Zimanê Îrlendî: Lêkolîneke Akademîk li ser Taybetmendî, Dîrok, Wêje, Rewşa Heyî û Hewldanên Vejandinê

1. Pêşgotin

Zimanê Îrlendî, ku bi navê Gaelîge (Gaeilge) jî tê nasîn, zimanekî Keltî ye ku xwecihê girava Îrlandayê ye. Ew xwedî girîngiyeke dîrokî û çandî ya kûr e, ji ber ku yek ji kevintirîn zimanên devkî yên nivîskî li Ewropayê ye.¹ Rêwîtiya vî zimanî, ji serdestiya li giravê heta statuya wî ya îroyîn wek zimanekî hindikahî ku rastî hewldanên vejandinê yên berbiçav tê, çîrokeke balkêş e. Ev gotara akademîk dê bi awayekî berfireh li ser taybetmendiyên zimanî, pêşketina dîrokî, mîrateya wêjeyî, rewşa civakî-zimanî ya hemdem tevî îstatîstîkên fermî, û stratejiyên vejandinê yên heyî yên zimanê Îrlendî raweste. Vekolîna kûr a van aliyan dê têgihiştineke جامع li ser zimanê Îrlendî û cihê wî di cîhana îroyîn de peyda bike. Hebûna zimanê Îrlendî, bi dîrokeke ewqas dirêj û belgekirî, tevî zextên bi sedsalan, ne tenê fenomeneke zimanî ye, lê di heman demê de şahidiyek ji bo nasnameya çandî û berxwedaniya axêverên wî ye. Ev yek nîşan dide ku nirxek xurt û ne-pragmatîk (nasnameya çandî, mîras) ji aliyê civaka wî ve pê ve girêdayî ye, lewma lêkolîna Îrlendî ne tenê li ser zimanasiyê ye, lê herwiha li ser berdewamiya çandî û siyaseta nasnameyê ye.

2. Taybetmendiyên Zimanî yên Îrlendî

2.1. Tesnîfkirin û Zaravayên Sereke

Zimanê Îrlendî endamekî şaxê Goidelîk (an Gaelîk) ê zimanên Keltî yên Giravî ye, ku bi xwe jî beşek ji malbata zimanên Hindo-Ewropî ne.² Ji hêla dîrokî ve, ew bi Gaelîka Skotlandî û Manxê (zimanê Girava Man) re ji nêz ve girêdayî ye, ku bi hev re şaxê Goidelîk pêk tînin.¹ Îro, sê zaravayên kevneşopî yên sereke yên Îrlendî hene ku sax mane: Connacht (li rojavayê Îrlandayê tê axaftin), Munster (li başûrê Îrlandayê) û Ulster (li bakurê Îrlandayê).¹ Her yek ji van zaravayan xwedî taybetmendiyên fonolojîk, morfolojîk û leksîkolojîk ên cihê ne, lê dîsa jî bi gelemperî ji bo axêverên hev têne fêm kirin. Zaravayek çaremîn, Leinster (li rojhilatê Îrlandayê dihat axaftin), ji ber kêmbûna axêveran winda bûye.¹ Ji bo hêsankirina bikaranîna ziman di perwerdehî û rêveberiya fermî de, formeke standartkirî ya nivîskî bi navê An Caighdeán Oifigiúil (Standarda Fermî) di sala 1958an de hate pêşxistin.¹ Pêşxistina An Caighdeán Oifigiúil, her çend ji bo standartkirinê di perwerdehî û bikaranîna fermî de pêwîst bû jî, di navbera parastina dewlemendiya zaravayî ya cihêreng û pêşxistina formeke yekgirtî û gihîştî ya ziman de tengezariyekê nîşan dide. Ev tengezarî di gelek hewldanên vejandina zimanan de hevpar e. Hebûna standardekê ligel kevneşopiyên zaravayî yên xurt, cewhera dînamîk û carinan gengeşî ya zimanekî “vejiyayî” radixe ber çavan.

2.2. Fonolojî (Xalên Sereke yên Fonolojiyê)

Sîstema fonolojîk a Îrlendî bi çend taybetmendiyên xwe yên cihêreng tê nasîn. Yek ji wan a herî bingehîn cihêtiya di navbera konsonantên “fireh” (velarkirî) û “zirav” (palatalkirî) de ye.⁴ Ev cihêtî ne tenê ji bo bilêvkirinê girîng e, lê di heman demê de bandorek mezin li ser rastnivîsîn û morfolojiya ziman jî dike, ku bi rêgeza navdar “caol le caol agus leathan le leathan” (zirav bi zirav û fireh bi fireh) tê rêvebirin. Dirêjahiya vokalan jî taybetmendiyeke fonemîk e; vokalên dirêj bi gelemperî bi nîşaneke tûj a bi navê síneadh fada (mînak, á, é, í, ó, ú) têne nîşankirin, ku wateya peyvan diguherîne.⁴ Ziman di heman demê de xwedî komek dîftongên hevpar e. Mutasyonên konsonantên destpêkê (ku dê di beşa morfolojiyê de bi hûrgilî werin şirove kirin) jî pêvajoyeke morfo-fonolojîk a girîng e ku bandorê li dengê destpêkê yê peyvan dike. Cihêtiya konsonantên fireh û zirav a berbelav taybetmendiyeke tîpolojîk a bingehîn e ku ne tenê bandorê li bilêvkirinê dike, lê herwiha li morfolojî û rastnivîsînê jî dike, ku ji bo fêrbûnê dijwariyekê derdixe holê lê di heman demê de nîşaneke taybet a sîstema dengî ya ziman e.

2.3. Morfolojî (Taybetmendiyên Morfolojîk: Navdêr, Lêker, Mutasyon)

Morfolojiya Îrlendî gelek taybetmendiyên zimanên Hindo-Ewropî yên kevnar parastiye, lê di heman demê de hin taybetmendiyên xwe yên Keltî yên taybet jî pêş xistiye. Navdêr li gorî zayendê (nêr an mê) têne dabeş kirin û ji bo halet (nominatîv, vokatîv, genîtîv, û datîv/prepozîsyonel) û hejmarê (yekjimar û pirjimar) têne tewandin.⁵

Pergala lêkeran a Îrlendî jî kompleks e. Du komên sereke yên tewanga lêkeran hene, ligel komek lêkerên nerêkûpêk.⁵ Lêker ji bo kes û hejmarê, û herwiha ji bo dem û raweyan (mînak, dema niha, dema borî, dema bê, raweya mercî, raweya fermanî) têne tewandin. Taybetmendiyeke balkêş hebûna formên lêkerî yên sentetîk (ku cînavk di dawiya lêkerê de ye, mînak labhraím – ez diaxivim) û analîtîk (ku cînavk wek peyveke cuda tê, mînak labhraíonn mé) ye.⁵ Her çend Standarda Fermî û hin zarava (bi taybetî yên Connacht û Ulster) zêdetir formên analîtîk tercîh dikin, zaravayê Munster hê jî bi awayekî berfireh formên sentetîk diparêze.³ Ev guherîn ji zimanekî sentetîktir (Îrlendiya Kevin) ber bi zimanekî analîtîktir (Îrlendiya Modern), wek ku di ² de tê destnîşan kirin, di warên wekî tewanga lêkeran de diyar e. Ev yek meyleke tîpolojîk a berfirehtir nîşan dide.

Mutasyonên konsonantên destpêkê yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên zimanên Keltî, û bi taybetî Îrlendî, ne. Du mutasyonên sereke hene: nermbûn (lenition an séimhiú), ku bi gelemperî bi lêzêdekirina ‘h’-yê li dû konsonantê tê nîşankirin (mînak, cat /kat/ → chat /xat/), û girtin (eclipsis an urú), ku konsonantek din li pêşiya konsonanta destpêkê ya peyvê tê û dengê wê diguherîne (mînak, cat /kat/ → gcat /gat/).⁵ Ev mutasyon ne tenê guherînên fonetîkî ne, lê bi awayekî kûr di rêzimanê de entegre bûne û têkiliyên hevoksazî û kategoriyên rêzimanî nîşan didin, ku wan dike taybetmendiyek girîng lê kompleks ji bo fêrbûna ziman.

Taybetmendiyeke din a morfolojîk a Keltî ya tîpîk daçekên tewandî ne, ku tê de daçek û cînavk bi hev re dibin yek peyv (mînak, ag “li” + mé “ez” → agam “li cem min/min heye”; le “bi” + tú “tu” → leat “bi te re”).⁵

2.4. Sîntaks (Strukturên Hevoksaziyê: VSO, Serî-Destpêk)

Hevoksaziya Îrlendî bi rêzika peyvan a Lêker-Kirde-Objekt (VSO) di hevokên bi lêkera tewandî de tê nasîn, ku ev yek di nav zimanên Ewropî de taybetmendiyeke nisbeten kêm e.¹ Mînak, hevoka “Zarok pirtûkê dixwîne” di Îrlendî de dibe “Léann an páiste an leabhar” (Dixwîne zarok pirtûkê). Ev rêzika VSO ya hişk û taybetmendiya serî-destpêkî ya xurt ⁶ ji hêla tîpolojîk ve girîng in û Îrlendî (û zimanên din ên Keltî) ji rêzika SVO ya gelemperî ya Îngilîzî û gelek zimanên din ên Ewropî cuda dikin. Ev yek bandorek kûr li ser pêvajoya hevoksaziyê û wergirtina ziman dike.

Îrlendî herwiha zimanekî bi xurtî serî-destpêk e (head-initial). Ev tê wê wateyê ku serê frazê bi gelemperî li pêşiya temamkerên xwe tê: lêker li pêşiya objektên xwe, daçek li pêşiya objektên xwe, û navdêr li pêşiya rengdêr an genîtîvên ku wê diyar dikin tê.⁶

Du formên cuda yên lêkera “bûn” di Îrlendî de hene: bí ji bo rewşên demkî, cih û hebûnê tê bikaranîn (mînak, Tá mé anseo – Ez li vir im), û kopula is ji bo danasîn, tesnîfkirin û nasnameya mayînde tê bikaranîn (mînak, Is múinteoir mé – Ez mamoste me).¹ Wekî din, di Îrlendî de peyvên rasterast ji bo “erê” û “na” tune ne; di şûna wan de, lêkera pirsê di forma erêyî an neyînî de tê dubare kirin.¹ Hebûna du lêkerên cuda yên “bûn” û nebûna peyvên hêsan ên “erê/na” ne tenê kêmasiyek e, lêbelê avaniyeke kûr a semantîk û pragmatîk di nav ziman de nîşan dide, ku awayek cuda yê çarçovekirina daxuyanî û bersivan ferz dike.

3. Dîroka Zimanê Îrlendî

3.1. Ji Serdema Prîmîtîv heta Îrlendiya Navîn (Ogham, Xiristiyanî, Bandora Vîkîng/Norman)

Kevintirîn şopên zimanê Îrlendî digihîjin Îrlendiya Prîmîtîv, ku bi nivîskên Ogham ên ji sedsalên 3yan an 4an ên PZ ve hatine belge kirin.² Ev nivîsk, ku bi alfabeyeke taybet a ji xêzikan pêk tê li ser keviran hatine neqişandin, bi piranî navên kesan dihewînin. Bi hatina Xiristiyantiyê di sedsala 5an de û pêşketina zanyariya keşîşxaneyan, Îrlendiya Kevin (nêzîkî 600-900 PZ) wek zimanekî nivîskî yê devkî geş bû.² Di vê serdemê de, Îrlendî bû yek ji yekem zimanên devkî yên Ewropayê ku xwedî wêjeyeke nivîskî ya berfireh bû, di nav de qanûn, helbest û destan. Qebûlkirina zû ya alfabeya Latînî û geşbûna wêjeya devkî di keşîşxaneyên Îrlendiya Kevin de, ku ji gelek deverên din ên Ewropayê pir zûtir bû ⁷, hawîrdoreke çandî ya yekta û rewşenbîrî li Îrlandaya Xiristiyan a destpêkê nîşan dide. Vê xwendin-nivîsandina zû bandorek kûr li ser parastina ziman û formên wî yên destpêkê kir.

Dûre, ziman derbasî serdema Îrlendiya Navîn (nêzîkî 900-1200 PZ) bû, ku tê de hin guherînên zimanî çêbûn.⁷ Di vê heyamê de, êrîşên Vîkîngan û piştre jî bicihbûna Normanan li Îrlandayê qewimîn. Balkêş e ku, tevî van dagirkeriyan, zimanê Îrlendî karîbû bandora van zimanan bihelîne û serweriya xwe biparêze; Vîkîng û Norman bi zimanî di nav civaka Îrlendî de asîmîle bûn.⁸ Helandina zimanî ya dagirkerên Vîkîng û Norman ⁸ bêyî guherînên mezin ên strukturel di Îrlendiya Navîn de, jîndariyeke civakî-zimanî ya xurt û prestîja Îrlendî di wê demê de nîşan dide, ku karîbû komên zimanî yên hatî asîmîle bike.

3.2. Îrlendiya Modern a Destpêkê û Kêmbûna Ziman (Kolonîzasyon, Xela, Dibistanên Neteweyî)

Serdema Îrlendiya Modern a Destpêkê (nêzîkî 1200-1650 PZ) bi forma wêjeyî ya standartkirî ya bi navê Gaelîka Klasîk tê nasîn, ku ne tenê li Îrlandayê lê li Skotlandê jî wek zimanê wêjeyê û zanyariyê dihat bikaranîn.² Hebûna Gaelîka Klasîk wek zimanekî wêjeyî yê pir standartkirî ku ji hêla çîneke pîşeyî ya helbestvan û zanyaran ve li seranserê Îrlanda û Skotlandê heta sedsala 18an dihat bikaranîn ², cîhaneke rewşenbîrî ya Gaelîk a sofîstîke û transneteweyî nîşan dide ku bi pêvajoyên kolonyal bi awayekî sîstematîk hate hilweşandin.

Lêbelê, ji sedsala 17an û pê ve, bi xurtbûna kolonîzasyona Îngilîzan, bicihkirina niştecîhên biyanî (Plantations), dagirkeriya Cromwell û Qanûnên Cezayê (Penal Laws), zimanê Îrlendî û çanda Gaelîk rastî zextek mezin hatin.⁸ Hêdî hêdî, Îrlendî ji zimanê serdest ê piraniya gel veguherî zimanekî ku bi piranî li herêmên gundewarî û rojavayî yên feqîrtir dihat axaftin. Karesata Xelaya Mezin (An Gorta Mór) di navbera 1845-1849an de derbeyek kujer li civakên Îrlendî-axêv xist, ji ber ku herêmên herî zêde bandor lê bûbûn, ew herêm bûn ku Îrlendî lê serdest bû.⁷ Bi mîlyonan kes ji birçîna mirin an jî koçber bûn, ku ev yek bû sedema kêmbûneke tund a hejmara axêveran.

Sîstema Dibistanên Neteweyî, ku ji sala 1831ê ve hate damezrandin, roleke girîng di paşvexistina Îrlendî û pêşxistina Îngilîzî de lîst.⁷ Di van dibistanan de perwerdehî bi Îngilîzî bû û bikaranîna Îrlendî dihat qedexe kirin û ceza kirin. Di encamê de, prestîja civakî ji Îrlendî ber bi Îngilîzî ve çû, û gelek malbatan ji bo ku zarokên xwe ji feqîrî û paşvemayînê rizgar bikin, dev ji hînkirina Îrlendî ji nifşên nû re berdan. Kêmbûna Îrlendî ne pêvajoyek organîk a hêsan bû, lê encama zextên civakî-siyasî û aborî yên pir-alî û demdirêj bû, di nav de polîtîkayên bi zanebûn (mînak, sîstema perwerdehiyê) û bûyerên karesatbar (Xela) ku bi awayekî nehevseng bandor li axêverên Îrlendî kir. Vê yekê guherîneke xurt a navbera nifşan ber bi Îngilîzî ve ji bo jiyan û pêşketina têgihîştî afirand.

3.3. Vejîna Gaelî (The Gaelic Revival)

Di dawiya sedsala 19an de, wek bertekek li hember kêmbûna ziman û çanda Îrlendî, û di çarçoveya meyleke berfirehtir a neteweperestiyê de, tevgereke vejandinê ya bi navê Vejîna Gaelî (Athbheochan na Gaeilge) dest pê kir.⁷ Kesayetên sereke yên vê tevgerê, wek Douglas Hyde, û rêxistinên wek Conradh na Gaeilge (Yekîtiya Gaelî), ku di sala 1893an de hate damezrandin, armanc dikirin ku Îrlandayê “ji Îngilîzbûnê derxînin”, Îrlendî wek zimanekî axaftinê pêş bixin, û wê ji nû ve têxin nav perwerdehî û jiyana giştî.³ Ev tevger bi Ronesansa Wêjeyî ya Îrlendî re, ku tê de nivîskarên wek W.B. Yeats û Lady Gregory rolên navendî lîstin, û bi tevgera neteweperest a ji bo serxwebûna Îrlandayê re ji nêz ve girêdayî bû. Vejîna Gaelî bi giranî ji hêla çîneke rewşenbîr ve, di nav de Protestantên Anglo-Îrlendî ⁷, hate destpêkirin û birêvebirin, ku ziman wek nîşaneke girîng a nasnameyeke neteweyî ya Îrlendî ya cihê, cuda ji Brîtanyayîbûnê, didîtin. Ev girêdana îdeolojîk a ziman û netewetiyê bû hêzeke xurt, her çend ew bû sedema siyasîbûna ziman jî.

4. Wêjeya Îrlendî

4.1. Wêjeya Kevn û Serdema Navîn

Zimanê Îrlendî xwedî yek ji kevintirîn kevneşopiyên wêjeyî yên devkî li Ewropayê ye.¹ Ji serdemên Îrlendiya Kevin û Navîn gelek berhemên wêjeyî yên dewlemend mane, di nav de çîrokên destanî (bi Îrlendî scélaíocht) yên wekî Çerxa Ulsterê (Ulster Cycle), ku tê de destana navdar Táin Bó Cúailnge (Revandina Dewara Cúailngeyê) cih digire.¹ Ji bilî destanan, wêjeya vê serdemê helbestên lîrîk, salnameyên dîrokî, û metnên qanûnî yên wek Senchas Már jî dihewîne.⁷ Keşîşxaneyên Îrlendî navendên girîng ên xwendin û nivîsandina van berheman bûn, û gelek destnivîsên hêja, wek Pirtûka Kellsê (her çend bi piranî bi Latînî be jî, ew beşek ji çarçoveya çandî ya serdemê ye ¹), ji vê serdemê mane. Qebareya mezin û cihêrengiya tematîk a wêjeya destpêkê ya Îrlendî (mîtolojî, çîrokên lehengiyê, helbestên lîrîk, qanûn, salname) çandeke wêjeyî ya sofîstîke nîşan dide ku di dema xwe de li Ewropaya devkî yekta bû. Ev korpus ne tenê ji hêla dîrokî ve girîng e lê îro jî çavkaniyeke îlhamê ye.

4.2. Wêjeya Modern û Hemdem bi Zimanê Îrlendî (Nivîskar û Berhemên Sereke)

Ji Vejîna Gaelî û vir ve, wêjeya bi zimanê Îrlendî ji nû ve geş bûye. Di sedsalên 20an û 21an de gelek nivîskarên girîng bi Îrlendî berhem afirandine. Di warê helbestê de, kesayetên wek Nuala Ní Dhomhnaill, Seán Ó Ríordáin, Máirtín Ó Direáin, û Cathal Ó Searcaigh navdar in.¹³ Di warê prozayê de, Pádraic Ó Conaire bi kurteçîrokên xwe, Máirtín Ó Cadhain bi romana xwe ya navdar Cré na Cille (Axê Gorê), û nivîskarên ji Giravên Blasketê yên wek Tomás Ó Criomhthain (An tOileánach – Giravî) û Peig Sayers (Peig) bi bîranînên xwe yên ku jiyana li Gaeltachtê vedibêjin, cih girtine.¹³ Di warê şanoyê de, Brendan Behan hin lîstikên xwe bi Îrlendî nivîsandine.¹³ Wêjeya Îrlendî ya modern, bi taybetî ya ji Gaeltachtê (mînak, nivîskarên Blasketê ¹⁴), pencereyeke bêhempa li ser awayekî jiyanê yê windabûyî û kevneşopiyeke devkî ya dewlemend vekir, lê di heman demê de ji ber statuya hindikahî ya ziman bi dijwariya gihîştina temaşevanek berfireh re rû bi rû ma. Ji bo gelekan, kiryara nivîsandina bi Îrlendî bû daxuyaniyeke siyasî û çandî. Berbiçavbûna helbestê (Ní Dhomhnaill, Ó Ríordáin, Ó Direáin, Ó Searcaigh ¹³) di wêjeya Îrlendî ya modern de dibe ku statuya bilind a kevneşopî ya helbestê di çanda Gaelîk de û adaptasyona wê wek formek ji bo vegotina serpêhatiyên kesane û çandî yên kûr, tewra bi bingeheke xwendevan a piçûktir li gorî prozayê, nîşan bide.

5. Rewşa Zimanê Îrlendî ya Îro

5.1. Statuya Fermî li Îrlenda û YEyê

Li gorî Destûra Bingehîn a Komara Îrlandayê (Bend 8), zimanê Îrlendî zimanê neteweyî û yekem zimanê fermî yê dewletê ye.³ Îngilîzî wek zimanê fermî yê duyemîn tê nasîn. Qanûna Zimanên Fermî ya 2003an (û guherîna wê ya 2021ê) maf û erkên saziyên giştî di derbarê peydakirina xizmetan bi Îrlendî de diyar dike.³ Li Îrlandaya Bakur, bi Qanûna Nasname û Ziman a 2022an, Îrlendî statuyeke fermî wergirtiye.³ Ji 1ê Çileya 2022an ve, Îrlendî bûye zimanekî fermî û xebatê yê tam ê Yekîtiya Ewropayê.³ Tevî statuya wê ya destûrî ya bilind wek “zimanê fermî yê yekem” li Komarê, rastiya pratîkî ew e ku Îngilîzî bi awayekî berbiçav di jiyana giştî û karûbarên hikûmetê de serdest e.³ Ev cihêtiya di navbera statuya de jure û bikaranîna de facto de paradokseke navendî di rewşa zimanê Îrlendî de ye. Bidestxistina statuya fermî ya tam li YE ³ û naskirina fermî li Îrlandaya Bakur ³ serkeftinên sembolîk ên girîng in ku prestîj û dîtbariya navneteweyî ya ziman zêde dikin, lê bandora wan a rasterast li ser zêdekirina axaftina rojane li giravê mijareke demdirêjtir e.

5.2. Îstatîstîkên Axêveran (li gorî Serjimêriya 2022an)

Daneyên ji Serjimêriya 2022an a Daîreya Navendî ya Îstatîstîkê (CSO) ya Îrlandayê wêneyekî kompleks ê rewşa zimanê Îrlendî pêşkêş dikin.

Tablo 1: Axêverên Îrlendî li Îrlandayê (Nifûsa 3 Salî û Mezin), 2011-2022

Sala Serjimêriyê	Nifûsa 3 Salî û Mezin (Hejmar)	Axêverên Îrlendî (Hejmar)	Axêverên Îrlendî wek % ji Tevahiyê (ji bilî Yên Nediyar)
2022	4,975,713	1,873,997	40.4%
2016	4,569,261	1,761,420	39.8%
2011	4,370,631	1,774,437	41.4%

Çavkanî: ¹⁸

Wek ku di Tablo 1 de tê dîtin, hejmara kesên ku diyar kirine ku dikarin bi Îrlendî biaxivin di navbera 2016 û 2022an de 6% zêde bûye û gihîştiye 1,873,997 kesan. Ev hejmar 40% ji nifûsa 3 salî û mezintir pêk tîne ku pirsa zimanê Îrlendî temam kirine, ku ev rêje ji serjimêriya 2016an ve neguheriye.¹⁸

Tablo 2: Frekansa Axaftina Îrlendî ji hêla Axêverên Îrlendî (3 Salî û Mezin), Komara Îrlandayê, 2022

Frekans	Hejmara Axêveran	Rêjeya Axêverên Îrlendî (%)
Rojane, li derveyî sîstema perwerdehiyê	71,968	3.8%
Rojane, tenê di nav sîstema perwerdehiyê de	551,993	29.5%
Heftane	115,121	6.1%
Kêmtir caran	614,990	32.8%
Qet	472,887	25.2%
Tevahî Axêverên Îrlendî	1,873,997	100%

Çavkanî: Ji ¹⁸ hatiye wergirtin

Tablo 2 nîşan dide ku her çend hejmareke mezin ji mirovan îdîa dikin ku dikarin bi Îrlendî biaxivin, tenê beşek piçûk wê rojane li derveyî sîstema perwerdehiyê bikar tînin (71,968 kes, ango 3.8% ji hemî axêveran).¹⁸ Ev hejmar ji sala 2016an vir ve bi 1,835 kesan kêm bûye. Ji aliyekî din ve, hejmareke berbiçav (551,993 kes) tenê di çarçoveya sîstema perwerdehiyê de rojane bi Îrlendî diaxivin. Nêzîkî çaryeka axêveran (472,887 kes) diyar kirine ku ew qet bi Îrlendî naaxivin.¹⁸

Tablo 3: Asta Şarezayiya Xwe-Diyarkirî ya Axêverên Îrlendî (3 Salî û Mezin), Komara Îrlandayê, 2022

Asta Şarezayiyê	Hejmara Axêveran	Rêjeya Axêverên Îrlendî (%)
Pir baş	195,029	10.4%
Baş	593,898	31.7%
Ne baş	1,034,132	55.2%
Nediyar (Şarezayî)	50,938	2.7%
Tevahî Axêverên Îrlendî	1,873,997	100%

Çavkanî: ¹⁸

Wekî ku di Tablo 3 de tê xuyang kirin, ji 1,873,997 axêverên Îrlendî, tenê 10.4% (195,029 kes) diyar kirine ku ew “pir baş” bi ziman dizanin, dema ku 31.7% (593,898 kes) gotine ku ew “baş” dizanin. Lêbelê, piraniya axêveran, ango 55.2% (1,034,132 kes), diyar kirine ku ew “ne baş” bi Îrlendî dizanin.¹⁸ Ev yek nîşan dide ku her çend naskirina Îrlendî (bi îhtimaleke mezin bi rêya sîstema perwerdehiyê) berbelav e, ev yek bi awayekî bi bandor ji bo piraniyê naguhezê şarezayiyeke bilind an bikaranîna çalak a rojane. Hebûna ziman ji bo gelekan berfireh lê kêm e.

Tablo 4: Zimanê Îrlendî li Herêmên Gaeltacht (Nifûsa 3 Salî û Mezin)

Sala Serjimêriyê	Axêverên Îrlendî li Gaeltachtê (Hejmar)	Rêjeya Nifûsa Gaeltachtê ya ku bi Îrlendî Diaxive (%)	Axêverên Rojane yên Îrlendî li Gaeltachtê (Hejmar)	Rêjeya Axêverên Îrlendî yên Gaeltachtê ku Rojane Bikartînin (%)
2022	~65,000	66%	~20,000	31%
2016	~63,500	67%	~20,325	32%
2011	N/A	69%	N/A	N/A

Çavkanî: Ji ¹⁹ hatiye wergirtin

Rewşa ziman li herêmên Gaeltacht, ku wek navendên kevneşopî yên zimanê Îrlendî têne hesibandin, jî cihê nîgeraniyê ye. Tevî ku hejmara giştî ya niştecihên Gaeltachtê zêde bûye û gihîştiye zêdetirî 106,000 kesan, rêjeya axêverên Îrlendî di nav vê nifûsê de ji 69% di 2011an de daketiye 66% di 2022an de.¹⁹ Hejmara kesên ku li Gaeltachtê rojane bi Îrlendî diaxivin jî kêm bûye û gihîştiye nêzîkî 20,000 kesan (31% ji axêverên Îrlendî yên Gaeltachtê).¹⁹ Ev yek nîşan dide ku ev herêm jî ji zextên guherîna ziman bêpar nînin û dibe ku tevî statuya xwe ya parastî rastî Îngilîzbûnê tên, dibe ku ji ber koçberiya axêverên ne-Îrlendî û koçberiya derve ya axêverên xwecihî, an kêmbûna warên bikaranînê. Hin şirovekarên serjimêriyê amaje dikin ku di navbera şiyana xwe-raporkirî û bikaranîna herikbar a rastîn de valahiyek heye.²⁰

5.3. Zimanên ku Îro li Îrlendayê Tên Axaftin û Sedemên Wê

Îro, Îngilîzî zimanê serdest ê jiyana rojane li piraniya Îrlandayê ye. Ev rewş encama pêvajoyeke dîrokî ya guherîna ziman ji Îrlendî ber bi Îngilîzî ve ye, ku faktorên wê di beşa 3.2 de hatin destnîşan kirin (kolonîzasyon, polîtîkayên perwerdehiyê, Xelaya Mezin, û zextên sosyo-ekonomîk). Îrlendî ji bo gelekan wek zimanê duyemîn heye, bi astên cihêreng ên şarezayiyê. Ji bilî Îrlendî û Îngilîzî, ji ber koçberiyê zimanên din jî li Îrlandayê hene; wek mînak, di serjimêriya 2022an de hate dîtin ku hin welatiyên Polonî û Letonî jî dikarin bi Îrlendî biaxivin.¹⁹ Ev yek nîşan dide ku Îrlendî ne tenê zimanekî “etnîkî” ye ji bo kesên bi koka Îrlendî, lê dikare ji hêla kesên nûhatî ve jî were wergirtin, ku potansiyel bingeha axêverên wê fireh dike, her çend bi nermî be jî.

5.4. Helwesta Giştî û Bikaranîna Ziman

Lêkolînên li ser têgihiştina giştî ya zimanê Îrlendî bi gelemperî helwestên erênî li hember ziman wek semboleke nasname û çandê nîşan didin.²¹ Anketeke nû ya ku ji hêla Gaelchultúr û Údarás na Gaeltachta ve hatî kirin (di Mijdara 2024an de hate weşandin) destnîşan kir ku 73% ji beşdaran bawer dikin ku zimanê Îrlendî ji bo nasnameya gelê Îrlendî girîng e, û 74% xwesteka xwe ya ji bo baştirkirina Îrlendiya xwe anîne ziman.²² Lêbelê, valahiyek berbiçav di navbera van helwestên erênî û bikaranîna rojane ya ziman de heye.²¹ Gelek kes ji ber kêmbûna derfetên axaftina Îrlendî di jiyana rojane de gazinan dikin.²¹ Ev piştgiriya “hestyarî” ya ji bo zimanê Îrlendî (girêdana hestyarî ya xurt, girîngiya ji bo nasnameyê) ku bi awayekî domdar naguherê bikaranîna “bibandor” a rojane, ji bo vejandinê çavkaniyek girîng e lê di heman demê de dijwariya veguherandina hestê li reftara zimanî ya çalak jî radixe ber çavan.

6. Hewldanên ji bo Vejandina Zimanê Îrlendî

6.1. Polîtîkayên Dewletê û Stratejiya 20 Salî

Hikûmeta Îrlandayê bi rêya Stratejiya 20 Salî ya ji bo Zimanê Îrlendî 2010-2030 (Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge) hewl dide ku rewşa ziman baştir bike.¹⁵ Armancên sereke yên vê stratejiyê zêdekirina hejmara axêverên rojane yên Îrlendî (armanc 250,000 kes heta 2030an e ¹⁵) û xurtkirina bikaranîna ziman di warên cihêreng ên wekî perwerdehî, Gaeltacht, malbat, civak, medya, teknolojî, aborî, xizmetên giştî û qanûndanînê de ye. Raporên pêşveçûnê û planên çalakiyê bi awayekî periyodîk têne weşandin.²⁴ Qanûna Zimanên Fermî ya 2003an (û guherîna wê ya 2021ê) amûreke qanûnî ya girîng e ji bo misogerkirina mafên zimanî û peydakirina xizmetên giştî bi Îrlendî.¹⁵ Stratejiya 20 Salî pabendiyeke dewletî ya berfireh û demdirêj ji bo vejandina ziman nîşan dide, lê serkeftina wê bi vîna siyasî ya domdar, fînansekirina têr, hevrêziya bibandor a navbera dezgehan, û encamên pîvandî ve girêdayî ye. Armanca 250,000 axêverên rojane heta 2030an ¹⁵ li gorî meylên heyî (71,968 axêverên rojane li derveyî perwerdehiyê di 2022an de ¹⁸) ambisyoz xuya dike.

6.2. Rolên Saziyên Sereke (Foras na Gaeilge, Údarás na Gaeltachta, Conradh na Gaeilge)

Ekosîstemeke kompleks a saziyên dewletê û rêxistinên dilxwaz/civakî hewldanên vejandinê birêve dibin.

• Foras na Gaeilge: Saziyeke giştî ya du-alî (bakur-başûr) ye ku ji bo pêşxistina zimanê Îrlendî li seranserê girava Îrlandayê berpirsiyar e. Ew şêwirmendiyê dike, piştgiriya darayî ji bo projeyên civakî, perwerdehî, karsazî, huner, medya, ferheng û termînolojiyê peyda dike.³ Lêbelê, ev sazî carinan bi kêşeyên fînansekirinê re rû bi rû dimîne, ku dikare bandorê li şiyana wê ya piştgirîkirina însiyatîfên bingehîn bike.²⁹
• Údarás na Gaeltachta: Ev sazî ji bo pêşxistina aborî, civakî û çandî ya herêmên Gaeltachtê berpirsiyar e. Ew piştgiriyê dide karsaziyan, bi taybetî yên ku dikarin bi Îrlendî bixebitin, û turîzma ziman-bingeh û bûyerên çandî pêş dixe.²² Mandata dualî ya Údarás na Gaeltachta ya pêşxistina aborî û parastina çandî/zimanî li herêmên Gaeltachtê ³² dikare tengezariyên xwezayî biafirîne. Pêşxistina aborî carinan dibe sedema bandorên Îngilîzkirinê (mînak, kişandina hêza kar an karsaziyên ne-Îrlendîaxêv) heke bi baldarî bi armancên zimanî re neyê birêvebirin.
• Conradh na Gaeilge (Yekîtiya Gaelî): Ji damezrandina xwe di sala 1893an de, ev rêxistin wek komeleyeke parêzvanî û forûmeke civakî ya ji bo zimanê Îrlendî roleke dîrokî û domdar lîstiye.³

6.3. Perwerdehiya bi Zimanê Îrlendî (Gaelscoileanna)

Yek ji serkeftinên herî berbiçav ên hewldanên vejandinê geşbûna dibistanên navîn-Îrlendî (Gaelscoileanna di asta seretayî de û Gaelcholáistí di asta navîn de) li derveyî herêmên Gaeltachtê ye.¹ Li gorî îstatîstîkên Îlona 2023an, 188 Gaelscoileanna di asta seretayî de hebûn ku zêdetirî 40,000 xwendekar tê de dixwendin, û 31 Gaelcholáistí û 17 yekeyên Gaelî (Aonaid Ghaeilge) di asta navîn de hebûn ku zêdetirî 12,000 xwendekar tê de dixwendin li herêmên ne-Gaeltacht li seranserê Îrlandayê.³⁵ Ev tevger daxwazeke xurt a dêûbavan ji bo perwerdehiya navîn-Îrlendî nîşan dide û nifşek nû ya axêverên herikbar, bi gelemperî li deverên bajarî yên bi piranî Îngilîzîaxêv, diafirîne. Polîtîkaya li ser Perwerdehiya Gaeltachtê û Polîtîkaya li ser Perwerdehiya Navîn-Îrlendî ya li Derveyî Gaeltachtê ya ku tê pêşxistin, çarçoveyên stratejîk ji bo vî warî peyda dikin.²⁴

6.4. Medya û Teknolojî (TG4, Raidió na Gaeltachta)

Medyaya bi zimanê Îrlendî roleke girîng di normalîzekirina hebûna Îrlendî di jiyana rojane de û afirandina wêneyek modern û dînamîk ji bo ziman de lîstiye. Kanala televîzyonê TG4 bi bernameyên xwe yên cihêreng (werzîş, drama, bernameyên çandî, û kanala zarokan Cúla4) temaşevanek berfireh kişandiye; di sala 2024an de zêdetirî 80% ji nifûsa Îrlandayê (3.73 mîlyon kes) di demekê de li TG4 temaşe kirine.³⁷ Xizmeta radyoyê Raidió na Gaeltachta jî bi rêkûpêk ji hêla 97,000 guhdaran ve heftane tê şopandin (li gorî daneyên Gulan 2025) û roleke girîng di piştgirîkirina ziman û çandê de dilîze.³⁹ Bikaranîna medyaya civakî û platformên dîjîtal ji bo pêşxistina ziman û avakirina civakên serhêl jî zêde dibe.³ Pêşxistina teknolojiyên zimanî, wek dengên sentetîk û pergalên naskirina axaftinê (mînak, însiyatîfa ABAIR ku ji hêla Foras na Gaeilge ve tê piştgirî kirin ²⁷), jî ji bo vejandinê girîng in. Zêdebûna bikaranîna medyaya civakî û teknolojiyên dîjîtal ji bo fêrbûna zimanê Îrlendî û avakirina civakê ³ guherîneke girîng ber bi hewldanên vejandinê yên nefermîtir, gihîştîtir û bi gelemperî ji hêla ciwanan ve têne rêvebirin nîşan dide, ku rêbazên sazûmanî yên kevneşopî temam dike.

6.5. Zehmetî û Pêşeroj

Tevî van hewldanan, gelek kêşeyên domdar hene. Veguherandina zanîna pasîf û helwestên erênî li bikaranîna çalak a rojane yek ji wan ên herî mezin e.²⁰ Misogerkirina fînansekirin û çavkaniyên têr ji bo saziyên ziman û însiyatîfan pirsgirêkek berdewam e.²⁰ Rawestandina kêmbûna axêveran li herêmên Gaeltachtê pêdiviyeke lezgîn e.¹⁹ Pêdivî bi zêdetir derfetên bikaranîna Îrlendî di warên giştî û civakî de heye. Nîqaşa li ser Îrlendiya mecbûrî di dibistanan de berdewam dike. Potansiyela axêverên Îrlendî yên bajarî û civakên nû hêviyekê dide. Lêbelê, tesnîfkirina Îrlendî ji hêla UNESCO ve wek zimanekî “teqez di xetereyê de” ²⁰, tevî piştgiriya dewletê ya berbiçav û hejmareke mezin a fêrbûyên Z2, giraniya guherîna ziman û hewldana mezin a ku ji bo berevajîkirina wê hewce dike, radixe ber çavan.

Pêşeroja zimanê Îrlendî bi îhtimaleke mezin bi nêzîkatiyeke pir-alî ve girêdayî ye ku ne tenê Gaeltacht û perwerdehiya fermî xurt dike, lê bi awayekî krîtîk balê dikişîne ser afirandina warên jiyanî û modern ji bo bikaranîna rojane ya ziman li derveyî van qadên kevneşopî, nemaze li deverên bajarî û serhêl. Dijwarî ew e ku meriv ji nirxa sembolîk û zanîna pasîf ber bi veguheztina çalak a navbera nifşan û bikaranîna di çarçoveyeke berfirehtir a civakî de derbas bibe.

7. Encam

Zimanê Îrlendî, bi profîla xwe ya zimanî ya yekta, dîroka xwe ya dewlemend û bi aloziyan dagirtî, û wêjeya xwe ya kevnar û hemdem, îro di qonaxeke krîtîk de ye. Landşafta civakî-zimanî ya heyî bi dijwarî û derfetan ve tê diyar kirin. Valahiya di navbera statuya sembolîk û zanîna pasîf a berbelav ji aliyekî ve, û bikaranîna çalak a rojane ya kêm ji aliyê din ve, kêşeya sereke ye. Statuya wî ya fermî ya bilind li Îrlandayê û li YEyê, ligel piştgiriyeke hestyarî ya xurt ji hêla gel ve, bingehek zexm ji bo hewldanên vejandinê peyda dike. Serkeftinên wek tevgera Gaelscoil û bandora TG4 hêviyê didin. Lêbelê, kêmbûna domdar a axêverên rojane, nemaze li Gaeltachtê, û pirsgirêkên fînansekirinê yên ji bo saziyên ziman, nîşanên hişyariyê ne.

Çîroka zimanê Îrlendî çîroka têkoşîn, adaptasyon û xwesteka mirovî ya domdar a ji bo parastina mîrateya zimanî di cîhaneke globalîzebûyî de ye. Ew mîkrokozmosek ji kêşeya gerdûnî ye ku gelek zimanên hindikahî pê re rû bi rû ne: çawa meriv di nav modernîteyê de bigere, girîngiyê biparêze, û veguheztina navbera nifşan geş bike li hember zimanekî serdest ê cîhanî. Pêşeroja Îrlendî dê bi berdewamiya hewldanên baş-fînansekirî, bi civakê re entegre, û bi stratejiyên ku hem polîtîkayên ji jor-ber-bi-jêr û hem jî însiyatîfên ji jêr-ber-bi-jor bi awayekî hevrêz dixebitin ve girêdayî be. Berxwedaniya vî zimanî û girîngiya çandî ya kûr a ku ew ji bo gelekan li Îrlandayê û li derveyî wê hildigire, nîşan dide ku hewldanên ji bo vejandina wî dê bidomin.

Xebatên wergirtî

1. Irish Language: History, Significance, and Modern Usage – Tomedes translation company, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tomedes.com/translator-hub/irish-language
2. mural.maynoothuniversity.ie, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://mural.maynoothuniversity.ie/id/eprint/12890/1/Stifter%20Encyc.pdf
3. Irish language – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Irish_language
4. The Pronunciation and Spelling of Modern Irish, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www3.smo.uhi.ac.uk/gaeilge/donncha/focal/features/irishsp.html
5. Irish grammar – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Irish_grammar
6. people.ucsc.edu, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://people.ucsc.edu/~mcclosk/PDF/palgrave.pdf
7. History of the Irish language – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Irish_language
8. A Brief History of the Irish Language – LetsLearnIrish.com, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://letslearnirish.com/articles/a-brief-history-of-the-irish-language/
9. The Irish Language: 1901 & 1911 Irish Census Records – Irish Family History Centre, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.irishfamilyhistorycentre.com/article/the-irish-language-and-the-1901-and-1911-irish-censuses/
10. Irish Literary Revival | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/irish-literary-revival
11. Irish literary renaissance | History, Authors, Gaelic Revival, Poetry …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.britannica.com/event/Irish-literary-renaissance
12. Conradh na Gaeilge – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Conradh_na_Gaeilge
13. Literature – Modern Irish Language – Research Guides at University …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://guides.library.utoronto.ca/c.php?g=251486&p=1674243
14. Best Irish Language Books (111 books) – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.goodreads.com/list/show/551.Best_Irish_Language_Books
15. Official Languages Act 2003 – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Official_Languages_Act_2003
16. review of the official languages act 2003 – An Coimisinéir Teanga, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.coimisineir.ie/userfiles/files/REVIEWOFTHEOFFICIALLANGUAGESACT__OfficeofAnCoimisineirTeanga.pdf
17. Irish, the Language that Just Won’t Die – as Much as the …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://universitytimes.ie/2024/12/irish-the-language-that-just-wont-die-as-much-as-the-government-wishes-it-would/
18. Education and Irish Language Census of Population 2022 … – CSO, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cso.ie/en/releasesandpublications/ep/p-cpsr/censusofpopulation2022-summaryresults/educationandirishlanguage/
19. Press Statement Census 2022 Results Profile 8 – The Irish … – CSO, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.cso.ie/en/csolatestnews/pressreleases/2023pressreleases/pressstatementcensus2022resultsprofile8-theirishlanguageandeducation/
20. Will 2024 be your year for Irish? +Census Results., erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://irishlanguagematters.com/will-2024-be-your-year-for-irish-plus-census-22/
21. New Study Shows that while Attitudes Towards the Irish Language are Broadly Positive, this Does Not Translate into Significant use of the Language – The Economic and Social Research Institute, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.esri.ie/news/new-study-shows-that-while-attitudes-towards-the-irish-language-are-broadly-positive-this-does-not-translate-into-significant-use-of-the-language
22. New Research Shows Strong Position of Irish Language in Ireland’s …, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://udaras.ie/en/news/new-research-shows-strong-position-of-irish-language-in-irelands-identity/
23. The Impact Of The Irish Language On The Country’s Culture & Identity, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://irelandprestigetours.com/blog/the-impact-of-the-irish-language-on-the-countrys-culture-identity
24. 20-year Strategy for the Irish Language 2010-2030, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.gov.ie/en/department-of-education/publications/20-year-strategy-for-the-irish-language-2010-2030/
25. 20-Year Strategy For The Irish Language 2010-2030 – Scribd, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.scribd.com/document/399911654/20-Year-Strategy-for-the-Irish-Language-2010-to-2030-Progress-Report-2010-2015
26. 20-Year Strategy for the Irish Language 2010-2030, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.gov.ie/en/department-of-defence/publications/20-year-strategy-for-the-irish-language-2010-2030/
27. Minister Calleary welcomes approval of 2025 funding for Foras na Gaeilge and the Ulster-Scots Agency – Government of Ireland, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.gov.ie/en/department-of-rural-and-community-development/press-releases/minister-calleary-welcomes-approval-of-2025-funding-for-foras-na-gaeilge-and-the-ulster-scots-agency/
28. Home – Foras Na Gaeilge, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.forasnagaeilge.ie/?lang=en
29. Gateway to the Irish language – Gaeilge.ie, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.gaeilge.ie/?lang=en
30. Foras na Gaeilge, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.forasnagaeilge.ie/
31. Emergency Intervention Sought by RAIC and TINTEÁN Campaigns from the Irish Government to Secure the Future of the Gaeltacht and the development of the Irish Language – Conradh na Gaeilge, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://cnag.ie/en/news/1966-emergency-intervention-sought-by-raic-and-tinte%C3%A1n-campaigns-from-the-irish-government-to-secure-the-future-of-the-gaeltacht-and-the-development-of-the-irish-language.html
32. Irish Language Revival, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://legalblog.ie/irish-language-revival/
33. About the Language – An Coimisinéir Teanga, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.coimisineir.ie/faoin-teanga?lang=EN
34. Digitising the Conradh na Gaeilge archive – The HardiBlog, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://hardimanlibrary.blogspot.com/2023/03/digitising-conradh-na-gaeilge-archive.html
35. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Gaelscoil#:~:text=As%20of%20September%202023%20there,non%2DGaeltacht%20areas%20across%20Ireland.
36. Irish Language Schools (Gaelscoileanna) – Mendeley Data, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://data.mendeley.com/datasets/5b7jmn3ppj
37. TG4 Celebrates Outstanding Year of Viewership and Engagement in 2024 | Press Release, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tg4.ie/en/information/press/press-releases/2025-2/tg4-celebrates-outstanding-year-of-viewership-and-engagement-in-2024/
38. Record-Breaking Viewership for TG4 Player in February 2025 | Press Release, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://www.tg4.ie/en/information/press/press-releases/2025-2/record-breaking-viewership-for-tg4-player-in-february-2025/
39. LATEST JNLR RTÉ LISTENERSHIP FIGURES RELEASED, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://about.rte.ie/2025/05/15/latest-jnlr-rte-listenership-figures-released-3/
40. Irish radio grows across key demos as local and national shows thrive – RadioToday.ie, erişim tarihi Mayıs 22, 2025, https://radiotoday.ie/2025/05/irish-radio-grows-across-key-demos-as-local-and-national-shows-thrive/