Krîzek Hawîrdorî, Veguherîna Bajarî û Mîrateya Tenduristiya Giştî

Pêşgotin

Bêhna Mezin a Londonê, ku di mehên germ ên havîna 1858an de qewimî, ne tenê bûyereke bêhempa ya dîroka bajarî ya Londonê bû, lê di heman demê de xalek werçerxanê ya krîtîk bû di têgihiştina têkiliyên di navbera hawîrdor, tenduristiya giştî û pêşkeftina bajaran de. Di vê serdemê de, bêhneke ewqas giran û bê tehemûl ji Çemê Thamesê, ku bi salan wekî kanalîzasyoneke vekirî hatibû bikaranîn, bilind bû ku jiyana rojane li paytexta Brîtanyayê hema hema rawestand, û tewra karûbarên Parlamenê jî asteng kirin. Ev bûyer, ku di çapemeniya wê demê de bi awayekî dramatîk hate ragihandin, tirs û xofa nexweşiyan di nav gel de belav kir û zextek mezin li ser hikûmetê çêkir ku çareseriyekê bibîne. Girîngiya Bêhna Mezin ji bêhna wê ya fîzîkî wêdetir diçe; ew bû katalîzator ji bo yek ji projeyên endezyariya sivîl ên herî ambargoz ên sedsala 19-an – avakirina pergala kanalîzasyona modern a Londonê di bin rêberiya Joseph Bazalgette de – û her wiha ji bo reformên berfireh di qanûn û polîtîkayên tenduristiya giştî de ku ne tenê li Londonê lê li seranserê cîhanê bandorek kûr hişt.

Ev gotar dê lêkolîn bike ka Bêhna Mezin a 1858an çawa ne tenê pirsgirêkek demkî ya bêhnê bû, lê di heman demê de krîzek kûr a bajarî bû ku kêmasiyên binesaziya Londonê ya serdema Viktoriyayê û têgihiştina wê demê ya tenduristiyê eşkere kir. Ew bû katalîzatorek ji bo veguherînên bingehîn di endezyariya bajarî, tenduristiya giştî û rêveberiya bajêr de, ku bandora wê li seranserê cîhanê belav bû. Armanc ew e ku sedem, bûyer, bersiv û mîrasa demdirêj a vê bûyerê were analîz kirin, û bi qeyranên sanitasyonê yên bajarî yên hevdem re were berawird kirin. Bêhna Mezin ne tenê encama qirêjiya fîzîkî bû; ew di heman demê de krîzek têgihiştinê bû. Çemê Thamesê, ku wekî kanalîzasyoneke vekirî dihat bikaranîn, bi taybetî di germahiya bilind a havînê de bêhnek giran derdixist. Medyayê ev rewş bi awayekî dramatîk ragihand û tirs û xof di nav gel de belav kir. Teoriya miasmayê, ku di wê demê de serdest bû û digot ku nexweşî ji bêhnên xirab çêdibin, vê tirsê hê bêtir xurt kir. Ji ber vê yekê, bêhn ne tenê wekî nerehetiyek fîzîkî dihat dîtin, lê wekî gefeke mirinê ya têgihiştî, ku ev yek zexta ji bo dîtina çareseriyekê zêdetir kir. Ev rewş nîşan dide ka têgihiştinên çandî û zanistî yên serdemekê çawa dikarin bandorê li ser awayê bersivdana krîzekê bikin.

Sedemên Bêhna Mezin

Krîza Bêhna Mezin a 1858an ne ji nişka ve derket holê; ew encama “bahozeke bêkêmasî” ya faktorên pîşesazî, demografîk û hawîrdorî bû ku bi dehsalan li Londonê kom bûbûn. Ev yek destnîşan dike ku krîzên bajarî yên mezin bi gelemperî xwedî rehên tevlihev û pir-qatî ne, ku ji berhevkirina gelek pirsgirêkên piçûktir û demdirêj derdikevin holê.

Bandora Şoreşa Pîşesaziyê li ser sanitasyonê

Şoreşa Pîşesaziyê London veguherand navendeke hilberînê ya cîhanî, lê ev pêşketin bi bihayekî giran ji bo hawîrdor û tenduristiya bajêr hat. Kargehên ku bi lez û bez li peravên Çemê Thamesê û şaxên wê dihatin avakirin, bermayiyên xwe yên kîmyewî û pîşesazî rasterast diavêtin nav avê. Van bermayiyan, ku tê de madeyên jehrî û organîk hebûn, bi kanalîzasyona xav a bajêr re tevlihev dibûn, û Thames vediguherandin, wekî ku di çavkaniyekê de tê gotin, “şorbeyeke jehrî”. Pergala kanalîzasyonê ya Londonê, ku beşên wê ji sedsala 17-an mabûn û ji bo nifûseke pir piçûktir û bajarekî kêmtir pîşesazî hatibû sêwirandin, bi tu awayî nikarîbû li hemberî vê zêdebûna mezin a qebareya bermayiyan bisekine. Bîrên komkirina kanalîzasyonê (cesspools) timûtim tijî dibûn û diherikîn, û kanalîzasyonên heyî rasterast diherikîn nav Thamesê.

Bi awayekî îronîk, yek ji nûjeniyên ku ji bo baştirkirina paqijiya malê hatibû armanc kirin – destavên bi şûştinê (flush toilets) – pirsgirêk hê girantir kir. Her ku malbatên dewlemendtir van destavan di malên xwe de saz dikirin, bikaranîna avê û qebareya giştî ya bermayiyên şil ên ku diherikîn nav pergalê bi awayekî berbiçav zêde bû. Ev zêdebûn binesaziya jixwe têrker serûbin kir û bû sedem ku hê bêtir kanalîzasyona xav û nepêvajokirî bigihîje Thamesê. Ev mînakek klasîk e ji encamên nexwestî yên teknolojiyê, ku çareseriyek ji bo pirsgirêkek piçûk (paqijiya malê) dibe sedema girankirina pirsgirêkek mezin (qirêjiya giştî). Ev rewş destnîşan dike ku çareseriyên teknolojîk, heke bêyî berçavgirtina çarçoveya pergalê ya berfirehtir werin sepandin, dikarin pirsgirêkên nû biafirînin an yên heyî kûrtir bikin.

Zêdebûna nifûsa Londonê û kêmasiyên binesaziyê

Di sedsala 19-an de, London şahidiya teqîneke demografîk a bêhempa bû. Wekî ku di Tablo 1 de tê dîtin, nifûsa bajêr ji binî yek mîlyonî di sala 1801ê de, gihîşt zêdetirî 2.3 mîlyonî di sala 1851ê de. Di dema Bêhna Mezin de, di sala 1858an de, tê texmîn kirin ku nifûs ji 2.5 mîlyonî derbas bibû.

Tablo 1: Zêdebûna Nifûsa Londonê (1801-1861)

Sal	Nifûs
1801	958,863
1811	1,138,815
1821	1,378,947
1831	1,654,994
1841	1,948,369
1851	2,362,236
1861	2,803,989

Çavkanî:

Ev mezinbûna bilez zextek bêhempa li ser hemî aliyên jiyana bajêr, bi taybetî li ser sanitasyon û xanîkirinê, çêkir. Pêşketinên xaniyan ji leza avakirina binesaziya pêwîst (rê, kanalîzasyon, dabînkirina avê) pir zûtir bûn. Kuçeyên teng, xaniyên qerebalix û bê hewa, û kêmbûna pergalên rêveberiya bermayiyan, taxên Londonê, nemaze yên feqîran, veguherandin navendên bêhnên xirab û zeviyên geşbûna nexweşiyan. Tabloya jorîn bi zelalî asta û leza vê mezinbûna nifûsê nîşan dide, ku yek ji faktorên sereke yên zexta li ser binesaziya sanitasyonê ya Londonê bû. Ev têgihiştina dîtbarî argumana ku binesaziya heyî têrê nedikir xurtir dike, ji ber ku ew ji bo nifûseke pir piçûktir hatibû çêkirin.

Rewşa Çemê Thamesê beriya 1858an

Bi sedsalan, Çemê Thamesê wekî damara jiyanê ya Londonê kar dikir, lê bi mezinbûna bajêr û pîşesazîbûnê re, ew her ku çû veguherî kanalîzasyoneke vekirî. Heta nîveka sedsala 19-an, piraniya kanalîzasyona xav a bajêr, tevî bermayiyên pîşesaziyê, rasterast diherikî nav çem. Nivîskarê navdar Charles Dickens, di romana xwe Little Dorrit de ku di navbera 1855 û 1857an de hate weşandin, Thamesê wekî “kanalîzasyoneke kujer… li şûna çemekî xweş û teze” binav kiribû, ku ev yek têgihiştina giştî ya wê demê nîşan dide. Zanyarê navdar Michael Faraday jî di sala 1855an de, piştî gera bi keştiyê li ser çem, di nameyekê de ji The Times re rewşa tirsnak a avê şirove kiribû, û gotibû ku çem ew qas qirêj bû ku perçeyên kaxezê spî yên ku wî avêtibûn nav avê, tavilê winda dibûn û av wekî “şileyeke qehweyî ya zer a neşefaf” bû. Tê texmîn kirin ku heta sala 1857an, rojane nêzîkî 250 ton madeyên fekalî (bermayiyên mirovan) diherikîn nav Thamesê. Ev rewşa kronîk a qirêjiyê bingeha krîza 1858an amade kir.

Faktorên lezgîn: Germahiya bilind a havîna 1858an

Havîna sala 1858an li Londonê bi awayekî ne normal germ û zuha bû. Germahî di bin siyê de bi berdewamî digihîşt 34-36 °C (93-97 °F), û di bin tîrêjên rojê de carinan heta 48 °C (118 °F) jî bilind dibû. Ev pêla germê ya dijwar, ku ji Gulanê heta Tebaxê dom kir, bû sedem ku asta ava Çemê Thamesê bi awayekî berbiçav dakeve. Kêmbûna herikîna avê û germahiya bilind bûn sedem ku bermayiyên organîk ên ku bi salan di çem de kom bûbûn û li peravên wê rûniştibûn, bi lez bipelixin û gazên bêhngiran derxin. Tavê li van bermayiyên eşkerekirî yên li peravên çem dixist û ew “dipijandin”, û bêhneke ku berê jî hebû, veguherand bêhneke bê tehemûl a ku tevahiya bajêr girtibû. Ev germahiya bilind wekî tetîkkêşekê tevgeriya ku pirsgirêka kronîk a qirêjiya Thamesê veguherand krîzeke akût û bêhempa.

Bûyerên Havîna 1858an

Havîna 1858an di bîra Londoniyan de wekî serdemek kabûsî ma, ku tê de bêhna giran a ji Çemê Thamesê jiyana rojane hema hema ne mumkin kiribû.

Danasîna bêhnê û bandora wê li ser jiyana rojane

Bêhna ku ji Thamesê radibû ji hêla şahidên wê demê ve bi gotinên herî tund dihat şirove kirin: “bêsebir” , “bê tehemûl” , “tirsnak” , û heta “nefesgirtî”. Hat ragihandin ku heke mirov pir nêzî çem bibûna, ji ber giraniya bêhnê vereşiyan. Bêhn ew qas xurt bû ku di nav hemû avahiyan de, çi qesrên dewlemendan bin çi jî xaniyên feqîran, belav dibû. Tewra Qralîçe Victoria û mêrê wê Prens Albert, dema ku hewl dan bi keştiyê li ser Thamesê bigerin, ji ber bêhna giran neçar man ku gera xwe kurt bikin û bi lez vegerin peravê. Kesên ku derfeta wan a aborî hebû, ji bajêr reviyan û berê xwe dan gundan da ku ji vê bêhna kujer dûr bikevin. Yên ku nekarîn birevin, neçar man ku li malên xwe bimînin, pencereyên xwe bigirin û perdeyên xwe bi klorîdê lîmê (chloride of lime) şil bikin, bi hêviya ku ev tedbîr bêhnê asteng bike an kêm bike.

Tepkî û nerazîbûna gel û medyayê

Çapemenî û raya giştî li hemberî vê rewşê bêdeng neman. Rojnameyên wê serdemê, bi taybetî The Times, bi zimanekî tund û hûrgiliyên grafîkî rewşa Thamesê û bêhna wê radigihandin, ku ev yek hêrs û nerazîbûna gel gurr dikir. The Times di yek ji edîtoryalên xwe de nivîsandibû: “Londonî li çemê xwe miqate bin! Thames bûye çaleke mirinê” û hişyarî dabû ku “taya Thamesê niha di asta herî bilind de ye,” ku li vir peyva “ta” ne ji bo nexweşiyeke fîzîkî, lê ji bo panîk û xofa ku di nav gel de belav bûbû, dihat bikaranîn. Karîkaturîstên siyasî jî di vê kampanyaya medyayê de roleke girîng lîstin. Karîkaturên di kovarên mîna Punch de dihatin weşandin, dîmenên xedar ên Thamesê nîşan didan. Yek ji karîkaturên herî navdar “Bavê Thames ku Zarokên Xwe bi Bajarê Londonê Dide Nasîn” bû, ku tê de Bavê Thamesê yê pîr û qirêj, zarokên xwe yên bi navên Dîfterî, Skrofula û Kolera pêşkêşî bajêr dikir, û bi vî awayî rasterast girêdana di navbera çemê qirêj û nexweşiyên kujer de destnîşan dikir. Karîkatureke din a navdar Mîrê Mirinê nîşan dida ku li ser keştiyekê li ser Thamesê digere û qurbaniyên xwe berhev dike. Van wêneyên dîtbar û nivîsên hestyarî tirs û xofa gel zêde kirin û zextek mezin li ser rayedaran çêkirin ku demildest tevbigerin. Rola medyayê di vê krîzê de ne tenê agahdarkirin bû, lê di heman demê de şekildana têgihiştina giştî û zêdekirina zexta siyasî bû. Bikaranîna zimanê hestyarî û wêneyên dramatîk krîz veguherand “efsaneyekê” û hikûmet neçar kir ku bersivê bide, ku ev yek hêza medyayê ya wê demê jî nîşan dide.

Bandora li ser Parlamenê û karûbarên dewletê

Bêhna Mezin tenê bandor li ser welatiyên asayî nekir; ew gihîşt heta navenda desthilatdariya Brîtanyayê, Avahiya Parlamenê, ku li kêleka Çemê Thamesê ye. Endamên Parlamenê (MP) û lordên ku di havîna germ a 1858an de di civînan de bûn, bi awayekî rasterast bi vê bêhna giran re rûbirû man. Hewldanên ji bo kêmkirina bêhnê di nav avahiyê de, wek şilkirina perdeyên li aliyê çem bi klorîdê lîmê, bi ser neketin. Rewş ew qas xirab bû ku karûbarên parlamenê bi giranî asteng bûn. Endamên parlamenê ji ber bêhnê neçar diman ku ji odeyên komîteyan û pirtûkxaneyê derkevin, û heta nîqaş li ser îhtîmala veguhestina demkî ya hikûmetê bo bajarekî din, wek Oxford an St Albans, hatin kirin da ku ji bêhnê birevin. Dadgehên li Westminster Hall, ku ew jî nêzîkî çem bûn, hema hema ji ber bêhnê vala bûn û karûbarên dadwerî jî têk çûn.

Ev bandora rasterast a krîzê li ser elîta desthilatdar faktorek krîtîk bû ku hikûmetê neçar kir ku bilez tevbigere. Heta ku bêhn negihîştibû pozê qanûndanerên payebilind, pirsgirêka qirêjiya Thamesê bi giranî wekî pirsgirêkek ku bandorê li çînên jêrîn dike dihat dîtin. Lê dema ku endamên parlamenê bi xwe nerehetiya giran û tirsa ji nexweşiyê jiyan, îradeya siyasî ya ji bo çareseriyê bi awayekî dramatîk zêde bû. Ev yek nîşan dide ku çawa bandora rasterast li ser kesên di desthilatdariyê de dikare bibe katalîzatorek ji bo guhertina polîtîkayê, nemaze dema ku pirsgirêkên ku bi gelemperî wekî “pirsgirêkên feqîran” têne dîtin, digihîjin asta ku bandorê li elîtan jî bikin.

Krîza Tenduristiya Giştî û Têgihiştina Zanistî

Bêhna Mezin ne tenê nerehetiyek bêhnê bû; ew nîşaneke krîzeke tenduristiya giştî ya kûr bû ku bi dehsalan li Londonê geş dibû. Çemê Thamesê yê qirêj bûbû çavkaniya sereke ya nexweşiyên kujer.

Belavbûna nexweşiyên wekî kolera û tîfo

Qirêjiya zêde ya Çemê Thamesê, ku ji bo piraniya Londoniyan çavkaniya ava vexwarinê bû, hawîrdorek îdeal ji bo geşbûna mîkrobên nexweşiyê yên wekî Vibrio cholerae (sedema kolerayê) û Salmonella typhi (sedema tîfoyê) afirandibû. Di encamê de, serhildanên van nexweşiyan li Londonê pir caran diqewimîn, û bi hezaran kes jiyana xwe ji dest didan. Rêjeyên mirinê bi taybetî li taxên feqîr û qerebalix ên ku nêzîkî çem bûn û gihîştina wan a ava paqij kêm bû, pir bilind bûn.

Berî Bêhna Mezin a 1858an, London jixwe sê serhildanên mezin ên kolerayê jiyabû. Ya yekem di 1831-32an de bû û li Londonê tenê dora 5,275 kes kuştin. Serhildana duyemîn, di 1848-49an de, hê kujertir bû û li Londonê 14,137 qurbanî girt. Serhildana sêyemîn di 1853-54an de qewimî û bû sedema mirina 10,738 kesan li Londonê. Van hejmaran, ku di Tablo 2 de bi hûrgilî têne pêşkêş kirin, giraniya krîza tenduristiya giştî ya ku ji ber sanitasyona nebaş derketibû holê, bi awayekî eşkere nîşan didin.

Tablo 2: Statîstîkên Mirina ji Kolerayê li London û Îngilistan/Wales (1831-1866)

Salên Serhildanê	Mirin li Londonê	Mirin li Îngilistan û Walesê
1831-32	5,275	21,882
1848-49	14,137	53,293
1853-54	10,738	20,097
1866	5,596	14,378

Çavkanî:

Tabloya jorîn ne tenê hejmara qurbaniyan nîşan dide, lê di heman demê de çarçoveyek hejmarî ji bo têgihiştina lezgîniya reformên sanitasyonê peyda dike. Berawirdkirina hejmarên mirinê di navbera serhildanan de, nemaze kêmbûna berbiçav piştî destpêkirina pergala kanalîzasyonê ya Bazalgette (wekî ku di daneyên serhildana 1866an de tê dîtin), dê bandora van reforman li ser tenduristiya giştî ronî bike.

Teoriya Miasmayê li hemberî teoriya nexweşiyên bi rêya avê

Di nîveka sedsala 19-an de, têgihiştina serdest di nav civaka bijîjkî û raya giştî de li ser sedemên nexweşiyên infeksiyonî teoriya miasmayê bû. Li gorî vê teoriyê, nexweşî, bi taybetî yên epidemîk ên mîna kolerayê, ji “hewaya xirab” an “miasma”yên ku ji madeyên organîk ên rizyayî, avên sekinî, û kanalîzasyonê derdiketin, çêdibûn. Ji ber vê yekê, bêhna giran a Thamesê ne tenê wekî nerehetiyekê dihat dîtin, lê wekî gefeke rasterast ji bo tenduristiyê û wekî hilgirê nexweşiyan dihat hesibandin. Ev bawerî tirs û panîka di dema Bêhna Mezin de zêdetir kir.

Lêbelê, di heman serdemê de, ramanên alternatîf jî dest pê kiribûn ku derkevin holê. Bijîjkê Londonî Dr. John Snow, bi lêkolînên xwe yên hûrgilî yên li ser serhildanên kolerayê di salên 1840î û 1850î de, delîlên xurt berhev kiribûn ku destnîşan dikirin kolera ne bi rêya hewayê, lê bi rêya ava vexwarinê ya qirêjkirî bi bermayiyên fekalî yên nexweşan belav dibe. Lêkolîna wî ya navdar li ser serhildana kolerayê ya li derdora pompeya Broad Street li Soho di sala 1854an de, ku tê de wî bi rakirina destika pompeyê serhildan rawestand, wekî yek ji bingehên epîdemîolojiya modern tê dîtin. Tevî van delîlan, teoriya Snow di destpêkê de ji hêla piraniya civaka bijîjkî û rayedaran ve nehat pejirandin, û ew heta wekî “dijminê reforma sanitasyonê” hate binavkirin ji ber ku wî girîngiya bêhnên xirab (miasma) kêm dikir.

William Farr, îstatîstîkzanê sereke yê Ofîsa Tomarkirina Giştî (General Register Office) û kesayetek bibandor di warê tenduristiya giştî de, di destpêkê de alîgirê teoriya miasmayê bû. Lêbelê, piştî analîzkirina daneyên serhildana kolerayê ya 1866an, ew her ku çû bi girîngiya ava qirêj di belavkirina nexweşiyê de qanih bû. Vê serhildanê bi giranî bandor li herêmên Rojhilatê Londonê kiribû ku hîn bi pergala nû ya kanalîzasyonê ya Bazalgette ve nehatibûn girêdan. Rapora Farr a li ser vê serhildanê, ku tê de wî bi awayekî eşkere rola ava qirêj a ji Pargîdaniya Avê ya Rojhilatê Londonê (East London Water Company) destnîşan kir, wekî xalek werçerxanê di pejirandina teoriya veguheztina kolerayê bi rêya avê de tê dîtin.

Bandora Bêhna Mezin li ser guhertina têgihiştina zanistî

Bêhna Mezin a 1858an, her çend bi serê xwe teoriya miasmayê hilneweşandibe jî, bi awayekî nediyar beşdarî guhertina têgihiştina zanistî bû. Krîz, ku ji hêla tirsa ji miasmayê ve hate gurr kirin, bû sedema çareseriyek endezyariyê ya mezin – pergala kanalîzasyonê ya Bazalgette. Serkeftina vê pergalê di kêmkirina bêhnê de û, ya girîngtir, di kêmkirina berbiçav a bûyerên kolerayê û nexweşiyên din ên bi rêya avê de, delîlên pratîkî yên xurt ji bo girîngiya ava paqij û rêveberiya kanalîzasyonê peyda kir. Ev paradoksek balkêş e: krîzek ku ji hêla teoriyek (miasma) ve hate xurt kirin, di dawiyê de bû sedema çareseriyek ku bi awayekî herî bibandor li dijî nexweşiyên ku bi rastî bi mekanîzmayek din (ava qirêj, wekî ku ji hêla Snow ve hatibû pêşniyar kirin) dihatin veguhestin, şer kir. Ev nîşan dide ku carinan motîvasyonên ku li ser têgihiştinên ne temam an çewt hatine avakirin jî dikarin bibin sedema encamên erênî yên demdirêj, nemaze dema ku çareserî pirsgirêkên bingehîn ên ku dibe ku di wê demê de bi tevahî nehatibin fêm kirin, çareser dikin.

Serhildana kolerayê ya 1866an, ku hema hema bi taybetî li deverên Londonê yên ku hîn ji pergala nû ya kanalîzasyonê bêpar mabûn qewimî, wekî “ceribandineke xwezayî” ya mezin xizmet kir. Vê yekê girêdana di navbera ava qirêj û kolerayê de ji bo gelek kesên ku berê gumanbar bûn, piştrast kir û rê li ber pejirandina berfirehtir a teoriya John Snow vekir. Derengketina pejirandina teoriya Snow, tevî delîlên wî yên xurt, berxwedana saziyên zanistî û bijîjkî yên serdest li hemberî ramanên nû yên ku normên pejirandî dipirsin, destnîşan dike. Tenê piştî kombûna delîlên zêdetir û rûbirûbûna bi krîzên li pey hev re, têgihiştin hêdî hêdî dest pê kir ku biguhere.

Bersiva Siyasî û Çareseriya Endezyariyê

Krîza Bêhna Mezin zextek bêhempa li ser saziyên siyasî yên Brîtanyayê çêkir, ku di encamê de yek ji projeyên endezyariya sivîl ên herî berbiçav ên serdema Viktoriyayê hate destpêkirin.

Zexta raya giştî û qanûna ji bo paqijkirina Thamesê

Wekî ku berê hate gotin, bêhna giran a ku ji Thamesê radibû û digihîşt heta nav Avahiya Parlamenê, ligel kampanyayên tund ên medyayê û nerazîbûna gel, hikûmet neçar kir ku ji xemsariya xwe ya berê dest berde û bilez tevbigere. Benjamin Disraeli, ku wê demê Kancelarê Xezîneyê (Chancellor of the Exchequer) bû, roleke serekî di vê bersiva siyasî de lîst. Wî pêşnûmeqanûnek ji bo çareserkirina pirsgirêkê pêşkêş kir, û ev pêşnûmeqanûn bi lezek nedîtî, di nav tenê 18 rojan de, di Tebaxa 1858an de hate pejirandin û bû qanûn. Ev qanûn, ku wekî “Metropolis Local Management Amendment Act” dihat nasîn, berpirsiyariya paqijkirina Çemê Thamesê bi fermî da Desteya Karên Metropolê (Metropolitan Board of Works – MBW) û destûr da ku MBW ji bo fînansekirina projeyê 3 mîlyon £ (pound sterling) deyn bike. Leza ku ev qanûn hate derxistin, piştî ku pirsgirêk rasterast bandor li Parlamenê kir, li hemberî salên bêçalakîtiyê yên berê, hêza motîvasyona rasterast a li ser qanûndaner û qelsiya berê ya hikûmetê (an jî kêmbûna îradeya siyasî) ji bo çareserkirina pirsgirêkên ku bi giranî bandor li çînên jêrîn dikirin, bi awayekî eşkere nîşan dide.

Rola Joseph Bazalgette û sêwirana pergala nû ya kanalîzasyonê

Ji bo pêkanîna vê peywira mezin, MBW endezyarê xwe yê sereke, Sir Joseph William Bazalgette, wezîfedar kir. Bazalgette jixwe di sala 1856an de planek berfireh ji bo modernîzekirina pergala kanalîzasyona Londonê amade kiribû, lê ew plan ji ber lêçûna wê ya zêde û kêmbûna piştgiriya siyasî hatibû red kirin. Lêbelê, di bin zexta Bêhna Mezin de, plana Bazalgette niha wekî çareseriya herî guncaw hate dîtin û hate pejirandin.

Sêwirana Bazalgette şoreşgerî bû. Li şûna ku tenê kanalîzasyonên heyî baştir bike, wî torgilokeke bi tevahî nû ya kanalîzasyonên “navbirî” (intercepting sewers) pêşniyar kir. Van kanalîzasyonên mezin dê li paralelî Thamesê, di binê kolanên Londonê de, biherikiyan. Armanc ew bû ku kanalîzasyona ji hemû kanalîzasyonên herêmî yên piçûktir berhev bikin berî ku ew bigihîje Thamesê li navenda bajêr. Dûv re, ev kanalîzasyona berhevkirî dê bi rêya van kanalîzasyonên navbirî ber bi rojhilat ve, dûrî deverên niştecîbûnê yên sereke, bihata veguhestin û li nuqteyên derketinê (outfalls) yên li devê Thamesê, li jêr Londonê, di dema herikîna avê ya ber bi deryayê ve (ebb tide) bihata avêtin.

Avakirina pergala kanalîzasyonê: Pîvan, lêçûn û kêşeyên teknîkî

Projeya avakirina pergala nû ya kanalîzasyonê ya Londonê ji hêla pîvan û tevliheviya xwe ve di sedsala 19-an de bêhempa bû. Wekî ku di Tablo 3 de tê xلاصه kirin, pergal ji 82 mîl (nêzîkî 132 km) kanalîzasyonên sereke yên navbirî û zêdetirî 1,100 mîl (nêzîkî 1,800 km) kanalîzasyonên kuçeyan ên ku bi wan ve girêdayî bûn, pêk dihat.

Tablo 3: Statîstîkên Sereke yên Pergala Kanalîzasyona Bazalgette

Taybetmendî	Hejmar/Daneyên Têkildar
Dirêjahiya Kanalîzasyonên Navbirî	82 mîl (132 km)
Dirêjahiya Kanalîzasyonên Kuçeyan	1,100 mîl (1,800 km)
Hejmara Kerpîçên Bikaranî	318 mîlyon
Qebareya Erdê Kolandî	Zêdetirî 2.5 mîlyon metrekûp / 670,000 m³
Lêçûna Texmînkirî ya Destpêkê	£3 mîlyon
Lêçûna Dawî	Nêzîkî £4.2 mîlyon heta £6.5 mîlyon
Demjimêra Avakirinê	1859 – 1875 (piranî heta 1868an temam bû)

Çavkanî:

Ji bo avakirina van tunelên binerdî yên mezin, zêdetirî 318 mîlyon kerpîç û miqdarek mezin beton û hawan hate bikaranîn. Lêçûna projeyê, ku di destpêkê de 3 mîlyon £ hatibû texmîn kirin, di dawiyê de ji 4 mîlyon £ derbas bû, û hin çavkanî heta 6.5 mîlyon £ jî radigihînin. Yek ji kêşeyên teknîkî yên herî mezin ew bû ku gelek deverên Londonê, nemaze li başûrê Thamesê, li jêr asta bilind a avê (high-water mark) bûn. Ji bo çareserkirina vê yekê, Bazalgette stasyonên pompkirinê yên mezin û bihêz li nuqteyên stratejîk ên wekî Deptford, Crossness (li başûr), Abbey Mills û Western Pumping Station (li bakur) sêwirandin. Van stasyonan, ku bi motorên hilmê yên mezin dixebitîn, kanalîzasyonê ji kanalîzasyonên nizm ber bi yên bilind ve bilind dikirin, da ku ew bi herikîna xwezayî (gravity) ber bi nuqteyên derketinê ve biçe. Stasyonên pompkirinê yên Crossness û Abbey Mills, bi mîmariya xwe ya xemilandî û hema hema katedralî, îro jî wekî mînakên berbiçav ên endezyarî û mîmariya Viktoriyayê têne hesibandin. Avakirina pergalê di sala 1859an de dest pê kir û, tevî gelek zehmetiyan, beşên sereke heta sala 1868an temam bûn, lê tevahiya proje heta sala 1875an bi dawî bû. Tabloya jorîn pîvan û mezinahiya bêhempa ya projeya endezyariyê ya Bazalgette nîşan dide û alîkariya xwendevanan dike ku têbigihîjin ka çareseriya Bêhna Mezin çiqasî berfireh û biha bû.

Çêkirina Embankmentên Thamesê

Wekî beşek yekbûyî ya projeya kanalîzasyonê, Bazalgette di heman demê de çêkirina sê embankmentên (peravên bilindkirî) mezin li ser Çemê Thamesê jî birêve bir: Victoria Embankment (li bakurê çem, di navbera Westminster û Blackfriars Bridge de), Albert Embankment (li başûrê çem, di navbera Westminster û Vauxhall Bridge de), û Chelsea Embankment (li rojavayê navendê). Van embankmentan gelek armanc pêk anîn. Ya yekem, ew kanalîzasyonên navbirî yên sereke yên ku li kêleka çem diherikîn, vedişartin û diparastin. Ya duyemîn, wan bi qasî 52 akre (nêzîkî 21 hektar) erd ji çemê tîdal vegerandin, ku ev erd ji bo çêkirina rêyên nû yên fireh, baxçeyên giştî yên xweşik, û avahiyên nû hate bikaranîn. Bi vî awayî, wan ne tenê herikîna trafîkê li navenda Londonê baştir kir, lê di heman demê de rûyê perava Thamesê bi awayekî bingehîn guherand û ew kirin cîhek balkêştir û bikêrhatîtir. Wekî din, embankmentan wekî parastineke girîng li dijî lehiyên ku berê pir caran li deverên nizm ên Londonê diqewimîn, xizmet kirin. Di bin Victoria Embankment de, ji bilî kanalîzasyonê, cîh ji bo xeteke nû ya rêhesina binerdî (District Line) û tunelên ji bo xizmetên din (gaz, av, telegraf) jî hate veqetandin.

Lêbelê, çêkirina embankmentan bê nîqaş û pirsgirêk nebû. Gelek xanî, embar, kargeh û keştîgehên piçûk ên ku bi sedsalan li peravên Thamesê bûn û ji bo debara xwe bi çem ve girêdayî bûn, neçar man ku werin hilweşandin an jî gihîştina xwe ya rasterast a avê winda kirin. Ev yek bû sedema zehmetiyên aborî ji bo hin kesan û heta windabûna tevahiya civakên piçûk ên li beravê. Tevî van pirsgirêkan, embankment îro wekî yek ji hêmanên herî berbiçav û bikêrhatî yên mîmariya bajarî ya Londonê têne dîtin. Projeya Bazalgette ne tenê çareseriyek ji bo pirsgirêkek sanitasyonê bû, lê di heman demê de projeyek mezin a plansaziya bajarî û endezyariya sivîl bû ku rûyê Londonê bi awayekî bingehîn guherand. Ev nîşan dide ku çawa çareseriyên ji bo krîzên hawîrdorî dikarin bibin derfet ji bo nûjenkirin û pêşkeftina bajarî ya berfirehtir.

Encamên Demdirêj û Mîrasa Bêhna Mezin

Bandora Bêhna Mezin û çareseriyên ku li pey wê hatin, ji holêrakirina bêhneke ne xweş pir wêdetir çû. Ew bû sedema veguherînên demdirêj di tenduristiya giştî, qanûn, plansaziya bajarî û têgihiştina rola dewletê de.

Başbûnên di tenduristiya giştî de li Londonê

Encama herî yekser û girîng a pergala kanalîzasyonê ya nû ya Bazalgette başbûneke berbiçav di tenduristiya giştî ya Londoniyan de bû. Bi dûrxistina kanalîzasyona xav ji çavkaniyên ava vexwarinê, rêjeya nexweşiyên bi rêya avê, nemaze kolerayê, bi awayekî dramatîk kêm bû. Serhildanên kolerayê, ku berê bi awayekî periyodîk û wêranker li Londonê diqewimîn, hema hema bi tevahî ji holê rabûn. Serhildana paşîn a girîng a kolerayê li Londonê di sala 1866an de qewimî. Balkêş e, ev serhildan hema hema bi tevahî li herêmên Rojhilatê Londonê, ku di wê demê de hîn bi tevahî bi pergala nû ya kanalîzasyonê ve nehatibûn girêdan, sînordar ma. Ev “ceribandina xwezayî” bi awayekî eşkere bandora erênî ya binesaziya nû û girêdana di navbera ava qirêj û kolerayê de piştrast kir. Wekî din, bi başbûna giştî ya sanitasyonê re, tê texmîn kirin ku rêjeya mirina pitikan jî daket.

Qanûnên nû yên tenduristiya giştî

Bêhna Mezin û serkeftina çareseriya Bazalgette hişmendiyek nû li ser pêwîstiya destwerdana dewletê di mijarên tenduristiya giştî de afirand. Ev yek rê li ber derxistina rêzek qanûnên girîng ên reformker vekir. Qanûna Tenduristiya Giştî ya 1875an (Public Health Act of 1875) yek ji van qanûnên herî girîng bû. Berevajî Qanûna Tenduristiya Giştî ya 1848an, ku bi piranî destûrî bû û gelek desthilatdariyên herêmî ew bi cih neanîn, qanûna 1875an ji desthilatdariyên herêmî re ferz kir ku tedbîrên konkret ji bo baştirkirina sanitasyonê bigirin. Di nav van tedbîran de peydakirina ava paqij, avakirina pergalên kanalîzasyonê yên têrker, û tayînkirina Karmendekî Bijîjkî yê Tenduristiyê (Medical Officer of Health) ji bo her herêmê hebû, ku berpirsiyarê çavdêriya tenduristiya giştî bû.

Ji bilî vê, di salên 1870î de qanûnên din ên girîng jî hatin derxistin, wek Qanûna Xanîyên Karkeran (Artisans’ and Labourers’ Dwellings Improvement Act, 1875), ku destûr dida şaredariyan ku taxên feqîran (slums) hilweşînin û xaniyên baştir ava bikin; Qanûna Firotina Xwarin û Dermanan (Sale of Food and Drugs Act, 1876), ku standardên ji bo ewlehiya xwarinê danîn û sextekarî di xwarinê de qedexe kir; û Qanûna Pêşîlêgirtina Qirêjiya Çeman (Rivers Pollution Prevention Act, 1876), ku armanc dikir çavkaniyên avê biparêze. Van qanûnan bi hev re bingeha qanûnî ya tenduristiya giştî ya modern li Brîtanyayê danîn. Ev guhertin ne tenê encama Bêhna Mezin bû, lê di heman demê de nîşanek guhertinek bingehîn di helwesta hikûmetê de li hemberî tenduristiya giştî bû – ji polîtîkayek “laissez-faire” (destwerdana hindiktirîn) ber bi naskirina pêwîstiya çalakiya dewletê ji bo parastina tenduristiya welatiyan ve.

Bandora li ser plansaziya bajarî û pêşkeftina binesaziya bajarî

Projeya kanalîzasyonê ya Bazalgette û bi taybetî çêkirina Embankmentên Thamesê bandorek kûr û mayînde li ser plansaziya bajarî û rûyê fîzîkî yê Londonê hişt. Wekî ku berê hate behs kirin, Embankmentan ne tenê kanalîzasyon veşartin, lê di heman demê de rêyên nû yên girîng, qadên kesk ên giştî, û erdek nû ji bo pêşkeftinê afirandin. Ev yek London veguherand bajarekî modernتر û bikêrhatîtir.

Serkeftina Londonê di çareserkirina pirsgirêka xwe ya sanitasyonê de bû modelek ji bo bajarên din li seranserê cîhanê ku bi pirsgirêkên bi heman rengî re rûbirû bûn. Plansazên bajarî û endezyarên li welatên din dest pê kirin ku di sêwiranên xwe yên binesaziyê de pêşî li tenduristiya giştî û sanitasyonê bigirin. Fikra ku divê bajar xwedî pergalên kanalîzasyonê yên navendî û dabînkirina ava paqij bin, her ku çû belav bû. Bandora reformên sanitasyonê ji tenduristiya fîzîkî wêdetir çû û bandor li ser têgihiştinên civakî yên li ser paqijî, rêkûpêkî û “medeniyetê” jî kir. Paqijkirina bajêr û avakirina binesaziyên modern bi têgihiştinên pêşkeftin û serweriya teknolojîk a serdema Viktoriyayê re hate girêdan.

Lêbelê, girîng e ku meriv destnîşan bike ku tevî van pêşketinên mezin, pirsgirêkên civakî yên kûr ên Londonê bi tevahî nehatin çareser kirin. Lêkolînên civakî yên ku di dawiya sedsala 19-an de hatin kirin, wek lêkolîna berfireh a Charles Booth li ser feqîriyê li Londonê (ku di sala 1889an de dest pê kir), eşkere kirin ku rêjeyek mezin a nifûsê hîn jî di şert û mercên feqîriyeke giran de dijiyan, tevî ku gelek ji wan karên tam-dem dikirin. Vê yekê nîşan da ku her çend baştirkirinên binesaziyê û tenduristiya giştî girîng bûn jî, ew bi serê xwe têrê nedikirin ji bo çareserkirina hemî pirsgirêkên civakî û aborî yên ku ji hêla pîşesazîbûn û bajarvaniyê ve hatibûn afirandin.

Berawirdkirina bi Mînakên Din ên Cîhanê re

Bêhna Mezin a Londonê ne bûyereke îzolekirî bû. Di sedsala 19-an de, gelek bajarên mezin ên cîhanê ku bi lez pîşesazî dibûn û nifûsa wan zêde dibû, bi krîzên sanitasyonê yên bi heman rengî re rûbirû man. Analîzek berawirdî ya van bûyeran dikare têgihiştina me ya li ser kêşeyên hevpar û bersivên cihêreng ên bajarvaniya sedsala 19-an kûrtir bike.

Krîzên sanitasyonê yên sedsala 19an li bajarên mezin ên din

• Parîs: Paytexta Fransayê jî di sedsala 19-an de bi pirsgirêkên sanitasyonê yên giran re têkoşiya. Di Tebax û Îlona 1880an de, bûyerek ku wekî “Bêhna Mezin a Parîsê” tê binavkirin qewimî, dema ku bêhneke giran ji pergalên kanalîzasyonê yên bajêr belav bû û tirs û xofa serhildanên nexweşiyan di nav gel de çêkir. Sedema rastîn a bêhnê qet bi tevahî nehat tespît kirin, lê ew bû sedema protestoyên welatiyan û avakirina komisyoneke hikûmetê ku zanyarê navdar Louis Pasteur jî tê de bû. Balkêş e, komisyonê, berevajî prensîbên destpêkê yên teoriya mîkroban, îdia kir ku bêhn bi serê xwe dikare ji bo tenduristiya giştî xeternak be. Parîs, di bin rêveberiya Baron Haussmann û endezyar Eugène Belgrand de, hevdemê Bazalgette, pergala xwe ya kanalîzasyonê bi awayekî berfireh pêş xistibû. Lêbelê, nêzîkatiya endezyariyê ya Parîsê ji ya Londonê cuda bû; pergala Parîsê di destpêkê de bêtir ji bo rêveberiya ava baranê û paqijkirina kolanan hatibû sêwirandin, û paşê bermayiyên mirovan jî tê de hatin zêdekirin. Heta sala 1894an, hemû avahî li Parîsê neçar bûn ku bi pergala kanalîzasyonê ya navendî ve werin girêdan.
• New York: Li aliyê din ê Atlantîkê, New York City di dawiya sedsala 19-an de bi krîzeke sanitasyonê ya tirsnak re rûbirû bû. Bajar bi çopê hatibû dorpêçkirin: zibilê hespan, heywanên mirî, bermayiyên xwarinê yên rizyayî, û her cure qirêjî li kolanan kom bûbûn. Tê gotin ku bêhna bajêr ji 6 mîl (nêzîkî 10 km) dûrî dihat hîskirin. Nexweşiyên wekî kolera û taya zer pir belav bûn, û rêjeya mirinê bi ya Londonê ya serdema navîn re dihat berawird kirin. Dezgeha Paqijkirina Kolanan (Department of Street Cleaning – DSC) di sala 1881ê de hate damezrandin, lê ji ber gendeliya siyasî ya berbelav, nemaze di bin kontrola makîneya siyasî ya Tammany Hall de, ji bo demek dirêj bêbandor ma. Guhertineke girîng di navbera salên 1893 û 1895an de çêbû, dema ku Kolonel George E. Waring Jr. wekî Komîserê DSC hate tayîn kirin. Waring, bi nêzîkatiyeke mîna leşkerî û bi organîzekirina tîmên paqijker ên bi unîformayên spî yên navdar (“White Wings”), di demek kurt de karî bajêr bi awayekî dramatîk paqij bike.
• Chicago: Chicago, ku di nîveka duyemîn a sedsala 19-an de bi lezeke bêhempa mezin dibû, jî ji pirsgirêkên sanitasyonê bêpar nema. Di navbera salên 1852 û 1854an de, bajêr serhildanên giran ên kolera û dîzenteriyê jiyan, ku sedema wan herikîna kanalîzasyonê nav Gola Michigan (çavkaniya sereke ya ava vexwarinê ya bajêr) û bîrên taybet bû. Ji bo çareserkirina vê pirsgirêkê, Chicago di salên 1870î û 1880î de dest bi berfirehkirina pergala xwe ya ava lûleyî û kanalîzasyonê kir. Yek ji çareseriyên herî ambargoz ên Chicagoyê, berevajîkirina herikîna Çemê Chicagoyê di sala 1900 de bû, bi rêya avakirina Kanala Sanitasyon û Keştiyê (Sanitary and Ship Canal). Armanc ew bû ku ava qirêj ji Gola Michigan dûr bixe û ber bi başûr ve, ber bi Çemê Mississippi ve bişîne. Lêbelê, bermayiyên pîşesaziyê, nemaze ji pîşesaziya mezin a pakkirina goşt a bajêr, pirsgirêkek domdar bûn. Şaxek ji Çemê Chicagoyê, ku wekî “Bubbly Creek” dihat nasîn, ji ber gazên ku ji bermayiyên rizyayî yên serjêkirinê radibûn, navdar (an jî bednam) bû. Reformerên civakî yên wekî Jane Addams û koma wê ya li Hull House ji bo baştirkirina şert û mercên sanitasyonê û berhevkirina çopê, nemaze li taxên feqîr û koçberan, xebatên girîng kirin.
• Hamburg: Bajarê portê yê Alman Hamburg di sala 1892an de şahidiya yek ji serhildanên kolerayê yên herî wêranker ên Ewropayê yên dawiya sedsala 19-an bû. Di nav tenê şeş hefteyan de, zêdetirî 10,000 kes ji ber nexweşiyê mirin. Sedema sereke ya serhildanê ava vexwarinê ya qirêjkirî ji Çemê Elbeyê bû. Zanyarê navdar Robert Koch, ku mîkroba kolerayê keşf kiribû, ji bo şêwirmendiyê hate gazî kirin û ji rewşa paqijiya giştî ya bajêr, nemaze li taxên feqîran ên qerebalix, matmayî ma. Faktorên ku beşdarî serhildanê bûn tevlihev bûn: hatina bakteriyan bi rêya trêneke koçberan ji Rûsyayê, avêtina nepaqij a bermayiyan ji wargehên koçberan ên qerebalix, û zuhabûna sala 1892an ku rê da bakteriyan kûrtir bikevin nav çem. Lêbelê, faktora herî girîng û skandaloz îhmalkirina demdirêj a rayedarên bajêr di avakirina pergala paqijkirina avê de bû. Tê îdiakirin ku berjewendiyên bazirganî yên hêzdar ên bajêr li pêşiya tedbîrên tenduristiya giştî dihatin girtin, û ev yek bû sedema derengxistina projeyên binesaziyê yên krîtîk heta ku karesat qewimî. Di encama serhildanê de, Hamburg neçar ma ku reformên mezin bike, di nav de avakirina yekemîn kargeha şewitandina çopê ya bajêr, pergaleke kanalîzasyonê ya nûjen, û kargeheke parzûnkirina ava vexwarinê.

Wekhevî û cudahiyên di sedem, bersiv û encaman de

Dema ku em li van mînakan dinêrin, gelek wekhevî û cudahî derdikevin holê. Wekhevî:

• Hemî bajarên navborî di sedsala 19-an de bi pirsgirêkên giran ên ji ber mezinbûna bilez a nifûsê, pîşesazîbûna bêplan, û kêmasiyên di binesaziya sanitasyonê de re rûbirû bûn.
• Qirêjiya çavkaniyên avê (çem, gol, bîr) bi kanalîzasyona mirovan û bermayiyên pîşesaziyê pirsgirêkek hevpar bû.
• Serhildanên nexweşiyên infeksiyonî yên bi rêya avê, nemaze kolera û tîfo, li hemî van bajaran gefên mezin li ser tenduristiya giştî çêdikirin.
• Krîzên akût (wek Bêhna Mezin li London û Parîsê, an serhildana kolerayê ya Hamburgê) bi gelemperî wekî katalîzator ji bo reformên mezin tevgeriyan, û rayedaran neçar kirin ku tevbigerin.
• Zexta raya giştî, kampanyayên medyayê (bi taybetî li Londonê), û destwerdana pisporên zanistî (wek Koch li Hamburgê) di teşwîqkirina bersivên hikûmetê de rolek lîstin.
• Çareseriyên demdirêj bi gelemperî avakirina pergalên kanalîzasyonê yên berfireh, baştirkirina dabînkirina ava paqij, û damezrandina saziyên tenduristiya giştî yên bihêztir vedihewandin.

Cudahî:

• Lez û berfirehiya bersivên siyasî û endezyariyê li gorî şert û mercên herêmî diguherî. Li Londonê, ji ber ku Parlamen rasterast ji Bêhna Mezin bandor bû, qanûn bi lezeke awarte hate derxistin. Li Hamburgê, berevajî, berjewendiyên bazirganî yên hêzdar reformên pêwîst heta piştî karesateke mezin a kolerayê dereng xistin. Li New Yorkê, gendeliya siyasî ya di bin Tammany Hall de ji bo demek dirêj bû asteng li pêşiya reformên watedar, heta ku reformerek bihêz û bi îrade (Kolonel Waring) hate tayîn kirin.
• Nêzîkatiyên endezyariyê yên ji bo pergalên kanalîzasyonê jî cihêreng bûn. Mînak, sêwirana kanalîzasyona navbirî ya Bazalgette li Londonê ji pergala Haussmann-Belgrand a li Parîsê, ku di destpêkê de bêtir li ser rêveberiya ava rûyê erdê û paqijkirina kolanan sekinîbû, cuda bû. Chicago neçar ma ku çareseriyek radîkal a wekî berevajîkirina herikîna çemekî bibîne.
• Rola hukûmeta navendî li hemberî desthilatdariyên şaredariyê û herêmî di rêvebirina van krîzan û pêkanîna çareseriyan de jî li gorî welatan diguherî.
• Asta bandora teoriya miasmayê li hemberî teoriya mîkroban (an jî veguheztina bi rêya avê) di dema krîzan de û di şekildana bersivan de jî cihêreng bû.

Analîza van krîzên sanitasyonê yên sedsala 19-an destnîşan dike ku ew ne tenê pirsgirêkên teknîkî yên kêmbûna binesaziyê bûn, lê di heman demê de bi kûrahî bi strukturên siyasî, aborî û civakî yên her bajarekî ve girêdayî bûn. Berjewendiyên bazirganî, gendeliya siyasî, asta hişmendiya giştî, û bandora rasterast a krîzan li ser elîtên desthilatdar hemî faktor bûn ku bandor li ser dema, cewher û serkeftina bersivên hatine dayîn kirin. Tevî çarçoveyên neteweyî û herêmî yên cihêreng, bajarên pîşesazî yên sedsala 19-an bi pirsgirêkên hawîrdorî û tenduristiya giştî yên bi heman rengî re rûbirû bûn, ku “nexweşiyên hevpar ên bajarvaniyê” yên wê serdemê nîşan dide. Ev jî destnîşan dike ku pêşkeftinên di zanist û endezyariyê de (mîna teoriya mîkroban, teknîkên nû yên kanalîzasyonê) bi derengî û bi awayên cihêreng li van navendên bajarî hatin sepandin, ku ev yek girêdayî gelek faktorên herêmî bû.

Encamname

Bêhna Mezin a Londonê ya 1858an di dîroka bajarî û tenduristiya giştî de bûyereke pir-alî û xwedî girîngiyeke demdirêj e. Ew ne tenê wekî nerehetiyeke bêhnê ya demkî, lê wekî lûtkeya krîzeke kûr a hawîrdorî û binesaziyê ya ku bi dehsalan li paytexta Împaratoriya Brîtanyayê geş bûbû, derket holê. Wekî ku di vê gotarê de hate analîz kirin, sedemên Bêhna Mezin tevlihev bûn, ji bandora Şoreşa Pîşesaziyê û zêdebûna bilez a nifûsê bigire heta kêmasiyên di pergala kanalîzasyonê ya kevnar û têgihiştina sînordar a li ser veguheztina nexweşiyan. Havîna germ a 1858an tenê wekî katalîzatorekê tevgeriya ku van pirsgirêkên kronîk veguherand krîzeke akût.

Bûyerên wê havînê – bêhna bê tehemûl, panîka gel, ragihandina dramatîk a medyayê, û ya herî girîng, têkçûna karûbarên Parlamenê – hikûmet neçar kir ku bi lez û biryardarî tevbigere. Bersiva siyasî, her çend ji hêla nerehetiya rasterast a qanûndaner ve hate lezandin, bû sedema pejirandina qanûnekê û destpêkirina projeyek endezyariyê ya berbiçav di bin rêberiya Joseph Bazalgette de. Pergala kanalîzasyonê ya nû ya Londonê û Embankmentên Thamesê ne tenê pirsgirêka bêhnê û qirêjiya çem çareser kirin, lê di heman demê de rûyê Londonê guherandin û tenduristiya giştî bi awayekî şoreşgerî baştir kirin. Kêmbûna berbiçav a nexweşiyên bi rêya avê, nemaze kolerayê, û derxistina qanûnên nû yên tenduristiya giştî yên wekî Qanûna Tenduristiya Giştî ya 1875an, mîrasên herî girîng ên Bêhna Mezin in.

Girîngiya Bêhna Mezin a Londonê di dîroka tenduristiya giştî û pêşkeftina bajaran de nayê înkarkirin. Ew wekî mînakek klasîk nîşan dide ka krîzek hawîrdorî çawa dikare bibe katalîzatorek ji bo guhertinên civakî, siyasî û teknolojîk ên erênî û demdirêj. Ew girîngiya têkiliya bingehîn a di navbera hawîrdora bajarî, tenduristiya niştecîhan, û rêveberiya bibandor de destnîşan dike. Mîrasa Bazalgette ne tenê binesaziyek fîzîkî ye ku heta roja îro jî xizmetê dide, lê di heman demê de modelek ji bo çareserkirina pirsgirêkên bajarî yên tevlihev bi rêya plansaziyeke dûrbîn û endezyariyeke jêhatî ye.

Dersên ku ji Bêhna Mezin û bersiva wê têne wergirtin, ji bo pirsgirêkên hawîrdorî yên bajarî yên îroyîn, wek qirêjiya hewayê, rêveberiya bermayiyan, û kêşeyên ku ji ber guherîna avhewa derdikevin, pir têkildar dimînin. Pêwîstiya bi plansaziyeke stratejîk a demdirêj, veberhênana domdar di binesaziya bajarî de, û rêveberiyeke bibandor û berpirsiyar hîn jî wekî xwe ye. Rola krîtîk a hişmendiya giştî, zexta medyayê (îro medyaya civakî jî di nav de), û îradeya siyasî di teşwîqkirina çalakiyê de nayê paşguh kirin. Bêhna Mezin nîşan dide ku pêşkeftina bajarî ne pêvajoyek xêzikî û bê pirsgirêk e, lê bi gelemperî ji hêla krîz, têkçûn û dersên ku ji wan têne wergirtin ve tê şekil kirin. Bajar bi fêrbûna ji xeletiyên xwe û adaptekirina li hemberî kêşeyên nû pêş dikevin û berxwedêriya xwe ava dikin. Di dawiyê de, çîroka Bêhna Mezin çîrokek li ser hêdî-hêdî serdestbûna nêzîkatiyên zanistî û endezyarî li ser pirsgirêkên civakî ye, her çend ev pêvajo bi gelemperî bi berxwedan, derengî û nîqaşên dijwar re rûbirû bimîne. Ew girîngiya delîlan, pisporiyê, û veberhênana demdirêj di lêgerîna çareseriyên ji bo pirsgirêkên herî tevlihev ên mirovahiyê de careke din piştrast dike.

Çavkanî

1. The Great Stink of 1858: How London’s Sewage Crisis Changed Urban Planning Forever, https://sickhistory.com/great-stink-of-1858/ 2. Great Stink – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Stink 3. http://www.dhj.davidsonlocal.org, https://www.dhj.davidsonlocal.org/wp-content/uploads/2019/05/Sam-Velecca.pdf 4. London’s Great Stink – HeinOnline Blog, https://home.heinonline.org/blog/2024/06/londons-great-stink/ 5. Britain’s harnessing of Thames river from the perspective of peace …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10320074/ 6. The Great Stink of 1858 | London Museum, https://www.londonmuseum.org.uk/collections/london-stories/great-stink-of-1858/ 7. http://www.victorianlondon.org, https://www.victorianlondon.org/population/population.htm#:~:text=The%20population%20of%20London%20in,3%2C816%2C483%3B%20in%201891%2C%204%2C231%2C431. 8. Census – total population of London – Dictionary of Victorian London, https://www.victorianlondon.org/population/population.htm 9. River Thames Pollution History – London – Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/stories/topics/pollution-river-thames-history 10. Dickens and The Great Stink of 1858 | Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/stories/blog/library-archive/dickens-great-stink-1858 11. Late industrial 1850-90 | Environmental history, https://environmentalhistory.org/industrial/late-industrial-1850-90/ 12. River Thames: from the Great Stink to a river teaming with wildlife, https://www.thames21.org.uk/2024/09/river-thames-from-the-great-stink-to-a-river-teaming-with-wildlife/ 13. The Great Stink – GCSE History by Clever Lili, https://www.gcsehistory.com/faq/greatstink.html 14. Cholera as a ‘sanitary test’ of British cities, 1831–1866 – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6582458/ 15. Public health improvements – Late 19th Century – Health and … – BBC, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/zb8n8xs/revision/4 16. John Snow, Cholera, the Broad Street Pump; Waterborne Diseases Then and Now – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7150208/ 17. John Snow and William Farr – UCLA Fielding School of Public Health, https://www.ph.ucla.edu/EPI/snow/eyler_a4.html 18. William Farr, The Lancet and Epidemic Cholera – UCLA Fielding School of Public Health, https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/MedSciMoni8(6)_LE18_9_2002.pdf 19. The Story of London’s Sewer System – The Historic England Blog, https://heritagecalling.com/2019/03/28/the-story-of-londons-sewer-system/ 20. Sir Joseph Bazalgette: Pioneer of Modern Sewage Systems | Institution of Civil Engineers (ICE), https://www.ice.org.uk/what-is-civil-engineering/meet-the-engineers/sir-joseph-bazalgette 21. London Sewers – BBC – Seven Wonders, https://www.bbc.co.uk/england/sevenwonders/london/sewers_mm/index.shtml 22. The Great Stink and Public Health Reforms | Revision World, https://revisionworld.com/gcse-revision/history-gcse-revision/medicine/18th-and-19th-century-medicine/great-stink-and-public 23. History – Joseph Bazalgette – BBC, https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bazalgette_joseph.shtml 24. The Great Stink – A Victorian Solution to the Problem of London’s Waste | Historic England, https://historicengland.org.uk/images-books/archive/collections/photographs/the-great-stink/ 25. The Great Stink and public health reforms – Medicine and the Industrial Revolution – AQA – GCSE History Revision – AQA – BBC Bitesize, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/zf7yf82/revision/4 26. The great stink of Paris and the nineteenth-century struggle against …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1626110/ 27. The great stink of paris and the nineteenth-century struggle against filth and germs, https://www.researchgate.net/publication/288600455_The_great_stink_of_paris_and_the_nineteenth-century_struggle_against_filth_and_germs 28. History of the Sewers of Paris, https://musee-egouts.paris.fr/en/the-sewers-a-space-with-history/history-of-the-sewers-of-paris/ 29. A History of Heroism — Sanitation Foundation, https://www.sanitationfoundation.org/blog/abriefhistoryofheroism 30. Johns Hopkins Magazine – April 1995 Issue, https://pages.jh.edu/jhumag/495web/garbage.html 31. (PDF) A Historical Context of Municipal Solid Waste Management in the United States, https://www.researchgate.net/publication/8253891_A_Historical_Context_of_Municipal_Solid_Waste_Management_in_the_United_States 32. George Waring, “Sanitary Conditions in New York” (1897), http://wwphs.sharpschool.com/UserFiles/Servers/Server_10640642/File/bugge/Chapter%2018/SanitaryConditionsInNY.pdf 33. Piped Water and Sewer Access: Measuring Its Benefits for 19th …, https://www.philadelphiafed.org/the-economy/regional-economics/piped-water-and-sewer-access-measuring-its-benefits-for-19th-century-chicago-and-its-relevance-today 34. History of public health in Chicago – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_public_health_in_Chicago 35. Waste Disposal – Encyclopedia of Chicago, http://www.encyclopedia.chicagohistory.org/pages/1322.html 36. Cholera Epidemic in Hamburg (1892) – GHDI – Image, https://ghdi.ghi-dc.org/sub_image.cfm?image_id=1608 37. Socialism, capitalism, and cholera in 19th-century Hamburg | MR …, https://mronline.org/2020/05/18/socialism-capitalism-and-cholera-in-19th-century-hamburg/ 38. “CHOLERA FORCING” The Myth of the Good Epidemic and the Coming of Good Water – PMC – PubMed Central, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2759804/