Wêjeya Fantastîk

Pêşgotin

Wêjeya fantastîk, wekî celebeke wêjeyî ya ku hêmanên serxwezayî, efsûnî û ne-realîst di nav xwe de dihewîne, ji demên kevnar heya roja îro bala xwendevan û lêkolîneran kişandiye ser xwe. Ev cure ne tenê ji bo reva ji rastiya rojane xizmetê dike, lê di heman demê de platformeke dewlemend pêşkêş dike ji bo vekolîna mijarên kûr ên mirovahiyê, wekî xwezaya qencî û xirabiyê, lêgerîna nasnameyê, û têkiliya mirov bi cîhana derdora xwe re. Popularbûna wê ya domdar û bandora wê ya berfireh li ser çandên cihêreng, ji sînemayê bigire heya lîstikên vîdyoyê, girîngiya wê ya di perestgeha wêjeya cîhanê de nîşan dide.¹

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku analîzeke akademîk, berfireh û temamkirî ya wêjeya fantastîk pêşkêş bike. Di vê çarçoveyê de, dê pênase û têgehên bingehîn ên bi vê cureyê re têkildar werin ravekirin, pêşveçûna wê ya dîrokî di nav wêjeya cîhanê de were şopandin, û cureyên wê yên sereke bi mînakên berbiçav werin destnîşankirin. Her wiha, dê têkiliya wêjeya fantastîk bi cureyên din ên wêjeyê re were analîzkirin, û li ser mijarên tematîk û bandorên çandî yên vê cureyê were sekinandin. Di dawiyê de, dê rewşa wêjeya fantastîk di bazara pirtûkan a hemdem de, bi piştgiriya tablo û îstatîstîkan, were nirxandin. Ev gotar dê bi giranî li ser wêjeya cîhanê hûr bibe û hewl bide ku ji çand û kevneşopiyên cihêreng mînakan bîne da ku berfirehî û cihêrengiya vê cureya wêjeyî nîşan bide.

Beşa I: Pênasekirin û Têgehên Bingehîn ên Wêjeya Fantastîk

Ji bo têgihiştineke kûr a wêjeya fantastîk, pêwîst e ku pêşî li pênaseyên wê yên akademîk û têgehên bingehîn ên ku vê qada wêjeyî teşe didin, bê nêrîn.

Pênaseyên Akademîk ên “Fantastîk”ê

Pênasekirina “fantastîk”ê di qada akademîk de mijareke tevlihev e û ji hêla gelek teorîsyenan ve bi awayên cihêreng hatiye destgirtin.

Nêrîna Tzvetan Todorov: Dudilî, Ecêbmayî (Uncanny), û Spehîtî (Marvellous)

Yek ji teoriyên herî bibandor û nîqaşkirî ya li ser wêjeya fantastîk ji hêla Tzvetan Todorov ve di pirtûka wî ya bi navê Introduction à la littérature fantastique (1970) de hatiye pêşkêşkirin. Li gorî Todorov, “fantastîka saf” di navbera du cureyên cîran de cih digire: “ecêbmayî” (bi Frensî: étrange) û “spehîtî” (bi Frensî: merveilleux).³ Di “ecêbmayî” de, bûyerên ku di destpêkê de wekî serxwezayî xuya dikin, di dawiyê de bi awayekî mentiqî an psîkolojîk têne ravekirin. Berevajî vê, di “spehîtî” de, bûyerên serxwezayî wekî normal û beşek ji qanûnên cîhana çîrokê têne pejirandin, û ne hewceyî ravekirineke xwezayî ne.³

Navenda teoriya Todorov têgeha “dudiliyê” ye.⁵ Fantastîk ew xal e ku tê de hem karakterên nav çîrokê û hem jî xwendevan di navbera ravekirineke xwezayî û serxwezayî ya bûyerên ku diqewimin de dimînin.⁷ Heta ku ev dudilî berdewam bike, berhem di qada fantastîkê de dimîne. Gava ku dudilî bi dawî bibe û yek ji her du ravekirinan were hilbijartin, berhem dikeve qada ecêbmayî an spehîtiyê.⁵ Wekî mînak, Todorov çîroka The Turn of the Screw a Henry James wekî nimûneyeke klasîk a ku vê dudiliyê bi hostayî diparêze, destnîşan dike.⁴

Teoriya Todorov, ku bi giranî li ser reaksiyona xwendevan û karakteran disekine, tê wê wateyê ku statuya “fantastîk” a berhemekê ne tenê bi naveroka wê, lê bi awayê ku ew naverok tê pêşkêşkirin û têgihiştinê ve girêdayî ye. Ev pênaseya “dînamîk” a fantastîkê ji pênaseyên statîk ên ku tenê li ser hebûna hêmanên serxwezayî disekinin, cuda dike. Ji ber ku fantastîk “dudilî” ye û ev dudilî di xwendevan û karakteran de çêdibe ³, ew ne tenê hebûna serxwezayiyê ye, lê belê awayê ku ev serxwezayî tê pêşkêşkirin û tê pêşwazîkirin e. Ji ber vê yekê, fantastîk dikare wekî “tecrubeyek” were dîtin, ne tenê wekî kategoriyek.

“Fantastique”a Frensî û “Fantastic”a Îngilîzî

Girîng e ku cudahiya di navbera têgeha Frensî “fantastique” û têgeha Îngilîzî “fantastic” (ku pir caran bi “fantasy” re bi awayekî berfirehtir tê bikar anîn) were destnîşankirin. “Fantastique”, wekî ku ji hêla Todorov û kevneşopiya rexneyî ya Frensî ve tê bikar anîn, bi gelemperî balê dikişîne ser vê hest û rewşa dudiliyê ya li hember bûyerên serxwezayî yên ku di çarçoveyeke realîst de diqewimin.³ Berevajî vê, têgeha Îngilîzî “fantastic” an “fantasy” dikare berfirehiyek ji çîrokên ne-realîst ên ku hêmanên efsûnî, mîtolojîk, an serxwezayî dihewînin bigire nav xwe, bêyî ku hewce bike dudiliyek hebe. Di vê çarçoveyê de, “fantastique”a Frensî dikare wekî binecureyek “low fantasy” (fantaziya nizim) an “intrusion fantasy” (fantaziya destdirêjiyê), ku tê de hêmanên fantastîk dikevin nav cîhaneke realîst, were dîtin.³

Nêrînên Roger Caillois û Rosemary Jackson

Rexnegirên din jî pênaseyên girîng ji bo fantastîkê pêşkêş kirine. Roger Caillois, di berhema xwe ya bi navê Au Coeur du Fantastique de, fantastîkê wekî “şikestineke di nîzama pejirandî de” û “derketina tiştê ku nayê qebûlkirin di nav qanûniyeta rojane ya bêguhêr de” pênase dike.⁷ Li gorî Caillois, fantastîk ew e ku ne mumkin di cîhanekê de ku bi pênaseya xwe ne mumkinê li derve dihêle, ji nişka ve derdikeve holê.⁹

Rosemary Jackson, di pirtûka xwe ya bi navê Fantasy: The Literature of Subversion de, li dijî şîrovekirina fantaziyê wekî tenê “reva ji rastiyê” derdikeve û wê wekî celebeke vegotinê ya cihêreng pênase dike ku “ajokarên bêhiş” û “nerehetiya çandî” îfade dike.¹⁰ Jackson fantaziyê di têkiliyek “parazîtî an sîmbiotîk” bi rastiyê re dibîne; ew ne dijberê rastiyê ye, lê belê “berfirehbûneke ji nişka ve ya tiştê ku jixwe heye” ye.⁷ Fantazî nerehetker e ji ber ku ew zexmbûna avahiya rastiyê înkar dike û cîhê hêj nenas ronî dike, bi vî awayî rastiyê bi xwe dike qadeke nezelal.⁷

Her çend nêrînên Caillois û Jackson ji hev cuda bin jî, ew li ser fonksiyona “xerîbkirinê” ya fantaziyê li hev dikin. Caillois balê dikişîne ser şikandina nîzama derve ya rastiyê ⁷, dema ku Jackson balê dikişîne ser derketina hêzên hundurîn (bêhiş) û nerehetiyên çandî yên ku rastiyê ji hundur ve dixeribînin.¹⁰ Her du jî destnîşan dikin ku fantazî tiştekî “normal” an “pejirandî” dixeribîne. Ji ber vê yekê, fonksiyona hevpar a ku ew ji fantaziyê re destnîşan dikin “xerîbkirin” e, ku xwendevan neçar dike ku li ser tiştên ku wekî “rastî” têne hesibandin ji nû ve bifikire. Ev nîşan dide ku fantastîk ne tenê lîstikeke wêjeyî ye, lê di heman demê de amûrek e ji bo lêpirsîna sînorên rastiyê û normên civakî.

Fantastîk wekî Modek an Celebek

Nîqaşek girîng di lêkolînên fantastîkê de ew e ku gelo divê ew wekî “celebek” (genre) bi rêzik û taybetmendiyên xwe yên diyarkirî were dîtin, an wekî “modek” (mode) berfirehtir ku dikare di nav cureyên cihêreng ên wêjeyî de xuya bibe.⁷ Nêrîna Todorov bêtir ber bi pênasekirina fantastîkê wekî celebekê ve diçe, bi sê şertên xwe yên navdar.⁷ Lêbelê, pênaseyên berfirehtir ên wekî ya Caillois an jî dîtina Jackson ku fantazî “modeke wêjeyî ye ku jê gelek cureyên pêwendîdar derdikevin holê” ⁷, rê didin ku berhemên ji serdem û kevneşopiyên cihêreng, ji Homer bigire heya Kafka, di bin sîwana fantastîkê de werin kom kirin.⁷ Dîtina fantastîkê wekî modekê, li şûna celebeke teng, dihêle ku em cihêrengî û berfirehiya wê baştir fêm bikin.

Têgehên Sereke yên Têkildar

Ji bilî pênaseyên giştî yên fantastîkê, gelek têgehên din ên girîng hene ku ji bo têgihiştina vê qadê pêwîst in.

Ecêbmayî (Uncanny – Freud, Todorov)

Têgeha “ecêbmayî” (bi Almanî: das Unheimliche), ku bi awayekî berfireh ji hêla Sigmund Freud ve di gotara wî ya bi heman navî de (1919) hatiye analîzkirin, ji bo wêjeya fantastîk xwedî girîngiyeke mezin e.⁶ Freud ecêbmayî wekî tiştekî ku di heman demê de hem nas (heimlich) û hem jî xerîb (unheimlich) e pênase dike; ew “ew cure tirsê ye ku vedigere ser tiştên ku ji mêj ve nas û nêzîk bûne”.⁶ Ew dikare wekî “vegera tiştê tepisandî” were fêm kirin, ku tê de tirs û xwestekên zarokatiyê yên veşartî ji nû ve derdikevin holê.¹¹ Motîfên ku hesta ecêbmayî derdixînin holê, wek guman li ser ka tiştên bêcan zindî ne, fenomena ducaniyê (doppelgänger), dubarebûna tiştan, û endamên laş ên jêkirî ne.⁷ Todorov têgeha ecêbmayî wekî yek ji encamên gengaz ên dudiliya fantastîk bi kar tîne, ku tê de bûyerên ku di destpêkê de serxwezayî xuya dikin, di dawiyê de ravekirineke xwezayî an psîkolojîk distînin.⁵ Çîroka “Zilamê Xîzê” (Der Sandmann) ya E.T.A. Hoffmann, ku Freud bi kûrahî analîz kiriye, mînakeke sereke ya wêjeya ecêbmayî ye.⁷

Spehîtî (Marvellous – Todorov)

Berevajî ecêbmayî, “spehîtî” (merveilleux) ew rewş e ku tê de bûyerên serxwezayî wekî beşek ji cîhana çîrokê têne pejirandin û qanûnên nû yên xwezayê têne danîn ku van bûyeran mimkun dikin.³ Di spehîtiyê de, ne karakter û ne jî xwendevan hewcedariyê bi ravekirineke xwezayî ya bûyerên serxwezayî nabînin; ew wekî normal têne qebûlkirin.³ Todorov çend binecureyên spehîtiyê jî destnîşan dike, wekî “spehîtiya hîperbolîk” (ku tê de hêmanên serxwezayî tenê zêdekirin in, wek di çîrokên bilind de) û “spehîtiya egzotîk” (ku tê de serxwezayî wekî beşek ji cîhekî nenas tê pêşkêş kirin).⁵ Çîrokên Hezar û Yek Şev mînakeke klasîk a spehîtiyê ne.

Grotesk, Absurd, Sureal

Ev têgeh wekî “herikên piçûk ên nuwazeyên wêjeyî” têne binavkirin ku bi fantastîkê re diherikin û dibin beşek jê.⁷

Grotesk: Ev têgeh bi gelemperî hevhebûna hêmanên kenawer û cinawirî, an jî yên komîk û tirsnak vedibêje. Ew dikare reaksiyonên li hev nayên wek ken û nerehetiyê di xwendevan de çêbike.⁷ Wolfgang Kayser groteskê wekî îfadeya cîhaneke xerîbkirî an biyanîkirî dibîne.⁷ Berhemên Nikolai Gogol, wek çîroka “Poz”, mînakên baş ên groteskê ne.⁷
Absurd: Ev têgeh ji bo bûyer an rewşên ku di nav rastiya sazkirî ya çîrokê de bêwate, ne-mentiqî, an jî li dijî aqilê selîm in, tê bikar anîn.⁷
Sureal: Ev têgeh bi hêmanên ku xewnane, derveyî rastiya asayî, û pir caran bi hevnasiyên ne-mentiqî têne taybetmendî kirin, ve girêdayî ye.⁷

Divê were zanîn ku ev têgeh pir caran bi hevûdu re têkildar in û carinan li şûna hev têne bikar anîn, ku ev yek nezelaliya fantastîkê bi xwe nîşan dide.⁷

“Fantasmatic”a Roland Barthes

Roland Barthes têgeha “fantasmatic” wekî kategoriyeke têgehî – ango, “awayekî fikirînê” – pêşkêş dike ku tê de metnên ku em dixwînin dikarin bandorê li ser jiyana me ya rastîn bikin û wê “agahdar” bikin.¹³ Di pirtûka John Lurz, The Barthes Fantastic, de ev têgeh wekî pirek di navbera wêje û jiyana rojane de tê vekolîn.¹³ Li gorî vê nêrînê, wêje ne tenê tiştekî ku em dixwînin e, lê dikare bibe awayekî ku em cîhanê têdigihîjin û pê re têkildar dibin, ku tê de xeyal û rastî bi awayên tevlihev li hevûdu dixin. Barthes bi xwe jî di dersên xwe de behsa “fantaziyê” dike wekî “vegera xwestek, wêneyan, ku di hundurê we de digerin, li xwe û li hevûdu digerin”.¹⁴ Ev têgeh girîng e ji ber ku ew rola çalak a xwendevan û bandora kûr a wêjeyê li ser têgihiştina me ya cîhanê destnîşan dike, û xetên di navbera rastî û xeyalê de nezelal dike, wekî ku Rita Felski di nirxandina pirtûka Lurz de destnîşan dike.¹³

Mîtopoeîa (Mythopoeia – Tolkien)

Mîtopoeîa, ku bi wateya “çêkirina mîtan” e, têgehek e ku bi taybetî bi J.R.R. Tolkien re têkildar e.¹⁵ Ew afirandina mîtolojiyeke çêkirî an xeyalî ji hêla nivîskêr ve ye, ku tê de mijar û arketîpên mîtolojîk ên kevneşopî di nav çîrokên nû de têne yek kirin.¹⁵ Tolkien bi xwe jî ev têgeh wekî sernavê helbesteke xwe bikar aniye û di berhemên xwe yên wekî The Silmarillion de mîtolojiyeke berfireh û kûr afirandiye. Mîtopoeîa kûrahiyekê dide cîhana fantastîk, bingeha çand, ziman, û kevneşopiyên wê pêk tîne, û cîhanê pêbawertir dike.¹⁶ Ew dikare wekî “mîtolojiya çêkirî” jî were binavkirin, lê rexnegirên wekî Alan Dundes argûman dikin ku berhemeke hunerî nikare bibe vegotina kevneşopiya pîroz a çandekê.¹⁵

Cîhana Duyemîn (Secondary World – Tolkien)

Ev têgeheke din a navendî ye ku ji hêla Tolkien ve hatiye pêşxistin, nemaze di gotara wî ya bi navê “On Fairy-Stories” de.¹⁷ “Cîhana Duyemîn” cîhaneke xeyalî ye ku bi tevahî ji cîhana me ya bingehîn (“Cîhana Yekemîn”) cuda ye, û xwedî erdnîgarî, dîrok, çand, ziman û qanûnên xwe yên hundurîn e.¹⁷ Ev têgeh ji bo fantaziya bilind (high fantasy) bingehîn e. Ji bo ku Cîhana Duyemîn serkeftî be, divê ew xwedî “hevgirtineke hundurîn a rastiyê” be, da ku xwendevan karibe “baweriya duyemîn” pê bîne – ango, dema ku di nav çîrokê de ye, qanûnên wê cîhanê wekî rast qebûl bike.¹⁷ Afirandina Cîhaneke Duyemîn a pêbawer “ked û fikir” û “jêhatîbûneke taybet, celebek hunera elfî” hewce dike.¹⁷ Her çend ev cîhan xeyalî bin jî, ew pir caran mijar û pevçûnên gerdûnî yên wekî jiyan û mirin, şer û aştî, û qencî û xirabiyê vedikolin.¹⁷

Beşa II: Dîroka Wêjeya Fantastîk di Wêjeya Cîhanê de

Kokên wêjeya fantastîk kûr di nav dîroka mirovahiyê de ne, û şopên wê ji kevintirîn çîrok û efsaneyan heya formên wê yên modern ên tevlihev têne dîtin.

Ji Mîtolojiya Kevnar heya Serdema Navîn

Formên destpêkê yên wêjeya fantastîk di mîtolojî, folklor û efsaneyên kevnar de têne dîtin.¹ Van çîrokan, ku bi piranî bi devkî ji nifşekî derbasî nifşekî din dibûn, xwedayan, xwedawendan, lehengên serxwezayî û afirîdên efsûnî dihewandin. Armanca wan a sereke ravekirina diyardeyên xwezayî, eslê cîhanê û mirovahiyê, û peydakirina çarçoveyeke exlaqî û civakî bû.¹ Mînakên wekî Eposa Gilgamêş ji Mezopotamyayê, mîtolojiyên Misrê kevnar, û Îlyada û Odîseya ya Homer ji Yewnanistana kevnar, hêmanên fantastîk ên xurt di nav xwe de dihewînin.

Di Serdema Navîn a Ewropayê de, bi zêdebûna xwendin û nivîsandinê re, çîrokên xeyalî formên nû wergirtin. Helbestên epîk û romans derketin pêş, ku pir caran li ser şovalye, ejdeha, sêrbaz û lêgerînên xeternak bûn.¹ Romansan, wekî celebeke nû, ne tenê mît û efsaneyên kevneşopî dişopandin, lê di forma xwe ya dawî de hêmanên fantastîk ên nû jî lê zêde dikirin.¹⁹ Sê çerxên tematîk ên sereke yên romansan ev bûn: Meseleya Romayê (li ser lehengên leşkerî yên wekî Îskenderê Mezin û Julius Caesar), Meseleya Fransayê (Charlemagne û Roland), û Meseleya Brîtanyayê (Qiral Arthur û Şovalyeyên Maseya Gilover, lêgerîna Kasa Pîroz).¹⁹ Berhemên wekî Beowulf (her çend ji serdemeke hinekî zûtir be jî) û çîrokên Arthurî, wek yên Chrétien de Troyes, bingehek zexm ji bo pêşveçûna paşê ya fantaziyê danîn.

Ronesans û Serdema Ronakbîriyê

Di serdema Ronesansê de, eleqeya li hember romansan berdewam kir û meyla ber bi çîrokên hîn fantastîktir ve çû.¹⁹ Li Îngilîstanê, Le Morte d’Arthur (nêzîkî 1408–1471) a Sir Thomas Malory, ku bi pexşanê hatibû nivîsandin, bû berhemeke serdest di wêjeya Arthurî de û wekî forma kanonîk a efsaneyê hate dîtin.¹⁹ Li Spanyayê, Amadis de Gaula (1508) gelek teqlîdkar peyda kirin û ji hêla gel ve baş hate pêşwazî kirin. Ev berhem, ligel yên din ên wekî Orlando Furioso ya Ludovico Ariosto û Gerusalemme Liberata ya Torquato Tasso, nîşan didin ku cureya fantaziyê bi awayekî eşkere dest pê kiribû, ji ber ku hêmanên ecêb ji bo matmayîkirin û sosretkirina xwendevanan dihatin bikar anîn.¹⁹ The Faerie Queene ya Edmund Spenser jî mînakeke girîng a romansa Îngilîzî ya vê serdemê ye.¹⁹

Di destpêka Serdema Ronakbîriyê de, çîrokên periyan ên wêjeyî, yên ku ji hêla nivîskarên wekî Charles Perrault (1628–1703) û Madame d’Aulnoy (nêzîkî 1650–1705) ve hatin nivîsandin, pir populer bûn.¹⁹ Gelek çîrokên Perrault bûn bingehên çîrokên periyan û bandor li fantaziya paşê kirin. Bi rastî, dema ku Madame d’Aulnoy ji berhemên xwe re got contes de fée (çîrokên periyan), wê têgehek îcad kir ku îro bi giştî ji bo vê cureyê tê bikar anîn, û bi vî awayî van çîrokan ji yên ku hêmanên ecêb tê de tune ne, cuda kir.¹⁹ Çend berhemên fantazî yên ku ji bo xwendevanên mezin hatibûn armanc kirin jî di sedsala 18an de li Fransayê hatin weşandin, wek “contes philosophique”ên Voltaire (“Prensesa Babîlê”, 1768; “Gayê Spî”, 1774) û romana Faustî ya Jacques Cazotte, Şeytanê Evîndar.¹⁹

Lêbelê, ev serdem, bi giştî, li hember fantaziyê dijminane bû.¹⁹ Nivîskarên cureyên nû yên çîrokê yên wekî Daniel Defoe, Samuel Richardson, û Henry Fielding bi şêwazekî realîst dinivîsandin, û gelek berhemên realîst ên destpêkê hêmanên fantastîk ên di çîrokê de rexne dikirin. Ji bilî çend çîrokên sêrbazî û ruhaniyê, di vê demê de pir hindik fantazî hate nivîsandin. Tewra wêjeya zarokan jî hindik fantazî didît; armanca wê perwerdekirin bû û çîrokên periyan wekî derew dihesiband.¹⁹

Romantîzm, Gotîk û Sedsala 19an

Serdema Romantîzmê (dawiya sedsala 18an û destpêka sedsala 19an) qîmeteke mezin da serxwezayî, kevneşopî, xeyal û hestan.¹⁹ Ev yek ji nû ve vejîneke eleqeyê ji bo hêmanên fantastîk bi xwe re anî. Romana Gotîk, ku di sedsala 18an de wekî celebek populer derketibû holê, di vê serdemê de jî girîngiya xwe domand. Berhemên Gotîk pir caran mîhengên tarî û razdar, kelehên kevnar, û bûyerên serxwezayî (an jî yên ku wek serxwezayî xuya dikin) dihewandin.¹ The Castle of Otranto (1764) ya Horace Walpole bi gelemperî wekî yekem romana Gotîk tê hesibandin. Her çend Walpole di pêşgotina xwe de berhemê wekî wergerekê pêşkêş kir û bi vî awayî xwe ji hêmanên fantastîk dûr xist jî ¹⁹, ev berhem û yên din ên mîna wê (wek Vathek a William Thomas Beckford, ku hêmanên fantastîk ji “Hezar û Yek Şev” girtibû ¹⁹) rê li ber karanîna berfirehtir a fantastîkê vekirin.

Di sedsala 19an de, eleqeya li hember çîrokên periyan û folklorê ji nû ve zêde bû. Birayên Grimm li Almanyayê û Hans Christian Andersen li Danîmarkayê çîrokên gelêrî berhev kirin û ji nû ve nivîsandin, ku bandorek mezin li ser wêjeya zarokan û fantaziyê kir.²¹ Nivîskarên wekî E.T.A. Hoffmann (“Zêrê Zêrîn”, “Gûzşikên û Padîşahê Mişkan”) û Edgar Allan Poe (“Ketina Mala Usher”, “Kew”) bi çîrokên xwe yên ku hêmanên fantastîk, grotesk, û psîkolojîk li hev dixistin, navdar bûn.³ Li Brîtanyayê, nivîskarên wekî George MacDonald (Phantastes, The Princess and the Goblin) bi afirandina cîhanên fantastîk ên orîjînal û vekolîna mijarên teolojîk û felsefî bi rêya fantaziyê, pêşengî kirin.²² Berhemên wî bandorek mezin li ser nivîskarên paşê yên wekî C.S. Lewis û Tolkien kirin.

Sedsala 20an û Pêşveçûnên Hemdem

Destpêka sedsala 20an bi gelemperî wekî “Serdema Zêrîn a Fantaziyê” tê binavkirin, ku tê de fantazî wekî celebeke wêjeyî ya cihêreng û rêzdar dest pê kir ku were pejirandin.¹ Nivîskarên wekî Lord Dunsany, Hope Mirrlees (Lud-in-the-Mist), û E.R. Eddison (The Worm Ouroboros) berhemên girîng afirandin ku bingeha fantaziya modern xurt kirin. Lêbelê, du navên ku herî zêde bi vê serdemê û bi gelemperî bi fantaziya modern re têkildar in J.R.R. Tolkien û C.S. Lewis in.¹ Bi berhemên xwe yên wekî The Hobbit (1937) û Xudanê Gustîlan (1954-1955), Tolkien ne tenê cîhaneke fantastîk a bêhempa û mîtolojiyeke kûr afirand, lê di heman demê de standardên nû ji bo cureya fantaziya bilind (high fantasy) danî. C.S. Lewis, bi rêzeya xwe ya Kronîkên Narnyayê (1950-1956), fantaziyê bi alegoriya Xiristiyanî re li hev anî û ji bo xwendevanên ciwan û mezinan cîhaneke efsûnî afirand.

Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, û nemaze ji salên 1960î û pê ve, fantazî bi awayekî berbiçav pêş ket û populerbûna wê zêde bû.²² Nivîskarên wekî Ursula K. Le Guin (A Wizard of Earthsea), Michael Moorcock (Elric of Melniboné), Terry Pratchett (Discworld series), û gelekên din cureyê bi mijar, şêwaz û perspektîfên nû dewlemend kirin. Di dehsalên dawî de, wêjeya fantastîk berfirehbûn û cihêrengbûna xwe domandiye, û gelek binecureyên nû derketine holê, wek fantaziya bajarî, fantaziya tarî, û fantaziya ciwanan (young adult fantasy).¹

Mînakên Girîng û Nivîskarên Navdar

Ji bilî yên ku li jor hatine behs kirin, gelek nivîskar û berhemên din ên girîng hene ku di dîroka wêjeya fantastîk de cih girtine. Di sedsala 19an de, Alice’s Adventures in Wonderland (1865) ya Lewis Carroll bi fantaziya xwe ya absurd û lîstikên zimanî ve bû klasîkek. Di sedsala 20an de, ji bilî Tolkien û Lewis, nivîskarên wekî Robert E. Howard (afirînerê Conan the Barbarian), Fritz Leiber (pêşengê fantaziya şûr û sêrbaziyê), Andre Norton, Poul Anderson, û Marion Zimmer Bradley jî berhemên girîng pêşkêş kirin.

Di serdema hemdem de, navên wekî George R.R. Martin (A Song of Ice and Fire), Neil Gaiman (American Gods, Sandman series), J.K. Rowling (Harry Potter series), Philip Pullman (His Dark Materials), Brandon Sanderson (Mistborn series, The Stormlight Archive), Patrick Rothfuss (The Name of the Wind), û N.K. Jemisin (The Broken Earth trilogy) di nav nivîskarên herî populer û bibandor de ne.²¹ Van nivîskaran û gelekên din cureya fantaziyê bi awayên cihêreng şîrove kirine û berfireh kirine, û ew gihandine xwendevanên li seranserê cîhanê.

Pêşveçûna dîrokî ya wêjeya fantastîk ne tenê guherînek di mijar û teknîkan de nîşan dide, lê di heman demê de guherînek di têkiliya xwendevan û nivîskêr bi “rastiyê” re jî nîşan dide. Mîtolojiyên kevnar pir caran wekî ravekirinên rastîn ên cîhanê dihatin dîtin.¹ Romansên Serdema Navîn dest bi tevlîhevkirina hêmanên realîst û fantastîk kirin.¹⁹ Serdema Ronakbîriyê, bi dijminatiya xwe ya li hember fantaziyê û serdestiya realîzmê, nîşan dide ku “rastî” ya zanistî û mentiqî di pêş de bû.¹⁹ Romantîzm û Gotîk eleqeyek ji nû ve li ser serxwezayiyê nîşan dan, lê pir caran bi “dûrbûnekê” an jî ravekirinên paşîn, ku ev yek hîn jî hewldanek ji bo lihevanîna fantaziyê bi têgihiştineke realîst re nîşan dide.¹⁹ Fantaziya modern, bi taybetî bi Tolkien re, bi afirandina cîhanên duyemîn ên bi tevahî xweser ku qanûnên xwe hene, xeyalê wekî qadeke serbixwe pejirand.¹ Ji ber vê yekê, dîroka fantaziyê ne tenê dîroka çîrokan e, lê di heman demê de dîroka têgihiştina me ya li ser sînorên rastiyê û rola xeyalê ye.

Beşa III: Cureyên Wêjeya Fantastîk û Mînakên Wan

Wêjeya fantastîk ne yekpare ye; ew ji gelek binecureyan pêk tê ku her yek xwedî taybetmendî, mijar û kevneşopiyên xwe ne. Têgihiştina van binecureyan ji bo nirxandina kûrahiya vê qada wêjeyî girîng e.

Fantaziya Bilind (High Fantasy)

Fantaziya bilind, ku wekî fantaziya epîk jî tê zanîn, yek ji binecureyên herî naskirî û berfireh ên fantaziyê ye.²⁴ Taybetmendiya wê ya sereke ew e ku çîrok bi gelemperî di cîhaneke alternatîf, bi tevahî xeyalî de derbas dibe, ku jê re “cîhana duyemîn” tê gotin.²³ Ev cîhana duyemîn xwedî erdnîgarî, dîrok, çand, ziman û qanûnên xwe yên xwezayî û efsûnî ye ku ji cîhana me ya bingehîn cuda ne, lê di nav xwe de bi awayekî mentiqî hevgirtî ye.²⁴

Çîrokên fantaziya bilind pir caran xwedî çarçoveyeke epîk in, bi karakterên ku xwedî qedereke mezin in, û mijarên gerdûnî yên wekî şerê di navbera qencî û xirabiyê de vedikolin.²⁴ Mîtolojî û efsaneyên kevnar pir caran ji bo van çîrokan dibin çavkaniya îlhamê.²⁴ Sêrbazî hêmaneke navendî ye û bi gelemperî beşek ji sîstema cîhanê ye, û afirîdên xeyalî yên wekî ejdeha, elf, dwarf, û ork gelemperî ne.²⁴ Lehengê sereke bi gelemperî rêwîtiyeke dijwar û guherîner dike, ku tê de ew neçar dimîne ku bi hêzên mezin re rû bi rû bimîne û bi awayekî berbiçav pêş dikeve û digihîje.²⁴

Mînaka herî berbiçav û arketîpîk a fantaziya bilind bê guman Xudanê Gustîlan (The Lord of the Rings) a J.R.R. Tolkien e.²³ Berhemên din ên girîng ên vê cureyê ev in: Strana Cemed û Agir (A Song of Ice and Fire) ya George R.R. Martin ²³, Çerxa Demê (The Wheel of Time) ya Robert Jordan û Brandon Sanderson ²⁴, rêzeya Earthsea ya Ursula K. Le Guin ²³, û Kronîkên Narnyayê (The Chronicles of Narnia) yên C.S. Lewis.²³

Fantaziya Nizim (Low Fantasy)

Berevajî fantaziya bilind, fantaziya nizim bi gelemperî li ser Erdê, di cîhana me ya bingehîn û rastîn de, an jî di cîhaneke xeyalî ya ku pir dişibe ya me û bi qanûnên mentiqî û nas tê rêvebirin, derbas dibe, lê hêmanên efsûnî an serxwezayî bi awayekî sînordar an veşartî tê de cih digirin.²⁴ Ev cure kêmtir balê dikişîne ser hêmanên ku bi kevneşopî bi fantaziyê re têkildar in (wek avakirina cîhanên epîk an şerên mezin) û bêtir çîrokê di mîhengên realîst de bi tevlîbûna hêmanên fantastîk datîne.²⁷

Di fantaziya nizim de, hêmanên fantastîk dikarin wekî destdirêjiyek li ser nîzama normal a cîhanê werin dîtin, an jî wekî rastiyeke veşartî ku tenê ji hêla hindik kesan ve tê zanîn. Pirsgirêk û metirsiyên ku karakter pê re rû bi rû dimînin bi gelemperî kesanetir in û kêmtir xwedî bandoreke gerdûnî ne.²⁸ Hesta dudiliyê ya ku Todorov behs dike (ka gelo bûyer serxwezayî ne an na) dikare di hin berhemên fantaziya nizim de xurt be.²⁷

Mînakên navdar ên fantaziya nizim ev in: rêzeya Harry Potter ya J.K. Rowling (her çend hin aliyên fantaziya bilind jî tê de hebin, lê bi giranî ji ber girêdana wê bi cîhana me ya hemdem re wekî fantaziya nizim tê hesibandin) ²³, Jiyana Nedîtbar a Addie LaRue (The Invisible Life of Addie LaRue) ya V.E. Schwab ²⁸, The Indian in the Cupboard ya Lynne Reid Banks ²⁷, û Good Omens ya Neil Gaiman û Terry Pratchett.²⁷

Fantaziya Bajarî (Urban Fantasy)

Fantaziya bajarî wekî binecureyek fantaziya nizim tê dîtin û taybetmendiya wê ya sereke ew e ku çîrok li şûna mîhengên gundewarî, dîrokî an cîhanên bi tevahî xeyalî, di mîhengeke bajarî ya modern de pêk tê.²⁷ Bajar bi xwe di van çîrokan de roleke pir girîng dilîze, hema hema wekî karakterekê tevdigere û bandorê li ser atmosfer û geşedana çîrokê dike.³¹ Pir caran, fantaziya bajarî estetîkeke tarî, “noir” heye û dibe ku hêmanên thriller, çîrokên detektîfî, û afirîdên paranormal (wek vampîr, gurmirov, sêrbaz) bihewîne.³¹

Karaktera sereke di fantaziya bajarî de pir caran kesek e ku di navbera cîhana normal a bajarî û cîhaneke fantastîk a veşartî ya ku di bin rûyê bajêr de heye, dijî an kar dike.³¹ Ew dibe ku neçar bimîne ku bi pirsgirêkên rojane yên jiyana bajarî re (wek sûc, gendelî, an pirsgirêkên civakî) û di heman demê de bi gefên serxwezayî re jî mijûl bibe.

Mînakên populer ên fantaziya bajarî ev in: rêzeya Dosyayên Dresden (The Dresden Files) ya Jim Butcher ³¹, rêzeya Çemên Londonê (Rivers of London) ya Ben Aaronovitch ³¹, Neverwhere û American Gods yên Neil Gaiman ³¹, û rêzeya Mercy Thompson ya Patricia Briggs.³¹

Fantaziya Tarî (Dark Fantasy)

Fantaziya tarî binecureyek e ku hêmanên tirsê (horror) û fantaziyê bi awayekî xurt li hev dixe.³⁴ Mîheng û atmosfera wê bi gelemperî tarî, gemar, bêhêvî û pir caran tundûtûj e.³⁴ Di fantaziya tarî de, sînorên di navbera qencî û xirabiyê de pir caran nezelal in, û karakter bi gelemperî ji hêla exlaqî ve dudil in, antî-leheng in, an jî tewra xirabkar in.³⁴ Berevajî fantaziya bilind a klasîk, ku tê de qencî bi gelemperî bi ser dikeve, di fantaziya tarî de encam dikarin pir nexweş û trajîk bin.

Sêrbazî di fantaziya tarî de pir caran wekî hêzeke xeternak, xirabker û biha tê teswîr kirin.³⁴ Mijarên wekî gendelî, îxanet, windabûn, û xwezaya tarî ya mirovahiyê bi berfirehî têne vekolîn. Binecureya “grimdark” lûtkeya vê bêhêvîtiyê temsîl dike, ku tê de cîhan bi awayekî bingehîn xirab û bêrehmdar e, û hewildanên ji bo başkirina wê bi gelemperî bêwate ne an jî encamên hîn xirabtir tînin.³⁴

Mînakên navdar ên fantaziya tarî ev in: rêzeya Strana Cemed û Agir (A Song of Ice and Fire) ya George R.R. Martin (ku hêmanên fantaziya bilind û tarî li hev dixe) ³⁴, rêzeya Şerê Poppy (The Poppy War) ya R.F. Kuang ³⁴, rêzeya The Black Company ya Glen Cook ³⁵, û berhemên Mark Lawrence wek Prince of Thorns.³⁶

Fantaziya Zanistî (Science Fantasy)

Fantaziya zanistî, wekî navê wê jî diyar dike, binecureyek e ku hêmanên fantaziyê (wek sêrbazî, afirîdên mîtolojîk, hêzên serxwezayî) bi hêmanên zanistî-xeyalî (wek teknolojiyên pêşketî, rêwîtiya fezayê, cîhanên biyanî) re li hev dixe.³ Di van çîrokan de, dibe ku cîhanên ku tê de hem zanist û hem jî sêrbazî bi hev re kar dikin hebin, an jî zanist ew qas pêşketî be ku ji sêrbaziyê nayê cudakirin.³⁸ Carinan jê re “magipunk” jî tê gotin, ku tê de sêrbazî teknolojiyê mimkun dike an jî wekî formeke teknolojiyê tê hesibandin.³⁷

Carl D. Malmgren di gotara xwe ya “Towards a Definition of Science Fantasy” de argûman dike ku fantaziya zanistî “zanistê dipirse bi rêya pirsiyarkirina texmînên zanistî yên bingehîn ên di derbarê cîhana fizîkî de” û di heman demê de “fantaziyê vedikole bi rêya pirsiyarkirina nerastiya tirs û xwestekên ku cîhana xewnan a bi nirx dagirtî dişopînin”.³⁹ Sînorê di navbera fantaziya zanistî û zanistî-xeyaliya “nerm” (soft science fiction) de dikare pir tenik be.

Mînakên populer ên fantaziya zanistî ev in: rêzeya Şerên Stêrkan (Star Wars), ku “Hêz” (The Force) wekî hêmaneke efsûnî ya navendî dihewîne ligel teknolojiyên fezayî ⁴¹; rêzeya Dune ya Frank Herbert, ku hêmanên mîstîk, pêxemberî û ekolojiyeke tevlihev bi teknolojiyên pêşerojê re li hev dixe; û cîhana lîstikê ya Warhammer 40,000, ku sêrbaziya kaotîk û teknolojiyên fezayî yên pêşketî bi hev re hene.⁴¹ Rêzeya The Fifth Season ya N.K. Jemisin jî wekî fantaziya zanistî tê binavkirin.²³

Realîzma Efsûnî (Magical Realism)

Realîzma efsûnî, her çend carinan wekî celebeke serbixwe ji fantaziyê were dîtin jî, ji ber karanîna hêmanên serxwezayî bi fantaziyê re xwedî têkiliyeke xurt e.³ Taybetmendiya sereke ya realîzma efsûnî ew e ku çîrok di cîhaneke bi tevahî realîst û nas de derbas dibe (pir caran cîhana hemdem), lê hêmanên efsûnî, serxwezayî an ne-mentiqî bi awayekî xwezayî û bê ravekirin di nav jiyana rojane ya karakteran de cih digirin.⁴² Berevajî piraniya cureyên din ên fantaziyê, di realîzma efsûnî de karakter bi gelemperî ji van bûyerên efsûnî matmayî namînin an jî wan wekî tiştekî derasayî nabînin; ew wekî beşek ji rastiya wan têne pejirandin.⁴²

Realîzma efsûnî pir caran ji bo rexneya sosyo-polîtîk, vekolîna mijarên çandî, an jî ji bo afirandina atmosfereke xewnane û sembolîk tê bikar anîn.⁴² Ev cure bi taybetî di wêjeya Amerîkaya Latînî de xwedî kevneşopiyeke xurt e.

Mînakên herî navdar ên realîzma efsûnî ev in: Sed Sal Tenêtî (Cien años de soledad) ya Gabriel García Márquez ³⁸, Mala Ruhanan (La casa de los espíritus) ya Isabel Allende ⁴², Zarokên Nîvêşevê (Midnight’s Children) ya Salman Rushdie ⁴², û Beloved ya Toni Morrison.⁴²

Cûdahiya sereke di navbera van binecureyan de ne tenê di “cihê” çîrokê de ye (cîhana bingehîn li hember cîhana duyemîn), lê di heman demê de di “helwesta” çîrokê û karakteran li hember hêmanên fantastîk de ye. Di fantaziya bilind de, efsûn beşek ji sîstema cîhanê ye û wekî normal tê pejirandin di nav wê cîhanê de.²⁴ Di fantaziya nizim de, ew dikare bibe destdirêjiyek an hêmanek veşartî, ku dibe sedema ecêbmayînê an hewcedariya veşartinê.²⁷ Di realîzma efsûnî de, hêmanên efsûnî bê ravekirin in û karakter bi gelemperî wan wekî beşek ji jiyanê qebûl dikin.⁴² Di fantaziya bajarî de, efsûn pir caran veşartî ye lê ji hêla hin karakteran ve tê zanîn, û têkoşînek ji bo hevsengkirina cîhana normal û ya efsûnî heye.³¹ Di fantaziya tarî de, efsûn û serxwezayî bi gelemperî xeternak û xirabker in, ku dibin sedema tirs û bêhêvîtiyê.³⁴ Ji ber vê yekê, ne tenê “çi” fantastîk e, lê “çawa” ew fantastîk e û “çawa karakter û çîrok bersivê didin” wê, ji bo pênasekirina binecureyan krîtîk e.

Tabloya 1: Berawirdkirina Taybetmendiyên Sereke yên Cureyên Fantastîkê

Binecure	Mîhenga Sereke	Taybetmendiyên Efsûnê/Serxwezayiyê	Atmosfera Giştî/Ton	Têkiliya bi Rastiyê re	Mînakên Navdar
Fantaziya Bilind	Cîhana Duyemîn (bi tevahî xeyalî)	Berfireh, sîstematîk, beşek ji cîhanê	Epîk, pir caran cidî, şerê qencî û xirabiyê	Ji cîhana bingehîn bi tevahî cuda, qanûnên xwe hene	Xudanê Gustîlan, Strana Cemed û Agir, Çerxa Demê
Fantaziya Nizim	Cîhana Bingehîn (Erd) an cîhaneke nas	Hêmanên efsûnî dikevin nav rastiyê, dibe ku veşartî an kêm bin	Dikare cihêreng be, pir caran kesanetir, kêmtir epîk	Cîhana bingehîn bi destwerdanên fantastîk	Harry Potter, Jiyana Nedîtbar a Addie LaRue
Fantaziya Bajarî	Bajarê modern (cîhana bingehîn)	Efsûn/serxwezayî di nav bajêr de veşartî ye an jî paralel dijî	Pir caran tarî, noir, thriller, razdar	Rastiya bajarî ya bi qatek fantastîk a veşartî	Dosyayên Dresden, Çemên Londonê, American Gods
Fantaziya Tarî	Cîhana xeyalî an cîhana bingehîn a guhertî	Efsûn/serxwezayî pir caran xeternak, xirabker, biha	Tarî, bêhêvî, tundûtûj, exlaqê nezelal	Cîhaneke dijwar ku tê de xirabî bi hêz e an jî serdest e	Strana Cemed û Agir, Şerê Poppy, The Black Company
Fantaziya Zanistî	Cîhanên xeyalî yên bi teknolojî an fezayê	Tevliheviya efsûnê û teknolojiyên pêşketî/ravekirinên (pseudo)zanistî	Dikare epîk, serpêhatî, an jî felsefî be	Qanûnên fizîkî yên naskirî bi hêmanên efsûnî an teknolojiyên spekulatîf re têne berfireh kirin	Şerên Stêrkan, Dune (bi hin awayan), Warhammer 40,000
Realîzma Efsûnî	Cîhana Bingehîn (pir caran hemdem)	Hêmanên efsûnî bê ravekirin û bi awayekî normal di nav jiyanê de ne	Pir caran wêjeyî, lîrîk, dikare rexneyî an felsefî be	Rastiya rojane bi bûyerên serxwezayî yên ku wekî normal têne pejirandin tê dewlemend kirin	Sed Sal Tenêtî, Mala Ruhanan, Zarokên Nîvêşevê

Beşa IV: Têkiliya Wêjeya Fantastîk bi Cureyên Din ên Wêjeyê re

Wêjeya fantastîk di valahiyekê de dernakeve holê; ew bi gelek cure û kevneşopiyên din ên wêjeyî re di nav têkiliyeke dînamîk û pir caran tevlihev de ye. Fêmkirina van têkiliyan ji bo têgihiştina kûrtir a cewher û pêşveçûna fantaziyê girîng e.

Wêjeya Fantastîk û Wêjeya Zanistî-Xeyalî (Science Fiction)

Wêjeya fantastîk û zanistî-xeyalî her du jî di bin sîwana mezin a “wêjeya spekulatîf” de cih digirin, ku tê de çîrok li derveyî sînorên realîzma hişk tevdigerin. Cudahiya bingehîn a ku pir caran di navbera wan de tê danîn, di çawaniya ravekirina hêmanên ne-realîst an spekulatîf de ye.³ Zanistî-xeyalî bi gelemperî hewl dide ku ji bo teknolojî, bûyer an cîhanên xwe yên xeyalî bingehek (pseudo)zanistî an mentiqî peyda bike, û pir caran li ser ekstrapolasyonên meylên zanistî an civakî yên heyî ava dibe.⁴⁴ Ew tiştên ku “mümkin” in (her çend di pratîkê de ne gengaz bin jî) vedikole.⁴⁵ Berevajî vê, fantazî bi gelemperî serî li efsûn, hêzên serxwezayî, an hebûnên mîtolojîk dide ku bêyî hewcedariya ravekirineke zanistî kar dikin; ew tiştên “ne mumkin” vedikole.⁴⁴

Lêbelê, sînor di navbera van her du cureyan de her gav ne zelal e û pir caran li hevûdu dixin. Wekî ku berê hate behs kirin, binecureya “fantaziya zanistî” rasterast li ser vê sînorê ye, ku hêmanên her du cureyan bi zanebûn li hev dixe.⁴⁴ Mînak, berhema Mary Shelley, Frankenstein (1818), dikare wekî mînakeke destpêkê ya ku li ser sînorê her du cureyan e were nîqaş kirin; her çend ew bi gelemperî wekî yek ji romanên zanistî-xeyalî yên yekem tê hesibandin jî, ew di heman demê de hêmanên Gotîk û fantastîk ên xurt jî dihewîne.

Wêjeya Fantastîk û Wêjeya Tirsê (Horror)

Têkiliya di navbera wêjeya fantastîk û wêjeya tirsê de jî nêzîk û tevlihev e. Gelek berhemên fantastîk, nemaze yên di binecureya fantaziya tarî de, hêmanên tirsê bi kar tînin da ku atmosferê biafirînin an jî bandora hestyarî xurt bikin.³ Her du cure jî pir caran bi serxwezayî, cinawir û nenas re mijûl dibin.⁴⁶

Cudahiya sereke dikare di armanc û balê de be. Wêjeya tirsê bi gelemperî armanc dike ku di xwendevan de hestên tirs, nefret, an fikaran çêbike; ew li ser afirandina hestek tehdîd û nerehetiyê disekine.⁴⁷ Ji aliyê din ve, wêjeya fantastîk dikare armancên berfirehtir hebe, wek avakirina cîhanên epîk, vekolîna mijarên felsefî, an jî pêşkêşkirina serpêhatiyên efsûnî. Wekî ku Mark A. Fabrizi destnîşan dike, dibe ku cûdahiyek bingehîn ev be ku “fantazî reva ji rastiyê pêşkêş dike; tirs katarsîsê pêşkêş dike”.⁴⁶ Her wiha, serkeftina estetîk a fantaziyê pir caran bi veqetandina ontolojîk ji cîhana me ve girêdayî ye, dema ku serkeftina tirsnak pir caran bi girêdaneke ontolojîk a xurt bi cîhana me re ve girêdayî ye, da ku xwendevan bawer bike ku tiştê tirsnak dikare bi rastî were serê wî.⁴⁶

Mînak, berhemên H.P. Lovecraft, bi afirîdên xwe yên kozmîk û mîtolojiyên kevnar, hem hêmanên fantazî (afirandina cîhan û panteonên tevlihev) hem jî yên tirsê (tirs û bêhêvîtiya li hember van hêzên nenas û bêpîvan) bi awayekî hostayî li hev dixin.

Wêjeya Fantastîk û Wêjeya Gotîk

Wêjeya Gotîk, ku di dawiya sedsala 18an û destpêka sedsala 19an de geş bû, dikare wekî yek ji pêşengên girîng ên wêjeya fantastîk a modern were dîtin.³ Gotîk bi karanîna mîhengên tarî û îzolekirî (wek kelehên kevnar, manastirên wêranbûyî), atmosfera razdar û tehdîtkar, û tevlîkirina hêmanên serxwezayî an jî yên ku wek serxwezayî xuya dikin, tê nasîn.⁶ Pir caran, di romanên Gotîk ên destpêkê de, hêmanên serxwezayî di dawiyê de bi awayekî mentiqî dihatin ravekirin (wek di berhemên Ann Radcliffe de), ku ev yek bi têgeha “ecêbmayî” ya Todorov re hevaheng e.⁴⁹ Lêbelê, tewra gava ku dihatin ravekirin jî, bandora van hêmanên serxwezayî li ser karakter û xwendevanan girîng bû.

Wêjeya Gotîk gelek motîf û teknîkên ku paşê di fantaziyê de bi berfirehî hatin bikar anîn, pêşxist, wekî karanîna sembolîzmê, vekolîna aliyên tarî yên psîkolojiya mirovî, û afirandina hestek tirs û nediyariyê. Ew dikare wekî pirek di navbera realîzma serdema Ronakbîriyê û fantaziya eşkere ya serdema Romantîzm û paşê de were dîtin.⁴⁹ Mînak, romana Bram Stoker, Dracula (1897), hem berhemeke Gotîk a klasîk e hem jî bandorek mezin û mayînde li ser binecureya fantaziya vampîran kiriye.

Wêjeya Fantastîk û Çîrokên Gelêrî/Periyan

Çîrokên gelêrî û çîrokên periyan yek ji kevintirîn û bingehîntirîn formên vegotina fantastîk in û ji bo wêjeya fantastîk a modern çavkaniyeke bêdawî ya îlham û materyalê pêk tînin.¹⁹ Gelek motîf, karakterên arketîpîk (wek sêrbaza bed, prensesa bedew, lehengê wêrek), û avahiyên çîrokî yên ku di fantaziyê de têne dîtin, kokên xwe di van kevneşopiyên devkî û nivîskî de ne. Hem fantazî û hem jî çîrokên periyan hêmanên ecêbmayîn, efsûn, veguherîn, û reva ji sînorên cîhana rojane dihewînin.⁵⁰ Madame d’Aulnoy di sedsala 17an de têgeha “conte de fée” (çîroka periyan) îcad kir, û bi vî awayî van çîrokan ji yên ku hêmanên ecêb tê de tune ne, cuda kir.¹⁹

Gelek nivîskarên fantaziyê yên modern rasterast ji çîrokên periyan sûd wergirtine, wan ji nû ve şîrove kirine, berfireh kirine, an jî parodî kirine. Mînak, berhemên Angela Carter (wek The Bloody Chamber) bi awayekî rexneyî û femînîst çîrokên periyan ên klasîk ji nû ve dinivîsin. Neil Gaiman di romana xwe ya Stardust de bi awayekî eşkere serî li kevneşopiya çîrokên periyan dide.

Bandora Mîtolojiyê li ser Wêjeya Fantastîk

Mîtolojî – çi ya Yewnanî, Norwêcî, Keltî, Misrî, an jî ji çandên din ên cîhanê be – ji bo wêjeya fantastîk çavkaniyeke bingehîn a îlhamê ye.¹ Mîtolojî ji fantaziyê re panteonên xwedayan û xwedawendan, lehengên efsanewî, afirîdên mîstîk, û qalibên çîrokî yên arketîpîk (wek lêgerîna leheng, şerê di navbera nîzam û kaosê de) peyda dike.¹⁵ J.R.R. Tolkien, yek ji bavên fantaziya modern, bi awayekî berfireh ji mîtolojiyên Bakurê Ewropayê (bi taybetî Norwêcî û Fînî) û ji eposa Anglo-Saksonî ya Beowulf sûd wergirtiye di afirandina cîhana xwe ya Navîn-erdê de.⁵¹

Gelek nivîskarên fantaziyê yên hemdem jî bi awayekî rasterast an ne-rasterast serî li mîtolojiyê didin. Mînak, rêzeya Percy Jackson & the Olympians ya Rick Riordan bi tevahî li ser mîtolojiya Yewnanî ya ku di cîhana modern de ji nû ve zindî dibe, ava bûye.³⁰ Neil Gaiman di American Gods de xwedayên kevnar ên ji mîtolojiyên cihêreng tîne Amerîkaya hemdem û li ser têkoşîna wan a ji bo mayînê dinivîse.⁵¹

Têkiliya wêjeya fantastîk bi van cure û kevneşopiyên din re ne tenê yekalî ye, ku tê de fantazî tenê ji wan deyn dike. Belkî, pêwendiyek dînamîk û du-alî heye. Fantazî ne tenê motîfan ji mîtolojî an Gotîkê digire, lê di heman demê de van motîfan ji nû ve şîrove dike, wan ji nû ve di çarçoveyê de bi cih dike, û carinan jî wan dixeribîne an jî parodî dike. Ev pêvajoya ji nû ve şîrovekirinê dikare têgihiştina me ya li ser cureyên “dayik” jî biguherîne û kûrtir bike. Mînak, dîtina ka fantaziyek çawa motîfeke Gotîk bikar tîne, dibe ku me bike ku em vegerin û li wateya wê motîfê di çarçoveya Gotîk a orîjînal de ji nû ve bipirsin. Wekî din, populerbûna fantaziyê dikare eleqeyê li ser van cureyên kevntir ji nû ve zindî bike. Ji ber vê yekê, têkilî ne tenê deynkirin e, lê diyalogek berdewam e ku tê de her du alî dikarin hevdu dewlemend bikin û biguherînin. Ev “bandora berevajî” ya fantaziyê li ser kevneşopiyên ku jê sûd wergirtiye, xalek girîng e ku cihêrengî û zindîbûna vê qada wêjeyî nîşan dide.

Beşa V: Analîza Tematîk û Çandî ya Wêjeya Fantastîk

Wêjeya fantastîk ne tenê ji bo şahî û heyecanê ye; ew di heman demê de qadeke dewlemend e ji bo vekolîna mijarên kûr ên mirovahiyê û nirxên çandî. Bi rêya hêmanên xwe yên xeyalî û cîhanên alternatîf, ew dikare neynikê li rastiya me bigire û perspektîfên nû pêşkêş bike.

Avakirina Cîhanê (World-building)

Avakirina cîhanê yek ji hêmanên herî krîtîk û balkêş ên wêjeya fantastîk e, nemaze di binecureya fantaziya bilind de.⁵² Ew ne tenê afirandina mîhengeke fizîkî ye, lê belê pêvajoyeke tevlihev e ku tê de nivîskar dîrok, erdnîgarî, çand, ziman, sîstemên efsûnê, qanûnên xwezayî, civakên cihêreng, û carinan jî tevahiya kozmolojiyekê ji bo cîhana xwe ya xeyalî diafirîne.¹⁷ Armanc ew e ku bingeheke pêbawer û hevgirtî were damezrandin ku xwendevan karibe tê de biherike û bûyerên çîrokê wekî “rast” di nav wê çarçoveyê de qebûl bike.¹⁷

J.R.R. Tolkien, bi afirandina Navîn-erdê (Middle-earth), wekî hostayê herî mezin ê avakirina cîhanê tê dîtin.⁵² Wî ne tenê erdnîgarî û dîrokeke berfireh ji bo cîhana xwe çêkir, lê di heman demê de zimanên tevahî (wek Quenya û Sindarin), mîtolojî, û nîjadên cihêreng ên bi çand û kevneşopiyên xwe yên taybet afirandin. Nivîskarên din ên wekî Robert Jordan (bi cîhana Çerxa Demê) û George R.R. Martin (bi Westeros û Essos di Strana Cemed û Agir de) jî di vî warî de hostatiyeke mezin nîşan dane.⁵² Avakirina cîhanê ya serkeftî kûrahiyekê dide çîrokê û dihêle ku xwendevan bi tevahî têkeve nav cîhana fantastîk.

Reva ji Rastiyê (Escapism) û Rexneya Civakî (Social Critique)

Wêjeya fantastîk pir caran wekî “wêjeya reva ji rastiyê” (escapist literature) tê binavkirin, ku tê de xwendevan ji pirsgirêk û aloziyên jiyana rojane dûr dikevin û dikevin nav cîhanên efsûnî û serpêhatiyên heyecan.⁵⁴ Ev taybetmendî yek ji sedemên sereke yên populerbûna fantaziyê ye. Lêbelê, têgeha “reva ji rastiyê” her gav ne xwedî wateyeke neyînî ye. Wekî ku Tolkien bi xwe jî argûman kiriye, rev dikare bibe reaksiyoneke maqûl li hember rastiyên dijwar û bêzar.⁵⁴ Wekî din, cîhana duyemîn a ku di fantaziyê de tê afirandin dikare bibe navgînek ji bo têgihiştin û li ber xwe dana tiştên ku em di cîhana xwe ya bingehîn de dixwazin jê birevin.⁵⁴

Digel vê yekê, fantazî dikare bibe amûreke bi hêz ji bo rexneya civakî û siyasî. Bi dûrxistina xwendevan ji rastiya wan a yekser û nas, fantazî dikare perspektîfek nû û “ewletir” pêşkêş bike ji bo vekolîna mijarên dijwar, tabû, an jî yên ku di civaka heyî de bi awayekî vekirî nayên nîqaş kirin. Cîhana fantastîk dikare wekî “qadeke bêalî” bixebite ¹⁷, ku tê de nivîskar dikare bi awayekî alegorîk an sembolîk rexneyê li ser newekheviyên civakî, gendeliya siyasî, zordestî, an jî pirsgirêkên hawirdorê bike.⁴² Mînak, romana George Orwell, Animal Farm, her çend bi gelemperî wekî alegoriyeke siyasî tê dîtin, hêmanên fantastîk (heywanên ku diaxivin û civakekê ava dikin) bi kar tîne da ku rexneyeke tund li ser totalîtarîzmê bike. Di vê wateyê de, “reva ji rastiyê” ne armanca dawîn e, lê dibe ku bibe stratejiyek ji bo gihandina rexneya civakî bi awayekî bibandortir. Fantazî dikare xwendevanan teşwîq bike ku li ser îdeolojiyên civakî yên hemdem bi rexneyî bifikirin û normên pejirandî bipirsin.⁵⁴

Sembolîzm û Alegorî di Wêjeya Fantastîk de

Xwezaya wêjeya fantastîk, bi hêmanên xwe yên ne-realîst û cîhanên xeyalî, wê ji bo bikaranîna sembolîzm û alegoriyê pir guncan dike.⁵⁶ Hêmanên efsûnî, afirîdên mîtolojîk, tiştên efsûnî, û tewra mîhengên fantastîk bi xwe jî dikarin bibin hilgirên wateyên kûrtir û sembolîk, ku têgehên razber, rastiyên psîkolojîk, an jî peyamên exlaqî û felsefî temsîl dikin.

Alegorî, ku tê de tevahiya çîrokê an beşên mezin jê wekî metaforeke berfireh ji bo rastiyeke din kar dike, di dîroka fantaziyê de xwedî cihekî girîng e. Mînak, The Faerie Queene (1590-1596) ya Edmund Spenser alegoriyeke tevlihev e ku hem kesayetên dîrokî (wek Qralîçe Elizabeth I) hem jî fezîletên exlaqî (wek pîrozî, pakî, û rastî) temsîl dike.⁵⁶ Rêzeya Kronîkên Narnyayê ya C.S. Lewis ji hêla gelek rexnegiran ve wekî alegoriyeke Xiristiyanî tê şîrove kirin, ku tê de şêr Aslan fîgurekî Mesîhî temsîl dike.⁵⁶ Lêbelê, ne hemû berhemên fantastîk bi eşkereyî alegorîk in. Gelek nivîskarên fantaziyê, wek Tolkien, li dijî şîrovekirina berhemên xwe wekî alegoriyên hişk derketine, û tercîh kirine ku xwendevan wateyên xwe yên kesane ji çîrokan derxînin. Tevî vê yekê, hêza sembolîk a fantaziyê nayê înkar kirin.

Bandora Çandî û Civakî ya Wêjeya Fantastîk

Wêjeya fantastîk xwedî potansiyeleke mezin e ku bandorê li ser çand û civakê bike.² Ew dikare têgihiştina me ya li ser mîtolojiyê, dîrokê, exlaqê, û xwezaya mirovahiyê şekil bide. Bi afirandina cîhanên alternatîf û pêşkêşkirina perspektîfên nû, fantazî dikare norm û nirxên heyî bipirse û xwendevanan teşwîq bike ku li ser cîhana xwe ji nû ve bifikirin.

Fantazî dikare bibe navgînek ji bo çandekê ku têkoşîn û serfiraziyên xwe pêvajoyê bike û nasnameya xwe ya kolektîf vebikole.² Wekî ku di lêkolîna li ser fantaziya Victorian de tê destnîşan kirin, ev cure dikare “bîra çandî” bikar bîne da ku têkiliyek di navbera paşeroj û niha de çêbike û di lêgerîna nasnameyê de alîkariyê bike.² Jack Zipes argûman dike ku fantazî ne ji bo telafîkirina jiyanên bêzar e, lê ji bo “nûjenkirina giyanî” û fikirîna li ser alternatîfên ji rastiyên me yên dijwar re pêwîst e; ew dikare bibe amûrek ji bo “berxwedanê”.⁵⁸

Her wiha, populerbûna berhemên fantaziyê yên wekî Harry Potter, Xudanê Gustîlan, û Game of Thrones bandorek mezin li ser çanda populer kiriye, ji fîlm û rêzefîlman bigire heya lîstikên vîdyoyê û bazirganiyê. Van berheman ne tenê şahiyê pêşkêş dikin, lê di heman demê de dibin beşek ji diyaloga çandî ya hevpar û carinan jî bandorê li ser ziman û têgihiştina me ya cîhanê dikin.

Beşa VI: Rewşa Wêjeya Fantastîk di Bazara Hemdem de: Statîstîk û Meyl

Wêjeya fantastîk di sedsala 21an de ne tenê wekî celebeke wêjeyî ya girîng dimîne, lê di heman demê de di bazara pirtûkan a global de jî xwedî cihekî berbiçav e. Têgihiştina meylên bazarê, statîstîkên firotinê, û demografiya xwendevanan ji bo nirxandina rewşa heyî û pêşeroja potansiyel a fantaziyê girîng e.

Mezinahiya Bazara Global a Pirtûkên Fantastîk

Bazara pirtûkên çîrokî (fiction) bi giştî xwedî qebareke mezin e, û fantazî beşek girîng û geşbûyî ya vê bazarê pêk tîne. Li gorî raporan, bazara global a pirtûkan (tevî weşangeriya bazirganî û perwerdehiyê) di sala 2022an de bi qasî 150-160 mîlyar dolar hate nirxandin.⁵⁹ Çîrok bi gelemperî %20-30ê dahata weşangeriya bazirganî pêk tîne.⁵⁹ Raporeke ji Adara 2025an destnîşan dike ku bazara pirtûkên çîrokî tê pêşbînîkirin ku ji 11.16 mîlyar dolar di 2024an de bibe 11.38 mîlyar dolar di 2025an de, bi rêjeyeke mezinbûna salane ya hevedudanî (CAGR) ya %2.0. Tê payîn ku ev bazar heya 2029an bigihîje 12.09 mîlyar dolar, bi CAGR ya %1.5.⁶⁰

Di sala 2024an de, dahatên ji firotina pirtûkên çîrokî li gelek herêman zêde bûn, û bi taybetî romanên romantîk û sernavên fantazî performanseke baş nîşan dan.⁶¹ Li gorî daneyên GfK Entertainment û NielsenIQ BookData, 16 ji 18 herêmên analîzkirî di dahatên çîrokê de mezinbûneke girîng tomar kirin, ku Hindistan (%+30.7), Meksîka (%+20.7), û Brezîlya (%+16.4) di rêzên pêşîn de bûn.⁶¹

Statîstîkên Firotinê yên Cureyên Fantastîk

Di nav cureya fantaziyê de, hin binecure ji yên din populertir in. Li gorî daneyên firotina ebookan ji sala 2018an ⁶²:

Fantaziya Paranormal & Bajarî: Zêdetirî 11 mîlyon yekîneyên firotî, ku ev yek wê dike binecureya herî zêde firotî, hema hema bi faktoreke 2 li gorî ya duyemîn.
Fantaziya Epîk: Nêzîkî 6.5 mîlyon yekîneyên firotî.
Şûr & Sêrbazî (Sword & Sorcery): 4 mîlyon yekîneyên firotî.
Fantaziya Gihîştinê (Coming of Age): 3.5 mîlyon yekîneyên firotî.
Fantaziya Romantîk: 3 mîlyon yekîneyên firotî.

Meyleke nû û girîng derketina cureya “romantasy” e, ku tevliheviya romantîk û fantaziyê ye. Ev cure, bi taybetî bi bandora platforma TikTok (BookTok), mezinbûneke berbiçav nîşan dide, nemaze di nav xwendevanên ciwan ên di navbera 13 û 34 salî de.⁶³ Zanistî-xeyalî û fantazî di heman demê de gihîştine hejmara xwe ya herî bilind a hefteyî ya No. 1ên lîsteyên firotinê yên giştî ji destpêka tomarkirinê ve, ku populerbûna wan a domdar nîşan dide.⁶³

Demografiya Xwendevanên Fantastîkê

Daneyên demografîk nîşan didin ku jin li hemû herêman para mezintir a kirîna pirtûkan pêk tînin, û girîngiya wan li Keyaniya Yekbûyî, Fransa û Brezîlyayê zêde dibe.⁶³ Wêjeya fantazî bi taybetî ji bo xwendevanên ciwan (teenage) cazîb e. Ev koma temenî, ku di serdemeke pêşveçûnê ya krîtîk de ye û bi pirsgirêkên nasname, stres û hestên tevlihev re rû bi rû ye, fantaziyê wekî stargehekê dibîne ku tê de dikare van pirsgirêkan bi awayekî ne-rasterast bikole.¹² Lêkolînên li ser nivîskarên SFF (Zanistî-Xeyalî û Fantazî) di kovara Locus de nîşan didin ku di nav nivîskarên fantaziyê de, jin bi qasî %49.8 in, ku hema hema nîvê nivîskaran pêk tînin.⁶⁵

Zêdebûna populerbûna “romantasy” û serdestiya nivîskarên jin di lîsteyên bestselleran de ⁶³ dibe ku guherînek girîng di nav cureya fantaziyê de nîşan bide. Ev ne tenê meyleke bazarê ye, lê dibe ku bandorê li ser mijar, şêwaz û perspektîfên ku di nav fantaziyê de serdest dibin jî bike. Bi kevneşopî, fantaziya epîk a ku ji hêla mêran ve hatî nivîsandin (mînak, Tolkien) serdest bû. Meylên heyî dibe ku nîşan bidin ku daxwazek zêde ji bo çîrokên ku têkiliyên nav-kesane û pêşveçûna hestyarî bi qasî avakirina cîhanê û serpêhatiyên epîk girîng dibînin, heye. Ev ne tenê li ser firotanê ye, lê dikare bandorê li ser ka çi wekî “fantaziya girîng” tê hesibandin û çi di akademiyê de tê lêkolîn kirin jî bike.

Her çend firotina pirtûkên çapkirî hîn jî xurt e, formatên dîjîtal, nemaze pirtûkên dengî (audiobooks), mezinbûneke bilez nîşan didin. Pirtûkên dengî di nav deh salên dawî de mezinbûneke salane ya du-reqemî tomar kirine.⁵⁹ Bazara global a pirtûkên dengî di sala 2021an de gihîştibû nêzîkî 4.8 mîlyar dolarî.⁵⁹

Tabloya 2: Statîstîkên Hilbijartî yên Bazara Wêjeya Fantastîk

Kategorî	Dane / Statîstîk	Çavkanî
Mezinbûna Bazara Pirtûkên Çîrokî (Global)	Ji $11.16bn (2024) ber $11.38bn (2025); Pêşbînî $12.09bn (2029)	⁶⁰
CAGR ya Bazara Pirtûkên Çîrokî	%2.0 (2024-2025); %1.5 (pêşbînî heya 2029)	⁶⁰
Para Çîrokê di Dahata Weşangeriya Bazirganî de	Nêzîkî %20-30	⁵⁹
Binecureya Fantaziyê ya Herî Firotî (Ebook)	Fantaziya Paranormal & Bajarî (>11 mîlyon yekîne)	⁶²
Mezinbûna “Romantasy”	Zêdebûneke berbiçav, nemaze di nav xwendevanên 13-34 salî de (bi bandora BookTok)	⁶³
Para Jinan di Kirîna Pirtûkan de	Para mezintir li hemû herêman	⁶³
Para Nivîskarên Jin di Fantaziyê de (Locus)	Nêzîkî %49.8	⁶⁵
Mezinbûna Bazara Pirtûkên Dengî (Global)	Nêzîkî $4.8bn (2021); mezinbûna du-reqemî ya salane	⁵⁹
Herêmên bi Mezinbûna Herî Zêde (Çîrok, 2024)	Hindistan (%+30.7), Meksîka (%+20.7), Brezîlya (%+16.4)	⁶¹

Ev tablo wêneyek konkret a rewşa aborî û populerbûna wêjeya fantastîk di bazara heyî de pêşkêş dike û argumanên li ser girîngiya çandî ya fantaziyê bi daneyên hejmarî piştgirî dike.

Kovarên Akademîk ên li ser Fantastîkê

Qada lêkolînên akademîk ên li ser wêjeya fantastîk jî bi rêya kovarên pispor pêş dikeve. Du ji van kovarên girîng ev in:

Journal of the Fantastic in the Arts (JFA): Ev kovareke navdîsîplînî ye ku ji sala 1988an vir ve ji hêla Komeleya Navneteweyî ya ji bo Fantastîk di Hunerê de (IAFA) ve tê weşandin. JFA gotarên li ser hemû aliyên fantastîkê di wêjeya cîhanê, huner, drama, fîlm û medyaya populer de dihewîne û ji bo pêşniyarên gotaran nîqaşek kûrtir ji pêşkêşiyek konferansê û serweriya li ser zanyariya heyî ya li ser mijarê hewce dike. Dirêjahiya gotaran bi gelemperî di navbera 3,500 û 9,000 peyvan de ye.⁶⁶
Mythlore: Ev kovareke akademîk a peer-reviewed e ku ji hêla Civata Mîtopoeîk ve tê weşandin û bi taybetî balê dikişîne ser berhemên J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis, Charles Williams, û cureyên mît û fantaziyê. Mythlore di sala 1969an de ji hêla Glen GoodKnight ve hat damezrandin û ji fanzînekê veguheriye kovareke akademîk a rêzdar.⁶⁹

Hebûna van kovaran û yên din nîşan dide ku wêjeya fantastîk wekî qadeke lêkolînê ya akademîk a cidî û berfireh tê dîtin.

Encamname

Wêjeya fantastîk, bi dîroka xwe ya kûr û cihêrengiya xwe ya berfireh, wekî yek ji cureyên herî girîng û bibandor ên wêjeya cîhanê derdikeve pêş. Ji pênaseyên teorîk ên ku hewl didin cewhera “fantastîk”ê bigirin, wek nêrîna Todorov a li ser “dudiliyê” û têgehên “ecêbmayî” û “spehîtî” ³, heya pênaseyên Caillois û Jackson ku balê dikişînin ser şikandina nîzama rastiyê û îfadeya nerehetiya çandî ⁷, diyar dibe ku fantastîk ne tenê komeke hêmanên serxwezayî ye, lê belê tecrubeyeke wêjeyî ya tevlihev e ku têkiliya xwendevan bi metnê re dixe navendê. Têgehên wekî “fantasmatic”a Barthes ¹³, mîtopoeîa û cîhana duyemîn a Tolkien ¹⁵ jî aliyên cihêreng ên vê dewlemendiyê ronî dikin.

Pêşveçûna dîrokî ya fantaziyê, ji mîtolojiyên kevnar û romansên serdema navîn ¹, heya berhemên Gotîk û Romantîk ¹⁹, û gihîştina “Serdema Zêrîn” a bi Tolkien û Lewis re ¹, û herikîna wê ya bi hêz di serdema hemdem de, ne tenê guherînên di şêwaz û mijaran de, lê di heman demê de guherînên di têgihiştina mirovahiyê ya li ser rastî û xeyalê jî nîşan dide. Cihêrengiya binecureyan, ji fantaziya bilind a epîk heya fantaziya nizim a ku di cîhana me de ye, ji fantaziya bajarî ya tarî heya realîzma efsûnî ya lîrîk, û ji fantaziya tarî ya bêhêvî heya fantaziya zanistî ya spekulatîf, berfirehiya vê qadê û kapasîteya wê ya ji bo vegotina çîrokên cihêreng nîşan dide.

Têkiliya wêjeya fantastîk bi cureyên din ên wekî zanistî-xeyalî, tirs, Gotîk, û çîrokên gelêrî re ne tenê yekalî ye; ew diyalogeke berdewam e ku tê de fantazî hem deyn dike hem jî ji nû ve şîrove dike û bandorê li ser kevneşopiyên din dike. Ji hêla tematîk û çandî ve, fantazî bi rêya avakirina cîhanê, bikaranîna sembolîzm û alegoriyê, û vekolîna têkiliya di navbera reva ji rastiyê û rexneya civakî de, dibe amûreke bi hêz ji bo lêpirsîna nasname, exlaq û pirsgirêkên civakî.²

Li gorî meylên heyî yên bazarê, populerbûna fantaziyê, nemaze di nav xwendevanên ciwan û bi derketina formên hîbrîd ên wekî “romantasy” ⁶³, berdewam dike. Rola platformên dîjîtal û formatên nû yên wekî pirtûkên dengî jî di berfirehkirina gihîştina fantaziyê de girîng e.⁵⁹ Pêşeroja wêjeya fantastîk dibe ku bi zêdeperedana “hîbrîdîbûnê” were taybetmendîkirin – ne tenê hîbrîdîbûna cureyan, lê di heman demê de hîbrîdîbûna awayên vegotinê (wek çîrokbêjiya înteraktîf ⁵⁹) û hîbrîdîbûna bandorên çandî (bi gerdûnîbûnê re). Ev dikare bibe sedema pênaseyên hîn şilûîtir ên “fantastîk”ê û derketina formên nû yên vegotinê ku sînorên kevneşopî yên cureyan derbas dikin. Têgeha López-Varela ya li ser “derketina perspektîfên hîbrîd û fantastîk” û “cîhana wekî komek pergalên vekirî yên herêmî yên bi sînorên permeable” ⁵⁸ vê fikrê piştgirî dike.

Ji bo lêkolînên pêşerojê, çend qadên potansiyel hene. Lêkolînên kûrtir li ser wêjeya fantastîk a ne-Rojava û kevneşopiyên fantastîk ên ji çandên cihêreng dikarin têgihiştina me ya li ser gerdûnîbûn û cihêrengiya vê cureyê dewlemendtir bikin. Bandora teknolojiyên nû, wekî îstîxbarata çêkirî (AI), li ser afirandin, weşandin û vexwarina wêjeya fantastîk mijareke din a girîng e. Her wiha, analîzên berfirehtir ên li ser demografiya xwendevanên fantaziyê û bandora wan a li ser pêşveçûna cureyê, nemaze di warê temsîliyet û cihêrengiyê de, dikarin sûdmend bin. Di dawiyê de, lêkolînên ku li ser têkiliya di navbera fantazî û pirsgirêkên hemdem ên wekî guherîna avhewa, krîzên siyasî, û teknolojiyên nû disekinin, dikarin rola fantaziyê wekî amûreke ji bo têgihiştin û rexnekirina cîhana me hîn zelaltir bikin.

Çavkanî

³ Fantastique – Wikipedia
⁴ fantastic, the – Oxford Reference
⁵ A Janus View of Reality in Todorov’s Theory of the Fantastic – PhilArchive
⁶ The Theoretical Framework of the Uncanny in Gothic Narrative – Journal of Social Sciences and Education Research
⁷ Gogol, Theory and the Fantastic – Weird Fiction Review
¹³ The Barthes Fantastic: Literature, Criticism, and the Practice of Language – University of Chicago Press
²⁴ High fantasy – Wikipedia
²³ High Fantasy: 9 Examples of High Fantasy – MasterClass
²⁷ Low fantasy – Wikipedia
²⁸ High Fantasy vs. Low Fantasy: What’s the Difference? – Scribophile
³¹ What is Urban Fantasy? The Ultimate Guide to the Genre – Jericho Writers
³³ Urban Fantasy Subgenres: The Ultimate Guide (+ Examples) – Author Level Up
³⁴ What is Dark Fantasy? Your Guide to Literary Devastation – Dabble Writer
³⁵ What we mean when we talk about Dark Fantasy. – Reddit
³⁷ Science Fantasy: What It is and How to Write It – Campfire
⁴¹ What do you define as Science Fantasy? – Reddit
⁴² Magical Realism: What is it and How To Write It (With Examples) – Reedsy
¹⁹ History of fantasy – Wikipedia
¹ The Origins of Fantasy Literature: A History of the Genre – Alpha Book Publisher
²¹ Timeline of major fantasy novels/series – Reddit
²² A Brief History of the Fantasy Genre – Jane Friedman
⁵² Empires Rise: An Approach to Worldbuilding in Modern Fantasy Fiction – Liberty University Scholars Crossing
⁵³ Worldbuilding in Literature – A Forum of Ice and Fire
¹⁵ Mythopoeia – Wikipedia
¹⁶ Fantasy Sub-Genre Guide – Mythopoeia Fantasy – Wattpad
¹⁸ (PDF) Secondary World in Fantasy Tradition after J. K. Rowling – ResearchGate
¹⁷ The Secondary World – Content In Fantasy
⁵⁴ Escapist fiction – Wikipedia
⁵⁵ The Validity of Escapism – PSYCHOPOMP.COM
⁵⁶ What Is Allegory? Definition and Examples from Literature – Scribophile
⁵⁷ What is an Allegory? Allegory Definition & Powerful Examples in Literature – Spines
¹² Freud on the Uncanny: A Tale of Two Theories – PhilPapers
¹¹ What is the Uncanny? | | Definition & Examples – College of Liberal Arts | Oregon State University
¹⁴ How to Become What One Is: Roland Barthes’s Final Fantasy – Edinburgh University Press
¹³ The Barthes Fantastic: Literature, Criticism, and the Practice of Language, Lurz – University of Chicago Press Books
⁹ PD6 – Phantom Drift
⁸ Quote by Roger Caillois: “The fantastic is always a break in the acknowle…” – Goodreads
⁷¹ Fantasy: The Literature of Subversion (New Accents) – Amazon
¹⁰ Fantasy, the literature of subversion (New accents): Jackson, Rosemary – Amazon
⁴⁰ “Towards a Definition of Science Fantasy” by Carl D. Malmgren – ScholarWorks@UNO
³⁸ A Guide to Sub-Genres in Fantasy and Science Fiction – The Editorial Department, LLC
⁴⁴ Science Fiction vs. Fantasy: How Are Science Fiction and Fantasy Distinct? – MasterClass
⁴⁵ What’s the difference between science fiction and fantasy? – Gotham Writers Workshop
⁴⁶ Introduction in: Horror Literature and Dark Fantasy – Brill
⁴⁷ Terror Or Horror: A Critical Analysis Of The Effects Of Transition In Horror On The Characters In The Selected Novels – Journal of Positive School Psychology
⁴⁸ Making Strange: Teaching 19th-Century Gothic and Fantastic Literature – Oxford Academic
⁴⁹ Defining the Gothic: from Tolkien to Todorovian Ambiguity – Home For Fiction – Blog
²⁰ THE ROLE OF MYTHOLOGY IN MODERN FANTASY LITERATURE – intereuroconf.com
⁵¹ Integrating Folklore and Myth into Sci-Fi and Fantasy – Myers Fiction
⁵⁰ Fairy Tales and Their Role in Literature – GRN Journal
⁶⁰ Comprehensive Analysis of the Fiction Books Market 2025-2034: Growth Rates, Trends, and Future Opportunities – The Business Research Company
⁶¹ International Book Markets 2024: Strong fiction and rising prices counter declining non-fiction sales – NIQ
⁶³ Nielsen BookScan Report: Key insights 2024 – Chytomo
⁵⁹ Fiction Book Sales Statistics (2025): A Writer’s Guide – From Whispers to Roars
⁶⁴ The Role of Fantasy Literature in Providing Psychological Escapism and its Impact on Teenage Readers’ Mental Health in Sri Lanka – IJISRT
⁶⁵ Who Is Getting Published In 2022 – A Demographic Analysis Of SFF Authors In Locus Magazine. : r/Fantasy – Reddit
⁶² SFFMP 191: Most Popular Science Fiction and Fantasy Sub-Genres and Analyzing Data Guy’s SWFA Slides – Marketing SFF
³⁰ Top 10 Most Popular Fantasy Genres – ISBNDB Blog
⁷² S.C. Fredricks- Problems of Fantasy – DePauw University
⁵⁸ Introduction to New Studies on the Fantastic in Literature – Purdue e-Pubs
² Cultural Memory and the Search for Identity in Victorian Fantasy Fiction – Murray State’s Digital Commons
⁷³ Looking for academic sources of fantasy being taken seriously – Reddit
⁷⁴ Familiarity with the Literary Canon – American Board
⁶⁶ Journal of the Fantastic in the Arts
⁶⁷ Journal – International Association for the Fantastic in the Arts
⁶⁹ Mythlore: A Journal of J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis, Charles Williams, and Mythopoeic Literature – SWOSU Digital Commons
⁷⁰ Mythlore – Wikipedia
⁶⁸ For Authors – Submissions | Journal of the Fantastic in the Arts
⁷⁵ Submissions – The Fantastic Other
³⁶ The Best (and Darkest) Dark Fantasy Novels – Word & Sorcery
³⁴ What is Dark Fantasy? Your Guide to Literary Devastation – Dabble
³² (PDF) Urban Fantasy: A Literature of the Unseen – ResearchGate
⁷⁶ The Rise of Urban Fantasy – Fantasy Faction
²⁶ What is High Fantasy? Exploring the High Fantasy Genre, Differences, and More – Spines
²⁵ High Fantasy and its Major Subgenres – B.K. Bass, Author and Editor
²⁹ Low Fantasy and its Major Subgenres – B.K. Bass, Author and Editor
⁷⁷ Low Fantasy Subgenres – Fantasy Faction
⁴³ (PDF) Magic Realism and Fantastic in Contemporary Literature – ResearchGate
⁷⁸ A COMPARATIVE STUDY ON FANTASY AND MAGICAL REALISM FICTION – IJNRD
⁵ A Janus View of Reality in Todorov’s Theory of the Fantastic – PhilArchive ⁵
⁷ Gogol, Theory and the Fantastic – Weird Fiction Review ⁷
²⁴ High fantasy – Wikipedia ²³
²⁸ High Fantasy vs. Low Fantasy: What’s the Difference? – Scribophile ²⁸
³¹ What is Urban Fantasy? The Ultimate Guide to the Genre – Jericho Writers ³¹
³⁴ What is Dark Fantasy? Your Guide to Literary Devastation – Dabble Writer ³⁴
⁷⁹ Science Fantasy: What It is and How to Write It – Campfire ³⁷ – Note: ⁷⁹ in original outline was based on ³⁷, which had limited info. Expanded with ³⁸ for better coverage.
⁴² Magical Realism: What is it and How To Write It (With Examples) – Reedsy ⁴²
¹² The Theoretical Framework of the Uncanny in Gothic Narrative – Journal of Social Sciences and Education Research & Freud on the Uncanny: A Tale of Two Theories – PhilPapers ⁶
¹⁴ How to Become What One Is: Roland Barthes’s Final Fantasy – Edinburgh University Press & The Barthes Fantastic: Literature, Criticism, and the Practice of Language – University of Chicago Press ¹³
⁹ PD6 – Phantom Drift & Quote by Roger Caillois – Goodreads ⁸
¹⁰ Fantasy, the literature of subversion (New accents): Jackson, Rosemary – Amazon ¹⁰
¹⁹ History of fantasy – Wikipedia & The Origins of Fantasy Literature: A History of the Genre – Alpha Book Publisher ¹
⁵² Empires Rise: An Approach to Worldbuilding in Modern Fantasy Fiction – Liberty University Scholars Crossing & Worldbuilding in Literature – A Forum of Ice and Fire ⁵²
¹⁵ Mythopoeia – Wikipedia & Fantasy Sub-Genre Guide – Mythopoeia Fantasy – Wattpad ¹⁵
¹⁷ (PDF) Secondary World in Fantasy Tradition after J. K. Rowling – ResearchGate & The Secondary World – Content In Fantasy ¹⁷
⁵⁴ Escapist fiction – Wikipedia & The Validity of Escapism – PSYCHOPOMP.COM ⁵⁴
⁵⁶ What Is Allegory? Definition and Examples from Literature – Scribophile & What is an Allegory? Allegory Definition & Powerful Examples in Literature – Spines ⁵⁶
⁶⁹ “Towards a Definition of Science Fantasy” by Carl D. Malmgren – ScholarWorks@UNO & A Guide to Sub-Genres in Fantasy and Science Fiction – The Editorial Department, LLC ³⁸
³⁹ “Towards a Definition of Science Fantasy” by Carl D. Malmgren – ScholarWorks@UNO ⁴⁰
⁴⁴ Science Fiction vs. Fantasy: How Are Science Fiction and Fantasy Distinct? – MasterClass & What’s the difference between science fiction and fantasy? – Gotham Writers Workshop ⁴⁴
⁴⁶ Introduction in: Horror Literature and Dark Fantasy – Brill & Terror Or Horror: A Critical Analysis Of The Effects Of Transition In Horror On The Characters In The Selected Novels – Journal of Positive School Psychology ⁴⁶
⁴⁸ Making Strange: Teaching 19th-Century Gothic and Fantastic Literature – Oxford Academic & Defining the Gothic: from Tolkien to Todorovian Ambiguity – Home For Fiction – Blog ⁴⁸
⁵¹ THE ROLE OF MYTHOLOGY IN MODERN FANTASY LITERATURE – intereuroconf.com & Integrating Folklore and Myth into Sci-Fi and Fantasy – Myers Fiction ²⁰
⁵⁰ Fairy Tales and Their Role in Literature – GRN Journal ⁵⁰
⁶⁰ Comprehensive Analysis of the Fiction Books Market 2025-2034: Growth Rates, Trends, and Future Opportunities – The Business Research Company ⁶⁰
⁶¹ International Book Markets 2024: Strong fiction and rising prices counter declining non-fiction sales – NIQ ⁶¹
⁶³ Nielsen BookScan Report: Key insights 2024 – Chytomo ⁶³
⁵⁹ Fiction Book Sales Statistics (2025): A Writer’s Guide – From Whispers to Roars ⁵⁹
⁶² SFFMP 191: Most Popular Science Fiction and Fantasy Sub-Genres and Analyzing Data Guy’s SWFA Slides – Marketing SFF ⁶²
⁵⁸ Introduction to New Studies on the Fantastic in Literature – Purdue e-Pubs & S.C. Fredricks- Problems of Fantasy – DePauw University ⁵⁸
² Cultural Memory and the Search for Identity in Victorian Fantasy Fiction – Murray State’s Digital Commons ²
⁶⁶ Journal of the Fantastic in the Arts & Journal – International Association for the Fantastic in the Arts & For Authors – Submissions | Journal of the Fantastic in the Arts ⁶⁶
⁶⁹ Mythlore: A Journal of J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis, Charles Williams, and Mythopoeic Literature – SWOSU Digital Commons & Mythlore – Wikipedia ⁶⁹

Xebatên wergirtî

The Origins of Fantasy Literature: A History of the Genre – Alpha Book Publisher, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.alphapublisher.com/post/the-origins-of-fantasy-literature-a-history-of-the-genre
Cultural Memory and the Search for Identity in Victorian Fantasy …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://digitalcommons.murraystate.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1258&context=honorstheses
Fantastique – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Fantastique
Fantastic – Oxford Reference, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803095810297
philarchive.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://philarchive.org/archive/AJVRTT
THE BLURRED LINES OF FANTASTIC: EXPLORING TZVETAN TODOROV’S FRAMEWORK IN EDGAR ALLAN POE’S THE OVAL PORTRAIT AND ROBERT LOUIS ST, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://journalsesr.com/index.php/pub/article/download/4/3/92
Gogol, Theory and the Fantastic | Weird Fiction Review, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://weirdfictionreview.com/2013/01/gogol-theory-and-the-fantastic/
Quote by Roger Caillois: “The fantastic is always a break in the acknowle…” – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/quotes/363509-the-fantastic-is-always-a-break-in-the-acknowledged-order
PD6 | phantom-drift-ltd, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.phantomdrift.org/pd6
Fantasy, the literature of subversion (New accents): Jackson …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Fantasy-Literature-Subversion-University-Paperbacks/dp/0416711804
What is the Uncanny? || Definition & Examples | College of Liberal Arts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://liberalarts.oregonstate.edu/wlf/what-uncanny
philpapers.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://philpapers.org/archive/WINFOT-2.pdf
The Barthes Fantastic: Literature, Criticism, and the Practice of Language, Lurz, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/chicago/B/bo246540373.html
How to Become What One Is: Roland Barthes’s Final Fantasy …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://euppublishing.com/doi/10.3366/E0264833408000059
Mythopoeia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mythopoeia
Fantasy Sub-Genre Guide – Mythopoeia Fantasy – Wattpad, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.wattpad.com/944086285-fantasy-sub-genre-guide-mythopoeia-fantasy
The Secondary World – Content In Fantasy, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, http://contentinfantasy.blogspot.com/2014/08/the-secondary-world.html
(PDF) Secondary World in Fantasy Tradition after J. K. Rowling – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/370082622_Secondary_World_in_Fantasy_Tradition_after_J_K_Rowling
History of fantasy – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_fantasy
THE ROLE OF MYTHOLOGY IN MODERN FANTASY LITERATURE Turg’unboyev Juraboy Jumaboy o’g’li Student, Chirchik state pedagogical, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.intereuroconf.com/index.php/MSRAIDP/article/download/5534/4052/4047
Timeline of major fantasy novels/series – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Fantasy/comments/dancxz/timeline_of_major_fantasy_novelsseries/
A Brief History of the Fantasy Genre | Jane Friedman, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://janefriedman.com/a-brief-history-of-the-fantasy-genre/
High Fantasy Books: 6 Characteristics of High Fantasy – 2025 – MasterClass, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.masterclass.com/articles/high-fantasy
High fantasy – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/High_fantasy
High Fantasy and its Major Subgenres – B.K. Bass, Author and Editor, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://bkbass.com/essays-articles-and-musings/genre-studies/history-of-fantasy-literature/high-fantasy-and-its-major-subgenres/
What is High Fantasy? Exploring the High Fantasy Genre, Differences, and More – Spines, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://spines.com/what-is-high-fantasy-genre/
Low fantasy – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Low_fantasy
Low Fantasy vs. High Fantasy: What’s the Difference? – Scribophile, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.scribophile.com/academy/high-fantasy-vs-low-fantasy
Low Fantasy and its Major Subgenres – B.K. Bass, Author and Editor, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://bkbass.com/essays-articles-and-musings/genre-studies/history-of-fantasy-literature/low-fantasy-and-its-major-subgenres/
Top 10 Most Popular Fantasy Genres – ISBNDB Blog, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://isbndb.com/blog/fantasy-genres/
What Is Urban Fantasy? How To Recognise And Write It – Jericho …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://jerichowriters.com/what-is-urban-fantasy/
(PDF) Urban Fantasy: A Literature of the Unseen – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/380168726_Urban_Fantasy_A_Literature_of_the_Unseen
Urban Fantasy Subgenre Classification Guide – Author Level Up, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://authorlevelup.com/ufgenres/
What is Dark Fantasy? Your Guide to Literary Devastation – Dabble, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.dabblewriter.com/articles/what-is-dark-fantasy
What we mean when we talk about “Dark Fantasy” – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Fantasy/comments/tmtk5d/what_we_mean_when_we_talk_about_dark_fantasy/
The Best (and Darkest) Dark Fantasy Novels – Word & Sorcery, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://wordandsorcery.com/darkest-dark-fantasy-for-adults/
http://www.campfirewriting.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.campfirewriting.com/learn/science-fantasy#:~:text=Magipunk%20stories%20blend%20magic%20and,the%20spirits%20of%20the%20dead.
A Guide to Sub-Genres in Fantasy and Science Fiction – The …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.editorialdepartment.com/what-the-heck-is-it/
“Towards a Definition of Science Fantasy” by Carl D. Malmgren, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://scholarworks.uno.edu/engl_facpubs/29/
scholarworks.uno.edu, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://scholarworks.uno.edu/engl_facpubs/29/#:~:text=As%20a%20subgenre%2C%20science%20fantasy,value%2Dladen%20world%20of%20dreams.
What do you define as “science fantasy” : r/worldbuilding – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/worldbuilding/comments/16wiayr/what_do_you_define_as_science_fantasy/
Magical Realism 101: Definition and 15 Essential Classics | Reedsy …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://reedsy.com/discovery/blog/magical-realism
(PDF) Magic Realism and Fantastic in Contemporary Literature – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/377216798_Magic_Realism_and_Fantastic_in_Contemporary_Literature
Science Fiction vs. Fantasy: How Are Science Fiction and Fantasy …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.masterclass.com/articles/how-are-science-fiction-and-fantasy-distinct
What’s the difference between science fiction and fantasy? – Gotham Writers Workshop, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.writingclasses.com/toolbox/ask-writer/whats-the-difference-between-science-fiction-and-fantasy
Introduction in: Horror Literature and Dark Fantasy – Brill, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://brill.com/display/book/edcoll/9789004366251/BP000007.xml
Terror Or Horror: A Critical Analysis Of The Effects Of Transition In Horror On The Characters In The Selected Novels, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://journalppw.com/index.php/jpsp/article/download/15414/9934/18929
Making Strange: Teaching 19th-Century Gothic and Fantastic …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://academic.oup.com/litthe/article/36/4/397/7008621
Defining the Gothic: from Tolkien to Todorovian Ambiguity – Home For Fiction – Blog, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://blog.homeforfiction.com/2019/03/13/defining-the-gothic-from-tolkien-to-todorovian-ambiguity/
grnjournal.us, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/download/3915/3421/6895
Integrating Folklore and Myth into Sci-Fi and Fantasy – Myers Fiction, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://myersfiction.com/2024/10/15/integrating-folklore-and-myth-into-sci-fi-and-fantasy/
“Empires Rise: An Approach to Worldbuilding in Modern Fantasy …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://digitalcommons.liberty.edu/masters/1063/
Worldbuilding in Literature – A Forum of Ice and Fire, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://asoiaf.westeros.org/index.php?/topic/40606-worldbuilding-in-literature/
Escapist fiction – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Escapist_fiction
The Validity of Escapism – PSYCHOPOMP.COM, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://psychopomp.com/fantasy/feb-2021-issue-64/the-validity-of-escapism/
What Is Allegory? Definition and Examples from Literature, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.scribophile.com/academy/what-is-allegory
What is an Allegory? Allegory Definition & Powerful Examples in Literature – Spines, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://spines.com/allegory-definition/
Introduction to New Studies on the Fantastic in … – Purdue e-Pubs, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://docs.lib.purdue.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1389&context=clcweb
Fiction Book Sales Statistics (2025): A Writer’s Guide – From …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.fromwhisperstoroars.com/fiction-book-sales-statistics/
Comprehensive Analysis of the Fiction Books Market 2025-2034 …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://blog.tbrc.info/2025/03/fiction-books-market-size/
International Book Markets 2024: Strong fiction and rising prices …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://nielseniq.com/global/en/news-center/2025/international-book-markets-2024-strong-fiction-and-rising-prices-counter-declining-non-fiction-sales/
SFFMP 191: Most Popular Science Fiction and Fantasy Sub-Genres …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.marketingsff.com/most-popular-science-fiction-and-fantasy-sub-genres-and-analyzing-data-guys-swfa-slides/
Nielsen BookScan Report: Key insights 2024, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://chytomo.com/en/trends-in-publishing-2024/
The Role of Fantasy Literature in Providing Psychological Escapism and its Impact on Teenage Readers’ Mental Health in Sri Lanka, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ijisrt.com/assets/upload/files/IJISRT25MAR674.pdf
Who Is Getting Published In 2022 – A Demographic Analysis Of SFF Authors In Locus Magazine. : r/Fantasy – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Fantasy/comments/t15xyg/who_is_getting_published_in_2022_a_demographic/
Journal of the Fantastic in the Arts | An interdisciplinary journal …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.fantastic-arts.org/jfa/
Journal – International Association for the Fantastic in the Arts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://iaftfita.wildapricot.org/Journal
For Authors – Submissions | Journal of the Fantastic in the Arts, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.fantastic-arts.org/jfa/submissions/
Mythlore: A Journal of J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis, Charles Williams …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://dc.swosu.edu/mythlore/
Mythlore – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mythlore
http://www.amazon.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.amazon.com/Fantasy-Literature-Subversion-New-Accents/dp/0415025621#:~:text=Book%20details&text=This%20study%20argues%20against%20vague,of%20fantasies%20with%20varying%20images.
S.C. Fredricks- Problems of Fantasy, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.depauw.edu/sfs/backissues/14/fredericks14art.htm
Looking for academic sources of fantasy being taken seriously – Reddit, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Fantasy/comments/1amwhoi/looking_for_academic_sources_of_fantasy_being/
Familiarity with the Literary Canon – American Board, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://americanboard.org/Subjects/english/familiarity-with-the-literary-canon/
Submissions – The Fantastic Other, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://fantasticother.com/submissions/
The Rise of Urban Fantasy, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://fantasy-faction.com/2011/the-rise-of-urban-fantasy
Low Fantasy Subgenres, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://fantasy-faction.com/2014/low-fantasy-subgenres
A COMPARATIVE STUDY ON FANTASY AND MAGICAL REALISM FICTION – IJNRD, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ijnrd.org/papers/IJNRD2309321.pdf
Science Fantasy: What It is and How to Write It – Campfire, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.campfirewriting.com/learn/science-fantasy