faktorek girîng tê dîtin ku dibe ku beşdarî berfirehbûna wan a ber bi Balkanan û Ewropaya Navendî ve bûbe.52 Ev faktorê hawîrdorê, ku dibe ku di vegotinên kevneşopî yên dîrokî de kêm hatibe nirxandin, naha her ku diçe zêdetir wekî beşek girîng ji puzzleya sedemên Koça Qewman tê dîtin.

2.4. Faktorên Civakî-Aborî û Demografîk ên Qewmên Koçber

Ji bilî zextên derveyî yên wekî Hûn û guherînên avhewayê, faktorên navxweyî yên civakî, aborî û demografîk ên di nav qewmên koçber bi xwe de jî di destpêkirin û şekildana tevgerên wan de roleke girîng lîstine.

  • Zêdebûna Nifûsê û Kêmbûna Çavkaniyan: Hin çavkanî û lêkolîn destnîşan dikin ku di nav hin qewmên Germanî de zêdebûneke nifûsê hebûye, ku ev yek jî zext li ser axa berdar û çavkaniyên heyî zêde kiriye.157 bi taybetî amaje dike ku mezinbûna nifûsê li cem eşîrên Germanî yên rojavayî, ku êdî nikarîbûn bi hêsanî axa nû bi dest bixin, bûye sedem ku ew neçar bimînin şêwazên xwe yên civakî û aborî biguherînin an jî berfirehbûna koçberiyê ferz kiriye. Kêmbûna çavkaniyan li herêmên wan ên eslî dibe ku wan teşwîq kiribe ku li derfetên nû li deverên din bigerin.
  • Struktura Civakî û Rola Serokên Leşkerî: Civakên Germanî bi gelemperî xwedî struktureke eşîrî bûn ku tê de serokên leşkerî û şervanên elît roleke navendî dilîstin.55 Ev serok û şervan bi gelemperî li pey dewlemendî, şeref û statuyê bûn. Koçberî û êrîşên li ser herêmên dewlemendtir, wekî parêzgehên Împaratoriya Romayê, dikaribû ji bo bidestxistina van armancan rêyeke bibandor be. Serkeftinên leşkerî û bidestxistina talanê dikaribû prestîja serokan zêde bike û dilsoziya şervanên wan xurtir bike.
  • Xwestina Dewlemendî û Derfetên Romayê: Împaratoriya Romayê, tevî qelsiyên xwe, hîn jî wekî navendeke dewlemendî û derfetan dihat dîtin.9 Xwestina bidestxistina axên berdar, talan, an jî tevlîbûna di artêşa Romayê de wekî foederati ji bo wergirtina mûçe û îmtiyazan, dikaribû ji bo gelek koman bibe motîvasyoneke girîng. 57 destnîşan dike ku eşîrên Germanî yên Rojhilatî, ku li hember gelên Slav û Baltîk ên ku ji hêla leşkerî ve lawaztir bûn şer dikirin, hîn jî vebijarka berfirehbûna koçberiyê hebû û dikaribûn aboriya xwe ya şivantiyê bidomînin.
  • Pêşketina Yekîneyên Siyasî yên Mezin: Wekî bersivek li hember tehdîda leşkerî ya domdar a ji hêla Romayê ve, û her weha ji bo birêvebirina koç û şerên mezin, hin komên Germanî dest bi avakirina yekîneyên siyasî yên mezintir û hevgirtîtir kirin.59 Ev yek kapasîteya wan a ji bo tevgerên organîzekirî û kampanyayên leşkerî yên demdirêj zêde kir.

Ji ber van faktoran, koç ne tenê wekî bertekek pasîf li hember zextên derveyî (wekî êrîşên Hûnan an guherîna avhewayê) tê dîtin. Belkî, ji bo gelek qewman, ew stratejiyeke aktîf bû ji bo baştirkirina şert û mercên xwe yên aborî, bidestxistina statuya siyasî, û çareserkirina pirsgirêkên navxweyî yên wekî zêdebûna nifûsê. Ev ne tenê “revîn” ji tehdîdan bû, lê di heman demê de “lêgerîna” fersendên nû bû jî. Ev têgihîştin ji nêrîna kevneşopî ya ku “barbaran” tenê wekî hêzeke wêranker û bêaqil dibîne, wêdetir diçe û ajans û motîvasyonên tevlihev ên van koman nas dike.

Beşa 3: Pêvajo û Qonaxên Sereke yên Koçê

Serdema Koça Qewman pêvajoyeke dirêj û pir-qatî bû ku bi gelemperî li du qonaxên sereke tê dabeş kirin. Her qonax xwedî taybetmendî, aktor û herêmên xwe yên cihê bû.

3.1. Qonaxa Yekem (nêzîkî 300-500 PZ): Koçên Germanî yên Destpêkê

Ev qonaxa destpêkê ya Serdema Koçê bi giranî bi tevgerên gelên Germanî û bandora wan a li ser Împaratoriya Romaya Rojava tê nasîn.1 Her çend ev qonax ji hêla dîroknasên Yewnanî û Latînî ve bi berfirehî hatibe belge kirin jî, verastkirina hûrgiliyên wê ji hêla arkeolojîk ve carinan dijwar e.7 Di vê heyamê de, gelên Germanî kontrola piraniya herêmên ku berê di bin serweriya Împaratoriya Romaya Rojava de bûn, bi dest xistin.1

Yek ji bûyerên destpêkê yên girîng ketina Tervingiyan (ku paşê wekî Vîzîgot hatin nasîn) nav axa Romayê di sala 376 PZ de bû.1 Ev koç bi giranî ji ber zexta Hûnan bû, ku ji rojhilat ve dihatin. Vîzîgot, piştî ku wekî penaber hatin qebûlkirin, ji ber muameleya xirab a rayedarên Romayî serî hildan. Ev serhildan di Şerê Adrianople de di sala 378 PZ de gihîşt lûtkeyê, ku tê de artêşa Romayê têkçûneke mezin xwar û Împarator Valens hate kuştin.44 Piştî vê yekê, Vîzîgot di bin serokatiya Alaric I de Îtalya dagir kirin û di sala 410 PZ de bajarê Romayê talan kirin.1 Paşê, ew li başûrê Galyayê (Aquitania Secunda, 418 PZ) û di dawiyê de li Îberyayê (Spanya) bi cih bûn û li wir keyaniyeke ku bi sedsalan dom kir, ava kirin.1

Li pey Vîzîgotan, Ostrogot jî di bin serokatiya Teodorîkê Mezin de ketin nav axa Romayê û li Îtalyayê bi cih bûn, li wir Keyaniya Ostrogotan ava kirin.2 Frank, ku konfederasyoneke eşîrên Germanî yên rojavayî bûn û ji mêj ve têkiliyên wan bi Romayê re hebûn, di sedsala 5an de hêdî hêdî û bi awayekî aştiyanetir ketin nav axa Romayê li Galyayê.1 Ew bi gelemperî ji hêla nifûsa Gallo-Romen ve wekî serwer hatin qebûlkirin û Padîşahiya Frankan ava kirin, ku paşê bû bingeha Fransa û Almanyaya nûjen.1

Di heman serdemê de, komên din ên Germanî jî di tevgerê de bûn. Vandal, Alan û Suebî di zivistana dijwar a 406 PZ de ji çemê Rînê yê cemidî derbas bûn û ketin Galyayê.9 Piştî ku li Galya û Îberyayê geriyan, Vandalan di bin serokatiya Gaiseric de derbasî Afrîkaya Bakur bûn û li wir Keyaniya Vandalan a bi hêz ava kirin, ku Kartaca kiribûn paytexta xwe.63 Anglosaksonan jî di sedsala 5an de, piştî vekişîna Romayê, dest bi bicihbûna li Brîtanyayê kirin.1

Taybetmendiyeke girîng a vê qonaxê ew bû ku qewmên Germanî yên cihê stratejiyên cihêreng ji bo têkilî û bicihbûnê di nav Împaratoriya Romayê de bikar anîn. Hin, wekî Vîzîgotên destpêkê, wekî penaber û paşê wekî foederati (hevalbendên leşkerî) hatin. Hinên din, wekî Frankên destpêkê, bi pêvajoyek hêdîtir û kêm-pevçûn entegre bûn. Lê hin komên din, wekî Vandalan, bi awayekî eşkere êrîşkar tevgeriyan û keyaniyên serbixwe li ser xaka Romayê ava kirin. Ev cûrbecûrî nîşan dide ku “Koça Qewman” ne pêvajoyeke yekreng bû, lê belê ji gelek tevger û stratejiyên cihêreng pêk dihat, ku her yek li gorî şert û mercên xwe yên taybet şekil girtibû.

3.2. Qonaxa Duyem (nêzîkî 500-700 PZ): Berfirehbûna Slavan û Tevgerên Din

Qonaxa duyemîn a Serdema Koça Qewman, ku bi qasî ji sala 500î heta 700î PZ (û li gorî hin dîroknasan heta 800î PZ) dom kir, bi guherîneke berbiçav di fokusa erdnîgarî û aktorên sereke de tê nasîn.1 Dema ku qonaxa yekem bi giranî li ser tevgerên gelên Germanî û bandora wan a li ser Împaratoriya Romaya Rojava hûr bûbû, qonaxa duyemîn bi berfirehbûna eşîrên Slav û tevgerên gelên din, bi taybetî li Ewropaya Navendî, Rojhilat û Başûr-rojhilat, tê diyar kirin.7

Di vê heyamê de, eşîrên Slav dest bi pêvajoyeke berfirehbûn û bicihbûnê ya mezin kirin. Ew bi giranî li rojhilatê Magna Germania (herêmeke berfireh li Ewropaya Navendî) û li Balkanan bi cih bûn, û hêdî hêdî van herêman ji hêla etnîkî û zimanî ve kirin serdestiya Slavan.1 Ev berfirehbûn ji ber faktorên wekî kêmbûna nifûsê li hin herêman piştî koçên Germanî, zexta gelên koçer ên din ên wekî Avaran, û dibe ku guherînên avhewayê yên wekî Serdema Qeşayê ya Piçûk a Antîk a Dereng (LALIA) hêsantir bûbe.52

Bulgar, gelekî ku îhtîmal e bi eslê xwe Tirkî be lê di pêvajoya dîrokî de Slavî bûye, di sedsala 7an de herêma Balkan a rojhilat a Împaratoriya Bîzansê dagir kirin û li wir dewleteke bi hêz ava kirin.1 Ev yek jî beşdarî guherîna demografîk a Balkanan bû.

Lombard, gelekî din ê Germanî, di vê qonaxê de roleke girîng lîstin. Ew di sala 568 PZ de Îtalya dagir kirin û li bakurê welêt, li herêma ku îro wekî Lombardiya tê nasîn, keyaniyeke xwe ava kirin.1 Ev bûyer bi gelemperî wekî dawiya fermî ya Serdema Koça Qewman tê hesibandin, her çend tevgerên gelan piştî vê tarîxê jî berdewam kirin.

Avar, eşîreke koçer a bi eslê xwe Tirkî, jî di vê qonaxê de wekî hêzeke girîng derketin holê.7 Wan di sala 567 PZ de, bi hevkariya Lombardan re, Keyaniya Gepîdan (gelekî Germanî yê din) hilweşandin û li Deşta Pannonian (Mecaristana îroyîn) împaratoriyeke bi hêz ava kirin. Avaran zexteke mezin li ser cîranên xwe, di nav de Slav û Împaratoriya Bîzansê, kirin û di gelek pevçûn û hevalbendiyên serdemê de roleke navendî lîstin.67

Ev qonaxa duyemîn a koçan nîşan dide ku pêvajoya “Koça Qewman” ne tenê li ser têkiliyên Germanî-Romayî yên li Rojava bû. Belkî, ew ji nû ve şekildaneke berfirehtir a nexşeya etnîkî û siyasî ya tevahiya parzemîna Ewropayê dihewand. Derketina holê ya Slavan wekî hêzeke demografîk û siyasî ya mezin, û her weha rola gelên koçer ên Asyayî yên wekî Avaran, rengvedaneke nû û tevlihevtir da vê serdema veguherîner.

3.3. Bûyerên Sereke û Xalên Werçerxanê

Serdema Koça Qewman bi rêzek bûyerên girîng û xalên werçerxanê tije ye ku her yek ji wan bandorek kûr li ser pêşveçûna dîrokî ya Ewropayê kiriye. Ev bûyer ne tenê wekî tarîxên di kronolojiyê de girîng in, lê wekî nîşaneyên guherînên kûrtir û demdirêj ên di hevsengiya hêzê, strukturên civakî, û nasnameyên kolektîf de ne.

  • 376 PZ: Derbasbûna Vîzîgotan ji Dunayê: Ji ber zexta Hûnan, Vîzîgot wekî penaber serî li Împaratoriya Romayê dan û bi destûra Împarator Valens ji çemê Dunayê derbas bûn.1 Ev bûyer destpêka pêvajoyeke nû ya têkiliyên di navbera Romayê û gelên Germanî de nîşan dide.
  • 378 PZ: Şerê Adrianople: Ji ber muameleya xirab a rayedarên Romayî, Vîzîgot serî hildan û di Şerê Adrianople de artêşa Romayê têk birin û Împarator Valens kuştin.44 Ev têkçûn şikestineke mezin bû ji bo prestîj û hêza leşkerî ya Romayê û nîşan da ku hêzên Germanî êdî dikarin gefeke cidî li ser împaratoriyê çêbikin.
  • 406 PZ: Derbasbûna Rînê: Komeke mezin ji Vandalan, Alan û Suebiyan di zivistana dijwar a 406 PZ de ji çemê Rînê yê cemidî derbas bûn û ketin Galyayê.9 Ev bûyer sînorê Rînê, ku demek dirêj wekî xeta parastinê ya Romayê kar dikir, bi awayekî berbiçav lawaz kir.
  • 410 PZ: Talankirina Romayê ji hêla Vîzîgotan ve: Di bin serokatiya Alaric I de, Vîzîgotan bajarê Romayê, paytexta sembolîk a împaratoriyê, talan kirin.1 Her çend Roma êdî ne navenda siyasî ya sereke ya împaratoriyê bû jî, talankirina wê şokeke mezin li cîhana Romayê xist û lawazbûna împaratoriyê eşkere kir.
  • 439 PZ: Dagirkirina Kartacayê ji hêla Vandalan ve: Vandalan, piştî ku derbasî Afrîkaya Bakur bûn, bajarê Kartacayê, ku navendeke girîng a aborî û çavkaniya genimê Romayê bû, dagir kirin û li wir keyaniya xwe ava kirin.64 Ev yek derbeyeke mezin li aborî û ewlehiya xwarinê ya Romaya Rojava xist.
  • 451 PZ: Şerê Deştên Katalaunî: Koalîsyoneke Romayî-Germanî, di bin serokatiya generalê Romayî Aetius û padîşahê Vîzîgot Teodorîk I de, li hember artêşa Hûnan a di bin serokatiya Attila de şer kir.40 Her çend encama şer bi tevahî ne diyarker bû jî, ew pêşveçûna Hûnan a ber bi Galyayê ve rawestand.
  • 455 PZ: Talankirina Romayê ji hêla Vandalan ve: Vandalan, bi hêza xwe ya deryayî, careke din bajarê Romayê talan kirin.4 Ev bûyer careke din lawazî û bêparastiniya navenda împaratoriyê nîşan da.
  • 476 PZ: Dawiya Împaratoriya Romaya Rojava: Generalê Germanî Odoacer împaratorê dawî yê Romaya Rojava, Romulus Augustulus, ji text daxist.1 Her çend ev bûyer di dema xwe de dibe ku wekî guherîneke mezin nehatibe dîtin jî, paşê wekî dawiya sembolîk a Împaratoriya Romaya Rojava û destpêka Serdema Navîn li Rojava hate şîrove kirin.
  • 493 PZ: Avakirina Keyaniya Ostrogotan li Îtalyayê: Teodorîkê Mezin Odoacer têk bir û Keyaniya Ostrogotan li Îtalyayê, bi paytexta Ravenna, ava kir.42 Ev yek ji keyaniyên “barbar” ên herî girîng û bi bandor bû.
  • Nêzîkî 496 PZ: Xiristiyanbûna Clovis I: Padîşahê Frankan, Clovis I, Xiristiyaniya Nîkeyî (Katolîk) pejirand.62 Ev bûyereke pir girîng bû ku têkiliyên di navbera Frankan û nifûsa Gallo-Romen a Katolîk de xurt kir û bingeha serweriya Frankan li Galyayê danî.
  • 507 PZ: Şerê Vouillé: Frankan di bin serokatiya Clovis I de Vîzîgotan têk birin û piraniya Galyayê ji destê wan derxistin.6 Ev yek serweriya Frankan li Galyayê misoger kir.
  • 535-554 PZ: Şerê Gotan: Împaratoriya Bîzansê di bin serokatiya Justinian I de hewl da ku Îtalyayê ji Ostrogotan paşve bistîne. Şerê Gotan ê dirêj û wêranker bû sedema hilweşîna Keyaniya Ostrogotan û wêrankirina mezin li Îtalyayê.49
  • 568 PZ: Dagirkirina Îtalyayê ji hêla Lombardan ve: Lombard, gelekî Germanî, Îtalya dagir kirin û li bakurê welêt keyaniya xwe ava kirin.1 Ev bûyer bi gelemperî wekî nîşana dawiya qonaxa sereke ya Koça Qewman tê dîtin.
  • Sedsalên 6an-7an: Berfirehbûna Mezin a Slavan: Eşîrên Slav li Balkanan û Ewropaya Navendî û Rojhilat bi awayekî berfireh bi cih bûn û nexşeya etnîkî ya van herêman bi awayekî mayînde guhertin.1

Ev bûyerên sereke ne tenê xalên veqetandinê yên leşkerî an siyasî ne, lê di heman demê de nîşaneyên guherînên kûrtir û demdirêj ên di hevsengiya hêzê, strukturên civakî, aborî, û nasnameyên kolektîf de ne. Ew xalên ku tê de meyl û pêvajoyên veşartî bi awayekî berbiçav derdikevin holê û rê li ber serdemeke nû vedikin.

Tabloya 2: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Serdema Koça Qewman

SalBûyerGirîngî/Encam
376 PZVîzîgot ji Dunayê derbas dibin.Destpêka ketina komên mezin ên Germanî nav Împaratoriya Romayê wekî penaber ji ber zexta Hûnan.
378 PZŞerê Adrianople.Têkçûna mezin a artêşa Romayê û kuştina Împarator Valens; nîşana lawazbûna leşkerî ya Romayê li hember hêzên Germanî.
406 PZDerbasbûna Rînê ji hêla Vandalan, Alan û Suebiyan ve.Hilweşîna sînorê Rînê wekî xeta parastinê ya Romayê; ketina komên mezin ên Germanî nav Galyayê.
410 PZTalankirina Romayê ji hêla Vîzîgotan ve.Şokeke mezin ji bo cîhana Romayê; lawazbûna sembolîk û fîzîkî ya navenda împaratoriyê.
439 PZVandalan Kartacayê dagir dikin.Windakirina parêzgeha dewlemend a Afrîkaya Bakur ji bo Romayê; Vandalan dibin hêzeke deryayî ya girîng.
451 PZŞerê Deştên Katalaunî.Rawestandina pêşveçûna Hûnan a di bin serokatiya Attila de ber bi Galyayê ve; nîşana hevkariya demkî ya Romayî-Germanî.
455 PZTalankirina Romayê ji hêla Vandalan ve.Careke din lawazî û bêparastiniya Romayê eşkere dibe; zêdebûna bandora Vandalan li Deryaya Navîn.
476 PZRakirina Romulus Augustulus ji text.Bi gelemperî wekî dawiya Împaratoriya Romaya Rojava tê hesibandin; destpêka serweriya keyên Germanî li Îtalyayê.
493 PZTeodorîkê Mezin Keyaniya Ostrogotan li Îtalyayê ava dike.Avakirina yek ji keyaniyên “barbar” ên herî girîng û bi bandor li ser axa Romaya berê.
~496 PZXiristiyanbûna Clovis I, padîşahê Frankan.Xurtkirina têkiliyên Frankan bi nifûsa Gallo-Romen û Dêra Katolîk re; bingeha serweriya Frankan li Galyayê.
507 PZŞerê Vouillé.Frank Vîzîgotan ji piraniya Galyayê derdixin; serweriya Frankan li Galyayê misoger dibe.
535-554 PZŞerê Gotan.Hewldana Bîzansê ji bo ji nû ve bidestxistina Îtalyayê; hilweşîna Keyaniya Ostrogotan û wêrankirina mezin li Îtalyayê.
568 PZLombard Îtalyayê dagir dikin.Dagirkirina Îtalyayê ji hêla gelekî Germanî yê dawî yê mezin ve; bi gelemperî wekî dawiya qonaxa sereke ya Koça Qewman tê dîtin.
Seds. 6-7Berfirehbûna mezin a Slavan li Balkanan û Ewropaya Navendî/Rojhilat.Guherîna mayînde ya nexşeya etnîkî û zimanî ya van herêman; avabûna bingeha gelên Slav ên nûjen.

Beşa 4: Mînakên Qewmên Koçber û Rêwîtiyên Wan

Serdema Koça Qewman bi tevgerên gelek gel û eşîrên cihêreng tê nasîn. Li vir, em ê li ser çend mînakên herî girîng ên van qewman û rêwîtiyên wan ên dîrokî rawestin.

4.1. Vîzîgot (Visigoths)

Vîzîgot yek ji şaxên sereke yên gelê Got bûn, ku bi eslê xwe bi eşîra Tervingiyan ve girêdayî ne.60 Beriya koça xwe ya mezin, ew li herêma Daciayê (Romanya îroyîn) û li bakurê Deryaya Reş bi cih bûbûn.44

Sedema sereke ya koça Vîzîgotan zexta Hûnan bû, ku di sala 376 PZ de ew neçar kirin ku ji Dunayê derbas bibin û bikevin nav sînorên Împaratoriya Romayê.1 Piştî ku wekî penaber hatin qebûlkirin, ji ber muameleya xirab a rayedarên Romayî, Vîzîgot di bin serokatiya Fritigern de serî hildan. Ev serhildan di sala 378 PZ de bi Şerê Adrianople re gihîşt lûtkeyê, ku tê de artêşa Romayê têkçûneke giran xwar û Împarator Valens hate kuştin.44 Ev bûyer wekî xaleke werçerxanê di dîroka Romayê de tê dîtin.

Piştî Adrianople, Vîzîgot li Balkanan geriyan û di bin serokatiya Alaric I de, di sala 401 PZ de dest bi êrîşên li ser Îtalyayê kirin.44 Di sala 410 PZ de, wan bajarê Romayê talan kir, bûyereke ku şokeke mezin li cîhana antîk xist.1 Piştî mirina Alaric, Vîzîgot di bin serokên din de pêşî li başûrê Galyayê (Aquitania Secunda, 418 PZ) wekî foederati (hevalbendên leşkerî) yên Romayê bi cih bûn.44 Paytexta wan a destpêkê Toulouse bû. Paşê, wan berfirehbûna xwe ber bi Îberyayê (Spanya) ve domandin û li wir Keyaniya Vîzîgotan a bihêz ava kirin, ku paytexta wê di dawiyê de Toledo bû.1

Keyaniya Vîzîgotan li Îberyayê heta destpêka sedsala 8an, dema ku ji hêla Misilmanan ve di sala 711 PZ de hate hilweşandin, dom kir.6 Di dema serweriya xwe de, Vîzîgotan bandorek girîng li ser çand û qanûna Îberyayê kirin. Yek ji mîrasên wan ên herî girîng kodên qanûnî yên wekî Breviarium Alaricianum (Qanûna Alaric) û paşê Lex Visigothorum (Qanûna Vîzîgotan) bûn, ku têkeliyeke qanûnên Romayî û adetên Germanî nîşan didin.60 Di warê olî de jî, Vîzîgot di destpêkê de Arîyanî bûn, lê di sala 589 PZ de, di bin serokatiya Padîşah Reccared I de, bi awayekî fermî derbasî Xiristiyaniya Nîkeyî (Katolîk) bûn, ku ev yek jî ji bo yekîtî û entegrasyona bi nifûsa Hispano-Romen re gaveke girîng bû.60

Çîroka Vîzîgotan mînakeke berbiçav e ku nîşan dide ka komeke koçber çawa dikare di pêvajoya têkiliya bi Împaratoriya Romayê re û bicihbûna li herêmên nû de nasnameya xwe biguherîne, xwe li gorî şert û mercên nû biguncîne, û strukturên dewletî yên mayînde û bibandor ava bike. Ji statuya “penaberan” bigire heta avakirina keyaniyeke xwedî qanûn, rêveberî û îdeolojiya xwe, Vîzîgotan di şekildana Ewropaya Serdema Navîn a Destpêkê de roleke navendî lîstin.

4.2. Ostrogot (Ostrogoths)

Ostrogot, şaxekî din ê girîng ê gelê Got bûn, ku bi eslê xwe bi koma Greuthungi ve girêdayî dihatin hesibandin.61 Beriya ku bikevin nav Împaratoriya Romayê, wan li herêmên bakurê Deryaya Reş împaratoriyeke bi hêz ava kiribûn, ku di bin serokatiya padîşahê efsanewî Ermanaric de gihîştibû lûtkeya xwe.49

Lêbelê, di dora sala 370 PZ de, Ostrogot jî wekî Vîzîgotan ketin bin zexta Hûnan û ji hêla wan ve hatin bindestkirin.49 Piştî hilweşîna împaratoriya Hûnan di nîvê sedsala 5an de (nêzîkî 455 PZ), Ostrogot ji nû ve wekî hêzeke serbixwe derketin holê û li Pannoniayê (li ser çemê Dunayê yê navîn) wekî foederati yên Romayê bi cih bûn.49

Rêwîtiya herî girîng a Ostrogotan di bin serokatiya Teodorîkê Mezin de bû. Teodorîk, ku di ciwaniya xwe de wekî rehîne li Konstantînopolê mabû û perwerdehiyeke Romayî dîtibû, di sala 488 PZ de bi erêkirina Împaratorê Bîzansê Zeno, ji bo ku Odoacer (serleşkerê Germanî yê ku împaratorê dawî yê Romaya Rojava ji text daxistibû) ji Îtalyayê derxîne, berê xwe da Îtalyayê.2 Piştî şerên dijwar, Teodorîk di sala 493 PZ de Odoacer têk bir û Keyaniya Ostrogotan li Îtalyayê, bi paytexta Ravenna, ava kir.61

Rêveberiya Teodorîk (493-526 PZ) wekî serdemeke aramî û hewldana ji bo hevjiyana di navbera Gotên Germanî û nifûsa Romayî ya Îtalyayê de tê dîtin.61 Teodorîk hewl da ku kevneşopiyên rêveberiya Romayî biparêze û di heman demê de serweriya Gotan jî misoger bike. Wî polîtîkayeke toleransê ya olî meşand, her çend Ostrogot bi xwe Arîyanî bûn û piraniya nifûsa Îtalyayê Nîkeyî (Katolîk) bûn.49 Di dema wî de, çand û huner li Ravennayê geş bûn, û gelek avahiyên girîng ên Ostrogotî hatin çêkirin.

Lêbelê, piştî mirina Teodorîk di sala 526 PZ de, di nav Ostrogotan de bêîstîqrarî û pevçûnên navxweyî derketin.49 Ev yek fersend da Împaratoriya Bîzansê ku di bin serokatiya Justinian I de destwerdanê bike. Di navbera salên 535 û 554 PZ de, Şerê Gotan ê dirêj û wêranker di navbera Bîzans û Ostrogotan de qewimî.49 Ev şer bû sedema hilweşîna Keyaniya Ostrogotan û wêrankariyeke mezin li Îtalyayê. Piştî têkçûna wan, Ostrogot wekî gelekî serbixwe ji holê rabûn û yên mayî di nav nifûsa herêmî an jî komên din ên Germanî de heliyan.61

Ceribandina Keyaniya Ostrogotan a Teodorîk li Îtalyayê mînakeke girîng a hewldana ji bo avakirina modelek hevjiyanê di navbera serwerên Germanî û nifûsa Romayî ya bindest de temsîl dike. Lêbelê, faktorên wekî cudahiyên dînî (Arîyanîzm li hember Nîkeyîzmê), bêîstîqrariya siyasî ya navxweyî piştî serokekî bihêz, û zextên derveyî yên ji hêla Împaratoriya Bîzansê ve, di dawiyê de bûn sedema têkçûna vê modelê. Ev yek nîşan dide ku pêvajoya entegrasyon û avakirina dewletên mayînde ji bo komên koçber ne her gav hêsan û serkeftî bû.

4.3. Vandal (Vandals)

Vandal, gelekî Germanî yê Rojhilatî bûn ku eslê wan bi îhtimaleke mezin ji Skandînavyayê dihat û paşê li herêmên ku îro Polonya û Mecaristan in, bi cih bûbûn.63 Du şaxên wan ên sereke Hasdingî û Silingî bûn. Navê “Vandal” dibe ku ji koka Proto-Germanî *wanð- (gerîn, koçkirin) hatibe, ku cewhera wan a koçer nîşan dide.63

Sedemên koça Vandalan tevlihev bûn û tê de zexta Hûnan, guherînên hawîrdorê yên ku bandor li ser çavkaniyên wan dikirin, û dibe ku dinamîkên navxweyî yên eşîrî jî hebûn.63 Di zivistana sala 406 PZ de, Vandal, ligel Alan (gelekî Îranî) û Suebiyan (gelekî Germanî yê din), ji çemê Rînê yê cemidî derbas bûn û ketin nav Galyayê.10 Piştî ku li Galya û Îberyayê (Spanya) ji bo demekê man û şer kirin, di sala 429 PZ de, di bin serokatiya padîşahê xwe yê navdar Gaiseric (an Genseric) de, ew ji Îberyayê derbasî Afrîkaya Bakur bûn.63 Li gorî hin çavkaniyan, dibe ku ew ji hêla waliyê Romayî Bonifacius ve hatibin vexwendin, lê Gaiseric bi lez ev fersend ji bo berjewendiyên xwe bikar anî.65

Li Afrîkaya Bakur, Vandalan zû bi zû herêmên dewlemend ên ku “depoya genimê” Împaratoriya Romayê dihatin hesibandin, dagir kirin. Di sala 439 PZ de, wan bajarê stratejîk ê Kartacayê bi dest xistin û ew kirin paytexta Keyaniya Vandalan.64 Ji vir, Vandalan hêzeke deryayî ya bihêz ava kirin û kontrola rojavayê Deryaya Navîn bi dest xistin, êrîşî giravên wekî Sîcîlya, Sardînya û Korsîkayê û peravên Îtalyayê kirin.64 Bûyera herî navdar a têkildarî Vandalan talankirina bajarê Romayê di sala 455 PZ de bû.4 Her çend ev talankirin dibe ku ji ya Vîzîgotan a di 410 PZ de kêmtir wêranker bûbe jî, navê “Vandalîzm” wekî sembola wêrankirina bêserûber di dîrokê de ma.

Keyaniya Vandalan li Afrîkaya Bakur ji hêla aborî ve bi saya çandiniya dewlemend a herêmê û kontrola bazirganiya genim geş bû.64 Lêbelê, ji hêla olî ve, Vandalan Arîyanî bûn û polîtîkayeke tund a zordariyê li dijî Xiristiyanên Katolîk ên herêmî meşandin.65 Ev yek bû sedema nerazîbûn û dijberiyeke mezin di nav nifûsa herêmî de û têkiliyên wan bi Împaratoriya Bîzansê re jî aloz kir.

Mîrata Vandalan bi giranî bi navûdengê wan ê wêranker û têgîna “Vandalîzm”ê tê bibîranîn. Keyaniya wan a li Afrîkaya Bakur di sala 534 PZ de, piştî şerên dijwar, ji hêla generalê Bîzansî Belisarius ve, di dema hewldanên Împarator Justinian I ji bo ji nû ve bidestxistina herêmên rojavayî yên împaratoriyê, hate hilweşandin.64 Piştî vê yekê, Vandal wekî gelekî serbixwe ji holê rabûn.

Çîroka Vandalan mînakeke balkêş e ku nîşan dide ka komeke koçber çawa dikare bi awayekî stratejîk hêzeke deryayî bikar bîne da ku împaratoriyeke mezin bixe tengasiyê û keyaniyeke serbixwe li herêmeke girîng ava bike. Kontrolkirina Afrîkaya Bakur û Deryaya Navîn ji hêla Vandalan ve derbeyeke mezin li Împaratoriya Romaya Rojava xist û di pêvajoya hilweşîna wê de roleke girîng lîst. Lêbelê, polîtîkayên wan ên olî yên tund û nebûna entegrasyoneke kûr bi nifûsa herêmî re dibe ku di dawiyê de bûbin sedema lawazbûn û têkçûna keyaniya wan.

4.4. Frank (Franks)

Frank, komeke eşîrên Germanî bûn ku bi eslê xwe li kêleka rojhilatê çemê Rînê dijiyan.1 Ew ne yek gelekî yekpare bûn, lê belê konfederasyoneke eşîrên cihêreng bûn, ku du şaxên wan ên herî naskirî Salî û Rîpuarî bûn. Pêvajoya etnogenesîsa Frankan, ango avabûna wan wekî gelekî xwedî nasnameyeke hevpar, pêvajoyeke tevlihev û demdirêj bû ku bi giranî di dema têkiliya wan a bi Împaratoriya Romayê re şekil girt.83

Berevajî gelek qewmên din ên Germanî ku bi tevgerên koçberiyê yên mezin û ji nişka ve ketin nav Împaratoriya Romayê, ketina Frankan nav axa Romayê li Galyayê pêvajoyeke hêdîtir û gav bi gav bû.1 Ji sedsala 3an û pê ve, komên Frankî carinan wekî êrîşkar û carinan jî wekî foederati (hevalbendên leşkerî) yên Romayê li ser sînorê Rînê xuya dibûn.62 Di sedsala 4an de, hin eşîrên Frankî bi destûra Romayê li hundurê sînorên Galyayê hatin bicihkirin.

Xala werçerxanê ya ji bo Frankan di sedsala 5an de hat, dema ku otorîteya Romaya Rojava li Galyayê her ku çû lawaz bû. Frankan, nemaze şaxa Salî, ji vê valahiya hêzê sûd wergirtin û hêdî hêdî bandora xwe li bakurê Galyayê (herêmên ku îro Belçîka û bakurê Fransa ne) berfireh kirin.1

Serokê herî navdar ê Frankan ê vê serdemê Clovis I bû (nêzîkî 481-511 PZ), ku wekî damezrînerê Xanedana Merovîngiyan tê hesibandin.62 Clovis karî piraniya eşîrên Frankî di bin serweriya xwe de bike yek û bi rêze kampanyayên leşkerî yên serkeftî, axa Frankan bi awayekî berbiçav berfireh kir. Wî Syagrius, waliyê Romayî yê paşîn ê li Galyayê, têk bir (486 PZ) û kontrola xwe li ser bakurê Galyayê xurt kir.62 Di sala 507 PZ de, di Şerê Vouillé de, Frankan Vîzîgot têk birin û ew ji piraniya Galyayê derxistin, bi vî awayî serweriya xwe li ser herêmeke berfireh a ku paşê bû Fransa, misoger kirin.6

Yek ji biryarên herî girîng ên Clovis pejirandina Xiristiyaniya Nîkeyî (Katolîk) di dora sala 496 PZ de bû.62 Ev yek ji çend aliyan ve stratejîk bû. Piraniya nifûsa Gallo-Romen a li Galyayê Katolîk bûn, û pejirandina vê baweriyê ji hêla Clovis ve têkiliyên wî bi vê nifûsa girîng re xurt kir û piştgiriya Dêra Katolîk ji bo wî misoger kir. Ev yek Frankan ji qewmên din ên Germanî yên ku bi piranî Arîyanî bûn, cuda kir û ji wan re avantajeke siyasî û çandî ya mezin da.

Keyaniya Frankan, ku di bin Merovîngiyan de hate damezrandin û paşê di bin Karolîngiyan de (bi taybetî Charlemagne) gihîşt lûtkeya xwe, bû yek ji hêzên herî girîng û mayînde yên li Ewropaya Rojava.1 Ew ne tenê bingeha dewletên Fransa û Almanyaya paşerojê danî, lê di heman demê de di parastin û belavkirina çanda Romayî-Xiristiyanî de jî roleke navendî lîst. Qanûna Salîk, yek ji kodên qanûnî yên Frankan, bandorek demdirêj li ser pergalên qanûnî yên Ewropî kir.62 Zimanê Frankî jî, her çend bi xwe winda bûbe jî, bandor li ser zimanên herêmî yên Galyayê kir û di pêşketina zimanê Fransî de rolek lîst.62

Serkeftina Frankan bi giranî bi kapasîteya wan a ji bo entegrasyona bi nifûsa Gallo-Romen re, rêveberiya bibandor, hêza leşkerî, û hilbijartina stratejîk a Xiristiyaniya Nîkeyî ve girêdayî bû. Ev faktor bi hev re bûn sedem ku Frank ne tenê wekî komeke koçber a demkî bimînin, lê bibin avakerên yek ji şaristaniyên herî girîng ên Serdema Navîn.

4.5. Hûn (Huns)

Hûn, gelekî koçer bûn ku eslê wan bi îhtimaleke mezin ji Asyaya Navîn, dibe ku ji herêmên Turkistanê an jî bi Xiongnu yên kevnar re têkildar, dihat.40 Ew di sedsalên 1an û 2an ên PZ de ber bi rojava ve li seranserê stepên Ewrasyayê koç kirin û di sedsala 4an de gihîştin Ewropayê.40 Hatina Hûnan li Ewropayê bûyereke pir girîng bû ku hevsengiya hêzê li herêmê guhert û wekî yek ji sedemên sereke yên destpêkirina tevgerên mezin ên qewmên Germanî tê dîtin.1

Hûn bi jêhatîbûna xwe ya siwarbûnê û taktîkên şer ên bêhempa navdar bûn.40 Wan kevanên refleksî yên kurt û bi hêz bikar dianîn ku dikaribûn ji dûr ve êrîş bikin. Stratejiyên wan ên leşkerî yên hovane û êrîşên wan ên bilez tirs û xofeke mezin di nav gelên ku pê re rû bi rû diman de çêdikir.13 Civaka Hûnan xwedî struktureke eşîrî bû û bi serokên leşkerî yên bihêz dihat birêvebirin.

Di bin serokatiya Attila de (nêzîkî 434-453 PZ), Împaratoriya Hûnan gihîşt lûtkeya hêza xwe.40 Attila karî gelek eşîrên Hûnî û her weha gelên din ên bindestkirî (wekî Ostrogot, Alan, Gepid û Herul) di bin serweriya xwe de bike yek û împaratoriyeke berfireh ava bike ku ji Deryaya Baltîk heta Mongolistanê, an jî bi awayekî berbiçavtir, ji Deryaya Qezwînê heta çemê Rînê dirêj dibû.13 Navenda împaratoriya Attila bi îhtimaleke mezin li Deşta Pannonian (Mecaristana îroyîn) bû.41

Hûnan di bin serokatiya Attila de gelek caran êrîşî Împaratoriya Romaya Rojhilat (Bîzans) û Rojava kirin.41 Wan ji Împaratoriya Romaya Rojhilat bac û xeracên mezin distandin û gelek caran bi talankirina parêzgehên Balkan gef li Konstantînopolê dixwarin. Di sala 451 PZ de, Attila êrîşî Galyayê kir, lê di Şerê Deştên Katalaunî de ji hêla koalîsyoneke Romayî-Germanî ve hate rawestandin.40 Di sala 452 PZ de, wî êrîşî Îtalyayê kir û gelek bajaran wêran kir, lê piştî hevdîtineke bi Papa Leo I re ji Romayê vekişiya.41

Mirina Attila ya ji nişka ve di sala 453 PZ de bû sedema perçebûna împaratoriya wî.40 Kurên wî nekarîn yekîtiya eşîran biparêzin, û gelên bindestkirî serî hildan. Di Şerê Nedao de (454 PZ), koalîsyoneke gelên Germanî Hûnan têk bir, û hêza Hûnan li Ewropayê bi awayekî berbiçav lawaz bû.61 Piştî vê yekê, Hûn hêdî hêdî ji qada dîrokê winda bûn an jî di nav gelên din de heliyan.

Bandora Hûnan li ser Serdema Koça Qewman pir mezin bû. Ew ne tenê bi zexta xwe ya rasterast bûn sedema koça gelek gelên Germanî, lê di heman demê de bi lawazkirina Împaratoriya Romayê û guhertina hevsengiya hêzê li Ewropayê jî roleke girîng lîstin. Her çend împaratoriya wan demkurt bû jî, mîrata Hûnan di şekildana nexşeya siyasî û etnîkî ya Ewropaya Serdema Navîn de mayînde bû. Navê “Macaristan” (Hungary) îro jî bi awayekî sembolîk bi Hûnan ve tê girêdan, her çend Macarên nûjen bi eslê xwe ne Hûn in.40

4.6. Anglosakson (Anglo-Saxons)

Anglosakson komeke eşîrên Germanî bûn ku bi eslê xwe ji herêmên bakurê Almanyaya îroyîn (Saksonya Kevin), Danîmarka (Jutland) û Holandayê dihatin.1 Sê eşîrên sereke yên ku di çavkaniyên dîrokî de têne behs kirin Angl, Sakson û Jut bûn.66

Koça Anglosaksonan ber bi Brîtanyayê ve di sedsala 5an a PZ de, piştî ku Împaratoriya Romayê di sala 410 PZ de kontrola xwe ya li ser giravê bi dawî anî, dest pê kir.1 Sedemên vê koçê bi tevahî ne zelal in, lê dibe ku tê de zexta gelên din ên li parzemînê, lêgerîna axa nû ya ji bo çandinî û niştecîbûnê, û fersendên ku ji ber valahiya hêzê ya li Brîtanyaya paş-Romayî derketibûn holê, hebin. Hin çavkaniyên kevnar, wekî Gildas û Bede, îdia dikin ku serwerên Brîtanî yên herêmî Anglosaksonan wekî leşkerên kirêgirtî (foederati) vexwendine da ku li dijî êrîşên Pîkt û Skotan şer bikin, lê paşê Anglosaksonan li dijî Brîtaniyan serî hildane.92

Pêvajoya bicihbûna Anglosaksonan li Brîtanyayê ne yekcarî û ne jî aştiyane bû. Ew bi gelek şer û pevçûnên bi Brîtaniyên Keltî yên herêmî re derbas bû.91 Hêdî hêdî, Anglosaksonan kontrola xwe li ser başûr û rojhilatê Brîtanyayê xurt kirin û li wir rêzek keyaniyên serbixwe ava kirin.91 Ev keyanî bi gelemperî wekî “Heptarşî” (Heft Keyanî) têne binavkirin, her çend hejmara wan û sînorên wan bi demê re diguherîn. Keyaniyên sereke Northumbria, Mercia, East Anglia, Essex, Kent, Sussex û Wessex bûn.91

Pîvana koça Anglosaksonan û bandora wê ya li ser nifûsa Brîtanî ya xwecihî mijareke nîqaşê ya domdar di nav dîroknas û arkeologan de ye.66 Nêrîna kevneşopî, ku bi giranî li ser çavkaniyên nivîskî yên wekî Bede bû, îdia dikir ku koçeke girseyî çêbûye û piraniya Brîtaniyan hatine kuştin an jî ji herêmê hatine derxistin. Lêbelê, lêkolînên arkeolojîk û genetîkî yên nû wêneyek tevlihevtir pêşkêş dikin. Delîlên genetîkî yên ji sala 2022an nîşan didin ku koçberiyeke girîng ji herêma ku îro bakurê rojavayê Almanyayê ye çêbûye û ev koçber bi Brîtaniyên herêmî re zewicîne.66 Ev yek piştgiriyê dide teoriyeke koçberiya mezin a hem mêr û hem jî jinan, ku di serdema Romayê de dest pê kiriye û heta sedsala 8an dom kiriye. Lêbelê, bandora genetîkî ya koçberan li herêmên cihêreng cuda bûye, li rojhilat zêdetir û ber bi rojava ve kêmtir bûye.66 Hin lêkolînên din jî destnîşan dikin ku dibe ku hejmara koçberan ji ya ku berê dihate texmîn kirin kêmtir bûbe û guherîna çandî û zimanî bi giranî encama pejirandina çanda Anglosaksonî ji hêla elîtên Brîtanî û nifûsa herêmî ve bûbe.66

Zimanê Anglosaksonî, ku wekî Îngilîziya Kevin jî tê zanîn, zimanê ku koçberan bi xwe re anîn û li Brîtanyayê belav bû, bû bingeha zimanê Îngilîzî yê nûjen.66 Çanda Anglosaksonî, bi baweriyên xwe yên paganî yên destpêkê û paşê bi pejirandina Xiristiyantiyê (ji sedsala 6an û pê ve), bandorek kûr li ser pêşketina civakî, siyasî û çandî ya Îngilîstanê kir.91 Mîrata Anglosaksonan di ziman, qanûn, wêje û strukturên siyasî yên Îngilîstanê de heta roja îro jî diyar e.

4.7. Slav (Slavs)

Slav, komeke mezin a gelan bûn ku bi zimanên Hind-Ewropî yên şaxa Slavî diaxivîn û di Serdema Koça Qewman de roleke pir girîng di ji nû ve şekildana nexşeya etnîkî ya Ewropaya Navendî, Rojhilat û Başûr-rojhilat de lîstin.1 Eslê Slavan û welatê wan ê bingehîn (Urheimat) mijareke nîqaşê ya domdar di nav dîroknasan de ye, lê piraniya lêkolîneran qebûl dikin ku ew ji herêmên rojhilatê Ewropayê, dibe ku li derdora çemên Dnieper û Vistula, derketine holê.56

Berfirehbûna mezin a Slavan bi giranî di navbera sedsalên 6an û 7an ên PZ de pêk hat.1 Rê û rêbazên vê berfirehbûnê cihêreng bûn. Ew ber bi rojava ve heta çemê Elbeyê û Alpên Rojhilat, ber bi başûr ve heta Balkanan û Peloponêsê, û ber bi rojhilat ve heta çemê Volgayê belav bûn.56 Di pêvajoya vê berfirehbûnê de, wan gelên xwecihî yên wekî Îlîrî, Trakî û beşek ji gelên Germanî asîmîle kirin an jî ji cihên wan kirin.52

Sedemên vê berfirehbûna bilez û berfireh a Slavan tevlihev in. Kêmbûna nifûsê li hin herêmên Ewropayê ji ber koçên Germanî yên berê û belavbûna nexweşiyên wekî Belaya Justinian (ji sala 541 PZ û pê ve) dibe ku ji bo bicihbûna Slavan derfet çêkiribe.52 Her wiha, guherînên avhewayê yên wekî Serdema Qeşayê ya Piçûk a Antîk a Dereng (LALIA) dibe ku bandor li ser şert û mercên jiyanê û tevgerên nifûsê kiribe.52 Zexta gelên koçer ên din, nemaze Avaran, jî di tevger û rêxistinbûna Slavan de rolek lîst.52 Avaran, ku di nîvê sedsala 6an de li Deşta Pannonian bi cih bûbûn, gelek caran Slavan wekî leşkerên alîkar di êrîşên xwe yên li ser Împaratoriya Bîzansê de bikar anîn, lê di heman demê de zext li ser eşîrên Slav ên serbixwe jî dikirin.52

Delîlên arkeolojîk ên têkildarî koçên Slavan bi çandên wekî Prague-Korchak (li rojava), Penkovka (li başûr-rojhilat, bi Antan re têkildar), û Kolochin (li rojhilat) têne nasîn.56 Van çandan bi gelemperî bi seramîkên sade, niştecîhên nîv-binerdî, û awayekî jiyanê yê çandinî-şivantî têne diyar kirin.

Li Balkanan, bicihbûna Slavan bandorek kûr û mayînde li ser nexşeya etnîkî û siyasî ya herêmê kir. Împaratoriya Bîzansê, ku ji ber şerên bi Sasaniyan re li rojhilat û êrîşên Avaran lawaz bibû, nekarî pêşî li bicihbûna girseyî ya Slavan bigire.52 Hêdî hêdî, “Sklavînya” (herêmên di bin kontrola Slavan de) li seranserê Balkanan derketin holê, û ziman û çanda Slavî li piraniya herêmê serdest bû.52 Ev yek bû bingeha avabûna neteweyên Slav ên Başûr ên nûjen.

Mîrata Slavan di dîroka Ewropayê de pir girîng e. Ew ne tenê ji hêla demografîk ve beşeke mezin a parzemînê dagirtin, lê di heman demê de di warê ziman, çand û pêşketinên siyasî yên paşerojê de jî bandorek kûr hiştin. Pêvajoya Xiristiyanîbûna Slavan (bi giranî ji hêla Bîzansê ve ji bo Slavên Rojhilat û Başûr, û ji hêla Dêra Rojava ve ji bo Slavên Rojava) jî di entegrasyona wan a nav cîhana Ewropî ya Serdema Navîn de roleke navendî lîst.

Beşa 5: Encamên Serdema Koça Qewman

Serdema Koça Qewman ne tenê serdemeke tevgerên gelan bû, lê di heman demê de qonaxeke veguherînên kûr û berfireh bû ku bandorek mayînde li ser nexşeya siyasî, civakî, aborî, çandî û demografîk a Ewropayê hişt.

5.1. Hilweşîna Împaratoriya Romaya Rojava

Yek ji encamên herî berbiçav û nîqaşkirî yên Serdema Koça Qewman hilweşîna Împaratoriya Romaya Rojava ye.1 Her çend dîroknas li ser rola rastîn a koçan di vê hilweşînê de nîqaş dikin jî (wekî ku di Beşa 1.4 de hate destnîşan kirin), nayê înkarkirin ku tevgerên gelên Germanî û zexta Hûnan faktorên girîng bûn ku beşdarî lawazbûn û di dawiyê de perçebûna otorîteya împaratoriyê li rojava bûn.

Windakirina parêzgehên girîng ên wekî Galya, Spanya û Afrîkaya Bakur ji bo komên Germanî bû sedema kêmbûneke mezin di dahatên bacê û çavkaniyên mirovî de ji bo împaratoriyê.9 Ev yek şiyana Romayê ya ji bo fînansekirina artêşek mezin û parastina sînorên xwe yên berfireh lawaz kir. Êrîş û talankirinên berdewam, wekî talankirina Romayê ji hêla Vîzîgotan ve di 410 PZ de û ji hêla Vandalan ve di 455 PZ de, ne tenê zirareke maddî ya mezin gihandin, lê di heman demê de prestîj û otorîteya împaratoriyê jî hejandin

Çavkanî

  1. Migration Age – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/Migration_Age/
  2. Migration Period | Early Medieval Archaeology, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://early-med.archeurope.com/migration-period/
  3. http://www.worldhistory.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/Migration_Age/#:~:text=The%20Migration%20Period%2C%20also%20called,to%20the%20Early%20Middle%20Ages.
  4. Late antiquity – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Late_antiquity
  5. German nationalism rooted in the historiography of barbarian …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://cordis.europa.eu/article/id/188617-german-nationalism-rooted-in-the-historiography-of-barbarian-migration
  6. Migration period | Dark Ages | Migration, Barbarian Invasions …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/event/Dark-Ages
  7. The Migration Period in Ancient Europe, 300-568 CE – Brewminate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://brewminate.com/the-migration-period-in-ancient-europe-300-568-ce/
  8. Migration Period – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Migration_Period
  9. What caused the Germanic migration into Rome to occur when it did? – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/AskHistorians/comments/159frun/what_caused_the_germanic_migration_into_rome_to/
  10. How Barbarian Invasions ended the Western Roman Empire …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://roman-empire.net/army/how-barbarian-invasions-ended-the-western-roman-empire
  11. Peter Heather – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Heather
  12. Empires and Barbarians – Heather: Books – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Empires-Barbarians-Fall-Birth-Europe/dp/0199892261
  13. Attila And The Huns – Medieval Studies – Oxford Bibliographies, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780195396584/obo-9780195396584-0203.xml?d=%2Fdocument%2Fobo-9780195396584%2Fobo-9780195396584-0203.xml&p=emailAgmXG2ukWvkdk&print
  14. Barbarian Tides: The Migration Age and the Later Roman Empire by …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/267049.Barbarian_Tides
  15. Barbarian Tides: The Migration Age and the Later Roman Empire (The Middle Ages Series) – Goffart, Walter: 9780812239393 – AbeBooks, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.abebooks.com/9780812239393/Barbarian-Tides-Migration-Age-Later-0812239393/plp
  16. http://www.amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Barbarian-Tides-Migration-Empire-Middle/dp/0812221052#:~:text=Barbarian%20Tides%3A%20The%20Migration%20Age,9780812221053%3A%20Amazon.com%3A%20Books
  17. http://www.amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Guy-Halsall-Barbarian-Migrations-376-568/dp/B008UYKBNO#:~:text=Guy%20Halsall%20reveals%20that%20the,barbarian%20migrations%2C%20not%20vice%20versa.
  18. Barbarian migrations and roman west 376568 | European history …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cambridge.org/gb/universitypress/subjects/history/european-history-general-interest/barbarian-migrations-and-roman-west-376568?site_view=desktop
  19. http://www.abebooks.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.abebooks.com/9780521434911/Barbarian-Migrations-Roman-West-376%E2%80%93568-0521434912/plp#:~:text=Book%20Description,and%20the%20process%20of%20settlement.
  20. Patrick J. Geary – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Patrick_J._Geary
  21. Prof. Dr. Patrick J. Geary – Heidelberg Centre for Transcultural Studies, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.hcts.uni-heidelberg.de/en/centre/people-a-z/prof-dr-patrick-j-geary
  22. http://www.amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Myth-Nations-Medieval-Origins-Europe/dp/0691114811#:~:text=Geary%20dismantles%20the%20nationalist%20myths,migrations%20that%20nationalists%20hold%20dear.
  23. The Myth of Nations: The Medieval Origins of Europe by Patrick J. Geary | Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/467568.The_Myth_of_Nations
  24. The role of emerging elites in the formation and development of communities after the fall of the Roman Empire | PNAS, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2317868121
  25. Walter Pohl – FWF, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.fwf.ac.at/en/discover/discoveries/walter-pohl
  26. Die Awaren: Ein Steppenvolk im Mitteleuropa, 567-822 n. Chr by Walter Pohl | Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/1448089
  27. Introduction: Ethnicity, Religion and Empire Walter Pohl, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://epub.oeaw.ac.at/0xc1aa5572_0x00390741.pdf
  28. Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400-800 – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/227467895_Framing_the_Early_Middle_Ages_Europe_and_the_Mediterranean_400-800
  29. Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400-800 – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/231863.Framing_the_Early_Middle_Ages
  30. Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400-800 / Edition 1 by Chris Wickham | 9780199212965 | Paperback | Barnes & Noble®, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.barnesandnoble.com/w/framing-the-early-middle-ages-chris-wickham/1101398222
  31. Inheritance of Rome vs Framing the Middle Ages by Chris Wickham, what is the difference between the two? : r/MedievalHistory – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/MedievalHistory/comments/1ja3umg/inheritance_of_rome_vs_framing_the_middle_ages_by/
  32. The Fall of Rome: And the End of Civilization: 9780192805645: Ward-Perkins, Bryan: Books – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Fall-Rome-End-Civilization/dp/0192805649
  33. The Fall of Rome and the End of Civilization by Bryan Ward-Perkins – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/68540.The_Fall_of_Rome_and_the_End_of_Civilization
  34. The Fall of the Western Roman Empire, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://core-prod.cambridgecore.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/0392B98643F216DDB40CCEF3C3E70533/9781316584941c8_p182-212_CBO.pdf/fall_of_the_western_roman_empire.pdf
  35. The Goths – Heather, Peter: Books – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Goths-Peter-Heather/dp/0631209328
  36. Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/8577980-empires-and-barbarians
  37. http://www.amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Barbarians-Romans-418-584-Walter-Goffart/dp/0691102317#:~:text=Book%20details&text=Despite%20intermittent%20turbulence%20and%20destruction,overturning%20the%20patterns%20of%20landownership.
  38. Barbarian Migrations and the Roman West, 376 – 568 by Guy Halsall | Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/2106341.Barbarian_Migrations_and_the_Roman_West_376_568
  39. medievalworlds.net, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://medievalworlds.net/0xc1aa5576_0x00348d15.pdf
  40. Huns | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/military-history-and-science/huns
  41. Attila the Hun | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/biography/attila-hun
  42. The Migration Period: Mass Movements That Reshaped Europe, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://paganheim.com/blogs/history/the-migration-period-mass-movements-that-reshaped-europe
  43. The Huns in Europe (Chapter 4) – The Huns, Rome and the Birth of Europe – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/huns-rome-and-the-birth-of-europe/huns-in-europe/633CDA219363266390548D46BBC7F30A
  44. Visigoth | History, Culture & Legacy | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Visigoth
  45. The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe* – Oxford Academic, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://academic.oup.com/ehr/article-pdf/CX/435/4/9760932/4.pdf
  46. Barbarian invasions and internal weaknesses | Intro to Ancient Rome Class Notes – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://library.fiveable.me/introduction-ancient-rome/unit-18/barbarian-invasions-internal-weaknesses/study-guide/lFliA8qtdncfem4l
  47. Foederati – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Foederati
  48. 1320: Section 8: The Fall of Rome: Facts and Fictions, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.usu.edu/markdamen/1320hist&civ/chapters/08romfal.htm
  49. Ostrogoth | Italy, Roman Empire, Arianism | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Ostrogoth
  50. (PDF) Climate change, environment and migration: a GIS-based study of the Roman Iron Age to the Early Middle Ages in the river Oder region – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/311910467_Climate_change_environment_and_migration_a_GIS-based_study_of_the_Roman_Iron_Age_to_the_Early_Middle_Ages_in_the_river_Oder_region
  51. Environmental changes and the Migration Period in northern Germany as reflected in the sediments of Lake Dudinghausen | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/223535339_Environmental_changes_and_the_Migration_Period_in_northern_Germany_as_reflected_in_the_sediments_of_Lake_Dudinghausen
  52. Slavic migrations to the Balkans – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Slavic_migrations_to_the_Balkans
  53. Ancient Balkan genomes trace the rise and fall of Roman Empire’s frontier, reveal Slavic migrations to southeastern Europe – The University of Oklahoma, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://www.ou.edu/research-norman/news-events/2023/ancient-balkan-genomes-trace-the-rise-and-fall-of-roman-empires-frontier-reveal-slavic-migrations-to-southeastern-europe.html
  54. The European Countryside in the Migration period – Medieval Histories, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.medieval.eu/the-european-countryside-in-the-migration-period/
  55. Barbarian Migrations, Invasions – History of Europe – Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/Barbarian-migrations-and-invasions
  56. Early Slavs – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Early_Slavs
  57. The Invasion of the Western Roman Empire by Barbarian Tribes – San Jose State University, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.sjsu.edu/faculty/watkins/barbarians.htm
  58. germanculture.com.ua, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://germanculture.com.ua/german-history/daily-life-of-the-germanic-tribes/#:~:text=Social%20Structure%20and%20Roles,had%20rights%20in%20tribal%20assemblies.
  59. Germany – Roman Rule, Migration Period, Charlemagne | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/place/Germany/Coexistence-with-Rome-to-ad-350
  60. Visigoths – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Visigoths
  61. Ostrogoths – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ostrogoths
  62. Franks – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/Franks/
  63. The Vandals: How Germanic Tribes Reshaped Roman Africa – Paganheim, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://paganheim.com/blogs/history/the-vandals-how-germanic-tribes-reshaped-roman-africa
  64. Vandal Kingdom – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandal_Kingdom
  65. Vandals – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/Vandals/
  66. Anglo-Saxon settlement of Britain – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Saxon_settlement_of_Britain
  67. A Joint Attack: the Attacks of the Slav and Avars on the City of …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://iupress.istanbul.edu.tr/en/journal/jses/article/musterek-bir-hucum-slav-ve-avarlarin-selanik-kentine-saldirilari-617-618
  68. helios.eie.gr, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://helios.eie.gr/helios/bitstream/10442/14853/1/1.COOPERATION.pdf
  69. The Men Who Sacked Rome: Who Were the Vandals? – TheCollector, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.thecollector.com/who-were-the-vandals-sacked-rome/
  70. Franks Timeline – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/timeline/Franks/
  71. Rome after the 455 Vandal Occupation (Chapter 4) – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/falls-of-rome/rome-after-the-455-vandal-occupation/3A4EC441B29A8508652332C70034CBC4
  72. Baptism of Clovis | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/religion-and-philosophy/baptism-clovis
  73. CONVERSION POLITICS: MOTIVATIONS … – Cardinal Scholar, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://cardinalscholar.bsu.edu/bitstreams/18f32631-0bb9-4dfa-9f7a-6e7e8a965953/download
  74. Vandals – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandals
  75. The Kingdom of the Vandals (435–534 CE) – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.worldhistory.org/image/19898/the-kingdom-of-the-vandals-435-534-ce/
  76. Genseric | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/genseric
  77. Gaiseric – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Gaiseric
  78. CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Vandals – New Advent, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.newadvent.org/cathen/15268b.htm
  79. Vandal | Definition, History, & Facts | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Vandal-Germanic-people
  80. Belisarius | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/military-history-and-science/belisarius
  81. North Africa – Vandals, Conquest, History | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/place/North-Africa/The-Vandal-conquest
  82. Frank | People, Definition, & Maps | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Frank-people
  83. Population structure and Frankish ethnogenesis (AD 400-900) – KEEP, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://keep.lib.asu.edu/items/154229
  84. Ethnogenesis and Religious Revitalization beyond the Roman Frontier: The Case of Frankish Origins – Roanoke College and Hollins University, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://rchu.primo.exlibrisgroup.com/discovery/fulldisplay?docid=cdi_proquest_miscellaneous_38417708&context=PC&vid=01ROANOKE_HOLLINS_INST:01HOLLINS&lang=en&search_scope=VE_HU_Everything&adaptor=Primo%20Central&tab=Everything&query=sub%2Ccontains%2CFranks%20Germany
  85. Franks and the Holy Roman Empire | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/franks-and-holy-roman-empire
  86. List of Frankish kings – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Frankish_kings
  87. Merovingian dynasty – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Merovingian_dynasty
  88. The public administration of the Merovingian kingdoms in the sixth …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://studenttheses.uu.nl/handle/20.500.12932/17183
  89. Attila’s Europe? – Structural Transformation and Strategies of …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://kazarbazar.com/attilas-europe-structural-transformation-and-strategies-of-success-in-the-european-hun-period
  90. The Anglo-Saxon invasion and the beginnings of the ‘English’ / Our …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ourmigrationstory.org.uk/oms/anglo-saxon-migrations
  91. History of Anglo-Saxon England | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/history-anglo-saxon-england
  92. History of Anglo-Saxon England – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Anglo-Saxon_England
  93. Heptarchy – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Heptarchy
  94. Evidence for an apartheid-like social structure in early Anglo-Saxon England – PMC, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1635457/
  95. Historiography of the Anglo-Saxon settlement of Britain – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Saxon_migration_debate
  96. Christianisation of the Germanic peoples – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Christianisation_of_the_Germanic_peoples
  97. Germanic peoples – Conversion, Christianity, Paganism | Britannica, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/topic/Germanic-peoples/Conversion-to-Christianity
  98. The barbarian migrations that destroyed Rome – History Skills, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.historyskills.com/classroom/year-8/yr-8-barbarian-migrations-reading/
  99. Middle Ages – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages
  100. Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568 | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/288279959_Barbarian_migrations_and_the_Roman_West_376-568
, , , , ,

Yorum bırakın

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne