Gelê Ainu yê Japonyayê: Çand, Ziman, Bawerî û Têkoşîna ji bo Naskirinê

1. Pêşgotin: Gelê Ainu – Kurtenêrînek li ser Neteweyek Xwecihî li Japonyayê

Gelê Ainu, ku navê wan di zimanê wan de tê wateya “mirov” ¹, wekî gelê xwecih ê Japonyayê têne nasîn. Bi kevneşopî, ew bi giranî li girava Hokkaido (ku jê re dibêjin Ainu Mosir ango “Cîhana Ainu”), û her weha li herêmên bakur ên wekî Sakhalin û Giravên Kuril dijiyan.² Çand, ziman û baweriyên wan ên xweser, wan ji çanda serdest a Japonî, ku wekî Wajin an Shamo têne binavkirin, cuda dike.¹ Ev cudahiya çandî û dîrokî bûye sedema têkoşîneke dirêj û dijwar ji bo naskirina maf û nasnameya wan. Tevî hin gavên qanûnî yên ku di van salên dawî de ji hêla hikûmeta Japonî ve hatine avêtin, wek Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu ya 2019an ku Ainu bi fermî wekî gelê xwecihî nas dike, têkoşîna wan ji bo naskirineke tam û watedar, û ji bo bidestxistina mafên xwe yên bingehîn berdewam e.¹

Kolonîzasyon û polîtîkayên asîmîlasyonê yên bi zorê, ku bi sedsalan ji hêla dewleta Japonî ve hatine meşandin, bandorek kûr û neyînî li ser civak û çanda Ainu kiriye. Di encama van polîtîkayan de, jiyana civakî ya gelek Ainu di sedsala 21an de ji ya Japoniyên din zêde ne cuda ye, û gelek aliyên çanda wan a kevneşopî, bi taybetî ziman û hin pratîkên olî, bi awayekî berbiçav lawaz bûne an guherîne.² Lêbelê, tevî van zextan, gelê Ainu li ber xwe daye û hewl dide ku çand, ziman û nasnameya xwe ji nû ve vejîne û biparêze.

Lêkolîna li ser gelê Ainu ne tenê ji bo têgihiştina dîrok û çanda komeke xwecihî ya taybet girîng e, lê di heman demê de ji bo ronîkirina mijarên berfirehtir ên wekî kolonîzasyon, asîmîlasyon, mafên xwecihî, û vejandina çandî di çarçoveya dewlet-neteweyên nûjen de jî xwedî wateyek kûr e. Nakokiya di navbera nasnameya Ainu ya dîrokî û dewlemend û rewşa wan a civakî-aborî ya îroyîn de, ku bi giranî encama polîtîkayên asîmîlasyonê ye, yek ji mijarên navendî yên vê gotarê ye. Têkoşîna Ainu ne tenê ji bo parastina çandek “kevneşopî” ya statîk e, lê belê ji bo mafê xwerêveberiyê û diyarkirina nasnameya xwe di cîhana hevdem de ye. Ev têkoşîn bi awayekî neçarî bi danûstandin û carinan jî bi pevçûnê bi têgihîştinên dewleta Japonî ya “pirçandîbûn” û “ahenga etnîkî” re rûbirû dimîne. Çavkanî destnîşan dikin ku qanûnên Japonî, tevî Qanûna 2019an, bi giranî li ser “pêşxistina çandê” disekinin û kêm behsa mafên siyasî yên bingehîn ên wekî xwerêveberî û mafên axê dikin.⁴ Ev nîşan dide ku dewlet çandê wekî tiştekî ku dikare were “parastin” û “pêşandan” (wek mînak li Muzeya Neteweyî ya Ainu, Upopoy) dibîne, lê mafên ku dikarin otorîteya dewletê bipejirînin an jî ji nû ve ava bikin, bi awayekî berbiçav nayên dayîn. Ji ber vê yekê, têkoşîna Ainu ne tenê ji bo zindîkirina rîtuelan e, lê ji bo bidestxistina kontrola li ser çarenûsa xwe ye.

Nasandina fermî ya Ainu wekî “gelê xwecihî” ji hêla dewleta Japonî ve di sala 2008an de û piştre bi Qanûna 2019an ³, her çend gavek girîng be jî, divê bi rexneyî were nirxandin. Hin analîz destnîşan dikin ku ev nasandin dibe ku wekî stratejiyek ji bo birêvebirina “pirsgirêka Ainu” û başkirina wêneya Japonya ya navneteweyî, nemaze di çarçoveya bûyerên mezin ên wekî Olîmpiyadên Tokyoyê de, hatibe kirin.⁵ Ev yek bêyî ku bi rastî mafên wan ên bingehîn ên ku di Danezana Mafên Gelên Xwecihî ya Neteweyên Yekbûyî (UNDRIP) de hatine destnîşankirin, bi tevahî werin cîbicîkirin, pêk tê.⁹ Ev nîşan dide ku nasandin dikare amûrek be ji bo armancên dewletê, ne ku tenê ji bo berjewendiya gelê xwecihî. Dibe ku nasandin ji bo kêmkirina zexta navneteweyî û kontrolkirina vegotina li ser Ainu hatibe çêkirin, li şûna ku bi rastî hêzê bide civaka Ainu.

2. Koka Dîrokî û Xaka Kevneşopî ya Ainu (Ainu Mosir)

2.1. Pêwendiya bi Çanda Jōmon re û Koçberî

Koka gelê Ainu û hebûna wan a li arşîpela Japonî mijareke ku bi kûrahî di dîrokê de rehên xwe berdide. Gelek Ainu yên hevdem û lêkolîner pêwendiyek xurt di navbera Ainu û çanda prehistorîk a Jōmon a Japonya de destnîşan dikin.² Çanda Jōmon, ku bi qasî 14,000 heta 300 Berî Zayînê li Japonya serdest bû, bi civakên xwe yên nêçîrvan-berhevkar û hunera xwe ya seramîk a taybet tê nasîn. Lêkolînên arkeolojîk, dîrokî, etnografîk û genetîkî hewl didin ku cewher û asta vê pêwendiyê ronî bikin.² Hin teorî pêşniyar dikin ku Ainu neviyên rasterast ên gelê Jōmon in, ku li hemberî pêlên koçberan ên paşê yên ku çanda Yayoi (çandiniya birincê) anîn Japonya, li ber xwe dane û çanda xwe parastine.

Çanda Ainu ya ku em îro wekî “klasîk” dinasin, tê texmîn kirin ku li dora sedsala 13an piştî Zayînê şekil girtiye. Ev pêkhatin encama têkiliyên tevlihev ên di navbera çanda Satsumon a bakurê Japonya (ku bi xwe wekî berdewamiya Jōmon tê dîtin) û koçberên gelê Okhotsk ê Asyaya Bakur bû, ku ji herêmên Sakhalin û beravên Amurê hatibûn.¹ Ev tevlihevbûna çandî û genetîkî bûye sedema pêkhatina nasname û taybetmendiyên çandî yên Ainu yên xweser.

Di warê erdnîgarî de, Ainu xwedî dîrokek dirêj a jiyanê ne li seranserê xakeke berfireh. Delîlên arkeolojîk û dîrokî nîşan didin ku Ainu berê li ser her çar giravên mezin ên Japonya (Hokkaido, Honshu, Shikoku, Kyushu) dijiyan.³ Lêbelê, bi demê re û bi zêdebûna zexta komên din, nemaze Japoniyên Yamato, ew hêdî hêdî ber bi bakur ve hatin kişandin. Xaka wan a kevneşopî, ku wekî Ainu Mosir (Cîhana Ainu) tê zanîn, herêmek berfireh li xwe digirt ku başûrê nîvgirava Kamchatka, hemû Giravên Kuril, girava Sakhalin, Hokkaido, û beşên bakurî yên girava Honshu (bi taybetî herêma Tohoku) di nav de bûn.¹ Girêdana bi çanda Jōmon re ne tenê îdîayeke nasnameyî ye ji bo Ainu, lê di heman demê de bingehek potansiyel e ji bo îdîayên mafên xwecihî yên kûrtir. Ger Ainu bi awayekî rasterast bi çanda Jōmon ve girêdayî bin, ku beriya çandiniya birincê û avabûna dewleta Yamato ya Japonî li herêmê hebû, ev tê wê wateyê ku ew xwedî mafên dîrokî yên pêşîn in li ser axa ku paşê ji hêla Japoniyan ve hatiye kolonîzekirin. Ev yek dikare argumanên wan ên ji bo mafên axê û xwerêveberiyê xurt bike, ji ber ku ew ne tenê “kêmneteweyek etnîkî” ne, lê gelê bingehîn ê herêmê ne.

2.2. Têkiliyên bi Japonî, Çînî û Rûsan re

Aboriya kevneşopî ya Ainu bi giranî li ser bingeha nêçîrvanî, masîgirî û berhevkirina giyayên kovî bû. Ev awayê jiyanê wan ji civakên cîran ên Japonî, Koreyî û Çînî, ku bi hezaran salan bi çandiniyê re mijûl bûn, pir cuda dikir.¹ Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku Ainu civakeke bi tevahî îzolekirî û paşvemayî bû. Berevajî, lêkolînên dîrokî nîşan didin ku Ainu aktorekî girîng di torên bazirganiya herêmî de bûn. Bi taybetî di navbera sedsalên 16an û 18an de, Ainu serdestiya “bazirganiya Santan” dikirin, ku rêyeke bazirganiyê ya girîng bû ku mirov, mal û ramanan di navbera axa Çînê (bi taybetî Mançurya), nîvgirava Kamchatka, û Japonya de diguhezand.² Wan kelûpelên wekî postên ajalan, masî, û hilberên din ên xwezayî bi tiştên wekî hesin, qumaş, û birincê yên ji Japonya û Çînê diguherandin. Ev rola wan a navbeynkarî di bazirganiyê de, hêz û prestîjek diyar dabû wan.

Têkiliyên Ainu bi Japoniyan re xwedî dîrokek dirêj û tevlihev e. Ji sedsala 14an û pê de, Ainu dest bi hestkirina zexta Japoniyan kirin ku hêdî hêdî kontrola xwe li ser başûrê Hokkaido (wê demê Ezochi) berfireh dikirin.¹³ Bazirganiya fermî di navbera Ainu û Japoniyan de di nîveka sedsala 14an de dest pê kir.¹ Lêbelê, ev bazirganî her ku çû ji bo Ainu ne bi avantaj bû. Bi zêdebûna hêza klanên Japonî yên wekî Matsumae, ku di sedsala 16an de başûrê rojavayê Hokkaido û deverên derdorê îdîa dikirin, bazirganî veguherî amûrekê ji bo îstismarkirina aborî ya Ainu ji hêla Japoniyan ve.¹ Japoniyan bi awayekî sîstematîk Ainu îstismar dikirin û guh nedidan adet û kevneşopiyên wan ên civakî.⁴

Ji bilî Japoniyan, Ainu bi hêzên din ên herêmî re jî têkilî danîbûn. Ainu yên ku li girava Sakhalin dijiyan, di navbera salên 1263 û 1320an de bi kolonîzasyon û hewldanên “aramkirinê” yên Mongolan re rûbirû man. Ew bi mêrxasî heta sala 1308an li ber xwe dan, lê di dawiyê de neçar man ku bikevin bin serweriya Xanedana Yuan a Mongolan, ku wê demê li Çînê hukumdar bû. Ainu neçar bûn ku bacê bidin Mongolan. Ev pergala bacê, ligel bazirganiya bi gelên din re, di sedsala 15an de bi bazirganiya Ainu yên Hokkaido û Japoniyan re entegre bû. Di encamê de, kelûpelên hesinî yên Japonî gihîştin Mançûyan, dema ku brokar û pembûyê Çînî riya xwe ber bi Osakaya li rojavayê Japonya ve dît.¹

Kêmbûna rola Ainu wekî navbeynkarên bazirganî yên serbixwe û zêdebûna îstismarkirina wan ji hêla Japoniyan ve, xaleke werçerxanê ya krîtîk di dîroka Ainu de temsîl dike. Ev guherîn rê li ber windakirina otonomî û axa wan a gav bi gav vekir. Kêmbûna vê rola bazirganî, ku dibe ku ji ber zêdebûna hêza klanên Japonî û guherînên jeopolîtîk bûye, Ainu ji hêla aborî ve lawaztir kir û ew bêtir mexdûrî îstismara derve kir. Ev ne tenê windakirina dahatê bû, lê windakirina pozîsyonek stratejîk bû ku dikaribû wekî parêznameyek li hemberî desteserkirina tam were bikar anîn.

2.3. Kolonîzasyon û Bandora wê li ser Ainu Mosir

Pêvajoya kolonîzekirina Ainu Mosir ji hêla dewleta Japonî ve bi taybetî piştî Restorasyona Meiji di sala 1868an de lez kazandı. Beriya wê jî, berfirehbûna hikûmeta navendî ya Japonî ber bi bakur-rojhilat ve hêdî hêdî Ainu ji axa wan a herî başûrî, nemaze li Honshu, derxistibû.¹ Lê bi Serdema Meiji re, polîtîkayek sîstematîk û berfireh a desteserkirin û asîmîlasyonê dest pê kir.

Di sala 1869an de, hikûmeta Japonî bi awayekî yekalî Hokkaido (wê demê Ezochi) xist nav axa xwe û navê wê bi fermî guherand Hokkaido, ku tê wateya “Parêzgeha Deryaya Bakur”.¹² Navê kevn, Ezochi, ku ji hêla kolonîzatorên Japonî ve dihat bikaranîn û tê wateya “axa mirovên necivilkirî”, bi xwe nîşana nêrîna serdest a Japonî ya li hemberî Ainu bû.¹³ Ji bo birêvebirin û “pêşxistina” vê herêma nû, Ajansa Pêşxistinê (Kaitakushi) hate damezrandin.¹³ Yek ji armancên sereke yên vê ajansê ew bû ku niştecîhên Japonî (Wajin) li Hokkaido bi cih bike û çavkaniyên xwezayî yên giravê îstismar bike.

Di encama van polîtîkayan de, mafên axê yên gelê Ainu bi awayekî qanûnî hatin tunekirin.¹³ Erdên wan ên kevneşopî, ku bi sedsalan ji bo nêçîr, masîgirî û jiyana wan a çandî girîng bûn, ji wan hatin standin û ji bo niştecîhên Japonî yên etnîkî û projeyên pêşxistinê yên dewletê hatin veqetandin. Ev pêvajoya bêparbûnê bandorek wêranker li ser awayê jiyan û aboriya Ainu kir.

Di heman demê de, di dawiya sedsala 19an de, berfirehbûna kolonyal a Japonya û Rûsyayê li herêma bakurê Pasîfîkê bû sedema parçebûna Ainu Mosir. Giravên Sakhalin û Kuril ketin bin nakokî û kontrola van her du hêzan. Di encamê de, Ainu Mosir di navbera Japonya û Rûsyayê de hate parçekirin, û civakên Ainu yên ku li van giravên cihê dijiyan, ji hev hatin qutkirin.¹¹ Ev parçebûn ne tenê windakirina axê bû, lê di heman demê de perçebûna nasname û yekitiya gelê Ainu bû. Qutbûna têkiliyên di navbera komên Ainu yên li Sakhalin, Kuril û Hokkaido de, şiyana wan a ji bo parastina çand û berjewendiyên xwe yên hevpar lawaz kir. Ev yek wan li hemberî polîtîkayên asîmîlasyonê yên her du dewletan (Japonya û Rûsya) hîn lawaztir kir. Encama vê parçebûnê îro jî di pirsgirêkên wekî naskirina mafên Ainu yên Sakhalin û Kuril ên ku li Japonyayê dijîn de xwe dide der, wekî ku di hin çavkaniyan de bi awayekî neyekser tê behskirin.⁸

3. Çand û Nasnameya Ainu ya Xweser

Çanda Ainu, ku bi sedsalan di nav têkiliyek nêzîk bi xwezayê re pêş ketiye, xwedî taybetmendiyên cihêreng e ku wê ji çanda serdest a Japonî cuda dike. Ev beş dê li ser ziman, baweriya Kamuy, rêxistina civakî, û hunerên destan ên Ainu bisekine.

3.1. Zimanê Ainu: Zarava, Rewşa Krîtîk û Hewldanên Vejandinê

Zimanê Ainu, ku wekî Ainu Itak tê zanîn, hêmanek bingehîn a nasnameya çandî ya Ainu ye. Ew wekî zimanekî îzolekirî tê tesnîf kirin, ku tê wateya ku ew bi tu malbatên zimanî yên din ên naskirî re ne girêdayî ye, tevî ku hin teoriyên kêm-piştrastkirî hewl dane ku wê bi zimanên Altayîk an Paleosîbîrî ve girê bidin.³ Zimanê Ainu xwedî gelek zaravayan bû, ku li gorî herêmên erdnîgarî yên cihêreng ên ku Ainu lê dijiyan, diguherîn. Di nav zaravayên sereke de zaravayê Hokkaido, zaravayê Kita (li bakurê Honshu), zaravayê Nanai (li bakurê rojavayê Hokkaido), zaravayê Shoriki (li başûrê Hokkaido), û zaravayê Uilluk (li rojavayê Hokkaido) hene.¹⁴ Her yek ji van zaravayan xwedî taybetmendiyên fonolojîk û leksîkolojîk ên xwe bûn.

Lêbelê, ji ber polîtîkayên asîmîlasyonê yên demdirêj ên dewleta Japonî, zimanê Ainu îro di bin xetereya tunebûnê ya krîtîk de ye. Di Serdema Meiji de û piştî wê, bikaranîna zimanê Ainu li dibistanan, di karûbarên hikûmetê de, û di gelek warên jiyana giştî de hate qedexekirin.¹³ Zarokên Ainu neçar man ku bi Japonî perwerde bibin, û zext li ser malbatan hate kirin ku li malê jî Japonî biaxivin. Di encamê de, hejmara axêverên zikmakî yên zimanê Ainu bi awayekî dramatîk kêm bû. Îro, UNESCO zimanê Ainu wekî “di bin xetereya krîtîk de” bi nav dike, û tê texmîn kirin ku tenê hejmarek pir kêm axêverên zikmakî mane, ku piraniya wan jî kal û pîr in.¹³

Tevî vê rewşa dijwar, ji salên 1980yî û vir ve tevger û hewldanên ji bo vejandina zimanê Ainu derketine holê.³ Van hewldanan ji hêla aktîvîst, zanyar û endamên civaka Ainu ve têne meşandin. Li Hokkaido, hin dibistan û bernameyên perwerdehiyê yên taybet ji bo hînkirina zimanê Ainu hatine damezrandin, û hin zanîngeh jî qursên zimanê Ainu pêşkêş dikin.¹⁶ Her weha, weşanên radyoyê û rojnameyek bi navê Ainu Times jî hene ku bi zimanê Ainu û li ser mijarên Ainu weşanê dikin.¹⁶

Yek ji hewldanên herî nûjen û balkêş di vî warî de projeya AI Pirika ye. Ev proje, ku hevkariyek di navbera Civata Lêkolîna Akademîk a Çanda Ainu (SARAC), pisporê AI Profesor Kenji Araki yê Zanîngeha Hokkaido, û hevkarên din ên teknîkî û Ainu de ye, di Nîsana 2019an de dest pê kir.¹⁵ Armanca AI Pirika ew e ku bi karanîna teknolojiya pêvajokirina zimanê xwezayî (NLP) û îstîxbarata çêkirî (AI) axêverekî/e AI yê/ya zimanê Ainu biafirîne. Ji ber ku zimanê Ainu bi eslê xwe zimanekî devkî bû û çavkaniyên nivîskî yên berfireh jê re tune ne, û her weha ji ber kêmbûna axêverên zikmakî yên ku karibin tomarên dengî yên xwezayî peyda bikin, ev proje girîngiyek taybet digire.¹⁵ Tîma AI Pirika hêvî dike ku ev pergal di pêşerojê de wekî axêverek Ainu bijî û ji bo bernameyên perwerdehiya zimanê Ainu, aktîvîzm, û serîlêdanên din ên NLP ji bo bi hezaran zimanên kêmnetewe yên li çaraliyê cîhanê were bikar anîn.¹⁵

Bikaranîna teknolojiyên pêşketî yên wekî AI ji bo vejandina zimanekî ku bi giranî devkî ye û xwedî hejmareke kêm a axêverên zikmakî ye, stratejiyek nûjen û potansiyel bibandor e. Lêbelê, ev yek di heman demê de pirsên girîng li ser “xwedîderketina” li ziman û rola civakê di vê pêvajoyê de derdixe holê. Dema ku AI dikare bibe alîkar ji bo perwerdehiyê û arşîvkirinê, ew nikare cîhê bikaranîna ziman di nav civakê de bigire. Pêdivî ye ku civaka Ainu xwedî li van teknolojiyan derkeve û wan li gorî hewcedariyên xwe bikar bîne, da ku ew bibin amûrek ji bo ku mirovên Ainu bi xwe zimanê xwe ji nû ve fêr bibin û di jiyana rojane de bikar bînin. Wekî din, hebûna zaravayên cihêreng ên zimanê Ainu ¹⁴ dewlemendiyekê nîşan dide lê di heman demê de ji bo hewldanên vejandinê yên yekgirtî jî dijwariyekê derdixe pêş. Dibe ku pêdivî bi stratejiyên cihêreng ji bo her zaravayekê hebe, an jî lihevkirinek li ser zaravayek standard ji bo armancên perwerdehiyê, ku ev biryar dikarin di nav civaka Ainu de bibin sedema nîqaşan.

3.2. Baweriya Kamuy: Kozmolojî, Xwedawend/Ruhên Sereke, û Rîtuelên Dînî

Baweriya kevneşopî ya gelê Ainu bi kûrahî bi cîhana xwezayî û ruhên ku tê de dijîn ve girêdayî ye. Ev pergalê baweriyê, ku li dora têgeha kamuy dizivire, wekî anîmîzm tê binavkirin.³ Peyva kamuy bi gelemperî wekî “xweda” an “ruh” tê wergerandin, lê wateya wê ji vê berfirehtir e. Ainu bawer dikin ku kamuy di her tiştî de, ji diyardeyên xwezayî yên mezin (wek roj, hîv, ba, bahoz) bigire heta ajal, nebat, û hetta amûrên ku ji hêla mirovan ve hatine çêkirin (wek keştî, çengelên ocaxê) de, dikarin xwe nîşan bidin.² Ji ber vê yekê, cîhanbîniya Ainu cîhanek e ku tê de sînorên di navbera mirov, xwezayî û giyanî de ne ewqas zelal in û her tişt bi hev ve girêdayî ye.

Li gorî baweriya Ainu, kamuy ji cîhana xwe ya ruhî serdana cîhana mirovan dikin û bi xwe re diyariyan tînin. Mînak, ajalên wekî hirç, ku di çanda Ainu de cihekî pir girîng digire, wekî kamuy têne dîtin ku di forma hirçê de goşt û postê xwe wekî diyarî ji mirovan re tînin.¹⁷ Têkiliya di navbera mirov û kamuy de li ser bingeha rêzgirtin û danûstandina dualî ye (reciprocity).¹⁷ Mirov ji bo diyariyên ku ji kamuy distînin spasdar in û di berdêla wê de, rîtuelên îbadetê pêk tînin da ku rêz û hurmeta xwe nîşan bidin û kamuy bi dilxweşî vegerin cîhana xwe. Ev rîtuel pir caran stran (upopo), dans (rimse), û dua (kamuynomi) li xwe digirin.¹⁷

Hin kamuy ji yên din girîngtir têne hesibandin. Mînak, Ape Fuchi Kamuy (Xwedawenda Agir) di her malbatê de cihekî navendî digire û rîtuelên malbatî yên rojane jê re têne pêşkêş kirin.² Ajalên wekî hirç (kimun kamuy), pilingê masîgir ê Blakiston (kotan kor kamuy, xwedawenda parêzvanê gund), û rovî jî wekî kamuyên girîng têne dîtin.¹⁸ Lêbelê, ne hemî kamuy baş in; hin kamuyên xerab jî hene (wen kamuy) ku dikarin nexweşî û bextreşiyê bînin.¹⁸

Rîtuelên olî yên Ainu cihêreng in û gelek aliyên jiyanê vedigirin. Ya herî navdar Iyomante ye, ku rîtuela “şandina” ruhê hirçê ye.² Di vê rîtuelê de, ku dikare çend salan bidome, hirçek ciwan tê girtin û wekî endamek malbatê tê mezinkirin. Di demek diyarkirî de, hirç bi awayekî rîtuelî tê kuştin, û tê bawer kirin ku ruhê wî, ji ber ku di jiyanê de baş pê re hatiye kirin, dê vegere cîhana kamuy û ji bo bextewariya civata ku ew mezin kiriye, navbeynkariyê bike.³ Rîtuelên din ên girîng ev in: Icharupa (an Shinurapa), ku rîtuelên ji bo bîranîn û rêzgirtina ruhên bav û kalan in ²; Kamuynomi, ku duayên giştî ne ji bo kamuyên cihêreng ji bo daxwazên wekî ewlehiya rêwîtiyê an nêçîreke baş ¹⁷; û pratîkên şamanîstîk (tusukur), ku tê de şaman (bi gelemperî jin) wekî navbeynkar di navbera cîhana mirovan û cîhana ruhî de kar dikin.² Vegotina çîrokên pîroz ên wekî Yukar (destanên qehremaniyê), kamuy-yukar (stranên kamuy), ainu-yukar (destanên mirovî), û oina (çîrokên pîroz ên ku ji hêla şamanan ve têne vegotin) jî beşek girîng a pratîkên olî ne.²

Rolên zayendî di pratîkên olî yên Ainu de diyar in. Bi gelemperî, mêrên Ainu ji pêşkêşkirina dua û pêkanîna rîtuelên mezin berpirsiyar bûn, wek serkêşiya di Iyomante an Kamuynomi de.² Ji aliyê din ve, jinên Ainu bi şamanîzmê û bi vegotina kamuy-yukar û çîrokên din ên pîroz dihatin nasîn.² Her weha, jin di rîtuelên girêdayî agir û malê de û di duayên ji bo ruhên bav û kalan de rolek girîng dilîstin.²

Têgihîştina “kamuy” wekî ku di çavkaniyan de tê şirove kirin ¹⁸, nîşan dide ku cîhanbîniya Ainu ji têgihîştinên Rojavayî yên li ser ol û xweda cuda ye. Ev yek girîng e ji bo têgihiştina kûr a çanda Ainu û ji bo ku meriv nekeve xefika wergerandinên hêsan. Peyva kamuy ne tenê hebûnên serwext temsîl dike, lê di heman demê de hêz, diyarde, û tiştên ku ji bo jiyana mirovan girîng in an jî ji kontrola wan wêdetir in. Ev têgihîştina holîstîk a cîhanê, ku tê de mirov, xwezayî û giyanî bi hev ve girêdayî ne, bingeha exlaq û pratîkên Ainu ye. Guhertina dramatîk a pratîkên olî yên Ainu ² ne tenê encama qedexeyên rasterast e, lê di heman demê de encama guhertinên di awayê jiyanê û hawîrdorê de ye. Mînak, qedexekirina nêçîra kevneşopî ¹³ rasterast bandorê li rîtuelên girêdayî ajalan dike. Ji ber ku gelek rîtuelên Ainu bi nêçîrê û têkiliya bi kamuyên ajalan re girêdayî ne, astengkirina van çalakiyan ne tenê aboriya wan lê bingeha pratîkên wan ên olî jî têk biriye. Ev nîşan dide ku vejandina çandî ne tenê bi dersên ziman an pêşandanên muzeyê pêk tê, lê pêdivî bi vegerandina mafên bikaranîna çavkaniyên xwezayî û hawîrdorek guncaw heye ku tê de ev pratîkên olî karibin bi wate bijîn.

3.3. Rêxistina Civakî û Jiyana Kevneşopî: Malbat, Eşîr, Aborî û Hunerên Destan

Rêxistina civakî ya kevneşopî ya Ainu li ser bingeha yekîneyên piçûk ên xizmtiyê û komên herêmî ava bûbû. Yekîneya bingehîn a civakî malbata nukleerî bû, ku ji mêr, jin û zarokên wan pêk dihat, her çend hin malbatên berfireh (extended families) jî hebûn ku çend nifş bi hev re dijiyan.¹ Li cem piraniya komên Ainu, polîjînî (pirjintî) ji hêla çend mêrên navdar û dewlemend ên civakê ve dihate praktîzekirin.¹ Qedexeyên zewacê hebûn; mînak, li cem Ainu yên li ber Çemê Saru li Hokkaido, zewaca bi pismam/dotmama ji aliyê dê ve qedexe bû.¹ Civakên Ainu bi gelemperî li gundan (kotan) dijiyan, ku ji çend malan pêk dihatin û bi gelemperî li nêzîkî çem an peravên deryayê dihatin avakirin ji ber girîngiya masîgiriyê. Rêxistina siyasî ya Ainu tevlihev bû û li ser bingeha eşîr an binkoman bû. Wan serekek hilbijartî hebû ku berjewendiyên wan di danûstandinên bi kesên derve re temsîl dikir. Ev serek ji hêla konseya kalan a her eşîrê ve dihat hilbijartin û heta mirinê an îstifayê di wezîfeyê de dima.¹⁴

Aboriya kevneşopî ya Ainu bi giranî li ser nêçîrvanî, masîgirî û berhevkirina nebatan bû.¹ Masî, hem ji deryayê û hem jî ji çem û golan, çavkaniyek girîng a xwarinê bû. Mêrên Ainu bi nêçîra ajalên bejahî (wek hirç, xezal) û ajalên deryayî (wek fok, balîna) û bi masîgiriyê re mijûl dibûn. Jinan jî berpirsiyariya berhevkirina nebatan (wek gêr, fêkî, kokên xwarinê), amadekirina xwarinê, û hilanîna xwarinê ji bo mehên sar ên zivistanê hildigirtin ser xwe.¹ Li hin herêman, nemaze yên germtir, Ainu bi çandiniya guhêrbar (shifting agriculture) a piçûk jî mijûl dibûn, ku tê de zevî ji bo çend demsalan dihatin bikaranîn û paşê ji bo ku ax bêhna xwe vede, dihatin terikandin.³ Lêbelê, divê were zanîn ku civaka Ainu ne tenê civakeke nêçîrvan-berhevkar a hêsan û îzolekirî bû. Lêkolînên arkeolojîk û dîrokî yên vê dawiyê nîşan didin ku Ainu, nemaze yên Hokkaido û Giravên Sakhalin, xwedî pergalên bazirganiyê yên pêşketî bûn. Wan bi keştiyên darîn bazirganî bi herêmên Sîbîryaya rojhilat, Sakhalin, giravên sereke yên Japonî, û hetta Çînê re dikir. Civaka Ainu di rastiyê de pergalek dişibiya “serokatiyekê” (chiefdom) pêş xistibû.² Ji ber vê yekê, îmaja populer a Ainu wekî nêçîrvan-berhevkarên “primitîv” bi giranî nêrînek e ku ji hêla Japoniyan ve di serdema piştî bindestkirin û kolonîzasyonê de hatiye çêkirin û belavkirin, dibe ku ji bo rewakirina polîtîkayên xwe.² Ev kêmkirina Ainu bo “nêçîrvan-berhevkarên hêsan” stratejiyek kolonyal bû ji bo înkarkirina tevlihevî û sofîstîkebûna civaka wan. Bi vî rengî, hêsantir bû ku ew wekî “necivilkirî” werin binavkirin û polîtîkayên ku armanc dikirin wan “pêş bixin” bi riya asîmîlasyonê rewa bikin.

Hunerên destan ên Ainu beşek girîng a çanda wan a maddî ne. Cil û bergên kevneşopî yên Ainu, ku wekî attush têne zanîn, bi gelemperî ji qumaşê ku ji rîsên hundurîn ên qalikê dara elm an lîndenê dihatin çêkirin. Ev cil û berg bi nexşên geometrîk ên tevlihev û sembolîk, ku wekî Ainu mon’yō têne zanîn, dihatin xemilandin.³ Her nexşek xwedî wateyek taybet bû û dikaribû ji bo parastina li hemberî ruhên xerab an jî ji bo nîşandana nasnameya eşîrê were bikaranîn. Deqkirin (tattoo) jî beşek girîng a çanda Ainu bû. Jinên Ainu piştî balixbûnê deqên taybet li dora devê xwe (ku dişibiyan bişirîneke berfireh) û li ser dest û zendên xwe dikirin.¹³ Mêran jî bi gelemperî piştî temenekî diyarkirî rih û simbêlên xwe yên dirêj neditraştin û guhar li xwe dikirin.³ Nexşandina li ser daran jî hunerek pêşketî ya Ainu bû, ku bi taybetî di xemilandina amûrên rojane, çekan, û tiştên rîtuelî de dihat bikaranîn.

Guhertina bi zorê ya aboriya Ainu ji nêçîrvanî û masîgiriyê ber bi çandiniyê ve, ku di bin Qanûna Parastina Xwecihiyên Hokkaido ya 1899an de hate teşwîq kirin ¹, ne tenê awayê jiyana wan guhert, lê di heman demê de strukturên civakî û rolên zayendî jî têk bir. Wekî ku di lêkolînekê de tê destnîşankirin, ji ber ku çandinî bi kevneşopî zêdetir karê jinan bû û ne yê mêran, dema ku mêrên Ainu neçar man dev ji çalakiyên xwe yên nêçîr û masîgiriyê yên kevneşopî berdin, li şûna ku bibin cotkar, ew bi gelemperî bûn karkerên koçber ên demsalî.²⁰ Ev yek ne tenê bêîstîqrariya aborî zêde kir, lê dibe ku bibe sedema guhertinên di hêz û statuya mêr û jinan de di nav civakê de, û her weha têkbirina pergalên kevneşopî yên derbaskirina zanînê. Ev mînakek e ku çawa polîtîkayên asîmîlasyonê yên ku bi mebesta “başkirinê” hatine çêkirin, dikarin encamên civakî yên neyînî û ne plankirî hebin.

4. Polîtîkayên Asîmîlasyonê û Têkoşîna ji bo Naskirinê

Dîroka nûjen a gelê Ainu bi awayekî berbiçav ji hêla polîtîkayên asîmîlasyonê yên dewleta Japonî û têkoşîna Ainu ya ji bo parastina nasname û mafên xwe ve hatiye şekildanîn. Ev beş dê li ser van polîtîkayan, cudakariya ku Ainu jiyaye, berxwedana wan, û qanûnên sereke yên ku bandor li jiyana wan kirine, bisekine.

4.1. Serdema Meiji: Qanûna Parastina Xwecihiyên Hokkaido û Windakirina Mafan

Bi destpêka Serdema Meiji (1868-1912) re, ku Japonya ber bi modernîzasyon û avakirina dewlet-neteweyek navendî ve çû, polîtîkayên li hemberî gelê Ainu bi awayekî radîkal guherîn. Hikûmeta Meiji dest bi pêkanîna polîtîkayên rasterast ên asîmîlasyonê kir da ku Ainu di nav civaka Japonî ya serdest de bihelîne û kontrola xwe li ser Hokkaido, ku wekî herêmek stratejîk û çavkaniyek dewlemend dihat dîtin, xurt bike.¹³

Di sala 1899an de, Qanûna Parastina Xwecihiyên Berê yên Hokkaido (Hokkaidō Kyūdojin Hogohō) hate derxistin.¹ Her çend navê qanûnê “parastin” bû û hikûmetê ew wekî hewldanek ji bo baştirkirina jiyana Ainu pêşkêş dikir, armanc û encamên rastîn ên qanûnê pir cuda bûn. Di rastiyê de, ev qanûn bû amûrek ji bo qanûnîkirina polîtîkayên kolonîzasyon û asîmîlasyonê yên dewleta Japonî.⁴ Bi vê qanûnê, Ainu neçar man ku beşdarî dibistanên Japonî bibin, ku tê de tenê bi zimanê Japonî perwerde dihat dayîn û çand û dîroka Ainu dihat paşguh kirin an biçûkxistin. Her weha, ew neçar man ku di serjimêriya Japonî de bêne tomar kirin, ku ev yek beşek ji hewldana ji bo kontrolkirin û birêvebirina nifûsa Ainu bû.¹

Ji sala 1883an dest pê kir, hikûmetê dest bi dayîna zeviyên çandiniyê ji malbatên Ainu re kir û ew teşwîq kirin ku dev ji awayê jiyana xwe ya kevneşopî ya nêçîrvanî û masîgiriyê berdin û bibin cotkar.¹ Lêbelê, ev polîtîka bi gelek pirsgirêkan re rûbirû bû. Erdên herî baş û berhemdar bi gelemperî ji niştecîhên Japonî yên ku ji bo niştecîbûnê dihatin Hokkaido re hatibûn veqetandin, û zeviyên ku ji Ainu re dihatin dayîn pir caran piçûk û kêm berhem bûn.¹³ Wekî din, çandinî bi kevneşopî ne karê sereke yê mêrên Ainu bû, û ev guhertina bi zorê ya awayê jiyanê bû sedema têkçûna strukturên aborî û civakî yên kevneşopî.²⁰

Di heman demê de, qanûnên Serdema Meiji bikaranîna zimanê Ainu li dibistanan, di karûbarên hikûmetê de, û di gelek qadên din ên jiyana giştî de bi tundî qedexe kirin.¹³ Gelek pratîkên çandî yên Ainu, di nav de nêçîr û masîgiriya kevneşopî, rîtuelên olî, û hetta hin awayên cil û bergan û deqkirinê, hatin qedexekirin an jî bi awayekî neyînî hatin dîtin.¹³ Armanca van hemî polîtîkayan ew bû ku nasnameya Ainu were şikandin û ew bi tevahî di nav “neteweya Japonî” de werin asîmîlekirin.

Qanûna Parastina Xwecihiyên Berê ya Hokkaido ne tenê amûrek asîmîlasyonê bû, lê di heman demê de hewldanek bû ji bo ji nû ve pênasekirina nasnameya Ainu wekî “xwecihiyên berê” (kyūdojin). Ev têgîn bi xwe jî pirsgirêk e, ji ber ku ew statûya wan a heyî wekî gelê xwecihî înkar dike û wan wekî bermayiyek dîrokî nîşan dide ku divê di nav neteweya Japonî ya nûjen de bihele. Ev yek ji bo meşrûkirina polîtîkayên ku armanc dikirin wan bikin “Japonî” û ji bo înkarkirina her îdîayek ji bo xwerêveberî an mafên kolektîf ên taybet, krîtîk bû.⁴ Polîtîkaya dayîna erd û teşwîqkirina çandiniyê jî, tevî ku dibe ku wekî tevgerek “baş” xuya bike, di rastiyê de stratejiyek bû ji bo têkbirina awayê jiyana kevneşopî ya Ainu û girêdana wan bi aboriya serdest re, li ser şertên ku ji hêla dewletê ve hatine danîn. Ev polîtîka ne li gorî rastiyên çandî û civakî yên Ainu hatibû sêwirandin û ne tenê awayê jiyana wan têk bir, lê di heman demê de ew di rewşek aborî ya dezavantaj de jî hiştin û ew bêtir girêdayî dewletê kirin.¹

4.2. Cudakariya Dîrokî û Berxwedana Ainu

Gelê Ainu di dirêjahiya dîrokê de, nemaze piştî xurtbûna kontrola Japonî li ser Hokkaido, rastî cudakariyeke kûr û berfireh a aborî, civakî û çandî hatiye. Hikûmeta Japonî û piraniya nifûsa serdest a Wajin, Ainu wekî komeke “barbar”, “primitîv” û “qirêj” didîtin.³ Ev nêrîna biçûkxistinê bi awayekî sîstematîk dihat belavkirin û ji bo rewakirina polîtîkayên asîmîlasyonê û desteserkirina axa Ainu dihat bikaranîn. Gotinên biçûkxistinê yên wekî “Ainu yên pirçî” (hairy Ainu) bi berfirehî dihatin bikaranîn. Di dawiya sedsala 19an de, pseudozanista Japonî hewl dida ku bi îdîayên bêbingeh, wek ku Ainu bi ajalan re têkilî danîne ji bo ku zarokên wan pirçî bin, vê cudakariyê “zanistî” bike û bi vî awayî polîtîkayên asîmîlasyonê û domandina cudakariyê rewa bike.³

Cudakarî di gelek warên jiyanê de xwe nîşan dida û hîn jî dide. Ainu di warên wekî zewaca bi ne-Ainu re (Wajin), gihîştina perwerdehiya bi kalîte, û derfetên kar de rastî astengî û muameleya newekhev hatine û tên.¹³ Ankêteke neteweyî ya ku di sala 2016an de ji hêla Sekreteriya Kabîneyê ya Japonya ve hatibû kirin, nîşan da ku 72.1% ji bersivdarên Ainu ragihandibûn ku ew di rewşên civakî yên cihêreng de rastî cudakarî û muameleya newekhev hatine.²¹ Ev rêje nîşan dide ku cudakarî ne tenê pirsgirêkek dîrokî ye, lê rastiyeke îroyîn e ji bo gelek Ainu.

Lêbelê, gelê Ainu li hemberî van zilm û cudakariyan bêdeng nemaye û di dirêjahiya dîrokê de bi awayên cihêreng li ber xwe daye. Berxwedana Ainu carinan şeklê serhildanên çekdarî girtiye, wek Şerê Shakushain di 1669an de û Şerê Kunashiri-Menashi di 1789an de, ku tê de Ainu li dijî zordestiya klanên Japonî û bazirganan şer kirin.¹³ “Gora guhan” a navdar li Hokkaido, ku tê gotin guhên serokên Ainu yên ku di şerê 1669an de li dijî klana Matsumae têk çûbûn û hatibûn kuştin lê hatine veşartin, bûye sembolek bi êş a vê têkoşînê û zilma ku li wan hatiye kirin.²¹ Ji bilî berxwedana çekdarî, Ainu bi rêyên din jî hewl dane ku maf û çanda xwe biparêzin.

Di sedsala 20an de, nemaze piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, Ainu dest bi rêxistinbûnê kirin û rêyên qanûnî û siyasî ji bo parastina mafên xwe bikar anîn. Komeleya Ainu ya Hokkaido di sala 1946an de hate damezrandin û bû platformek girîng ji bo bilindkirina dengê Ainu.⁴ Yek ji xalên werçerxanê yên herî girîng di têkoşîna qanûnî ya Ainu de Doza Bendava Nibutani bû (Kayano li dijî Komîteya Desteserkirinê ya Hokkaido). Di vê dozê de, ku di sala 1997an de bi biryarek dîrokî bi dawî bû, dadgehê ji bo yekem car nas kir ku Ainu gelê xwecihî yê Japonya ne û xwedî çandeke cihêreng in ku di bin garantiyên mafên kêmneteweyan ên Peymana Navneteweyî ya Mafên Sivîl û Siyasî (ICCPR), Xala 27an de, divê were parastin.¹³ Ev biryar ne tenê ji bo rawestandina projeya bendavê ya ku dê zirarê bida cihên pîroz ên Ainu girîng bû, lê di heman demê de zextek mezin li ser hikûmeta Japonî çêkir ku polîtîkayên xwe yên derbarê Ainu de ji nû ve binirxîne û rê li ber derxistina Qanûna Pêşxistina Çanda Ainu ya 1997an vekir.

Cudakariya li dijî Ainu ne tenê li ser bingeha “cudahiya çandî” bû, lê bi awayekî çalak ji hêla dewletê û civaka serdest ve bi riya pseudozanist û vegotinên biçûkxistinê hate çêkirin û domandin da ku polîtîkayên kolonyal rewa bike.³ Ev “zanista” nijadperest bingehek îdeolojîk ji bo kolonyalîzmê ava kir. Doza Bendava Nibutani jî ne tenê serkeftineke qanûnî bû, lê di heman demê de sembola guherînek di stratejiyên berxwedana Ainu de bû. Ev doz nîşan dide ku Ainu dest bi bikaranîna qanûnên navneteweyî kirin da ku mafên xwe li dijî dewleta Japonî biparêzin. Ev guherînek girîng e ji şêwazên berê yên berxwedanê û ji bo hemû gelên xwecihî yên ku li mafên xwe digerin, modelek pêşkêş kir.

4.3. Qanûnên Sereke û Bandora Wan

4.3.1. Qanûna Pêşxistina Çanda Ainu (1997) (ACPA)

Qanûna ji bo Pêşxistina Çanda Ainu û ji bo Belavkirin û Ronakbîrkirina Zanînê ya li ser Kevneşopiyên Ainu, ku bi gelemperî wekî Qanûna Pêşxistina Çanda Ainu (ACPA) tê zanîn, di Gulana 1997an de ji hêla Parlemana Japonî (Diet) ve hate qebûlkirin û di Tîrmeha heman salê de ket meriyetê.⁴ Ev qanûn yekem qanûna girîng bû ku bi awayekî eşkere armanc dikir ku çand, ziman û kevneşopiyên Ainu biparêze û pêş bixe. Derxistina vê qanûnê encama zextên demdirêj ên ji hêla rêxistinên Ainu û aktîvîstan ve, û her weha biryara girîng a Dadgeha Herêmî ya Sapporo di Doza Bendava Nibutani de bû, ku tê de mafên çandî yên Ainu hatibûn nas kirin.¹³

Di destpêkê de, ACPA ji hêla gelek kesan ve, di nav de hin endamên civaka Ainu, wekî gavek erênî û hewldanek rastîn ji bo sererastkirina hin neheqiyên dîrokî hate pêşwazî kirin.⁴ Qanûn rê li ber damezrandina Weqfa Lêkolîn û Pêşxistina Çanda Ainu (FRPAC) vekir. Vê weqfê piştgirî da gelek projeyan, di nav de dersên zimanê Ainu (tevî ku ev ders bi gelemperî ne di nav mufredata dibistanên fermî de bûn), weşandina bernameyeke radyoyê ya heftane ya 15 deqeyî bi zimanê Ainu, organîzekirina “pêşbirkek axaftina zimanê Ainu” (ku di sala 2006an de dest pê kir), û piştgirîkirina çalakiyên çandî û projeyên lêkolînê.¹³

Lêbelê, bi demê re û bi pêkanîna qanûnê, kêmasî û sînorên ACPA jî eşkere bûn. Yek ji rexneyên sereke ew bû ku hikûmeta Japonî, tevî vê qanûnê, Ainu tenê wekî “kêmneteweyek etnîkî” nas dikir, ne wekî “gelê xwecihî” yê xwedî mafên cewherî yên ku di bin hiqûqa navneteweyî de têne nas kirin.⁴ Ev yek têkoşîna Ainu ya ji bo mafên berfirehtir, wek mafê xwerêveberiyê û mafên li ser ax û çavkaniyên xwe yên kevneşopî, dijwar dikir.

Wekî din, gelek Ainu û çavdêrên mafên mirovan qanûn wekî “sembolîk” û ne bes dîtin ji bo çareserkirina pirsgirêkên kûr ên marjînalîzasyona civakî û aborî ya ku Ainu pê re rûbirû diman.¹³ Qanûn tu lêborîn ji bo polîtîkayên dîrokî yên desteserkirina axê, zordariya çandî, û asîmîlasyona bi zorê pêşkêş nekir.¹³ Her weha, hate rexne kirin ku gelek projeyên ku di bin sîwana ACPA de dihatin meşandin, ji hêla Japoniyan (Wajin) ve dihatin birêvebirin û kontrol kirin, ne ji hêla gelê Ainu bi xwe, ku ev yek wekî berdewamiya paternalîzmê û kêmasiya rêzgirtina ji bo xweseriya Ainu dihat dîtin.¹³ Tevî ku ACPA wekî “pêşxistina çandê” hate binavkirin, kontrola li ser pênasekirin û birêvebirina wê çandê bi piranî di destê dewletê û saziyên ne-Ainu de ma. Ev yek potansiyela wê ya ji bo bihêzkirina rastîn a Ainu sînordar kir û nîşan da ku dewlet dixwest “çanda Ainu” biparêze lê ne hewce ye ku hêzê bide Ainu ku ew bi xwe çanda xwe diyar bikin û birêve bibin.

4.3.2. Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu (2019) (APPA)

Qanûna Pêşxistina Tedbîran ji bo Pêkanîna Civakek ku Dê Rêzê li Serbilindiya Ainu Bigire, ku bi gelemperî wekî Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu (APPA) tê zanîn, di 19ê Nîsana 2019an de ji hêla Parlemana Japonî ve hate pejirandin û di 24ê Gulana 2019an de ket meriyetê.⁷ Bi ketina meriyetê ya vê qanûna nû re, ACPA ya 1997an hate betalkirin.⁷ Ev qanûn wekî encama pêşniyarên “Konseya Şêwirmendiyê ji bo Polîtîkaya Ainu ya Pêşerojê”, ku piştî nasandina Ainu wekî gelê xwecihî ji hêla Parlemanê ve di sala 2008an de hatibû damezrandin, derket holê.⁷

Yek ji xalên herî girîng ên APPA ew e ku ew ji bo yekem car di qanûneke Japonî de Ainu bi awayekî eşkere wekî “gelê xwecihî” yê Japonya nas dike.⁶ Armanca qanûnê ew e ku tedbîrên berfireh ji bo rêzgirtina li serbilindiya gelê Ainu û ji bo derbaskirina mîrateya çandî ya cihêreng ji nifşên pêşerojê re pêş bixe. Ev tedbîr ne tenê li ser pêşxistina çandî disekinin, lê di heman demê de pêşxistina herêmî, pîşesazî û turîzmê jî li xwe digirin, ligel tedbîrên refahê yên ku berê hebûn.⁶ Ji bo piştgirîkirina van armancan, qanûn pergalek yarmetiyê ya nû ji bo projeyên ku ji hêla şaredariyan ve (piştî ku planên wan ji hêla serokwezîr ve têne pejirandin) têne pêkanîn, vedihewîne.⁶ Ji bo sala yekem a pêkanîna qanûnê, budçeyek bi qasî 1 mîlyar yen (nêzîkî 9 mîlyon dolarê Amerîkî) hate pêşbînîkirin.⁷

Qanûn her weha hin tedbîrên taybet ji bo parastin û pêşxistina çanda kevneşopî ya Ainu pêşkêş dike. Mînak, ew rê dide ku ji bo berhevkirina dar û hilberên din ên daristanê ji daristanên dewletê û ji bo masîgiriya salmûnê di avên şirîn de (ji bo armancên rîtuelî û çandî) hin hêsanî bêne kirin, bi şertê ku ev çalakî di nav planên herêmî yên pejirandî de bin.⁶ Wekî din, qanûn bi eşkere cudakariya li ser bingeha Ainu بودن qedexe dike û berpirsiyariya hikûmeta neteweyî û herêmî destnîşan dike ku têgihiştina giştî ya li ser dîrok û çanda Ainu bi riya perwerde û kampanyayên agahdarkirinê kûr bikin.⁶

Lêbelê, APPA ji destpêka pêşniyarkirina xwe ve rastî gelek rexneyan hatiye, hem ji hêla endamên civaka Ainu û hem jî ji hêla pispor û rêxistinên mafên mirovan ve. Rexneya herî bingehîn ew e ku qanûn, tevî naskirina statuya xwecihî, gelek mafên bingehîn ên gelên xwecihî yên ku di Danezana Mafên Gelên Xwecihî ya Neteweyên Yekbûyî (UNDRIP) de hatine destnîşankirin, bi tevahî nas nake û garantî nake.⁵ Di nav van mafan de mafê xwerêveberiyê, mafên kolektîf ên li ser ax, xak û çavkaniyên xwe yên kevneşopî, û prensîba razîbûna azad, pêşîn û agahdarkirî (FPIC) hene. Gelek çavdêr destnîşan dikin ku qanûn bêtir li ser “pêşxistina çandê” wekî amûrek ji bo turîzmê û pêşvebirina herêmî disekine, ne ku li ser bihêzkirina siyasî û aborî ya rastîn a gelê Ainu.⁸

Kêmasiyeke din a ku tê rexne kirin, nebûna lêborîneke fermî ji hêla dewleta Japonî ve ji bo polîtîkayên dîrokî yên zordar û asîmîlasyonê ye.⁹ Her weha, pêvajoya amadekirin û qebûlkirina qanûnê bi têra xwe şêwirmendî bi hemî beşên civaka Ainu re nekiriye û ji raya giştî re ne vekirî bûye, ku ev yek rêzgirtina ji bo mafê Ainu yê beşdarbûnê di biryarên ku bandorê li wan dikin de, dixe bin pirsê.⁵ Tevî ku qanûn hin hêsaniyan ji bo praktîkên kevneşopî yên wekî masîgiriya salmûnê pêşkêş dike, ew mafên masîgiriyê yên ku berê ji Ainu hatibûn standin, venagerîne; Ainu hîn jî neçar in ku ji bo van çalakiyan destûrê ji rayedaran bixwazin.⁹ Qanûn di çareserkirina kêmasiyên di warê perwerdehiya Ainu de jî têr nake.⁹

Girêdana derxistina qanûnê bi Olîmpiyadên Tokyoyê yên 2020an re jî bûye mijara rexneyan. Hin kes bawer dikin ku hikûmetê ji bo ku wêneyek “ahenga etnîkî” û “pirçandîbûnê” ji cîhanê re nîşan bide, bi lez û bez ev qanûn derxistiye, bêyî ku bi têra xwe guh bide daxwaz û fikarên Ainu.⁵ Di nav civaka Ainu bi xwe de jî nêrînên cihêreng li ser qanûnê hene; hin kes wê wekî gavek erênî û destpêkek ji bo pêşerojê dibînin, lê gelekên din wê ne bes dibînin û daxwaza mafên berfirehtir dikin.⁶

Qanûna 2019an, bi giranîdana xwe ya li ser yarmetiyên ji bo şaredariyan û planên herêmî yên ku ji hêla serokwezîr ve têne pejirandin, dibe ku bibe sedema hevrikiyek di navbera komên Ainu yên cihêreng de ji bo gihîştina van çavkaniyan. Her weha, ev yek dikare girêdayîbûna wan bi vîna baş a rayedarên herêmî û navendî re zêde bike, li şûna ku hêzek xweser bide wan. Rapor destnîşan dikin ku gelek şaredarî bêyî şêwirmendiya bi Ainu yên herêmî re serlêdanan amade dikin û carinan daxwazên serlêdanê yên ji Ainu yên herêmî têne red kirin.²⁵ Ev nîşan dide ku mekanîzmaya yarmetiyê dikare ji hêla burokrasiyê û berjewendiyên herêmî ve were manîpule kirin. Têkiliya di navbera Qanûna 2019an û Danezana Mafên Gelên Xwecihî ya NY de ne tenê mijarek akademîk e. Kêmasiya lihevhatinê dikare ji bo Ainu bibe bingehek ji bo domandina têkoşîna xwe li qada navneteweyî, nemaze ji ber ku Japonya Danezana NY îmze kiriye.²⁸

4.4. Rewşa Sosyo-Aborî ya Gelê Ainu: Statîstîk û Analîz

Rewşa sosyo-aborî ya gelê Ainu encama rasterast a polîtîkayên dîrokî yên bêparbûn ji axê, asîmîlasyona çandî, û cudakariya sîstematîk e. Tevî hin başbûnan di dehsalên dawî de, newekheviyên berbiçav di navbera Ainu û nifûsa giştî ya Japonî de di warên wekî nifûs, perwerde, kar, dahat û tenduristiyê de berdewam dikin.

Nifûs:

Diyarkirina hejmara rastîn a gelê Ainu dijwar e. Li gorî anketên hikûmeta Hokkaido, di sala 2017an de nifûsa Ainu li Hokkaido 13,118 kes bû, û li gorî anketa 2011an, 210 kesên Ainu li derveyî Hokkaido dijiyan.3 Lêkolînek nûtir di sala 2023an de hejmara Ainu li Hokkaido wekî 11,450 kes destnîşan kir.12 Beriya van, anketa 2013an a Hikûmeta Hokkaido nifûsa Ainu li Hokkaido 16,786 kes tomar kiribû.30 Lêbelê, piraniya pispor û rêxistinên Ainu bawer dikin ku ev hejmar ji rastiyê pir kêmtir in. Tê texmîn kirin ku nifûsa rastîn a Ainu dibe ku bigihîje 25,000 kesî 14 an jî hêj bêtir, dibe ku li dora 30,000 kesî be 11, ji ber ku gelek kes ji tirsa cudakariyê nasnameya xwe ya Ainu vedişêrin an jî ji ber koçberiya ber bi bajarên mezin ên Japonya ve li derveyî Hokkaido dijîn û di anketên herêmî de nayên jimartin.8

Tablo 1: Statîstîkên Nifûsa Ainu (Hokkaido û Deverên Din ên Japonyayê, salên cuda)

Çavkanî/Sal	Nifûsa Ainu li Hokkaido	Nifûsa Ainu li Derveyî Hokkaido	Têbînî
Lêkolîna Hik. Hok. 2011	–	210	12
Lêkolîna Hik. Hok. 2013	16,786	–	30
Lêkolîna Hik. Hok. 2017	13,118	210 (ji 2011)	12
Lêkolîna Hik. Hok. 2023	11,450	210 (ji 2011)	12
Texmîna Pisporan (cuda)	Zêdetir ji 20,000	Nenas	Nêzîkî 24,000-25,000+ bi giştî 13, heta 30,000 11

Çavkanî: ¹¹

Perwerde:

Di warê perwerdehiyê de, valahiyek berbiçav di navbera xwendekarên Ainu û hevalên wan ên Japonî de heye, her çend hin pêşketin hatibin tomar kirin.

• Li gorî daneyên 2019an, rêjeya qedandina dibistana seretayî ji bo xwendekarên Ainu 64% bû, dema ku navincî ya neteweyî ya Japonî 85% bû.¹⁴
• Di heman salê de, rêjeya qedandina lîseyê ji bo xwendekarên Ainu 73% bû, li gorî navincî ya neteweyî ya 90%.¹⁴
• Lêkolîna Hikûmeta Hokkaido ya 2013an nîşan da ku rêjeya Ainu yên ku diçûn lîseyê 92.6% bû (li gorî navincî ya giştî ya Hokkaido ya 98.6%), û rêjeya yên ku diçûn zanîngehê (tevî kolejên du-salî) 25.8% bû (li gorî navincî ya giştî ya 42.0%).³⁰
• Lêkolîna 2017an a Hikûmeta Hokkaido başbûnek di van rêjeyan de nîşan da: rêjeya ketina lîseyê ji bo Ainu gihîştibû 95.1% û rêjeya ketina zanîngehê jî gihîştibû 33.3%.³³
• Tevî van başbûnan, rapora 2024an destnîşan dike ku rêjeya pêşketina Ainu ber bi zanîngehê ve hîn jî 12 xalan li jêr navincî ya neteweyî dimîne.²⁵

Tablo 2: Rêjeya Bidawîkirina Dibistana Bilind û Zanîngehê ya Ainu li gorî Navincî ya Japonya/Hokkaido

Asta Perwerdehiyê	Rêjeya Ainu (%)	Navincî ya Giştî/Hokkaido (%)	Sal	Çavkanî
Qedandina Dib. Seretayî	64	85 (Neteweyî)	2019	14
Qedandina Lîseyê	73	90 (Neteweyî)	2019	14
Ketina Lîseyê	92.6	98.6 (Hokkaido)	2013	30
Ketina Zanîngehê	25.8	42.0 (Hokkaido)	2013	30
Ketina Lîseyê	95.1	N/A	2017	33
Ketina Zanîngehê	33.3	N/A	2017	33
Pêşketina Zanîngehê (Gap)	-12 xal	(Neteweyî)	2024	25

Çavkanî: ¹⁴

Kar û Dahat:

Rewşa aborî ya Ainu jî newekheviyên girîng nîşan dide.

• Li gorî lêkolîna 2013an, 36.0% ji Ainu yên ku dixebitîn di pîşesaziyên seretayî de (wek çandinî, masîgirî, daristanî) kar dikirin. Di nav sektoran de, masîgirî bi rêjeya 26.3% sektora herî mezin bû, li pey wê avahîsazî (11.2%) û çandinî/daristanî (9.7%) dihatin.³⁰
• Rêjeya kesên Ainu yên ku alîkariya civakî (refah) distandin di sala 2013an de 44.8‰ (ji hezarî) bû, ku ev yek 1.6 carî ji rêjeya giştî ya niştecihên Hokkaido bilindtir bû, her çend ev valahî ji salên berê kêmtir bûbû.³⁰
• Di warê dahatê de, lêkolînek di sala 2008an de li Hokkaido nîşan da ku dahata navincî ya malbatek Ainu nêzîkî 60% ji navincî ya neteweyî ya Japonî bû.³⁴ Raporek nûtir di sala 2024an de destnîşan kir ku dahata salane ya Ainu hîn jî bi qasî 25% li jêr navincî ya neteweyî dimîne.²⁵

Tablo 3: Belavbûna Karê Ainu li gorî Pîşesaziyan (2013) û Rêjeya Wergirtina Alîkariya Civakî

Nîşaneya Aborî	Rêjeya Ainu (%) / Nirx	Rêjeya Giştî ya Hokkaido (%) / Nirx	Sal	Çavkanî
Karkerên di Pîşesaziya Seretayî de	36.0	N/A	2013	30
Karkerên di Masîgiriyê de	26.3	N/A	2013	30
Karkerên di Avahîsaziyê de	11.2	N/A	2013	30
Karkerên di Çandinî/Daristanî de	9.7	N/A	2013	30
Rêjeya Wergirtina Alîkariya Civakî (ji hezarî)	44.8‰	~28‰ (1.6 car kêm)	2013	30
Dahata Navincî ya Malbatê li gorî Navincî ya Net.	~60%	100%	2008	34
Dahata Salane li gorî Navincî ya Net.	-25%	100%	2024	25

Çavkanî: ²⁵

Tenduristî:

Di warê tenduristiyê de jî hin pirsgirêkên taybet ji bo gelê Ainu hatine destnîşankirin. Ji ber modernîzasyon û guhertinên di adetên xwarinê de (dûrketina ji xwarinên kevneşopî yên nêçîr û berhevkirinê û zêdebûna bikaranîna xwarinên proseskirî), nexweşiyên kronîk ên wekî şekir (diyabet) û tansiyona bilind di nav nifûsa Ainu de zêde bûne.14 Wekî din, Ainu pir caran bi astengiyên sosyo-aborî re rûbirû dimînin di gihîştina karûbarên tenduristiyê yên bi kalîte de, ku ev yek dibe sedema newekheviyên di encamên tenduristiyê de.14

Daneyên berfireh û nûjen ên li ser hêviya jiyanê ya Ainu li gorî navincî ya Japonî di çavkaniyên berdest de kêm in an jî ne berfireh in.¹³ Piraniya daneyên tenduristiyê yên fermî yên Japonya statîstîkên giştî ne û cudahiyên etnîkî nahesibînin.³⁸ Raporek destnîşan dike ku pêdiviyeke lezgîn bi berhevkirina daneyên nûjen ên li ser rewşa Ainu, bi taybetî di warên wekî tenduristiya derûnî, rêjeya xwekuştinê, û bandora cudakariyê li ser tenduristiyê de heye. Bêyî van daneyan, dijwar e ku polîtîkayên tenduristiyê yên bibandor û armanckirî ji bo civaka Ainu werin pêşxistin.³⁶

Têkiliyek xurt di navbera asta perwerdehiyê, derfetên kar, û rewşa tenduristiyê de ji bo Ainu heye. Kêmasiyên di perwerdehiyê de rê li ber karên bi dahatek kêmtir û ewlehiya kar a kêmtir vedike, ku ev yek di encamê de bandorê li gihîştina lênihêrîna tenduristî ya bi kalîte û şert û mercên jiyanê yên tendurist dike. Cudakariya domdar jî hem li ser derfetên perwerdehî û kar û hem jî li ser tenduristiya derûnî û fizîkî bandorek neyînî dike.¹³ Ji ber vê yekê, çareserkirina pirsgirêkên Ainu pêdivî bi nêzîkatiyek entegre heye ku hemî van faktoran li ber çavan bigire. Nebûna daneyên berfireh û nûjen ên tenduristiyê yên taybet ji bo Ainu ³⁶ bi xwe nîşanek e ji paşguhkirina pirsgirêkên wan ên taybet ji hêla saziyên fermî ve. Ev kêmasiya daneyê ne tesadufî ye; ew dikare nîşan bide ku dewlet bi awayekî sîstematîk hewcedariyên tenduristiyê yên taybet ên Ainu wekî komek cihê nas nake an jî pêşîn nade.

4.5. Rola Muzeya Neteweyî ya Ainu (Upopoy) û Rêxistinên Ainu

Di çarçoveya hewldanên ji bo parastin û pêşxistina çanda Ainu û bersivdana daxwazên ji bo naskirinê, hin sazî û rêxistinên girîng derketine holê. Di nav van de Muzeya Neteweyî ya Ainu û Parka Sembolîk a Ahenga Etnîkî (Upopoy) û Komeleya Ainu ya Hokkaido cihên sereke digirin.

Upopoy (Muzeya Neteweyî ya Ainu û Parka Sembolîk a Ahenga Etnîkî):

Upopoy, ku di Tîrmeha 2020an de li bajarokê Shiraoi yê Hokkaido bi fermî hate vekirin (tevî ku planên vekirinê ji bo Nîsana 2020an bûn lê ji ber pandemiya COVID-19 hatin paşxistin), wekî navendek neteweyî ji bo vejandin û pêşxistina çanda Ainu hatiye sêwirandin.7 Ev kompleks ji muzeyek neteweyî, parkek ezmûnî ya li derve ku tê de xaniyên kevneşopî yên Ainu (cise) û qadên ji bo performansên çandî hene, û bîrdariyek pêk tê. Armancên fermî yên Upopoy ev in: avakirina civakek ku tê de serbilindiya gelê Ainu were nas kirin, hişmendiya giştî ya li ser dîrok û çanda Ainu zêde bike, û alîkariya çêkirina pêşerojekê ji bo çanda Ainu bike.43 Pêşangeha daîmî ya muzeyê li ser şeş mijarên bingehîn ji perspektîfên Ainu hatiye avakirin: Ziman, Gerdûn (Kozmolojî), Jiyanên Rojane, Dîrok, Kar (Aborî), û Danûstandin (Têkiliyên bi komên din re).43

Lêbelê, Upopoy ji destpêka plansazkirina xwe ve bûye mijara nîqaş û rexneyan. Hin kes wê wekî gavek erênî û navendek girîng ji bo parastin û pêşandana çanda Ainu dibînin.⁷ Ji aliyê din ve, gelek endamên civaka Ainu û çavdêrên mafên mirovan fikarên xwe anîne ziman. Yek ji rexneyên sereke ew e ku Upopoy zêdetir balê dikişîne ser pêşandan û lêkolîna çandê wekî tiştekî “folklorîk” an “muzeyî”, li şûna ku bibe beşek ji polîtîkayek berfireh ji bo baştirkirina statuya civakî û aborî ya Ainu, zêdekirina beşdariya wan a siyasî, û bi rastî pêşxistina çanda wan a zindî.¹³ Her weha, tê îdîakirin ku avakirina Upopoy û Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu ya 2019an bi giranî ji bo başkirina wêneya Japonya li qada navneteweyî, nemaze di çarçoveya amadekariyên ji bo Olîmpiyadên Tokyoyê yên 2020an de, hatine kirin, da ku Japonya wekî welatekî ku “ahenga etnîkî” û “pirçandîbûnê” dipejirîne, nîşan bide.⁵ Fikar hene ku muzexane dê bi têra xwe dîroka zilm û cudakariya ku li Ainu hatiye kirin, û têkoşînên wan ên ji bo mafan nîşan nede.⁸ Wekî din, plana ji bo komkirina bermayiyên bav û kalên Ainu, yên ku niha li zanîngeh û saziyên lêkolînê yên li seranserê Japonya û cîhanê belav bûne, li “Cihê Bîranînê yê Sembolîk” ê li Upopoy, tevî protestoyên gelek aktîvîstên Ainu yên ku daxwaza vegerandina van bermayiyan ji gund û goristanên wan ên eslî re dikin, nakokî ye.⁵ Ev nîşan dide ku Upopoy dibe ku bêtir ji bo “çareserkirina” pirsgirêka Ainu ji perspektîfa dewletê û pêşkêşkirina wêneyekî “paqij” ji cîhanê re hatibe sêwirandin, ne ku bi tevahî daxwaz û perspektîfên hemî beşên civaka Ainu temsîl bike.

Rêxistinên Ainu:

• Komeleya Ainu ya Hokkaido (Hokkaidō Ainu Kyōkai): Ev rêxistina herî mezin û herî naskirî ya Ainu ye. Ew di sala 1946an de (di bin navê Hokkaido Ainu Association de, ku paşê di sala 1961an de bû Hokkaido Utari Association û di 2009an de dîsa vegeriya navê xwe yê niha) hate damezrandin.⁴ Armanca sereke ya komeleyê ew e ku “ji bo başkirina statuya civakî ya gelê Ainu bixebite û ji bo damezrandina rûmeta gelê Ainu çanda Ainu pêş bixe, veguhezîne û biparêze”.⁴² Di destpêkê de, komele di bin bandor û kontrola hikûmeta herêmî ya Hokkaido de bû û armancên asîmîlasyonê dişopand, lê bi demê re ew bêtir serbixwe bû û bû dengê sereke yê parastina mafên Ainu.⁴⁵ Rola Komeleya Ainu ya Hokkaido, ku ji rêxistineke di bin kontrola hikûmetê de veguheriye rêxistineke serbixwe, pêşveçûna hişmendî û aktîvîzma Ainu nîşan dide.
• Weqfa Çanda Ainu (Foundation for Ainu Culture – FAC): Ev weqf bi eslê xwe di bin ACPA ya 1997an de hatibû damezrandin. Bi Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu ya 2019an re, ew di Gulana 2019an de wekî saziya qanûnî ya yekane li seranserê welêt hate destnîşankirin ku karên ku di qanûnê de hatine diyarkirin, pêk bîne. Ji bilî projeyên pêşxistina çanda Ainu yên ku berê jî dimeşandin, Weqfa Çanda Ainu niha berpirsiyarê xebitandin û birêvebirina Upopoy e.⁷ Armanca weqfê ew e ku hewlên xwe ji bo pêkanîna civakek ku tê de rûmeta Ainu were rêzgirtin bidomîne, di heman demê de hevkariyê bi hikûmetên neteweyî û Hokkaido û rêxistinên pêwendîdar re pêş bixe.

Lêbelê, kêmasiya rêxistineke nûner a neteweyî ya Ainu ku hemî kom û nêrînên cihêreng ên Ainu li seranserê Japonya (tevî yên li derveyî Hokkaido) temsîl bike, wekî yek ji kêşeyên sereke ji bo pêkanîna mafên Ainu tê dîtin.¹⁰ Ev kêmasî dibe ku yekparçebûna dengê Ainu û bandora wan a siyasî lawaz bike û rê bide hikûmetê ku îdîa bike ku “dengê Ainu” ne zelal e an jî bi komên cihêreng re bi awayekî cuda danûstandinê bike.

5. Gelê Ainu di Konteksta Cîhanî de: Berawirdkirina bi Gelên Xwecihî yên Din re

Rewş û têkoşîna gelê Ainu ne yekta ye; gelek gelên xwecihî li çaraliyê cîhanê bi pirsgirêk û kêşeyên wekhev re rûbirû mane û dimînin. Berawirdkirina ezmûna Ainu bi ya gelên xwecihî yên din ên wekî Samî li Ewropaya Bakur, Maorî li Zelanda Nû, Neteweyên Yekem li Kanada, û Xwecihiyên Amerîkî li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) dikare têgihiştineke kûrtir li ser taybetmendiyên rewşa Ainu û her weha li ser mijarên gerdûnî yên mafên xwecihî, parastina çandî, û têkiliyên bi dewletên serdest re peyda bike.

5.1. Gelê Samî (Ewropa – Norwêc, Swêd, Fînlanda)

Gelê Samî gelê xwecihî yê herêma Sápmi ye, ku beşên bakurî yên Norwêc, Swêd, Fînlanda û Nîvgirava Kola ya Rûsyayê li xwe digire.

• Naskirina Qanûnî û Xwerêveberî: Samî li Norwêc, Swêd û Fînlandayê bi awayekî fermî wekî gelê xwecihî têne nas kirin.⁴⁶ Wan li van hersê welatan parlamenên xwe yên hilbijartî (bi navê Sámediggi an Sámedigge) hene, ku wekî organên nûneriyê kar dikin û di mijarên girêdayî çand, ziman û perwerdehiya Samî de xwedî otonomiyek çandî ya diyarkirî ne.⁴⁷ Mînak, li Swêdê, Samî ne tenê wekî gelê xwecihî, lê her weha wekî kêmneteweyek neteweyî û wekî “gel”ek bi mafê xwerêveberiyê di bin hiqûqa navneteweyî de têne nas kirin.⁴⁶ Destûra Bingehîn a Norwêcê jî parastineke taybet ji bo hebûn û çanda Samî peyda dike.⁴⁷ Ev asta naskirina siyasî û hebûna saziyên xwerêveberiyê ji ya Ainu, ku heta Qanûna 2019an jî bi fermî wekî gelê xwecihî nehatibûn naskirin û hîn jî xwedî saziyeke nûneriyê ya bi vî rengî ya bihêz nînin, pir pêşketîtir e.
• Ziman û Çand: Zimanên Samî, ku ji malbata zimanên Fîno-Ugrî ne û gelek zaravayên wan hene, di bin xetereya tunebûnê de ne. Lêbelê, hewldanên girîng ji bo vejandin û parastina wan hene, di nav de perwerdehiya bi zimanê Samî li dibistanan (tevî bernameyên dûrperwerdehiyê), bikaranîna ziman di medyayê de, û piştgiriya dewletê ji bo çalakiyên çandî.⁴⁸ Li gorî daneyan, nêzîkî 50,000-80,000 Samî hene, û ji wan nêzîkî 50,000 kes bi yek ji neh zimanên Samî diaxivin, ku Zimanê Samî yê Bakur herî belav e.⁴⁹
• Rewşa Sosyo-Aborî û Tenduristî: Rewşa sosyo-aborî ya Samiyan li gorî welat û herêmê diguhere. Lêkolînek li Norwêcê (li ser bingeha daneyên 2005-2009) destnîşan kir ku di navbera herêmên ku piraniya niştecihên wan Samî ne û komên kontrolê yên ne-Samî de di warê faktorên sosyo-aborî yên wekî asta perwerdehiyê, bêkarî û xizaniyê de cûdahiyek girîng tune.⁵¹ Di heman lêkolînê de, hêviya jiyanê ji bo jinên Samî (81.3 sal) û mêrên Samî (74.5 sal) li van herêman ji ya komên kontrolê hinekî bilindtir bû.⁵¹ Lêbelê, lêkolînek din a li Norwêcê (ji sala 2012an) destnîşan kir ku hêviya jiyanê ji bo Samiyan hinekî ji navincî ya welêt kêmtir e (jin: 81.6, mêr: 77.0).⁵² Li Swêdê, lêkolînên berê (2005) nîşan dan ku hêviya jiyanê ya Samiyan wekhevî ya nifûsa giştî ye (mêr: 74.9, jin: 80.0) ⁵³, û lêkolînek nûtir (2023) jî destnîşan kir ku dahata malbata Samî wekhevî ya nifûsa ne-Samî ya herêmî ye.⁵⁴ Lêbelê, kêmasiya daneyên îstatîstîkî yên berfireh û nûjen li ser rewşa sosyo-aborî ya Samiyan, nemaze li Swêdê, wekî pirsgirêkek tê dîtin.⁵⁶

Berawirdkirina Samî bi Ainu re: Gelê Samî di warê naskirina siyasî, mafên çandî û hebûna saziyên xwerêveberiyê de (wek Parlamenên Samî) ji gelê Ainu di rewşek pêşketîtir de xuya dike. Ev yek ji wan re platformek xurt ji bo parastina berjewendiyên xwe û bandorkirina li ser polîtîkayên dewletê peyda dike. Tevî ku Ainu di sala 2019an de bi fermî wekî gelê xwecihî hatin naskirin, ew hîn jî ji mekanîzmayên bi vî rengî yên xwerêveberiyê bêpar in. Di warê ziman de, her du gel jî bi kêşeyên vejandinê re rûbirû ne, lê dibe ku piştgiriya sazûmanî ji bo zimanên Samî li welatên Skandînavyayê ji ya ji bo zimanê Ainu li Japonya berfirehtir be.

5.2. Gelê Maorî (Zelanda Nû)

Gelê Maorî gelê xwecihî yê Aotearoa (Zelanda Nû) ye û xwedî dîrok û çandeke dewlemend e.

• Naskirina Qanûnî û Peymana Waitangi: Bingeha têkiliyên di navbera Maorî û dewleta Zelanda Nû de Peymana Waitangi (Te Tiriti o Waitangi) ye, ku di sala 1840an de di navbera Nûnerên Taca Brîtanî û gelek serokên Maorî de hate îmzekirin.⁵⁷ Ev peyman, tevî ku şîroveyên cihêreng (û carinan nakok) ên guhertoyên Îngilîzî û Maorî yên wê hene, wekî belgeya damezrîner a Zelanda Nû tê hesibandin û mafên Maorî yên li ser ax, daristan, masîgirî û milkên din (taonga ango xezîne) garantî dike.⁵⁷ Dadgeha Waitangi (Waitangi Tribunal) ji bo lêkolînkirina îdîayên Maorî yên derbarê binpêkirina prensîbên peymanê de hatiye damezrandin. Zimanê Maorî (Te Reo Māori) ji sala 1987an û vir ve zimanekî fermî yê Zelanda Nû ye.⁵⁷
• Ziman û Çand: Hewldanên girîng ji bo vejandin û pêşxistina zimanê Maorî hene. Komîsyona Zimanê Maorî (Te Taura Whiri i te Reo Māori) di sala 1987an de hate damezrandin û ji bo pêşxistina ziman stratejiyên demdirêj amade dike.⁵⁷ Înîsiyatîfên wekî Kōhanga Reo (navendên perwerdehiya zimanê Maorî ji bo zarokên biçûk) û Kura Kaupapa Māori (dibistanên ku perwerdehiyê bi zimanê Maorî didin) di vejandina ziman de roleke girîng lîstine.⁵⁹ Tevî van hewldanan, rêjeya axaftina zimanê Maorî di jiyana rojane de hîn jî di bin zextê de ye, lê hişmendî û piştgirî ji bo ziman zêde dibe.⁵⁹ Li gorî daneyan, nêzîkî 60,000-70,000 axêverên zikmakî hene.⁵⁹
• Rewşa Sosyo-Aborî û Tenduristî: Tevî parastina qanûnî û hewldanên ji bo wekheviyê, newekheviyên berbiçav di navbera Maorî û nifûsa ne-Maorî (bi taybetî Pākehā ango Ewropî) de di warên perwerde, kar, dahat û tenduristiyê de berdewam dikin. Rêjeya bêkariyê di nav Maoriyan de bilindtir e û dahata wan bi giştî kêmtir e.⁶⁰ Di perwerdehiyê de, her çend pêşketin hebin jî, xwendekarên Maorî hîn jî di hin astan de li paş hevalên xwe yên ne-Maorî dimînin.⁶² Di warê tenduristiyê de, Maorî bi rêjeyên bilindtir ên nexweşiyên kronîk ên wekî nexweşiyên dil û damar, şekir, û astmayê re rûbirû ne.⁶⁴ Hêviya jiyanê ji bo Maoriyan (mêr: 73.4 sal, jin: 77.1 sal di 2017-2019an de) ji ya ne-Maoriyan (mêr: 80.9 sal, jin: 84.4 sal) bi qasî 7 salan kêmtir e.⁶⁵

Berawirdkirina Maorî bi Ainu re: Hebûna peymanek dîrokî ya wekî Peymana Waitangi ji bo Maoriyan bingehek qanûnî û siyasî ya pir bihêztir ji ya Ainu peyda dike ji bo îdîakirina mafên xwe û danûstandina bi dewletê re. Her çend newekheviyên sosyo-aborî ji bo her du gelan jî pirsgirêkek mezin bin, naskirina fermî ya zimanê Maorî û entegrasyona wê di pergalên perwerdehiyê de ji ya zimanê Ainu pir berfirehtir e. Têkoşîna Ainu ji bo naskirina mafên axê û xwerêveberiyê hîn di qonaxên destpêkê de ye li gorî Maoriyan.

5.3. Neteweyên Yekem (Kanada) û Xwecihiyên Amerîkî (DYA)

Neteweyên Yekem, Inuit û Métis li Kanada:

• Naskirina Qanûnî û Mafên Xwecihî: Li Kanada, sê komên sereke yên gelên xwecihî hene: Neteweyên Yekem, Inuit û Métis. Qanûna Destûrî ya 1982an mafên xwecihî û peymanî yên van gelan nas dike û diparêze (bi taybetî Beşa 35).⁶⁸ Qanûna Hindistanê (Indian Act) ya 1876an, tevî ku pirsgirêkdar û paternalîst e, têkiliyên hikûmeta federal bi Neteweyên Yekem re birêve dibe.⁶⁸ Gelek peymanên dîrokî di navbera Taca Brîtanî (û paşê Kanada) û Neteweyên Yekem de hatine îmzekirin, her çend gelek kom hîn jî bê peyman in.⁶⁸ Daxwazên ji bo xwerêveberiyê ji hêza şaredariyan bigire heta serweriya neteweyî diguhere.⁶⁸
• Ziman û Çand: Zêdetirî 70 zimanên xwecihî li Kanada têne axaftin, lê piraniya wan di bin xetereyê de ne. Di sala 2021an de, 243,155 kes ragihandin ku ew dikarin bi zimanekî xwecihî biaxivin.⁷⁰ Malbata zimanî ya Algonquian (bi taybetî zimanên Cree û Ojibway) û zimanên Inuktut (Inuit) herî zêde axêver hene.⁷⁰ Hewldanên ji bo vejandina ziman û çandê ji hêla civakên xwecihî û hikûmetê ve têne piştgirî kirin.
• Rewşa Sosyo-Aborî û Tenduristî: Gelên xwecihî li Kanada bi gelemperî bi rêjeyên bilindtir ên xizanî, bêkarî, û pirsgirêkên tenduristiyê re rûbirû ne li gorî nifûsa ne-xwecihî. Di sala 2021an de, rêjeya kardariyê ji bo mezinên xwecihî 61.2% bû, li gorî 74.1% ji bo nifûsa ne-xwecihî.⁷¹ Lêbelê, ev valahî ji bo kesên xwedî dîplomaya zanîngehê winda dibe.⁷¹ Hêviya jiyanê ji bo Neteweyên Yekem bi giştî ji ya nifûsa giştî kêmtir e. Mînak, li Alberta, di 2019-2021an de hêviya jiyanê ji bo Neteweyên Yekem 63.1 sal bû, li gorî 81.4 sal ji bo ne-Neteweyên Yekem.⁷² Raporek din a 2023an ji bo Alberta hêviya jiyanê ya Neteweyên Yekem 62.81 sal û ya ne-Neteweyên Yekem 81.88 sal destnîşan kir.⁷³ Ev newekhevî bi faktorên wekî gihîştina kêm a lênihêrîna tenduristiyê, şert û mercên jiyanê yên xirab, û bandorên trawmayên navnifşî ve girêdayî ye.⁷²

Xwecihiyên Amerîkî li DYA:

• Naskirina Qanûnî û Mafên Xwecihî: Li DYA, zêdetirî 570 eşîrên xwecihî yên ku ji hêla federal ve têne nas kirin hene. Van eşîran wekî neteweyên serwer ên navxweyî têne hesibandin û xwedî têkiliyek hikûmet-bi-hikûmet bi hikûmeta federal re ne. Mafên wan bi gelemperî bi peyman, biryarên dadgehê, û qanûnên federal têne diyarkirin. Qanûna Parastina Gor û Vegerandina Bermayiyên Xwecihiyên Amerîkî (NAGPRA) ya 1990î ji bo vegerandina bermayiyên mirovan û tiştên çandî yên pîroz ji eşîran re girîng e.⁷⁴ Danezana Amerîkî ya li ser Mafên Gelên Xwecihî (ji hêla Rêxistina Dewletên Amerîkî ve) mafên kolektîf, nasnameya çandî, û mafên li ser ax û çavkaniyan nas dike.⁷⁵
• Ziman û Çand: Nêzîkî 167 zimanên xwecihî hîn jî li DYA têne axaftin, lê piraniya wan di bin xetereya giran de ne. Tê texmîn kirin ku heta sala 2050an dibe ku tenê 20 ji wan bimînin. Zimanê Navajo bi nêzîkî 170,000 axêveran herî zêde tê axaftin.⁷⁶ Hewldanên ji bo vejandina ziman ji hêla eşîran û saziyên perwerdehiyê ve têne kirin.
• Rewşa Sosyo-Aborî û Tenduristî: Xwecihiyên Amerîkî bi gelemperî di warên perwerde, dahat û tenduristiyê de li paş navincî ya neteweyî dimînin. Di sala 2023an de, 84.9% ji Xwecihiyên Amerîkî yên ne-Hîspanîk (temen 25+) xwedî dîplomaya lîseyê bûn (li gorî 94.4% ji spîyên ne-Hîspanîk), û 16.3% xwedî dîplomaya zanîngehê bûn (li gorî 40.0%).²³ Dahata navincî ya malbata Xwecihiyên Amerîkî ($51,238 di 2023an de) ji ya spîyên ne-Hîspanîk ($83,121) pir kêmtir bû, û rêjeya xizaniyê ji bo malbatên Xwecihî 19.7% bû (li gorî 5.9%).²³ Di sala 2022an de, rêjeya bêkariyê ji bo Xwecihiyên Amerîkî 6.2% bû (li gorî 3.2% ji bo spîyan).²³ Hêviya jiyanê ya navincî ji bo Xwecihiyên Amerîkî di sala 2022an de 67.9 sal bû (jin: 71.3, mêr: 64.6), li gorî 77.5 sal ji bo spîyên ne-Hîspanîk (jin: 80.1, mêr: 75.1).²³ Rêjeya kesên ku tenduristiya xwe wekî “navîn” an “xirab” dinirxînin di nav Xwecihiyên Amerîkî de herî bilind e (21.8% di 2023an de).²³

Tablo 4: Berawirdkirina Rewşa Ainu bi Gelên Xwecihî yên Din re (Nîşaneyên Hilbijartî)

Gelê Xwecihî	Naskirina Qanûnî ya Xwecihîbûnê	Saziyên Xwerêveberiyê yên Nûnerî	Rewşa Zimanê Xwecihî (Fermîbûn/Vejandin)	Hêviya Jiyanê (li gorî Nifûsa Serdest)	Valahiya Dahatê (li gorî Nifûsa Serdest)	Çavkanî
Ainu (Japonya)	Erê (ji 2019)	Kêm/Tune	Krîtîk; ne fermî; hewldanên vejandinê	Kêmasiya daneyan; tê texmînkirin kêmtir	Berbiçav (-25% heta -40%)	6
Samî (Norwêc, Swêd, Fînlanda)	Erê	Parlamenên Samî	Di xetereyê de; hin mafên fermî; vejandin	Hinekî kêmtir an wekhev	Kêm an wekhev (li gorî welat)	46
Maorî (Zelanda Nû)	Erê (Peymana Waitangi)	Mekanîzmayên peymanê	Fermî; vejandineke xurt	~7 sal kêmtir	Berbiçav	57
Neteweyên Yekem (Kanada)	Erê (Destûra Bingehîn)	Mafên peymanê; hin xwerêveberî	Pir ziman di xetereyê de; vejandin	Bi awayekî berbiçav kêmtir (~10-19 sal)	Berbiçav	68
Xwecihiyên Amerîkî (DYA)	Erê (Serweriya Eşîrî)	Rêveberiyên eşîrî	Pir ziman di xetereyê de; vejandin	~9.6 sal kêmtir	Pir berbiçav	23

Nîşe: Ev tablo kurteyek giştî ye û rewş li gorî kom û herêmên taybet dikare biguhere.

Analîza Berawirdî:

Berawirdkirina rewşa Ainu bi van gelên xwecihî yên din re çend xalên girîng derdixe holê:

1. Naskirina Qanûnî û Siyasî: Ainu li gorî Samî, Maorî, Neteweyên Yekem û Xwecihiyên Amerîkî di warê naskirina qanûnî ya mafên xwecihî û hebûna saziyên xwerêveberiyê de li paş mane. Dema ku gelên din xwedî peymanên dîrokî, statuya serweriya navxweyî, an parlamenên xwe ne ku bingehek ji bo parastina mafan û danûstandina bi dewletê re peyda dikin, Ainu heta van salên dawî ji naskirineke wisa bêpar bûn û Qanûna 2019an jî di vî warî de têr nake.
2. Mafên Axa û Çavkaniyan: Piraniya gelên xwecihî yên berawirdkirî, tevî ku bi kêşeyan re rûbirû ne, xwedî hin astên naskirina mafên xwe yên li ser ax û çavkaniyên kevneşopî ne (mînak, bi riya peymanan an biryarên dadgehê). Ji bo Ainu, Qanûna 2019an tenê destûrên sînordar ji bo bikaranîna çavkaniyan ji bo armancên çandî dide û mafên axê yên berfireh nas nake.⁹
3. Vejandina Ziman: Hemî komên xwecihî bi kêşeya windabûna ziman re rûbirû ne, lê asta piştgiriya sazûmanî û serkeftina hewldanên vejandinê diguhere. Maorî li Zelanda Nû di vî warî de pêşketinên girîng bi dest xistine û zimanê wan statuyeke fermî heye.⁵⁷ Ji bo Ainu, hewldanên vejandinê hene lê ziman hîn jî di bin xetereyeke krîtîk de ye û piştgiriya sazûmanî kêm e.¹³
4. Newekheviyên Sosyo-Aborî: Hemî komên xwecihî yên navborî, di nav de Ainu, bi newekheviyên sosyo-aborî yên berbiçav re rûbirû ne di warên perwerde, kar, dahat û tenduristiyê de li gorî nifûsa serdest a welatên xwe. Ev yek nîşan dide ku naskirina qanûnî bi serê xwe têr nake ji bo çareserkirina bandorên demdirêj ên kolonîzasyon û cudakariyê.

Ev berawirdkirin destnîşan dike ku her çend her gelekî xwecihî xwedî kontekst û dîrokek taybet be jî, têkoşînên ji bo maf, çand û wekheviyê xwedî gelek aliyên hevpar in. Ezmûnên gelên xwecihî yên din dikarin ji bo Ainu bibin çavkaniya îlhama û stratejiyan, û her weha dikarin ji bo civaka navneteweyî û hikûmeta Japonî bibin pîvanek ji bo nirxandina pêşketin û kêmasiyên di warê mafên Ainu de.

6. Encamname û Pêşniyar

Lêkolîna li ser gelê Ainu yê Japonyayê dîmenek tevlihev a dîrokek dirêj a zilm û berxwedanê, windakirina çandî û hewldanên vejandinê, û têkoşîneke domdar ji bo naskirin û mafan derdixe holê. Gelê Ainu, wekî niştecihên xwecihî yên Hokkaido, Sakhalin, Giravên Kuril û beşên bakurî yên Honshu, xwedî çand, ziman û baweriyên kozmolojîk ên bêhempa ne ku wan ji çanda serdest a Japonî cuda dike. Lêbelê, ji Serdema Meiji û vir ve, ew rastî polîtîkayên asîmîlasyonê yên tund, desteserkirina axê, qedexekirina ziman û pratîkên çandî, û cudakariyeke kûr a civakî û aborî hatine.

Qanûna Parastina Xwecihiyên Berê yên Hokkaido ya 1899an, tevî navê xwe, di rastiyê de amûrek bû ji bo xurtkirina van polîtîkayên asîmîlasyonê û marjînalîzekirina Ainu. Bandorên van polîtîkayan îro jî di newekheviyên sosyo-aborî yên ku Ainu dijîn de bi awayekî eşkere xuya dibin: rêjeyên kêmtir ên perwerdehiya bilind, dahata kêmtir, rêjeyên bilindtir ên girêdayîbûna bi alîkariya civakî, û pirsgirêkên tenduristiyê yên taybet. Cudakariya li dijî Ainu, her çend dibe ku formên wê guherîbin jî, di civaka Japonî de berdewam dike.

Hewldanên Ainu ji bo parastina nasnameya xwe û bidestxistina mafên xwe di dîrokê de bi awayên cihêreng xwe nîşan dane, ji berxwedana çekdarî bigire heta aktîvîzma siyasî û qanûnî. Doza Bendava Nibutani di sala 1997an de xalek werçerxanê bû, ku rê li ber Qanûna Pêşxistina Çanda Ainu (ACPA) vekir. Lêbelê, ACPA bi giranî li ser aspektên folklorîk ên çandê sekinî û di naskirina Ainu wekî gelê xwecihî yê xwedî mafên cewherî de têr nekir.

Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu (APPA) ya 2019an, ku ji bo yekem car Ainu bi awayekî qanûnî wekî “gelê xwecihî” nas kir, gavek girîng e. Ev qanûn hin tedbîran ji bo pêşxistina çand, turîzm û pîşesaziyên herêmî yên girêdayî Ainu, û her weha hin hêsaniyan ji bo praktîkên kevneşopî yên wekî masîgiriya salmûnê û berhevkirina dar pêşkêş dike. Muzeya Neteweyî ya Ainu (Upopoy) jî wekî navendek ji bo pêşandana çanda Ainu hatiye avakirin. Lêbelê, APPA jî rastî rexneyên girîng hatiye. Ew di warê naskirina mafên bingehîn ên xwecihî yên wekî xwerêveberî, mafên kolektîf ên li ser ax û çavkaniyan, û prensîba razîbûna azad, pêşîn û agahdarkirî (FPIC) – ku hemî di Danezana Mafên Gelên Xwecihî ya Neteweyên Yekbûyî (UNDRIP) de hatine destnîşankirin – de kêm dimîne. Kêmasiya lêborîneke fermî ji bo neheqiyên dîrokî û nebûna şêwirmendiyeke têr bi hemî beşên civaka Ainu re di pêvajoya amadekirina qanûnê de jî fikarên cidî ne. Giranîdana zêde li ser turîzmê û “pêşandana” çandê, bêyî ku bi têra xwe piştgirî bide bihêzkirina aborî û siyasî ya xweser a Ainu, dibe ku armancên rastîn ên qanûnê bixe bin siya gumanê.

Berawirdkirina rewşa Ainu bi gelên xwecihî yên din ên cîhanê re, wekî Samî, Maorî, Neteweyên Yekem û Xwecihiyên Amerîkî, destnîşan dike ku Ainu di warê naskirina mafên xwe yên siyasî û xwerêveberiyê de li paş mane. Dema ku gelên din xwedî peyman, parlamen, an astên cihêreng ên serweriya navxweyî ne, Ainu hîn jî ji bo bidestxistina van mafan têdikoşin.

Li ser bingeha vê analîzê, çend pêşniyar dikarin werin kirin:

1. Bihêzkirina Mafên Xwecihî: Pêdivî ye ku hikûmeta Japonî Qanûna Pêşxistina Polîtîkaya Ainu ji nû ve binirxîne û wê bi standardên Danezana Mafên Gelên Xwecihî ya Neteweyên Yekbûyî re li hev bîne. Ev tê wateya naskirina eşkere ya mafê xwerêveberiyê, mafên kolektîf ên li ser ax, xak û çavkaniyên kevneşopî, û pêkanîna prensîba FPIC di hemî mijarên ku bandorê li Ainu dikin de.
2. Lêborîna Fermî û Edaleta Veguhêz: Pêdivî ye ku dewleta Japonî bi awayekî fermî ji bo polîtîkayên dîrokî yên zilm, asîmîlasyon û bêparbûnê lêborînê ji gelê Ainu bixwaze. Divê mekanîzmayên edaleta veguhêz werin lêkolîn kirin da ku zirarên ku hatine kirin, bi qasî ku mimkun e, bêne telafî kirin.
3. Piştgiriya Berfireh ji bo Vejandina Ziman û Çandê: Hewldanên ji bo vejandina zimanê Ainu divê bi awayekî berfirehtir bêne piştgirî kirin, di nav de entegrekirina zimanê Ainu di mufredata dibistanên fermî de li herêmên ku Ainu lê dijîn, û piştgirîkirina medyayê û weşanên bi zimanê Ainu. Pêşxistina çandî divê ji hêla Ainu bi xwe ve were birêvebirin û kontrol kirin.
4. Çareserkirina Newekheviyên Sosyo-Aborî: Pêdivî ye ku polîtîkayên armanckirî ji bo kêmkirina valahiya di navbera Ainu û nifûsa giştî de di warên perwerde, kar, dahat û tenduristiyê de bêne pêşxistin û xurtkirin

Çavkanî

1. Ainu – Summary – eHRAF World Cultures, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ehrafworldcultures.yale.edu/cultures/ab06/summary
2. Ainu Religion | Oxford Research Encyclopedia of Religion, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-1142?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780199340378.001.0001%2Facrefore-9780199340378-e-1142&p=emailAS1BiYInyFbgQ
3. Ainu | Definition, Culture, & Language | Britannica, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.britannica.com/topic/Ainu
4. Japan Enacts a Law to Protect the Ainu People | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/law/japan-enacts-law-protect-ainu-people
5. A Critique on the New Ainu Policy: How Japan’s Politics of …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.hurights.or.jp/archives/focus/section3/2019/06/a-critique-on-the-new-ainu-policy-how-japans-politics-of-recognition-fails-to-fulfill-the-ainus-indi.html
6. Arguments concerning the Ainu Policy Promotion Act and the UN …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.chuo-u.ac.jp/english/features/2022/12/63821/
7. Overview of the Ainu Policy Promotion Act of 2019, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://fpcj.jp/wp/wp-content/uploads/2019/11/b8102b519c7b7c4a4e129763f23ed690.pdf
8. Indigenous Rights and the ‘Harmony Olympics’ – Asia-Pacific Journal …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://apjjf.org/2020/4/morris-suzuki
9. Cultural Survival, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/TreatyBodyExternal/DownloadDraft.aspx?key=RcanK2px7wndSMdbAlVJGpgFfM6/oA2hixfzSTPm+9NxvL8whSBGMDkfyEbFTF/4
10. An examination of arguments over the Ainu Policy Promotion Act of Japan based on the UN Declaration on the Rights of Indigenous Peoples | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/344087873_An_examination_of_arguments_over_the_Ainu_Policy_Promotion_Act_of_Japan_based_on_the_UN_Declaration_on_the_Rights_of_Indigenous_Peoples
11. Windows to the Ainu World · Who are the Ainu? · Mellon Projects, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://glam.uoregon.edu/s/uo-ainu-collections/page/who-are-the-ainu
12. Japan – IWGIA – International Work Group for Indigenous Affairs, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://iwgia.org/en/japan.html
13. Ainu in Japan – Minority Rights Group, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://minorityrights.org/communities/ainu/
14. Ainu people | Wiki – FreedomGPT, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://freedomgpt.com/wiki/ainu-people
15. Linguistic Revival: How Japan Restored the Native Ainu Language with “AI Pirika”, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://stanfordrewired.com/post/japan-restored-ainu-ai-pirika/
16. A Study on Ainu Language Preservation – Asian Future Leaders Scholarship Program, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.aflsp.kyoto-u.ac.jp/publication/Hokkaido_EBL_Report_2024Feb_v3_Anonymous.pdf
17. The Kamikawa Ainu and the Playground of the Gods—The Spirituality and Heritage of an Indigenous People – Japan National Tourism Organization, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.japan.travel/japan-heritage/popular/172dba96-6ae7-4e5f-96bc-9be57c6e1403
18. Ainu culture: Prayer to Kamuy – Religion. – AKARENGA, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.akarenga-h.jp/en/hokkaido/ainu/a-03/
19. Transmitting Ainu traditional food knowledge from mothers to their daughters – PMC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6866212/
20. the socioeconomic status of the Ainu: the past in the present1 – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/230137759_the_socioeconomic_status_of_the_Ainu_the_past_in_the_present1
21. World Insights: Blood, tears, discrimination — the past and present of Japan’s Ainu people, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://english.news.cn/20220422/f1dddeccade84ff781579f2360c1f327/c.html
22. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ainu_people#:~:text=Assimilation%20after%20annexation,-Sakhalin%20Ainu%20in&text=The%20Ainu%20have%20historically%20suffered,as%20dirty%20and%20primitive%20barbarians.
23. erişim tarihi Ocak 1, 1970, httpsfpcj.jp/wp/wp-content/uploads/2019/11/b8102b519c7b7c4a4e129763f23ed690.pdf
24. Council for Ainu Policy Promotion: Government of japan, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.kantei.go.jp/jp/singi/ainusuishin/index_e.html
25. The Ainu Policy Promotion Act and Culture-Centered Indigenous Policies in Japan, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://gjia.georgetown.edu/2024/05/21/culture-centered-indigenous-policies-in-japan/
26. Ainu Policy Promotion Act: The Problem of Compliance With International Standards on the Rights of Indigenous Peoples | Yukliaevskikh (Chekunkova) | Russian Japanology Review, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.japanreview.ru/jour/article/view/88
27. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https.researchgate.net/publication/344087873_An_examination_of_arguments_over_the_Ainu_Policy_Promotion_Act_of_Japan_based_on_the_UN_Declaration_on_the_Rights_of_Indigenous_Peoples
28. Observations on the State of Indigenous Rights in Japan – OHCHR UPR Submissions, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://uprdoc.ohchr.org/uprweb/downloadfile.aspx?filename=10602&file=EnglishTranslation
29. Japan | Indigenous Navigator, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://indigenousnavigator.org/indigenous-data/countries/japan
30. Actual Living Conditions of the Hokkaido Ainu – 公益社団法人 北海道 …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ainu-assn.or.jp/english/life.html
31. Tenth and Eleventh Combined Periodic Report by the Government of Japan under Article 9 of the International Convention on the Elimination of All Form, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mofa.go.jp/files/000272982.pdf
32. Connecting indigenous Ainu, university and local industry in Japan: The Urespa Project – ERIC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1017688.pdf
33. 1 Oral Answers to the List of Themes Concerning the Tenth and …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mofa.go.jp/files/000399088.pdf
34. Japan’s native Ainu fight for cultural survival – The Independent, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.independent.co.uk/incoming/japan-s-native-ainu-fight-for-cultural-survival-1821339.html
35. Associations between Healthcare Resources and Healthy Life Expectancy: A Descriptive Study across Secondary Medical Areas in Japan – MDPI, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mdpi.com/1660-4601/17/17/6301
36. Report of the Indigenous Navigator National Survey in Japan, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://indigenousnavigator.org/files/media/document/Japan_ENG_0.pdf
37. Report on the Hokkaido Ainu Living Conditions Survey, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cais.hokudai.ac.jp/english/pdf/2ainu_F-3.pdf
38. Q&A: Health trends and changes in life expectancy in Japan, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.healthdata.org/news-events/newsroom/videos/qa-health-trends-and-changes-life-expectancy-japan
39. Japan – WHO Data, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://data.who.int/countries/392
40. Attached Paper1-3 – Ministry of Foreign Affairs of Japan, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mofa.go.jp/policy/human/race_rep1/attach1.html
41. Three decades of population health changes in Japan, 1990–2021: a subnational analysis for the Global Burden of Disease Study 2021 – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11959113/
42. Other Organizations | Ainu Global, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ainuglobal.com/about-7-3
43. National Ainu Museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ainu-upopoy.jp/en/facility/museum/
44. Upopoy National Ainu Museum and Park, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ainu-upopoy.jp/en/program/site/museum/
45. Ainu Association of Hokkaido – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ainu_Association_of_Hokkaido
46. About the indigenous Sami – Sanningskommissionen samer, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://sanningskommissionensamer.se/en/about-the-indigenous-sami/
47. The Sami People and the Right of Self-Determination: Developments in International and Norwegian Law – Scandinavian University Press, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.scup.com/doi/10.18261/ISSN1891-814X-2004-04-04
48. Chapter 7 Institutionalised Sami Education in Norway, Sweden, Finland and Russia in – Brill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/display/book/9789004714847/BP000018.xml
49. Full article: Sami in the Media: Questions of Language Vitality and Cultural Hybridisation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17447140802153519
50. Full article: Finnish pre-service teachers’ knowledge about the Indigenous Sámi people, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15595692.2024.2415018
51. Socioeconomic characteristics and health outcomes in Sami speaking municipalities and a control group in northern Norway – PMC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3424492/
52. Sami – SSB, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/samisk/hvert-2-aar/2012-02-06
53. Indigenous life expectancy in Sweden 1850-1899: Towards a long and healthy life? – Demographic Research, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.demographic-research.org/volumes/vol28/16/28-16.pdf
54. The self-reported health of the Sámi in Sweden: the SámiHET study – PMC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10234649/
55. ECMI Minorities Blog. Indigenous Inequalities in Egalitarian Societies: The Case of the Sámi People in Norway and Sweden, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ecmi.de/infochannel/detail/ecmi-minorities-blog-indigenous-inequalities-in-egalitarian-societies-the-case-of-the-sami-people-in-norway-and-sweden
56. Linking the Indigenous Sami People with Regional Development in Sweden – OECD, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.oecd.org/en/publications/linking-the-indigenous-sami-people-with-regional-development-in-sweden_9789264310544-en.html
57. New Zealand | Multiculturalism Policies in Contemporary Democracies – Queen’s University, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.queensu.ca/mcp/indigenous-peoples/resultsbycountry-ip/new-zealand-ip
58. Human Rights and Te Tiriti o Waitangi, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://tikatangata.org.nz/human-rights-in-aotearoa/human-rights-and-te-tiriti-o-waitangi
59. Māori – Endangered Languages Project, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.endangeredlanguages.com/lang/3571
60. Te Ōhanga Māori – The Māori Economy reports | Ministry of Business, Innovation & Employment, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mbie.govt.nz/business-and-employment/economic-growth/te-ohanga-maori-the-maori-economy/te-ohanga-maori-the-maori-economy-reports
61. Overview of Māori employment outcomes in Aotearoa New Zealand, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mbie.govt.nz/business-and-employment/employment-and-skills/employment-strategy/maori-employment-action-plan/annexes/overview-of-maori-employment-outcomes-in-aotearoa-new-zealand
62. Educational inequities for marginalized students in New Zealand – Humanium, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.humanium.org/en/educational-inequities-for-marginalized-students-in-new-zealand/
63. Building Māori success | Universities New Zealand – Te Pōkai Tara, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.universitiesnz.ac.nz/sector-research-issues-facts-and-stats/building-ma%CC%84ori-and-pacific-success/building-m%C4%81ori-success
64. Māori health data and statistics | Ministry of Health NZ, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.health.govt.nz/statistics-research/statistics-and-data-sets/maori-health
65. Describing the health-related quality of life of Māori adults in Aotearoa me Te Waipounamu (New Zealand), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10241673/
66. Growth in life expectancy slows | Stats NZ, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.stats.govt.nz/news/growth-in-life-expectancy-slows/
67. National and subnational period life tables: 2017–2019 | Stats NZ, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.stats.govt.nz/information-releases/national-and-subnational-period-life-tables-2017-2019/
68. Canadian Aboriginal law – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Canadian_Aboriginal_law
69. The Indian Act | indigenousfoundations – The University of British Columbia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://indigenousfoundations.arts.ubc.ca/the_indian_act/
70. Indigenous language families in Canada: New reports from the 2021 Census of Population, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www150.statcan.gc.ca/n1/daily-quotidien/250331/dq250331a-eng.htm
71. Postsecondary educational attainment and labour market outcomes among Indigenous peoples in Canada, findings from the 2021 Census, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www150.statcan.gc.ca/n1/pub/75-006-x/2023001/article/00012-eng.htm
72. COVID-19 and its impact on life expectancy among First Nations people in Alberta, Canada from 2019 to 2022: a population-based study, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11982942/
73. First Nations life expectancy 19 years lower than other Albertans – CTV News, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ctvnews.ca/canada/article/first-nations-life-expectancy-19-years-lower-than-other-albertans/
74. Native American Graves Protection and Repatriation Act – | Indian Affairs, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bia.gov/service/nagpra
75. American Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.oas.org/en/sare/documents/decamind.pdf
76. Native Language Revitalization – | Indian Affairs, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bia.gov/sites/default/files/dup/inline-files/bia_native_american_revitalization_lit_review_draft_08182023.pdf
77. American Indian/Alaska Native Health | Office of Minority Health, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://minorityhealth.hhs.gov/american-indianalaska-native-health
78. Quick Stats — First Nations and Inuit Health and Wellness Indicators — Canada.ca, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://health-infobase.canada.ca/fnih/
79. Economic, Social, and Demographic Losses and Gains Among American Indians – PRB.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.prb.org/resources/economic-social-and-demographic-losses-and-gains-among-american-indians/