Keşfên Deryayî yên Destpêkê: Serweriya Deryayî ya Berî Ewropayê

Kurte

Berî ku Ewropî serweriya deryayan bigirin dest, Çîn xwedî kevneşopiyeke deryavaniyê ya pir pêşketî û xurt bû. Keştiyên wan ên mezin, ku bi navê “junk” tên naskirin, ne tenê ji bo bazirganiyê lê her weha ji bo seferên keşfê yên berfireh dihatin bikaranîn. Seferên navdar ên Admiral Zheng He di sedsala 15-an de mînakeke berbiçav a vê kapasîteyê ne. Ev gotara akademîk armanc dike ku dîroka keştiyên junkên Çînî, teknolojiyên wan ên pêşketî, û girîngiya keşfên deryayî yên destpêkê yên Çînî vekole. Bi bikaranîna daneyên dîrokî, îstatîstîkan, û berawirdkirina bi mînakên din ên cîhanê re, ev xebat hewl dide ku ronahiyê bixe ser ast û teknolojiya van keşfan ku gelek caran di hîstoryografiya cîhanî de bi têra xwe nehatine teqdîr kirin. Em ê li sêwirandin û avakirina keştiyan, teknîkên navîgasyonê, çarçoveya sosyo-aborî û siyasî ya seferan, sedemên kêmbûna hêza deryayî ya Çînê, û di dawiyê de, li pirsgirêkên hîstoryografîk ên derbarê vê mijarê de bikolin.

Destpêk

Dîroka deryavaniyê bi gelemperî bi serdestiya Ewropî ya piştî sedsala 15-an tê girêdan. Lêbelê, berî vê serdemê, Çîn xwedî kevneşopiyeke deryavaniyê ya kûr û pêşketî bû ku bi hezaran salan dom kiribû. Keştiyên Çînî, ku bi gelemperî wekî “junk” têne zanîn, di warê sêwirandin, mezinahî û teknolojiyê de ji keştiyên hemdemên xwe yên li gelek deverên cîhanê pêşketîtir bûn. Van keştiyan ne tenê ji bo bazirganiya berfireh li seranserê Asyaya Başûr-rojhilat û Okyanûsa Hindî hatin bikar anîn, lê di heman demê de ji bo seferên keşfê yên mezin jî hatin seferber kirin, ku yên herî navdar seferên Admiral Zheng He di destpêka sedsala 15-an de ne.¹ Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk dîroka van keştiyan û keşfên deryayî yên destpêkê yên Çînî lêkolîn bike, teknolojiyên wan ên pêşketî û bandora wan a dîrokî ronî bike. Herwiha, ev gotar dê hewl bide ku sedemên kêm-nirxandina van destkeftiyan di dîroka deryavaniyê ya global de vekole û girîngiya wan ji nû ve binirxîne.

Pêşketina Keştiyên Çînî (Junks)

Kevneşopiya çêkirina keştiyan li Çînê xwedî dîrokeke dûr û dirêj e, ku bi pêşketinên teknolojîk ên girîng di serdemên cuda de hatine nîşankirin. Keştiyên “junk” yên Çînî, bi sêwirana xwe ya taybet û kapasîteya xwe ya mezin, di serdema xwe de di nav keştiyên herî pêşketî yên cîhanê de bûn.

Sêwirandin û Avakirin

Sêwirandin û avakirina keştiyên junk yên Çînî bi çend taybetmendiyên xwe yên yekta dihatin nasîn ku wan ji keştiyên din ên cîhanê cuda dikir.

Materyalên Bikaranînî: Keştiyên junk bi gelemperî ji darên nerm dihatin çêkirin, her çend piştî sedsala 17-an dara teak li Guangdong hate bikar anîn.³ Ji bo avakirina keştiyên ku li dijî avê berxwedêr bin, darên wekî kêfer (camphor), çam (pine) û spîndar (fir) bi awayekî sereke dihatin bikaranîn.⁴ Bambû jî ji bo çêkirina parçeyên bêavî û xurtkirina kelekvanan roleke girîng dilîst.⁶ Ji bo ku di navbera lewheyên darî de av derbas nebe (caulking), têkeleke ji ramyê (giyayek e), lîm (kils) û rûnê tung dihate bikaranîn.⁴ Ev rêbaz ji qîra kevneşopî bi bandortir dihat dîtin.⁷

Teknolojiyên Avakirinê: Yek ji teknolojiyên herî girîng ên keştiyên junk, bikaranîna parçeyên bêavî (watertight bulkheads) bû.2 Ev parçeyên hundurîn keştiyê dikirin kompartmanên cuda û di rewşa qulbûnê de pêşî li binavbûna tevahiya keştiyê digirtin, ji ber ku av tenê dikaribû bikeve yek an du kompartmanan.3 Ev teknolojî, ku ji hêla rêwiyê Fasî Îbn Betûte di sedsala 14-an de bi hûrgilî hatiye vegotin, berî ku li Ewropayê were bikar anîn bi sedsalan li Çînê dihat pratîzekirin.3 Benjamin Franklin jî di nameyeke xwe ya sala 1787-an de behsa vê taybetmendiyê dike û pesnê wê dide.3

Rûdera navendî ya mezin (axial rudder) ku dikaribû li gorî kûrahiya avê were bilindkirin an nizmkirin, yek din ji avantajên keştiyên Çînî bû, ku manewraya wan li benderên qelebalix û kanalên teng hêsantir dikir.3 Keştiyên xezîneyê yên Zheng He xwedî rûderên hevsengkirî bûn ku wekî kîlekek (keel) zêde jî kar dikirin û aramî zêde dikirin.2 Berevajî gelek kevneşopiyên din ên keştîvaniyê ku ji kano yên yekparçe (dugout canoes) pêş ketine, junk ji raftên teng pêş ketiye. Ji ber vê yekê, junkên destpêkê yên Çînî bê kîl bûn, xwedî deqên pir nizm bûn, û li şûna qabîrga an çarçoveyên navxweyî, xwedî parçeyên transversal ên zexm bûn.3 Binê keştiyên çemî yên junk bê kîl û pahn bû (mîna sampanan), ji ber vê yekê keştî xwe dispêrt kêrdankek (daggerboard), lewheyek kêlekê (leeboard) an rûderek pir mezin da ku pêşî li şemitîna keştiyê ya bi kêlekê di avê de bigire.3

Cûreyên Kelekvanan (Badok): Keştiyên Çînî yên destpêkê tenê çemî bûn û kelekvanên wan çargoşe bûn.¹⁰ Bermahiyên îkonografîk nîşan didin ku keştiyên Çînî berî sedsala 12-an kelekvanên çargoşe bikar anîne.³ Lêbelê, di serdema Xanedaniya Song (nêzîkî 960-1279 PZ) de, wan teknolojiyên deryavaniyê yên ku ji keştiyên bazirganiyê yên Asyaya Başûr-rojhilatê (k’un-lun po) hatibûn wergirtin, pejirandin.¹⁰ Kelekvanên tanja û rigên junk ên bi tevahî battenkirî (fully-battened junk rigs) di sedsala 12-an de ji hêla keştiyên Çînî ve hatin destnîşan kirin.¹⁰ Ev kelekvanên junk, ku bi battenên (rimên bambûyî) horizontî dihatin xurtkirin, dihêlin ku kelekvan di hemî şert û mercên bayê de ji îdealê pahnتر bimîne, lê şiyana wan a ku nêzîkî bayê biherikin ji rigên din ên pêş-û-paş kêmtir bû.³ Tê texmîn kirin ku eslê van kelekvanên battenkirî ne Çînî bû; teswîra herî kevn a kelekvanek junk a battenkirî ji perestgeha Bayon li Angkor Thom, Kamboçyayê tê, ku îhtîmal e keştiyeke Asyaya Başûr-rojhilatê nîşan dide.³

Bandora Asyaya Başûr-rojhilatê: Wekî ku li jor hate behs kirin, teknolojiyên deryavaniyê yên Asyaya Başûr-rojhilatê, nemaze di warê sêwirana kelekvanan de, bandorek girîng li ser pêşketina keştiyên junk ên Çînî kir. Çînîyan dibe ku kelekvanên battenkirî yên junk dora sedsala 12-an PZ pejirandibin, piştî têkiliya bi bazirganên Asyaya Başûr-rojhilatê re.¹⁰ Peyva “junk” bi xwe jî tê bawer kirin ku ji peyva Malayî “jong” an Portekîzî “junco” tê, ku bi eslê xwe ji bo keştiyên bazirganiyê yên mezin ên Javayî dihat bikaranîn.¹¹

Mezinahî û Kapasîte

Keştiyên xezîneyê yên Admiral Zheng He di warê mezinahî û kapasîteyê de efsanewî ne, her çend di nav lêkolîneran de li ser pîvanên wan ên rastîn nîqaş hene.

Pîvanên Keştiyên Xezîneyê: Çavkaniyên dîrokî yên Çînî yên wekî Ming shi (Dîroka Fermî ya Ming) diyar dikin ku keştiyên herî mezin ên Zheng He, ango keştiyên xezîneyê (baochuan), 44 zhang dirêj û 18 zhang fireh bûne.¹² Heke 1 zhang bi qasî 3.05-3.17 metre were hesibandin, ev tê wateya dirêjahiyek dora 134-138 metre û firehiyek dora 55-57 metre.² Hin çavkanî dirêjahiya wan heta 467-537 ling (142-163 metre) û firehiya wan dora 180 ling (55 metre) didin.⁶ Kapasîteya barkirinê ya van keştiyan wekî 3,600 ton, bi 1,600 ton balastê zêde, tê texmîn kirin.⁶ Van keştiyan bi gelemperî 7 heta 9 direg (mast) hebûn.²

Kapasîteya Bargiranî û Hejmara Ekîban: Keştiyên xezîneyê dikaribûn bi sedan kesan û barên giran hilgirin. Tê gotin ku her keştiyeke xezîneyê xwedî ekîbeke ji 650 kesan bû, û 60 kabînên luks ji bo kesên girîng hebûn, hin ji wan xwedî balkon jî bûn.⁶ Fîloya Zheng He bi giştî ji 27,000 heta 30,000 kesan pêk dihat.¹ Nivîskarekî hemdem, Gong Zhen, diyar dike ku ji bo birêvebirina yek ji keştiyên Zheng He 200 heta 300 kes hewce bûn.¹²

Nîqaşên li ser Mezinahiya Keştiyên Xezîneyê: Tevî van tomarên dîrokî, hin lêkolînerên nûjen, wek Xin Yuan’ou, profesorê endezyariya keştîvaniyê, îdîa dikin ku ne mimkûn e keştiyên xezîneyê ewqas mezin bûna.12 Ew arguman dike ku sînorek xwezayî ji bo mezinahiya keştiyên darîn ên deryayî heye, ku dora 7,000 ton deplasman e. Keştiyên bi pîvanên ku di Ming shi de hatine tomarkirin dê bibûna 15,000-20,000 ton, ku ji vê sînorê pir wêdetir e.13 Wekî din, çêkirina keştiyeke darîn a 10,000 tonî bi teknolojiya sedsala 15-an dê pir dijwar bûya.13 Keştiyên bi vî rengî yên mezin tenê di salên 1860-an de dema ku ji hesin hatin çêkirin, ji 10,000 tonî derbas bûn.13 Xin Yuan’ou pêşniyar dike ku dirêjahiya keştiyên xezîneyê dibe ku nêzîkî 200-250 ling (61-76 metre) bûya.13

Lêbelê, nivîsareke li Perestgeha Jinghai li Nanjing, ku ji serdema Zheng He ye, mezinahiya keştiyên di sala 1405-an de wekî 2,000 liao (500 ton kapasîte) û di sala 1409-an de wekî 1,500 liao (375 ton kapasîte) dide.12 Nivîsareke li ser gora Hong Bao, karbidestek di fîloya Zheng He de, behsa çêkirina keştiyek bi deplasmana 5,000 liao dike.12 Heke 1 liao wekî 500 lîre (230 kg) barhilgirî were girtin, keştiyek 5,000 liao dê bibe 1,250 ton barhilgirî.12 Li gorî Zheng Ming, keştiyek 5,000 liao dê 71.1 m dirêj, 14.05 m fireh, bi kûrahiyek 6.1 m, û deplasmanek ji 2,700 tonî zêdetir bûya.12

Delîlên arkeolojîk, wek rûderek 36.3 ling (11 metre) dirêj ku di sala 1957-an de li Nanjing hate dîtin û bi keştiyên xezîneyê re têkildar e, û her weha pîvanên dokên hişk ên li Longjiang, piştgiriyê didin îdîayên mezinahiya berbiçav a van keştiyan.2 Tevî nîqaşan, diyar e ku keştiyên xezîneyê yên Çînî ji keştiyên Ewropî yên hemdem pir mezintir bûn.

Keşfên Deryayî yên Destpêkê yên Çînî

Kevneşopiya deryavaniyê ya Çînê ne tenê bi seferên Zheng He re sînordar bû. Bi sedsalan berê, Çînîyan di warê keştîvanî û bazirganiya deryayî de pêşketinên girîng bi dest xistibûn.

Serdemên Destpêkê (Berî Xanedaniya Ming)

Pêşketinên di Teknolojiya Keştîvaniyê de di Xanedaniya Song de (960-1279 PZ): Di serdema Xanedaniya Song de, Çînî di warê keştîvaniyê de pêşengên cîhanê bûn.⁹ Wan teknolojiyên wekî parçeyên bêavî ji bo baştirkirina şiyana herikînê û parastina bar, û rûderên li ser sternê (stern-post rudders) ji bo baştirkirina rêvebirinê pêş xistin.⁹ Xetên dengdanê ji bo diyarkirina kûrahiyê dihatin bikaranîn.⁹ Hin keştî hem bi hêza firkan (oars) hem jî bi kelekvanan dihatin xebitandin û têra xwe mezin bûn ku bi sedan mêran hilgirin.⁹ Keştiyên Song her weha bi hesin di laşê xwe de hatibûn xurt kirin û hin ji wan xwedî çend deqan bûn ji bo ku keştî aram bimîne.¹⁴ Di vê serdemê de her weha pusûla magnetîkî ji bo rêwîtiya deryayî hate tekûzkirin û bikaranîn, ku yekemîn raporên bikaranîna wê di sala 1119-an de ne.⁹ Ev pêşketinên teknolojîk bingehek zexm ji bo seferên deryayî yên paşê ava kirin.

Berfirehbûna Bazirganiya Deryayî di Xanedaniya Yuan de (1271-1368 PZ): Berfirehbûna bazirganiyê, ku di dema Xanedaniya Song de dest pê kiribû, di dema Xanedaniya Yuan de leztir bû ji ber ku Çînî bêtir bi cîhana deryayî re nas bûn.¹⁵ Xanedaniya Yuan polîtîkayek “deryayên vekirî” (kai hai) pejirand, û ji bo biyaniyan hêsantir bû ku li Çînê bi cih bibin.¹⁵ Yuan di sala 1277-an de yekemîn ofîsa bazirganiya deryayî li Quanzhou, parêzgeha Fujian, ava kir.¹⁵ Di vê serdemê de, hejmara dewletên biyanî yên ku bi Çînê re bazirganî dikirin, û cihêrengiya berhemên ku li Çînê peyda dibûn zêde bû.¹⁵ Têkiliyên bazirganî heta Okyanûsa Hindî û Kendava Farisî dirêj bûn.¹⁶ Keştiyên mezin ên Yuan, ku Marco Polo û Îbn Betûte behsa wan kirine, dikaribûn 500 heta 1000 rêwiyan hilgirin.¹² Ev serdem ji bo berfirehbûna bazirganiya deryayî û amadekirina zemînê ji bo seferên mezin ên Xanedaniya Ming girîng bû.

Seferên Zheng He (Sedsala 15-an)

Seferên Admiral Zheng He, ku di navbera salên 1405 û 1433-an de di bin fermana Qeyser Yongle yê Xanedaniya Ming de hatin kirin, di dîroka deryavaniya cîhanê de yek ji destkeftiyên herî balkêş in. Van seferan, bi fîloyên xwe yên mezin û teknolojiyên pêşketî, hêz û bandora Çînê li seranserê Okyanûsa Hindî nîşan dan.

Armancên Siyasî, Aborî û Dîplomatîk: Armancên seferên Zheng He piralî bûn. Armanca sereke ew bû ku hêz û rûmeta Xanedaniya Ming nîşanî cîhanê bidin û welatên biyanî teşwîq bikin ku bacê bidin Qeyserê Çînê, bi vî awayî meşrûiyeta Qeyser Yongle, ku bi derbeyê hatibû ser text, xurt bikin.² Berfirehkirina pergala bacê (tribute system) yek ji armancên sereke bû; dewletên ku bac didan, di berdêla wê de parastina siyasî û xelatên madî distandin.¹⁷ Her çend sefer di serî de ne ji bo bazirganiyê bûn jî, wan derfetên bazirganiyê yên girîng afirandin û têkiliyên bazirganî yên heyî xurt kirin.¹ Çîn hewl dida ku bi rêya van seferan hevalbendên stratejîk li dijî Împaratoriya Tîmûrî ya ku li Asyaya Navîn bilind dibû, peyda bike.² Her weha, armanc ew bû ku nîzamek navneteweyî ya bi aşitî û lihevhatinê were hêsan kirin.²

Pêkhateya Fîlo û Mezinahî: Fîloyên Zheng He ji aliyê mezinahî û pêkhateyê ve bêhempa bûn. Sefera yekem di sala 1405-an de ji dora 208 heta 317 keştiyan pêk dihat, di nav de 62-63 keştiyên xezîneyê yên mezin, û zêdetirî 27,800-28,000 kes tê de bûn.¹ Fîlo ji cureyên cuda yên keştiyan pêk dihat:

• Keştiyên Xezîneyê (Baochuan): Keştiyên herî mezin û navdar, bi 9 diregan û dirêjahiya wan heta 130 metreyan dihat texmîn kirin.²
• Keştiyên Hespan (Machuan): Bi 8 diregan, ji bo veguhestina hespan, kelûpelên bazirganiyê û materyalên tamîrê.²
• Keştiyên Pêdiviyan (Liangchuan): Bi 7 diregan, ji bo veguhestina xwarinê ji bo ekîbê.²
• Keştiyên Veguhestina Leşkeran (Zuochuan): Bi 6 diregan.⁶
• Keştiyên Şer (Zhanchuan): Bi 5 diregan, ji bo parastina fîloyê.⁶
• Keştiyên Avê (Tankerên Avê): Ji bo peydakirina ava şirîn.² Ekîb ji deryavan, leşker, bazirgan, bijîjk, stêrnas, wergêr, û karbidestên din pêk dihat.²

Rêgeh û Welatên Serdankirî: Heft seferên Zheng He rêgehên berfireh li seranserê Deryaya Çîna Başûr û Okyanûsa Hindî girtin.

• Sefera Yekem (1405-1407): Ji Jiangsu ber bi rojava ve, serdana Vîetnama îroyîn, Java, Sumatra, Melaka, û dû re derbasî Okyanûsa Hindî bû û gihişt Cochin û Calicut li Hindistanê.¹
• Sefera Duyem (1407-1409) û Sêyem (1409-1411): Rêgehên mîna ya yekem şopandin, bi serdanên li Sîam (Taylanda îroyîn), Java, Sumatra, û peravên Nîvgirava Malayî.¹ Di sefera sêyem de, li Seylanê (Srî Lanka) bi şahekî herêmî re pevçûnek leşkerî çêbû.²
• Sefera Çarem (1413-1415): Rêgeh berfirehtir bû, gihişt Maldîv, Giravên Laccadive, û Hormuz li Kendava Farisî.¹
• Sefera Pêncem (1417-1419): Armanc vegerandina balyozên biyanî bû. Fîlo gihişt peravên Somalî û heta Kenyayê li Afrîkayê.¹
• Sefera Şeşem (1421-1422): Bi piranî ji bo vegerandina balyozên mayî. Serdana herêma Mogadîşû ya Somalyayê û Taylandê kir.¹
• Sefera Heftem (1431-1433): Piştî mirina Qeyser Yongle û navberekê, di bin fermana Qeyser Xuande de pêk hat. Serdana Java, Sumatra, û benderên din ên Asyayî kir berî ku bigihîje Calicut. Zheng He di vê seferê de ji bo hecê çû Mekkeyê.¹ Zheng He di sala 1433-an de, dibe ku di rêya vegerê de, wefat kir.¹

Têkiliyên bi Dewletên Biyanî re: Têkiliyên Zheng He bi dewletên biyanî re bi gelemperî dîplomatîk û bazirganî bûn. Wî diyarî û nameyên Qeyserê Çînê pêşkêşî şahên herêmî dikir û wan vedixwend ku bibin beşek ji pergala baca Çînê.¹ Li Melakayê, Çînîyan bi awayekî çalak hewl dan ku navendeke bazirganî û bingehek operasyonê ji bo seferên ber bi Okyanûsa Hindî ve pêş bixin.¹⁸ Wan Melaka, ku berê herêmek bêqîmet bû, kirin welatek û depoyek hikûmetê ya kelepkirî li wir ava kirin.¹⁸ Di hin rewşan de, wek li Seylanê û Semuderayê, Zheng He destwerdana leşkerî kir da ku berjewendiyên Çînê biparêze an jî rejîmên dost saz bike.²

Encam û Destkeftiyên Sereke yên Seferan: Seferên Zheng He bandora siyasî ya Çînê li cîhanê bi awayekî berbiçav berfireh kirin.¹ Wan têkiliyên dostane yên nû bi neteweyên din re çêkirin û derfetên bazirganiyê yên rojhilat-rojava pêş xistin.¹ Anîna kelûpelên biyanî yên wekî biharat, kobalt (ji bo porselenê), û bîberê bandorek mezin li ser aboriya Ming kir; mînak, bîbera ku berê lûksek biha bû, di civaka Çînî de bû kelûpeleke hevpar.¹⁸ Her çend tomarên fermî yên împaratoriyê yên seferan hatin tunekirin, mîrasa Zheng He di dîroka Çînê de maye.¹ Van seferan nîşan dan ku Çîn di destpêka sedsala 15-an de xwedî kapasîteyeke deryayî ya bêhempa bû.

Teknîkên Navîgasyonê yên Çînî

Serkeftina seferên deryayî yên Çînî bi giranî bi pêşketina teknîkên navîgasyonê yên sofîstîke ve girêdayî bû. Deryavanên Çînî ji bo diyarkirina rê û pozîsyona xwe li ser deryayên vekirî gelek rêbaz bi kar dianîn.

Bikaranîna Nexşeyên Stêrkan û Navîgasyona Esmanî

Navîgasyona esmanî, ku xwe dispêre çavdêriya stêrk, roj, heyv û gerestêrkên din, ji bo deryavanên Çînî yên ku mesafeyên dûr û dirêj diçûn, teknîkek bingehîn bû.20 Wan “pusûlayên stêrkan” bikar dianîn, ku tê de xalên hilatin û avabûna stêrkan li ser asoyê wekî azîmutên sabit dihatin bikaranîn da ku rêgezek xwezayî ava bikin.20 Ev rêbaz hem ji hêla deryavanên Ereb hem jî yên Çînî ve dema ku Okyanûsa Hindî derbas dikirin dihat bikaranîn.20

Ji bo navîgasyona bi stêrkan, nexşeyên stêrkan (star charts) pêwîst bûn ku rê bidin deryavanan ku stêrkên taybetî li esmanan bi riya cihê wan di nav komstêrkên cuda de nas bikin.20 Yek ji nexşeyên herî navdar ên ku bi seferên Zheng He re têkildar e Nexşeya Mao Kun e (鄭和航海圖 – Nexşeya Navîgasyonê ya Zheng He).21 Ev nexşe, ku di pirtûka leşkerî ya Xanedaniya Ming Wubei Zhi de hatiye weşandin, wekî belgeyek saxmayî ji seferên Zheng He tê hesibandin.21 Ew nexşeya herî kevn a Çînî ye ku Asyaya Başûr, Faris, Erebistan û Afrîkaya Rojhilat bi awayekî têrker nîşan dide.21 Nexşe rêwerzên keştîvaniyê yên bi xalên pusûlayê û mesafeyan dide; mesafe bi yekeyên dema Çînî (her yeke 2.4 saet) tê îfadekirin.21 Girîngtir, firehî (latitude) bi bilindahiya komstêrkên stêrkan tê nîşandan, pergalek mîna ya ku ji hêla Ereban ve dihat bikaranîn.21 Çar diagramên stêrkan di dawiya nexşeyê de hene ku rêwerzan didin ji bo pozîsyonkirina keştiyan li gorî stêrk û komstêrkan da ku navîgasyona rast di du rêgehên girîng de misoger bikin: di navbera Sumatra û Srî Lankayê de, û di navbera Hormuz û Calicut de.21 Nexşeyên stêrkan ên kevnar ên Çînî, wek Nexşeya Stêrkan a Dunhuang ji Xanedaniya Tang (618-907 PZ), bingeha vê zanînê ava kiribûn.23

Pêşketin û Bikaranîna Pusûlaya Deryavanî

Pusûla magnetîkî yek ji îcadên herî girîng ên Çînî bû ku bandorek şoreşgerî li ser navîgasyona deryayî kir. Her çend zanîna ku derziyeke magnetîkî dê ber bi bakur-başûr ve biçe ji mêj ve dihat zanîn, di serdema Song de derzî hate piçûkkirin û bi stûnek sabit ve hate girêdan (li şûna ku di nav avê de biherike).9 Di hin rewşan de ew di nav qutiyeke parastinê ya piçûk de bi sergirtiyek camî dihat danîn, ku ew ji bo rêwîtiya deryayî guncav dikir.9 Yekemîn raporên bikaranîna pusûlayê bi vî rengî ji sala 1119 PZ ne.3 Keştiyên Zheng He jî ji bo armancên navîgasyonê xwe dispêrin pusûlayê.3

Pusûlaya deryavanî ya Çînî sêwiraneke taybet hebû. Ew bi gelemperî ji blokek darîn a yekparçe dihat çêkirin, û li şûna qertek bizivir, xal li dora qiraxa kasê hatibûn boyaxkirin.25 Taybetmendiyek balkêş ev bû ku li şûna îdeogramên ji bo rêgezan (wek “bakur” an “rojhilat”), her xalek bi sembolek astrolojîk dihat temsîl kirin.25 Diwanzdeh xalên sereke navên diwanzdeh beşên zodiacê yên Çînî (heywan) hildigirtin.25 Ev sembolên zodiacê her weha ji bo destnîşankirina diwanzdeh nobedên roja Çînî (her nobedek du saetên me bû) û di salnameya Çînî de jî dihatin bikaranîn.25 Rêbaza bikaranîna pusûlaya Çînî ji ya rojavayî cuda bû; pusûla bi destan dihat arastekirin da ku derzî ber bi karaktera bakur ve biçe, û dû re deryavan tenê hewl dida ku derziyê li hemberî karaktera bakur bihêle.25 Ev rêbaz ji bo deryavanên kêmtir zana avantajek bû, ji ber ku tenê hewce bû ku ew yek karakter nas bikin.25

Berawirdkirina bi Rêbazên Erebî û Ewropî yên Hemdem re

Di sedsala 15-an de, deryavanên Çînî, Ereb û Ewropî hemî teknîkên navîgasyonê yên cihêreng bikar dianîn, lê di navbera wan de hin hevparî û cûdahî hebûn.

• Navîgasyona Esmanî: Hem Çînî hem jî Ereb bi berfirehî xwe dispêrin navîgasyona esmanî û “pusûlayên stêrkan”.²⁰ Ereban amûreke bi navê kamal pêş xistibûn, ku ji bo pîvandina bilindahiya stêrkan (bi taybetî Stêrka Bakur) û diyarkirina firehiyê dihat bikaranîn.²⁶ Deryavanê navdar Vasco da Gama jî kamal ji bo navîgasyonê li dora Afrîkayê bikar anî.²⁶ Ewropiyan jî di sedsala 15-an de dest bi bikaranîna rêbazên astronomîkî ji bo pîvandina firehiyê kirin, bi çavdêriya bilindahiya roj û stêrkan.²⁸ Amûrên wekî astrolab û quadrant, ku bi eslê xwe ji hêla Ereban ve hatibûn pêşxistin an jî ji çandên kevnar hatibûn wergirtin, ji hêla Ewropiyan ve jî hatin adaptekirin.²⁷
• Pusûla: Çînî di bikaranîna pusûlaya magnetîkî de pêşeng bûn.⁹ Pusûlaya Çînî bi gelemperî 24 xal hebûn, ku her yek 15 pileyî bû.²¹ Pusûlaya Erebî, berevajî, 32 xal (“ba”) hebûn, ku her yek 11.25 pileyî bû.³¹ Ewropiyan jî pusûla ji Ereban an jî rasterast ji Çînîyan wergirtin û di sedsalên 12-13-an de dest bi bikaranîna wê kirin.³ Lêbelê, delîlên bikaranîna pusûlayê ji hêla Çîniyan ve ji bo navîgasyonê tenê carinan bû, û sêwirana wê ya kasa avê bi nîv hezar salî neguherî ma, dema ku deryavanên rojavayî zû ew adapte kirin û baştir kirin.³
• Nexşe: Nexşeya Mao Kun a Çînî rêwerzên berfireh ên keştîvaniyê û agahiyên astronomîkî peyda dikir.²¹ Ewropiyan di heman serdemê de nexşeyên portolan bikar dianîn, ku bi xêzên rêgezan (rhumb lines) hatibûn xemilandin û ji bo navîgasyona li Deryaya Navîn û Atlantîkê bikêr bûn.²⁸ Piştî nîveka sedsala 15-an, bi zêdebûna rêwîtiyên deryayî yên vekirî, “nexşeya firehiyê” (latitude chart) li şûna nexşeya portolan a kevn ji bo temsîlkirina erdên nû keşifkirî hat bikaranîn.²⁸
• Amûrên Din: Deryavanên Çînî ji bo diyarkirina kûrahiyê xetên dengdanê bikar dianîn.⁹ Ereban jî amûrên mîna quadrant bikar dianîn.²⁷ Ewropiyan jî bi pêşketina seyrûsefera deryayî ya vekirî dest bi pêşxistina amûrên rasttir kirin.

Bi giştî, dema ku teknîkên navîgasyonê yên Çînî di gelek waran de, nemaze di bikaranîna pusûlayê û mezinahiya seferên xwe de, pir pêşketî bûn, Ereb di navîgasyona Okyanûsa Hindî de xwedî ezmûneke kûr bûn û amûrên wekî kamal pêş xistibûn. Ewropî, her çend di destpêka sedsala 15-an de hinekî li paş bûn jî, zû teknolojiyên heyî adapte kirin û pêş xistin, ku ev yek ji bo serdema keşfên wan ên paşê girîng bû.

Berawirdkirina Keştiyên Çînî bi Keştiyên Ewropî yên Sedsala 15-an re

Di sedsala 15-an de, dema ku Çîn bi fîloyên xwe yên mezin ên xezîneyê di bin emrê Zheng He de li Okyanûsa Hindî digeriya, Ewropî jî li ber destpêkirina serdema xwe ya keşfên mezin bûn. Berawirdkirina keştiyên van her du şaristaniyan cûdahiyên balkêş di warê mezinahî, kapasîte, teknolojî û sêwiranê de nîşan dide.

Mezinahî û Kapasîte

Cûdahiya herî berbiçav di navbera keştiyên xezîneyê yên Çînî û keştiyên keşfê yên Ewropî de mezinahiya wan bû.

• Keştiyên Xezîneyê (Zheng He): Wekî ku berê hate behs kirin, pîvanên keştiyên xezîneyê mijara nîqaşê ne. Lêbelê, hetta texmînên herî nerm jî wan pir mezintir ji keştiyên Ewropî yên hemdem nîşan didin. Dirêjahiya wan di navbera 61-134 metre (200-440 ling) de tê texmîn kirin, û kapasîteya barkirinê ya wan dikare bigihîje 500 heta 2,500 tonan, bi îdîayên ku heta 3,600 ton barhilgirî an jî zêdetirî 10,000 ton deplasman jî hene.² Van keştiyan dikaribûn bi sedan, heta 650 an zêdetir, ekîb hilgirin.⁶
• Keştiyên Ewropî: Keştiyên ku ji hêla keşifgerên Ewropî yên navdar ên wekî Christopher Columbus û Vasco da Gama ve hatine bikar anîn pir piçûktir bûn.

• Santa Maria (Columbus, 1492): Keştiya sereke ya Columbus, Santa Maria, keştiyek ji cureyê carrack (an nau) bû. Dirêjahiya wê dora 19 metre (62 ling) bû, û giraniya wê dora 108 ton barhilgirî bû.³ Ekîba wê ji dora 40 kesan pêk dihat.³² Keştiyên din ên Columbus, Niña û Pinta, hê piçûktir bûn, bi barhilgiriyek dora 50-75 ton.³³
• São Gabriel (Vasco da Gama, 1497): Keştiya sereke ya Vasco da Gama, São Gabriel, jî carrackek bû. Dirêjahiya wê dora 25.7 metre (84 ling) bû, û barhilgirî/tonaja wê di navbera 100 û 178 ton de dihat texmîn kirin.³⁴ Ekîba wê dora 60 kes bû, her çend tevahiya fîloya Da Gama ji 170 kesan pêk dihat.³⁴ Carrackên bazirganiyê yên Ewropî yên mezin dikaribûn bigihîjin 250-500 tonî, û hin keştiyên şer heta 1000 tonî jî.³⁶

Ev dane nîşan didin ku keştiyên xezîneyê yên Çînî bi awayekî berçav ji keştiyên Ewropî yên ku ji bo keşfên destpêkê hatine bikar anîn mezintir û bi kapasîte bûn.

Teknolojî û Sêwirandin

Di warê teknolojî û sêwiranê de jî cûdahiyên girîng hebûn.

• Keştiyên Çînî: Wekî ku berê hate destnîşan kirin, keştiyên junk ên Çînî xwedî gelek teknolojiyên pêşketî bûn, di nav de:

• Parçeyên Bêavî (Watertight Bulkheads): Ev taybetmendiya sereke ewlehiyeke zêde dida keştiyan û pêşî li binavbûna bilez digirt.² Ev teknolojî li Ewropayê heta dawiya sedsala 18-an bi berfirehî nehat bikaranîn.²
• Rûdera Hevsengkirî (Balanced Rudder): Rûderên mezin û hevsengkirî yên ku dikaribûn werin bilindkirin û nizmkirin, manevra û aramiyê baştir dikirin.²
• Kelekvanên Junk (Junk Rigs): Kelekvanên bi battenên bambûyî yên horizontî, her çend dibe ku di bayê dijwar de bi qasî kelekvanên Ewropî yên paşê bikêrhatî nebûna jî, ji bo birêvebirin û tamîrkirinê hêsan bûn.³
• Avakirina Laşê Keştiyê: Keştiyên Çînî bi gelemperî bê kîlên navendî yên kûr bûn û binê wan pahn bû, ku ji bo avên kêm kûr guncav bû.³ Laşê wan bi gelemperî ji sê tebeqeyên lewheyên darîn dihat çêkirin.⁶
• Keştiyên Ewropî (Carracks û Caravels): Carrackên Ewropî bi gelemperî sê an çar direg hebûn, bi kelekvanên çargoşe li ser diregên sereke û kelekvanek latînî (sêgoşe) li ser direga mizzen (paşîn).³² Ev kombinasyon dihêşt ku ew hem bi bayê re hem jî hinekî li dijî bayê biherikin. Ew xwedî kelehên bilind ên pêş (forecastle) û paş (sterncastle) bûn, ku ji bo şer bikêr bûn.³⁷ Caravels piçûktir bûn, bi gelemperî du an sê diregên bi kelekvanên latînî, ku ew ji bo keşfkirina peravên nenas û çemên jorîn guncav dikirin.³⁶ Lêbelê, keştiyên Ewropî yên vê serdemê bi gelemperî ne xwediyê parçeyên bêavî yên mîna yên Çînî bûn.

Tabloya Berawirdkirinê

Li jêr tabloyek heye ku hin taybetmendiyên sereke yên keştiyên xezîneyê yên Çînî û keştiyên keşfê yên Ewropî yên sedsala 15-an berawird dike:

Tablo 1: Berawirdkirina Keştiyên Xezîneyê yên Çînî û Keştiyên Keşfê yên Ewropî (Sedsala 15-an)

Taybetmendî	Keştiyên Xezîneyê (Zheng He)	Santa Maria (Columbus)	São Gabriel (Vasco da Gama)
Dirêjahî (texmînî)	61-134 m (Nîqaşbar e, îdîayên heta 138m) 2	~19 m 32	~25.7 m 34
Firehî (texmînî)	25-56 m (Nîqaşbar e) 2	~5.5 m 33	~8.5 m 34
Tonaj/Barhilgirî (texmînî)	500 – 2,500 ton (Nîqaşbar e, îdîayên heta 3,600 ton barhilgirî an 10,000+ ton deplasman) 6	~108 ton barhilgirî 32	~100-178 ton 34
Hejmara Diregan (Mastan)	5-9 2	3 32	3 (+ bowsprit) 34
Ekîb (texmînî)	200-650+ serê keştiyê (ji bo keştiyên mezin) 6	~40 32	~60 (tevahiya fîloya Da Gama 170 bû) 34
Teknolojiyên Sereke	Parçeyên bêavî, rûdera hevsengkirî, kelekvanên bambûyî 2	Kêm pêşketî, bê parçeyên bêavî yên mîna yên Çînî	Kêm pêşketî, bê parçeyên bêavî yên mîna yên Çînî

Ev berawirdkirin nîşan dide ku di destpêka sedsala 15-an de, Çîn di warê çêkirina keştiyên mezin û teknolojiyên deryavaniyê de xwedî avantajeke berbiçav bû. Lêbelê, wekî ku dê di beşa pêş de were nîqaş kirin, ev serweriya deryayî ya Çînê ji ber sedemên navxweyî û derveyî nehate domandin.

Kêmbûn û Rawestandina Keşfên Deryayî yên Çînî

Tevî destpêkeke bi hêz û seferên deryayî yên berfireh di bin serokatiya Zheng He de, serweriya deryayî ya Çînê di nîveka sedsala 15-an de bi awayekî berbiçav kêm bû û di dawiyê de rawestiya. Ev kêmbûn encama tevliheviyek ji faktorên siyasî, aborî, stratejîk û civakî bû.

Sedemên Siyasî

Guhertinên siyasî yên di nav Xanedaniya Ming de roleke diyarker di rawestandina seferên deryayî de lîstin.

• Mirina Qeyser Yongle û Guhertina Polîtîkayan: Qeyser Yongle, ku sponsoriya sereke ya şeş seferên yekem ên Zheng He kiribû, di sala 1424-an de wefat kir.¹⁹ Kurê wî, Qeyser Hongxi, xwedî nêrînên muhafezekartir û Konfuçyûsîtir bû û ferman da ku sefer werin rawestandin.¹⁹ Her çend sefereke dawî di bin neviyê Yongle, Xuande, de di salên 1430-33-an de pêk hat jî, îradeya siyasî ya giştî li dijî van seferan zivirîbû.¹⁹
• Nakokiyên Navxweyî (Eunux vs. Karbidestên Konfuçyûsî): Karbidestên Konfuçyûsî, ku di burokrasiya Ming de xwedî hêzeke mezin bûn, bi gelemperî li dijî seferên deryayî bûn. Wan ev sefer wekî xerckirineke bêfeyde ya çavkaniyan didîtin û li dijî zêdebûna hêz û bandora eunuxan (xedim) bûn, ku Zheng He jî yek ji wan bû û serokatiya seferan dikir.¹⁷ Ev nakokiyên navxweyî, her çend ne sedema bingehîn bûn jî, bi demê re girîngtir bûn û beşdarî bêîstiqrariya giştî bûn.³⁸

Sedemên Aborî

Mesrefên giran ên seferan û pirsgirêkên aborî yên din jî di rawestandina wan de roleke girîng lîstin.

• Mesrefên Giran ên Seferan: Seferên fîloya xezîneyê ji bo Xanedaniya Ming mesrefên pir mezin derdixistin holê.¹⁷ Ji ber ku armanca sereke ya van seferan ne bazirganî bû, hikûmetê pir hindik ji van mesrefan vedigerand.¹⁹ Qeyser Hongxi xezîneyek ku ji ber serpêhatiyên Okyanûsa Hindî yên bavê wî pir vala bûbû, mîras girt.¹⁹ Vê yekê hikûmet neçar kir ku çavkaniyên xwe ji nû ve binirxîne.
• Pirsgirêkên bi Pergala Bazirganiya Bacê û Enflasyonê re: Pergala bazirganiya bacê, ku xwe dispêrt prestîj û hêza leşkerî ya Çînê, û her weha pêbaweriya diravê Ming, dest bi hilweşînê kir.³⁸ Dewletên bacgir êdî hewcedarî nedidîtin ku bacê bidin ji ber ku şiyana hikûmeta Ming a ku wan bitirsîne kêm bûbû.³⁸ Pereyên kaxezî yên Ming ji sedî yekê nirxê xwe yê rûyî kêmtir bûn, ku ev yek bû sedema enflasyoneke mezin û hem Çînî hem jî biyaniyan ew red kirin û li şûna wan daxwaza kelûpelên wekî hevrîşim û porselen, an jî pereyên sifir kirin.³⁸

Sedemên Stratejîk û Civakî

Guhertinên di pêşanîyên stratejîk û nêrînên civakî de jî bandor li ser biryara rawestandina seferan kirin.

• Gefên li ser Sînorên Bejahî (Mongol): Di dema desthilatdariya Qeyserên Hongxi û Xuande de, Xanedaniya Ming bi gefeke mezin ji aliyê Mongol û gelên din ên Asyaya Navîn re rû bi rû ma ku êrîşên xwe li ser rojavayê Çînê zêde kiribûn.¹⁹ Vê yekê hikûmdarên Ming neçar kirin ku bal û çavkaniyên xwe li ser ewlehiya sînorên hundurîn ên welêt kom bikin.¹⁷ Parastina li dijî Mongolan bû pêşaniya sereke.¹⁷
• Polîtîkayên Îzolekirinê û Qedexekirina Bazirganiya Derve: Di encama pirsgirêkên aborî de, hikûmeta Ming koçberî û bazirganiya derve qedexe kir.³⁸ Her çend ev tedbîr bandor li çînên jêrîn kir jî, ew bêhemdî malbatên dewlemend û bi bandor xurt kir ku bazirganiya herêmî kontrol dikirin û pergala diravî ji bo berjewendiya xwe manîpule dikirin.³⁸ Ev yek dibe ku bûbe sedema dijberiyeke çalak li dijî her hewldanek ji bo vegerandina bazirganiya di bin kontrola hikûmetê û seferên deryayî de.³⁸ Nêrîna Konfuçyûsî ya ku bazirganiyê kêm dinirxand û Çînê wekî welatekî xwetêr didît jî piştgirî da van polîtîkayan.¹⁷
• Qedexekirina Avakirina Keştiyên Deryayî: Polîtîkaya derve ya Çînê ji helwesteke êrîşkar ber bi helwesteke parastinê ve guherî, ku ev yek bû sedema kêmbûneke tund a fîloyê.³⁸ Ev pêvajo bi biryarnameyeke împaratoriyê ya ku avakirina keştiyên deryayî rawestand, bi encam bû.³⁸

Bi vî awayî, tevliheviyek ji zextên navxweyî û derveyî, guhertinên di serokatiyê de, û nêrînên îdeolojîk bû sedem ku Çîn dev ji serweriya xwe ya deryayî berde û berê xwe bide parastina sînorên xwe yên bejahî. Ev biryar rê li ber serdestiya deryayî ya Ewropî di sedsalên paşerojê de vekir.

Hîstoryografî û Kêm-Nirxandina Destkeftiyên Deryayî yên Çînî

Dîroka deryavaniyê ya cîhanê bi gelemperî ji perspektîfeke Ewropî hatiye nivîsandin, ku ev yek bûye sedema kêm-nirxandin an jî paşguhkirina destkeftiyên şaristaniyên din, di nav de yên Çînê. Ev beş dê li ser pirsgirêkên hîstoryografîk ên têkildarî dîroka deryavaniyê ya Çînî û hewldanên ji bo rastkirina vê yekê raweste.

Pirsgirêka Ewropocentrîzmê di Dîroka Deryavaniyê de: Hîstoryografiya kevneşopî ya deryavaniyê bi giranî li ser keşf û serweriya deryayî ya Ewropî ya piştî sedsala 15-an sekinî ye. Ev nêzîkatiya Ewropocentrîk gelek caran destkeftiyên deryayî yên berê yên çandên ne-Ewropî, wek Çîn, Ereb, û Polînezyayî, marjînalîze kiriye an jî bi têra xwe girîngî nedaye wan.³⁹ Mînak, Felipe Fernández-Armesto teşwîq dike ku lêkolîner beşdarên ne-Rojava yên wekî deryavanên Japonî, Ereb û Yewnanî di keşfkirina okyanûsên cîhanê de bihesibînin da ku ji kategoriyên cîhanî-dîrokî yên amade dûr bikevin.⁴¹ Ev yek dibe sedema têgihiştineke netemam û yekalî ya dîroka global a deryavaniyê.

Kêmbûna Lêkolînên li ser Dîroka Deryavaniyê ya Çînî li Rojava: Tevî ku di dehsalên dawî de eleqeya dîroknasên Çînî ji bo formulekirina nêzîkatiyek dîrokî ya ber bi deryayê ve ji bo lêkolîna dîroka xwe zêde bûye ⁴⁰, lêkolînên li ser dîroka deryavaniyê ya Çînî, nemaze li cîhana Rojava, bi nisbet kêm mane. Gihîştina arşîvên Çînî ji bo lêkolînerên biyanî carinan dijwar bûye, her çend rewş hêdî hêdî baştir dibe.⁴² Wekî din, piraniya lêkolînên zanyarên Çînî di kovarên akademîk ên navxweyî yên Çînî de têne weşandin û bi têra xwe di nav civaka akademîk a navneteweyî de nayên pêşve xistin.⁴³ Ev yek dibe sedema kêmbûna têgihiştinê û heta şaşfêmkirinê li hin welatên Rojava derbarê kûrahiya çandî û dîrokî ya perspektîfa deryayî ya Çînê.⁴³

Girîngiya Xebatên Wekî yên Joseph Needham: Xebata berfireh a Joseph Needham, Science and Civilisation in China, di warê naskirina destkeftiyên zanistî û teknolojîk ên Çînê de, di nav de teknolojiya deryavaniyê, roleke pêşeng lîstiye.³⁰ Needham destnîşan kir ku gelek îcadên bingehîn ên Çînî, wek pusûlaya magnetîkî, parçeyên bêavî, û rûdera eksê, bi sedsalan berî ku li Rojava werin bikar anîn an pêşxistin, li Çînê hebûn.³⁰ Xebata wî bûye alîkar ku nêrînên Ewropocentrîk werin pirsîn û dîroka zanist û teknolojiyê ji perspektîfeke globaltir were nivîsandin.

Nîqaşên Akademîk ên li ser Kêm-Teqdîrkirina Seferên Zheng He: Seferên Zheng He, tevî mezinahî û girîngiya wan, gelek caran di dîroka keşfên cîhanî de wekî pêveke an jî bûyereke îzolekirî hatine dîtin, li şûna ku wekî beşek ji kevneşopiyeke deryavaniyê ya dirêj û pêşketî ya Çînî werin nirxandin. Hin nêrînên ekstrem, wek îdîaya ku Zheng He Amerîkayê keşf kiriye an jî ku sefer qet çênebûne, nîqaşan aloztir dikin.⁴⁵ Lêbelê, delîlên berfireh, di nav de çavkaniyên Çînî û Erebî û Nexşeya Mao Kun, piştrast dikin ku ev sefer heta Hormuz, Nîvgirava Erebî û Afrîkaya Rojhilat çûne.⁴⁵ Dr. Sally Church amaje dike ku Çîn ne hewce bû ku ‘Amerîkayê keşf bike’ an ‘dora cîhanê bigere’ da ku nîşan bide ku ew di salên 1400-an de jixwe hêzek mezin bû.⁴⁵ Kêm-teqdîrkirina van seferan beşek ji pirsgirêka berfirehtir a paşguhkirina dîroka deryavaniyê ya ne-Ewropî ye. Divê were zanîn ku armanca seferên Zheng He bi giranî ne keşfkirina axên nenas bû (ji ber ku Çînî jixwe bi gelek ji van herêman re nas bûn), lê belê nîşandana hêzê û berfirehkirina pergala bacê bû.²

Ji bo têgihiştineke rasttir û hevsengtir a dîroka deryavaniyê ya cîhanê, pêwîst e ku destkeftiyên Çînê û şaristaniyên din ên ne-Ewropî bi têra xwe werin lêkolîn kirin û di vegotinên dîrokî de cihê xwe yê heqkirî bigirin.

Encam

Lêkolîna li ser dîroka keştiyên Çînî (junk) û keşfên deryayî yên destpêkê yên Çînê, bi taybetî seferên Admiral Zheng He, rastiyeke girîng derdixe holê: berî serdema keşfên Ewropî, Çîn xwedî hêz û teknolojiya deryavaniyê ya pêşketî bû ku di gelek waran de ji ya hemdemên xwe yên cîhanî bilindtir bû.

Keştiyên junk ên Çînî, bi sêwiranên xwe yên yekta yên wekî parçeyên bêavî, rûderên hevsengkirî, û kelekvanên bikêrhatî, şahidiya asta bilind a endezyariya deryayî ya Çînî dikin. Mezinahiya van keştiyan, nemaze keştiyên xezîneyê yên Zheng He, li gorî keştiyên Ewropî yên heman serdemê pir mezin bû, ku ev yek kapasîteya Çînê ya ji bo seferberkirina fîloyên mezin û veguhestina hejmareke zêde ya mirovan û baran nîşan dide. Teknîkên navîgasyonê yên Çînî, di nav de bikaranîna pêşketî ya pusûlaya magnetîkî û nexşeyên stêrkan ên berfireh ên wekî Nexşeya Mao Kun, rê dan deryavanên Çînî ku bi ewlehî li seranserê Okyanûsa Hindî bigerin.

Seferên Zheng He ne tenê hêza leşkerî û siyasî ya Xanedaniya Ming nîşan dan, lê di heman demê de têkiliyên dîplomatîk û bazirganî yên berfireh li seranserê Asyaya Başûr-rojhilat, Okyanûsa Hindî, heta peravên Afrîkaya Rojhilat û Nîvgirava Erebî saz kirin. Van seferan bandorek girîng li ser aborî û têkiliyên navneteweyî yên herêmê kirin.

Lêbelê, ev serweriya deryayî ya Çînê di nîveka sedsala 15-an de ji ber tevliheviyek ji faktorên siyasî, aborî û stratejîk ên navxweyî rawestiya. Guhertinên di serokatiyê de, mesrefên giran ên seferan, zêdebûna gefên li ser sînorên bejahî, û serdestiya îdeolojiya Konfuçyûsî ya ku bazirganî û seferên derve kêm dinirxand, bûn sedem ku Çîn dev ji ambîsyonên xwe yên deryayî berde.

Mixabin, destkeftiyên deryayî yên Çînê di hîstoryografiya cîhanî de, ku bi giranî ji hêla perspektîfeke Ewropocentrîk ve hatiye şekildan, gelek caran hatine paşguh kirin an kêm nirxandin. Naskirin û lêkolîna kûrtir a dîroka deryavaniyê ya Çînî ne tenê ji bo rastkirina vê hevsengiya dîrokî girîng e, lê di heman demê de ji bo têgihiştineke berfirehtir û dewlemendtir a dîroka global a têkilî û danûstandinên di navbera şaristaniyan de jî pêwîst e.

Pêşniyarên ji bo lêkolînên pêşerojê dikarin li ser analîzên berfirehtir ên arkeolojiya binavî ya keştiyên Çînî, wergerandin û analîzkirina bêtir çavkaniyên dîrokî yên Çînî û ne-Çînî yên têkildarî deryavaniyê, û lêkolînên berawirdî yên kûrtir di navbera kevneşopiyên deryavaniyê yên cuda yên cîhanê de bisekinin. Bi vî rengî, em dikarin wêneyek rasttir û bêkêmasîtir a dîroka mirovahiyê li ser deryayan ava bikin.

Çavkanî

1. Zheng He – Ages of Exploration, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://exploration.marinersmuseum.org/subject/zheng-he/
2. Admiral Zheng He’s Voyages to the “West Oceans” – Association for Asian Studies, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/admiral-zheng-hes-voyages-to-the-west-oceans/
3. Junk (ship) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Junk_(ship)
4. Watertight-bulkhead technology of Chinese junks – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ich.unesco.org/en/USL/watertight-bulkhead-technology-of-chinese-junks-00321
5. Watertight-bulkhead technology of Chinese junks – intangible heritage – Culture Sector, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.unesco.org/en/intangible-cultural-heritage/watertight-bulkhead-technology-chinese-junks
6. Maritime Topics on Stamps, Zheng He voyages with the treasure ships, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.shipsonstamps.org/Topics/html/zhenghe.htm
7. Archaeologist | Fu Ning, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.funing.global/archaeologist
8. The Song Dynasty shipwreck at Quanzhou, Fujian Province, People’s Republic of China | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/229543449_The_Song_Dynasty_shipwreck_at_Quanzhou_Fujian_Province_People’s_Republic_of_China
9. Shipbuilding and the Compass – Song Dynasty China | Asia for Educators – Columbia University, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://afe.easia.columbia.edu/songdynasty-module/tech-compass.html
10. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Junk_(ship)#:~:text=Chinese%20junks%20were%20originally%20only,by%20the%2012th%20century%20CE.
11. Junk rig – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Junk_rig
12. Chinese treasure ship – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_treasure_ship
13. (PDF) ZHENG HE: AN INVESTIGATION INTO THE PLAUSIBILITY …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/261905911_ZHENG_HE_AN_INVESTIGATION_INTO_THE_PLAUSIBILITY_OF_450-FT_TREASURE_SHIPS
14. China has one of the longest histories of shipbuilding, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://depts.washington.edu/chinaciv/miltech/warship.htm
15. The Yuan in the Straits of Malacca – NLB, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.nlb.gov.sg/main/article-detail?cmsuuid=af451766-b8b1-4d47-824f-78ab79aab805
16. Chapter 5 Mongol Yuan China and the Maritime Silk Roads: Cutting Deals? in – Brill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/display/book/9789004523722/BP000015.xml
17. Ming Dynasty (1368-1644): Foreign Trade | Encyclopedia.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.encyclopedia.com/history/news-wires-white-papers-and-books/ming-dynasty-1368-1644-foreign-trade
18. Diplomacy and commerce during the Ming treasure voyages …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Diplomacy_and_commerce_during_the_Ming_treasure_voyages
19. Why Ming China Ended the Treasure Fleet Voyages – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thoughtco.com/why-did-the-treasure-fleet-stop-195223
20. Cultural Selection: The Book of Fixed Stars and the Art of Astronavigation – UNESCO, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://es.unesco.org/silkroad/node/11125
21. Mao Kun map – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mao_Kun_map
22. China: One of a set of maps (‘Star Chart’) from the Mao Kun map in the Ming Dynasty military treatise ‘Wubei Zhi’, depicting Zheng He’s maritime expeditions to the Indian Ocean (1405-1433), 1628 Between 1405 and 1433, the Ming government sponsored a series of seven naval expeditions. The Yongle emperor designed them to establish a Chinese presence, impose imperial control over trade, impress foreign peoples in the Indian Ocean basin and extend the empire’s tributary system. Zheng He was placed as the admiral in control of the huge fleet and armed forces that undertook these expeditions. – Alamy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.alamy.com/china-one-of-a-set-of-maps-star-chart-from-the-mao-kun-map-in-the-ming-dynasty-military-treatise-wubei-zhi-depicting-zheng-hes-maritime-expeditions-to-the-indian-ocean-1405-1433-1628-between-1405-and-1433-the-ming-government-sponsored-a-series-of-seven-naval-expeditions-the-yongle-emperor-designed-them-to-establish-a-chinese-presence-impose-imperial-control-over-trade-impress-foreign-peoples-in-the-indian-ocean-basin-and-extend-the-empires-tributary-system-zheng-he-was-placed-as-the-admiral-in-control-of-the-huge-fleet-and-armed-forces-that-undertook-these-expeditions-image344237594.html
23. Ancient chinese star map hi-res stock photography and images – Alamy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.alamy.com/stock-photo/ancient-chinese-star-map.html
24. Soft Power at Sea: Zheng He and Chinese Maritime Strategy – U.S. Naval Institute, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.usni.org/magazines/proceedings/2006/october/soft-power-sea-zheng-he-and-chinese-maritime-strategy
25. Chinese Mariners’ Compass, Charts, and Methods of Navigation …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.usni.org/magazines/proceedings/1934/march/chinese-mariners-compass-charts-and-methods-navigation
26. Kamal – Ages of Exploration, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://exploration.marinersmuseum.org/object/kamal/
27. History of navigation – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_navigation
28. Mathematical evolution of marine navigation | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/astronomy-and-astrophysics/mathematical-evolution-marine-navigation
29. READ: Indian Ocean Routes (article) – Khan Academy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.khanacademy.org/humanities/world-history-project-ap/xb41992e0ff5e0f09:unit-2-networks-of-exchange/xb41992e0ff5e0f09:2-2routes-of-exchange/a/read-indian-ocean-routes
30. Science and Civilisation in China – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Science_and_Civilisation_in_China
31. Chinese Charting of Maritime Asia | Oxford Research Encyclopedia of Asian History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-65?p=emailAkAiCT7p5kbJ.&d=/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-65
32. http://www.worldhistory.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/Carrack/#:~:text=The%20ship%20was%20around%2019,double%20that%20of%20the%20caravels.
33. Santa María (ship) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Santa_Mar%C3%ADa_(ship)
34. São Gabriel (ship) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/S%C3%A3o_Gabriel_(ship)
35. Vasco da Gama – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Vasco_da_Gama
36. Early Sailing Ships, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.iro.umontreal.ca/~vaucher/History/Ships/Ships_Discovery/index.html
37. Carrack | SVM Shipping Blog – WordPress.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://svmshippingblog.wordpress.com/2012/09/16/carrack/
38. Why China ceased to be a Sea-Power by Mid-15th Century, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.europeanguanxi.com/post/why-china-ceased-to-be-a-sea-power-by-mid-15th-century
39. Conference Report “The Problem of Eurocentrism in Global Diplomatic History”, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.su.se/polopoly_fs/1.801624.1739804943!/menu/standard/file/Conference%20report%20final.pdf
40. China and the Sea in Literature and (Mis)Perception, 1644–1839 (Chapter 24) – The Cambridge History of the Pacific Ocean, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-pacific-ocean/china-and-the-sea-in-literature-and-misperception-16441839/B43608B28ED7EFCFDC97117E09501F25
41. Maritime History as World History, and: Sea Changes: Historicizing the Ocean (review) | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/236789222_Maritime_History_as_World_History_and_Sea_Changes_Historicizing_the_Ocean_review
42. Researching the History of the People’s Republic of China | Wilson Center, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.wilsoncenter.org/publication/researching-the-history-the-peoples-republic-china
43. http://www.frontiersin.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/marine-science/articles/10.3389/fmars.2024.1362399/pdf
44. The Shorter Science and Civilisation in China: 3 (Joseph Needham), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dannyreviews.com/h/Science_China.html
45. What we know and what we don’t know about Zheng He’s Voyages – Jesus College, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.jesus.cam.ac.uk/articles/what-we-know-and-what-we-dont-know-about-zheng-hes-voyages