Mîtolojiya Fînî û Kalevala: Vekolîneke Akademîk li ser Destana Neteweyî ya Fînlandiyan

I. Pêşgotin: Mîtolojiya Fînî û Kalevala – Xezîneyeke Veşartî

Mîtolojiya Fînî, bi karakter û çîrokên xwe yên yekta, kevneşopiyeke dewlemend û kêmtir naskirî ye li gorî panteonên Grekî an Nordîk ên ku bêtir ketine ber çavan.¹ Di dilê vê mîtolojiyê de Kalevala radiweste, destaneke neteweyî ya Fînlandiyan ku di sedsala 19-an de ji helbestên gelêrî yên devkî hatiye berhevkirin.¹ Ev berhem ne tenê çavkaniyeke sereke ye ji bo têgihiştina bawerî, efsane û kevneşopiyên Fînî yên kevnar, lê di heman demê de wekî sembola nasnameya neteweyî ya Fînî jî tê dîtin.¹ Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî kûr û berawirdî li ser mîtolojiya Fînî û destana Kalevalayê raweste, aliyên wê yên yekta ronî bike û girîngiya wê ya çandî û dîrokî derxe pêş. Em ê li ser çavkanî û taybetmendiyên mîtolojiya Fînî, panteona xwedawendan, hebûnên mîtolojîk, baweriyên bingehîn, pêvajoya berhevkirina Kalevalayê, struktur û vegotinên wê yên sereke, temayên navendî, û her weha bandora wê ya li ser çand û hunera Fînî û cihê wê di nav mîtolojiyên cîhanê de hûr bibin.

Kêmtir naskirina mîtolojiya Fînî di qada navneteweyî de ne tenê ji ber kêmbûna lêkolînên berawirdî yên berfireh e. Sedemek bingehîntir dibe ku xwezaya wê ya Finno-Ugric be, ku ew ji qalibên mîtolojîk ên Hînd-Ewropî yên serdest (wekî Grekî û Nordîk) cuda dike. Mîtolojiyên Grekî û Nordîk, ku ji malbateke zimanî û çandî ya Hînd-Ewropî ne, bi gelemperî di çarçoveya lêkolînên çanda Rojava de serdest in. Berevajî vê, mîtolojiya Fînî ji kokeke cuda ya zimanî û çandî şîn bûye. Ev cudahiya bingehîn dibe ku di paşguhkirina wê de rolek leyîstibe, ji ber ku ew bi hêsanî nekeve nav qalibên naskirî yên lêkolînerên ku bi giranî bi kevneşopiyên Hînd-Ewropî re mijûl dibin. Ji ber vê yekê, lêkolîna li ser mîtolojiya Fînî ne tenê ji bo têgihiştina vê kevneşopiya taybet, lê her weha ji bo kûrtirbûna li ser têkiliyên çandî, dînamîkên hêzê di dîroka Ewropayê de, û meylên berfirehtir ên di dîsîplînên akademîk de ku carinan çandên ne-Hînd-Ewropî marjînal dikin, firsendekê pêşkêş dike.

Her çend Kalevala di sedsala 19-an de ji hêla Elias Lönnrot ve hatibe berhevkirin û weşandin jî, ew ne tenê afirînek serdema romantîk-neteweyî ye. Belê, ew pencereyeke girîng e ji bo têgihiştina bawerî û kevneşopiyên arkaîk ên ku bi sedsalan bi awayekî devkî di nav gelê Fînî û Karelî de hatine parastin.¹ Rola Lönnrot di vê pêvajoyê de dualî ye: ew hem wekî “berhevkar”ê van helbestên gelêrî tê dîtin, hem jî wekî “afirîner”ê ku bi awayekî çalak destwerdan di materyalê de kiriye, varyantan li hev anîye, karakter yek kirine û rêzek çîrokî ya hevgirtî daye berhemê.⁵ Ev dualîte ji bo têgihiştina Kalevalayê krîtîk e. Ew ne tenê kopiyeke saf a kevneşopiya devkî ye, lê di heman demê de şîrove û avakirineke wêjeyî ye ku di bin bandora armancên neteweyî, estetîkî û rewşenbîrî yên sedsala 19-an de şekil girtiye.⁷ Ji ber vê yekê, dema ku em Kalevalayê dixwînin, divê em hem li ser kûrahiya kevneşopiya devkî ya kevnar û hem jî li ser çarçoveya dîrokî û çandî ya sedsala 19-an a ku ew tê de hatiye nivîsandin û şîrovekirin bifikirin. Ev yek ji bo têgihiştina “rastiya” mîtolojîk a ku di Kalevalayê de tê pêşkêşkirin û ji bo nirxandina rola Lönnrot di parastin û veguhertina vê mîrasê de bingehîn e.

II. Çavkanî û Taybetmendiyên Mîtolojiya Fînî ya Kevnar

Mîtolojiya Fînî, ku bi giranî ji folklora paganîzma Fînî pêk tê, xwedî taybetmendiyên ku wê hem bi mîtolojiyên cîranên xwe yên Baltik, Slavî û bi radeyekê Nordîk re girêdide, hem jî bi kevneşopiyên din ên Finno-Ugric, bi taybetî ya Estonî, re xalên hevpar parve dike.⁹ Ev mîtolojî bi rêya stranên helbestî yên mîtolojîk û folklora devkî, ku heta sedsala 19-an bi awayekî zindî mabû, hatiye parastin û ji me re maye.⁹

A. Kozmolojî û Efsaneya Afirandinê

Di navenda kozmolojiya Fînî ya kevnar de efsaneya afirandina cîhanê ji hêkekê radiweste.³ Li gorî guhertoya herî navdar a di Kalevalayê de, cîhan ji hêkên çûkek avî (bi taybetî çûka sotka an werdek) ku li ser çokê xwedawenda Ilmatar an jî lehengê Väinämöinen daniye, çêdibe.³ Ji perçeyên jorîn ên hêkê ezman, ji zerika wê roj, ji spîka wê heyv, û ji perçeyên din ên rengîn stêrk çêdibin.³ Ev motîfa hêka kozmîk, ku di gelek mîtolojiyên cîhanê de cih digire, di guhertoya Fînî de bi hûrgiliyên xwe yên taybet (mînak, cureyê çûkê û hejmara hêkan – şeş zêrîn û yek hesinî di Kalevalayê de) derdikeve pêş.⁹ Têgihiştina ezman wekî qalikek hêkê an konekî ku li ser stûneke li bakurê cîhanê, di bin Stêrka Bakur re, radiweste, beşek ji vê kozmolojiyê bû.⁹ Tevgera stêrkan bi zivirîna vê qubeya ezmanî li dora Stêrka Bakur ve dihat şîrovekirin, û dihate bawerkirin ku li qutba bakur ji ber vê zivirînê gêrewelek mezin çêdibe ku ruh dikarin bi rêya wê derbasî Tuonelayê, warê miriyan, bibin.⁹ Erd wekî rasteke deşt dihat texmînkirin, û li keviyên wê Lintukoto (“mala çûkan”), herêmeke germ ku çûk zivistanê lê dijîn, hebû. Rêya Kadizan (Linnunrata, “rêya çûkan”) wekî rêya ku çûk ji bo çûyîn û hatina Lintukotoyê bikar tînin dihat dîtin.⁹ Ev efsaneyên afirandinê ne tenê çîrokên fantastîk in, lê bingeha têgihiştina Fîniyên kevnar a ji gerdûnê, cihê mirov di nav wê de, û têkiliya di navbera hêzên xwezayî û serxwezayî de datînin.

B. Panteona Xwedawendên Sereke

Panteona Fînî ji komek xwedawend û ruhên ku bi xurtî bi hêzên xwezayê ve girêdayî ne pêk tê, ku ev yek girîngiya xwezayê di jiyan û baweriyên Fîniyên kevnar de nîşan dide.¹ Di nav xwedawendên herî girîng de ev hene:

Ukko: Bi wateya “kamil” an “kalemêr”, Ukko xwedayê sereke yê ezman, hewa, û berhemên çandiniyê bû.⁹ Ew wekî “ylijumala” (xwedayê herî bilind) jî dihat binavkirin.⁹ Tê bawerkirin ku birûsk ji lêdana çekê wî (gurz, tevir an şûr) çêdibe, û dema ku ew û hevjîna wî Akka bi hev re dibûn, bahoz çêdibû.⁹ Navê wî bi peyva Fînî ya ji bo birûskê, “ukkonen” (Ukko-yê biçûk) an “ukonilma” (hewaya Ukko), ve girêdayî ye.⁹
Akka: Bi wateya “pîrejin”, Akka hevjîna Ukko û xwedawenda erdê bû.⁹ Ew û Ukko bi hev re hêzên afirîner ên xwezayê temsîl dikirin.
Ilmarinen: Hesinkarê xwedayî û dahênerê jêhatî, Ilmarinen bi çêkirina esman û bi taybetî bi çêkirina Sampoyê, aşê efsûnî yê ku bextewarî û dewlemendiyê tîne, tê nasîn.¹⁰ Ew wekî lehengekî çandî yê girîng tê dîtin ku hostatiya hesin fêrî mirovan kiriye. Navê wî ji koka peyva “ilma” (hewa) tê û yek ji navên herî kevnar ên xwedawendên Finno-Ugric e.¹⁰
Väinämöinen: Şamanê kevnar û hêzdar, stranbêjê efsûnî, û lehengê sereke yê Kalevalayê ye.¹¹ Ew xwediyê şehrezayî, zanîn û hêza efsûnî ya stranan e ku bi wan dikare astengan derbas bike û dijminan têk bibe. Ew wekî arketîpa şaman tê dîtin.¹¹
Lemminkäinen: Lehengekî ciwan, mêrxas, evîndar û carinan bêperwa ye.¹⁰ Çîrokên wî bi serpêhatiyên xeternak, lêgerîna evînê, û encamên trajedîk dagirtî ne. Navê wî bi peyva “lempi” (evîn) ve girêdayî ye.¹⁰
Tapio: Xwedayê daristanê û serwerê heywanên wê bû.¹ Ji bo nêçîrvanan xwedawendekî girîng bû.
Ahti (an Ahto): Xwedayê deryayê û masiyan bû.¹ Ew li ser pêl û afirîdên binê avê hukumdar bû.
Ilmatar: Di Kalevalayê de wekî Keça Hewayê (Air Virgin) tê nasîn, ew ji ezmanan dadikeve ser avan û Väinämöinen tîne dinyayê.³ Navê wê di efsûnên saxkirinê de jî derbas dibe.¹⁰

Ji bilî van, xwedawend û ruhên din ên girêdayî cîh û diyardeyên xwezayî jî di mîtolojiya Fînî de hebûn, ku ev yek nîşan dide ku her hêmanek xwezayê xwedî girîngiyeke ruhanî bû.

C. Hebûnên Mîtolojîk û Ruhên Xwezayê

Mîtolojiya Fînî bi hebûnên mîtolojîk û ruhên xwezayê yên cihêreng dewlemend e, ku baweriya anîmîst a Fîniyên kevnar û têkiliya wan a kûr bi her aliyê hawîrdora xwe re nîşan dide ¹:

Haltija (Haltia): Ev ruhên parêzvan an xwediyên cihan bûn, ku dikaribûn li daristanan (metsänhaltija), golan (vedenhaltija), an jî tewra li malan (kotihaltija) bijîn.¹¹ Ew dikaribûn di şeklê mirov an heywanan de xuya bibin û li gorî reftara mirovan baş an xirab bin.
Ajatar (Ajattara): Ruhekî mê yê xirabkar bû ku bi nexweşî, bela û bextreşiyê ve dihat girêdan.¹¹ Ew bi gelemperî wekî marekî mezin an ejdehayek dihat teswîrkirin û dihate bawerkirin ku dikare nexweşiyan belav bike.
Iku-Turso (Tursas): Cinawirekî deryayî yê tirsnak bû, ku carinan wekî ahtapotek an kalamarekî dêw dihat xeyalkirin.⁴ Di Kalevalayê de, ew ji hêla Louhi ve tê gazîkirin da ku Sampoyê biparêze, lê Väinämöinen wî efsûn dike û wî neçar dike ku her û her di kûrahiya okyanûsê de bimîne.⁴
Hiisi: Ev peyv xwedî du wateyan bû: ew dikaribû behsa cihekî pîroz (bi eslê xwe kozikeke pîroz a beriya Xiristiyantiyê) an jî afirîdeke xirab a ku di daristanê de dijî û xwediyê heywanan e (wek elka Hiisi) bike.¹ Bi hatina Xiristiyantiyê re, Hiisi bêtir bi şeytan re hate hevwatekirin.¹⁰ Zeviyên kevirî yên mezin wekî “pirunpelto” (zevîyên şeytan) dihatin binavkirin, ji ber ku dihate bawerkirin ku şeytan (piru) ew afirandine.¹
Seita (Seida): Ev termek e ku di çanda Sámi de ji bo kevirên pîroz an cihên ku xwedî girîngiyeke ruhanî ne tê bikaranîn.¹ Ev cih bi gelemperî nîşanên berbiçav ên erdê ne û wekî girêdanên bi cîhana ruhî re têne dîtin. Hebûna vê konseptê di mîtolojiya Fînî de jî têkiliyên çandî yên di navbera Fînî û Sámiyan de destnîşan dike.
Mörri-Möykky (Goblîn): Ev afirîd, ku bi gelemperî bi mirin an ruhên xirab ve girêdayî ne, di folklorê de ne wekî hebûnên bi tevahî xirabkar dihatin dîtin. Belê, ew wekî hebûnên hêsan ên ku bi mirovan re dijîn û bi gelemperî ji ronahiya rojê dûr dikevin dihatin teswîrkirin.¹

Ev pirrengiya afirîdan nîşan dide ku Fîniyên kevnar cîhanek zindî û tijî ruh didîtin, ku tê de her hêmanek xwezayê dikaribû xwedî kesayetî û hêzek be.

D. Baweriyên Bingehîn û Rituel

Bawerî û rituelên Fînî yên kevnar girêdana kûr a mirovan bi xwezayê re, rêzgirtina ji ruhên wê re, û awayên têkilîdanîna bi cîhana serxwezayî re nîşan didin:

Anîmîzm: Di bingeha mîtolojiya Fînî de baweriya anîmîst heye ku heyînên xwezayî yên wekî dar, kevir, û perçeyên avê xwedî ruh an xwedawend in.¹ Ev têgihiştin di rêzgirtina ji cihên pîroz û ruhên xwezayê de diyar dibe.
Väki: Ev konsepta yekta hêzeke jîndar û anîmasyonî ye ku di hemû heyînên zindî û diyardeyên xwezayî de diherike.¹¹ Li gorî kevneşopiya Fînî, her hêmanek xwezayê, çi dar be, çi kevir be, çi jî heywan be, xwedî “väki”ya xwe ye. Kesên xwedî zanîn, wek şaman an efsûnkarên jêhatî, dikaribûn vê hêzê bikar bînin an manîpule bikin.¹¹ Ev bawerî ji perestiya hêsan a xwedawendên xwezayê wêdetir diçe û bingeheke felsefî ya kûr ji bo têkiliya Fîniyan bi xwezayê re pêşkêş dike. Ew ne tenê baweriyek bi ruhên takekesî ye, lê bi hêzeke bingehîn a jiyanê ye ku di her tiştî de diherike, dişibe konseptên wekî “mana” di çandên Polînezyayî de an “prana” di kevneşopiya Hindî de. Ev yek nîşan dide ku mîtolojiya Fînî ne tenê komek çîrok e, lê di heman demê de xwedî pergaleke metafizîkî ya pêşketî ye ku têkiliya mirov û gerdûnê şîrove dike û ji bo têgihiştina etîka hawîrdorê ya kevneşopî ya Fînî girîng e.
Cihên Pîroz: Fîniyên kevnar hin cihên xwezayî wekî pîroz dihesibandin, ji ber ku dihate bawerkirin ku ew cihên rûniştina ruhên hêzdar in.¹ Ev kozikên pîroz (“hiisi” bi wateya xwe ya orîjînal), kevirên taybet (“seita”), û perçeyên avê (wek Gola Pakasaivo, ku wekî “Dojeha Laplandê” jî tê nasîn) gelek caran cihên rituel û merasîman bûn ku ji bo xweşkirina xwedawendan û misogerkirina zayîna axê dihatin lidarxistin.¹
Şamanîzm: Şaman (bi Fînî: noita) di civaka Fînî ya kevnar de roleke navendî dilîstin. Ew wekî navbeynkarên di navbera cîhana mirovan û cîhana ruhî de dihatin dîtin.¹³ Väinämöinen di Kalevalayê de wekî arketîpa şaman tê pêşkêşkirin, ku bi rêya stran, efsûn û gaziyan dikare hêzên serxwezayî kontrol bike, nexweşan sax bike, û tewra biçe Tuonelayê, warê miriyan, û vegere.³ Têkiliya di navbera mîtolojiya Fînî û ya Sámi de (mînak, bikaranîna termê seita ji bo cihên pîroz, baweriyên anîmîst ên hevpar, û paralelên di kevneşopiyên şamanî de) ji bo têgihiştina koka hevpar an bandorên dualî yên di navbera van çandên Finno-Ugric de krîtîk e.¹ Ev yek girîngiya lêkolîna mîtolojiyê di çarçoveyeke herêmî û berawirdî de nîşan dide, ne tenê wekî pergalek îzolekirî.
Perestiya Hirçê (Karhun Peijaiset): Hirç di mîtolojiya Fînî de wekî heywanê herî pîroz dihat dîtin û wekî sembola hêz û şehrezayiyê dihat hesibandin.⁹ Navê wî yê rastîn ji ber rêzgirtinê û ji bo ku nêçîra wî bi ser bikeve, bi gelemperî nedihat gotin; li şûna wê, navên wekî otso (yê bi enî), mesikämmen (pençê hingivîn), an metsän kuningas (keyê daristanê) dihatin bikaranîn.⁹ Kuştina hirçê bi merasîmeke mezin a bi navê peijaiset dihat şopandin, ku tê de bi rêya stran û rituelan dihat hewl dan ku ruhê hirçê were razîkirin ku ew bi xeletî miriye û nehatiye kuştin. Piştre, kiloxa hirçê li ser dareke çamê ya bilind dihat daliqandin da ku ruhê wî bikaribe vegere ezmanan.⁹
Sauna: Sauna ji bo Fîniyan xwedî girîngiyeke mezin a çandî û ruhanî bû. Ew ne tenê cîhek ji bo paqijiya laşî bû, lê di heman demê de ji bo saxlemî, paqijbûna ruhanî, meditasyon, û tewra ji bo zayînê jî dihat bikaranîn.¹¹ Di mîtolojiyê de, dihate bawerkirin ku sauna ji hêla ruhekî parêzvan ê bi navê saunatonttu (elfê saunayê) ve tê parastin, û diviyabû ku bi rêzdarî pê re were reftar kirin da ku ezmûneke erênî were misogerkirin.¹¹
Tuonela: Warê miriyan, Tuonela, wekî bajarekî an maleke bin erdê dihat teswîrkirin ku hemû mirî, bêyî ku li ser kirinên wan ên li dinyayê darizandinek exlaqî were kirin, diçûn wir.⁹ Ew cihekî tarî û bê jiyan bû ku tê de her kes her û her radiza. Şamanên têra xwe wêrek dikaribûn di halê trance de biçin Tuonelayê da ku ji bav û kalên xwe rêberiyê bixwazin, lê ev yek مستلزم derbaskirina çemê tarî yê Tuonelayê bû.⁹

Van bawerî û rituelan bi hev re nexşeyek ji têgihiştina cîhanê ya Fîniyên kevnar pêşkêş dikin, ku tê de sînorên di navbera mirovan, xwezayê û cîhana ruhî de nezelal û herikbar bûn.

III. Kalevala: Destana Neteweyî ya Fînlandiyan

Kalevala, ku wekî destana neteweyî ya Fînlandiyan tê qebûlkirin, ne tenê berhemeke wêjeyî ya girîng e, lê di heman demê de çavkaniyeke bingehîn e ji bo têgihiştina mîtolojî, folklor û çanda Fînî ya kevnar.¹ Ew di sedsala 19-an de ji hêla Elias Lönnrot ve ji helbestên gelêrî yên devkî yên ku bi sedsalan di nav gelên Fînî û Karelî de hatibûn parastin, hate berhevkirin û weşandin.³

A. Pêvajoya Berhevkirinê ji hêla Elias Lönnrot ve

Elias Lönnrot (1802-1884), ku bijîjk, botanîst, zimannas û helbestvan bû, di navbera salên 1828 û 1844an de gelek gerên lêkolînê li herêmên Fînlandiya û Karelyayê kir da ku helbestên gelêrî yên devkî (bi Fînî: runot) berhev bike.³ Armanca wî ya destpêkê parastina van berhemên devkî bû, lê paşê ew gihîşt wê baweriyê ku ev helbestên cihêreng perçeyên destaneke mezin a windabûyî ne.³

Lönnrot du guhertoyên sereke yên Kalevalayê weşandin:

Vanha Kalevala (Kalevalaya Kevin): Di sala 1835an de hate weşandin û ji 12,078 rêzikan pêk dihat.³
Uusi Kalevala (Kalevalaya Nû): Di sala 1849an de hate weşandin, ev guhertoya berfirehkirî û ji nû ve sererastkirî ye ku îro wekî guhertoya standard tê qebûlkirin. Ew ji 22,795 rêzikan pêk tê ku li ser 50 runo (canto an beş) hatine dabeşkirin.³

Pêvajoya Lönnrot ne tenê berhevkirineke pasîf bû. Wî bi awayekî çalak destwerdan di materyalê de kir: wî varyantên cuda yên helbestan li hev anî, karakterên ji çîrokên cuda yek kirin, rêzikên nû lê zêde kirin da ku valahiyan dagire û rêzek çîrokî ya hevgirtî û yekgirtî biafirîne.³ Li gorî lêkolîneran, texmînen %3 ji rêzikên Kalevalayê bi tevahî ji hêla Lönnrot ve hatine çêkirin, %14 ji hêla wî ve ji varyantan hatine çêkirin, %50 rêzikên ku wî bi piranî neguherandiye, û %33 helbestên devkî yên orîjînal ên bêserûber in.³ Ji ber vê yekê, Kalevala wekî berhemeke “devkî-nivîskî” tê dîtin, ku hem mîrasa devkî ya kevnar hem jî bandora afirîner a Lönnrot dihewîne.⁶ Armancên Lönnrot bi giranî neteweperwerî û romantîk bûn; wî dixwest ku ji bo neteweya Fînî ya ku di bin serweriya Rûsyayê de bû, destaneke neteweyî biafirîne ku bi destanên mezin ên cîhanê re bikeve pêşbaziyê û nasnameya çandî ya Fînî xurt bike.⁷

B. Struktur û Metra Kalevalayê

Guhertoya herî naskirî ya Kalevalayê (1849) ji 50 runo an cantoyan pêk tê.³ Her runo çîrokek an beşek ji çîrokek mezin vedibêje. Helbest bi metreyeke taybet a bi navê “metra Kalevalayê” hatiye nivîsandin, ku ev metre tetrametreyeke trokeyîk e.³ Ev metre ji çar cot heceyan pêk tê ku tê de heceya yekem a her cotê bi giranî (stressed) û ya duyem bê giranî (unstressed) ye. Ev rîtma taybet ji kevneşopiya stranbêjiya gelêrî ya Fînî û Karelî tê û yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên Kalevalayê ye.

Du taybetmendiyên din ên girîng ên şêwaza Kalevalayê alîterasyon (dubarekirina dengên konsonant ên destpêkê di peyvên nêzîk de) û paralêlîzm (dubarekirina heman ramanê di rêzikên li pey hev de, bi gelemperî bi bikaranîna hevwateyan an jî vegotineke hinekî cuda) ne.³ Lönnrot bi berfirehî paralêlîzm bikar aniye, ku carinan ji hêla hin lêkolîneran ve wekî bikaranîneke zêde û dûrketina ji şêwaza helbestên orîjînal ên gelêrî tê rexne kirin.³ Lêbelê, ev teknîk alîkariya herikbarî û bîranîna helbestê dikin.

C. Vegotinên Sereke û Lehengên Navdar

Kalevala gelek çîrok û serpêhatiyên ku li dora çend lehengên navendî dizivirin, dihewîne:

Çerxa Afirandinê û Väinämöinen: Destan bi efsaneya afirandina cîhanê ji hêka çûkekê û jidayikbûna lehengê sereke, Väinämöinenê kal û şehreza, dest pê dike.³ Väinämöinen, ku ji dayika xwe Ilmatar, Keça Hewayê, çêdibe, di anîna daran û jiyanê de ji bo cîhana nû afirandî rolek dilîze.³ Serpêhatiyên wî yên destpêkê şerê wî yê bi stran û efsûnê bi Joukahainenê ciwan û çavnebar re, û çîroka trajedîk a Aino, xwişka Joukahainen, ku ji bo ku bi Väinämöinenê kal re nezewice xwe di deryayê de dixeniqîne, vedigire.³
Çerxa Sampoyê: Yek ji vegotinên herî navendî yên Kalevalayê çîroka Sampoyê ye. Sampo amûreke efsûnî ya nediyar e ku ji hêla hesinkarê xwedayî Ilmarinen ve li ser daxwaza Louhi, mîrbanûya hêzdar a Pohjolayê (Welatê Bakur), tê çêkirin.³ Sampo ji xwediyê xwe re bextewarî, dewlemendî û serfiraziyê tîne.⁴ Lehengên Kalevayê (Väinämöinen, Ilmarinen, û Lemminkäinen) ji bo bidestxistina Sampoyê ji Pohjolayê diçin şer û di encamê de Sampo di şerekî li ser deryayê de perçe dibe û winda dibe.³ Ev windabûn dibe sedema gelek pirsgirêk û şerên din. Sampo wekî “hêmaneke bingehîn a tevahiya berhemê” tê dîtin.³
Serpêhatiyên Lemminkäinen: Lemminkäinenê mêrxas û evîndar gelek serpêhatiyên xeternak dijî.³ Yek ji çîrokên wî yên herî navdar kuştina wî li Çemê Tuonelayê (çemê warê miriyan) û vejandina wî ji hêla dayika wî ve bi efsûn û hingivê efsûnî ye.³
Çîroka Kullervo: Ev beşa Kalevalayê çîroka herî trajedîk e.³ Kullervo, ku di zaroktiya xwe de sêwî dimîne û di bin zilma mamê xwe Untamo de mezin dibe, wekî xulam ji Ilmarinen re tê firotin. Jina Ilmarinen bi awayekî zalimane bi wî re tevdigere, û Kullervo ji bo tolhildanê wê dide kuştin. Piştî ku ew malbata xwe ya windabûyî dibîne, ew bi nezanî bi xwişka xwe re dikeve têkiliyê. Dema ku rastî eşkere dibe, xwişka wî xwe dikuje. Kullervo ji bo tolhildana dawî li Untamo û eşîra wî dike û di dawiyê de xwe bi şûrê xwe dikuje. Ev çîrok bi kûrahiya xwe ya psîkolojîk û vekolîna temayên wekî trawma, tolhildan û qederê navdar e.
Louhi: Mîrbanûya Pohjolayê, ku bi gelemperî wekî sêrbazek hêzdar tê teswîrkirin, dijbera sereke ya lehengên Kalevayê ye.³ Ew di çerxa Sampoyê de roleke navendî dilîze û piştî windakirina Sampoyê, ew bi gelek awayan hewl dide ku tola xwe ji gelê Kalevayê hilîne, wek şandina nexweşiyan, dizîna roj û heyvê.

Divê were zanîn ku hin karakterên navborî, bi taybetî Aino û Kullervo, bi giranî ji hêla Lönnrot ve ji materyalên gelêrî yên cihêreng hatine afirandin an jî bi awayekî berfireh hatine pêşxistin da ku kûrahiyeke psîkolojîk bidin wan û xizmeta pêşvebirina komploya giştî ya destanê bikin.⁶

D. Temayên Sereke di Kalevalayê de

Kalevala gelek temayên gerdûnî û çandî yên girîng vedikole:

Xweza: Têkiliya mirovan bi xwezayê re û rêzgirtina ji hêzên wê re temayeke bingehîn e.¹ Xwedawend û ruh bi gelemperî bi diyardeyên xwezayî ve girêdayî ne.
Efsûn û Stran: Hêza efsûnî ya gotin, stran û zanînê (bi Fînî: tietäjä) roleke navendî dilîze, nemaze di kesayeta Väinämöinen de, ku dikare bi stranên xwe cîhanê biguherîne, birînan sax bike û dijminan têk bibe.³
Lehengî: Destan cureyên cuda yên lehengiyê pêşkêş dike: şehrezayî û hêza efsûnî ya Väinämöinen, hostatî û kedkariya Ilmarinen, wêrekî û evîndariya Lemminkäinen, û tewra trajediya Kullervo jî aliyekî tarî yê lehengiyê nîşan dide.²
Nasname: Lêgerîna nasnameyê, hem di asta takekesî de (mînak, Kullervo) hem jî di asta komî de (gelê Kaleva li hember Pohjolayê), temayeke girîng e.¹ Bi taybetî, Kalevala bi xwe di avakirina nasnameya neteweyî ya Fînî de roleke mezin lîstiye.
Qeder û Bext: Rola qederê di jiyana mirovan de û lêgerîna li bext, dewlemendî û serfiraziyê, ku bi taybetî bi Sampoyê ve girêdayî ye, gelek caran tê vekolîn.⁴
Evîn, Zewac, û Malbat: Temayên evînê (carinan bêhêvî, wek di çîroka Ainoyê de), zehmetiyên zewacê, û têkiliyên tevlihev ên malbatî (wek di çîroka Kullervoyê de) bi berfirehî têne vegotin.³ Kalevala di heman demê de rexneyek li ser hin normên zayendî û malbatî yên serdemê jî pêşkêş dike.⁵
Şerê Başî û Xerabiyê: Her çend ne bi awayekî dualîst ê tund be jî, têkoşîna di navbera lehengên Kalevayê (ku bi gelemperî erênîtir têne dîtin) û hêzên Pohjolayê (ku bi gelemperî wekî dijber û çavkaniya pirsgirêkan têne dîtin) dikare wekî şerekî di navbera başî û xerabiyê, an jî nîzam û kaosê de were şîrovekirin.⁴

Van temayan ne tenê ji bo têgihiştina çanda Fînî ya kevnar, lê ji bo têgihiştina serpêhatî û hestên gerdûnî yên mirovan jî girîng in.

Hebûna Sampoyê, ku di mîtolojiyên din de bi awayekî eşkere hevpîşeyeke wê tune ye ¹¹, yek ji hêmanên herî balkêş ên Kalevalayê ye. Ew ne tenê amûreke efsûnî ye ku ard, xwê û zêr dihêre ⁹; ew dibe ku sembola utopyaya Fînî ya kevnar, têgihiştina wan a ji dewlemendî û bextewariya domdar, an jî tewra eksê cîhanê (axis mundi) temsîl bike. Pirrengiya şîroveyên li ser wateya rastîn a Sampoyê ³ yektabûna wê û girîngiya wê ya kûr a çandî nîşan dide. Nebûna pênaseyeke yekane û cihêrengiya teoriyan (stûna cîhanê, dara cîhanê, sindoqa xezîneyê, aşê ku tiştên kêrhatî dihêre) ²² destnîşan dike ku Sampo ji tenê tiştekî madî wêdetir e; ew konsepta navendî ye ku gelek temayên destanê li hev girêdide. Berevajî amûrên efsûnî yên din ên di mîtolojiyan de, wek Mjölnir (çekê Thor) an Qedeha Pîroz (tiştek bi armanceke ruhanî ya zelal), Sampo bêtir abstrakt û pirralî ye. Ji ber vê yekê, Sampo dibe ku ne tenê dewlemendiya madî, lê dewlemendiya çandî, zimanî, û giyanî jî temsîl bike. Şikestin û windabûna wê di deryayê de dikare wekî metaforek ji bo windabûna serdema zêrîn, perçebûna zanîna kevnar, an jî belavbûna bextewariyê li cîhanê were şîrovekirin. Ev yek wê ji bo nasnameya Fînî û têgihiştina cîhanbîniya kevnar a Fînî hê girîngtir dike.

Çîroka Kullervo, ku bi giranî ji hêla Lönnrot ve ji stranên gelêrî yên serbixwe hatiye berfirehkirin û kûrkirin ⁶, ne tenê trajediyeke takekesî ye. Ew dikare wekî rexneyek kûr li ser strukturên civakî yên neadil, encamên wêranker ên îstismar û trawmayê, û girîngiya hawîrdoreke malbatî ya piştgirîker were şîrovekirin.⁵ Çarenûsa Kullervoyê “xulamê hêzdar û xemgîn” ¹⁹, “sêwiyê bêzar û tundûtûj” ¹⁵, ku ji ber nebûna bav û perwerdehiyeke rast xerab dibe û di dawiyê de ber bi felaketê ve diçe ⁵, ne tenê çarenûsa takekesekî ye, lê di heman demê de şermezarkirina civakekê ye ku nikare endamên xwe yên herî lawaz biparêze. Bandora vê çîrokê li ser nivîskarên paşerojê, bi taybetî îlhamdayîna J.R.R. Tolkien ji bo karakterê Túrin Turambar di Silmarillionê de ², girîngiya wê ya arketîpî û psîkolojîk a gerdûnî nîşan dide. Ji ber vê yekê, çerxa Kullervo di nav Kalevalayê de wekî şîroveyeke civakî ya bi hêz radiweste, ku pirsên li ser edalet, exlaq û berpirsiyariya civakî derdixe holê.

IV. Mîtolojiya Fînî û Kalevala di Berawirdiya Cîhanî de

Mîtolojiya Fînî û destana wê ya navendî, Kalevala, her çend xwedî taybetmendiyên yekta bin jî, di çarçoveya mîtolojiyên cîhanê de dikarin bên vekolîn û berawirdkirin. Ev berawirdkirin ne tenê ji bo ronîkirina xalên hevpar û cudahiyan, lê her weha ji bo têgihiştineke kûrtir a li ser cihê mîtolojiya Fînî di nav mîrasa çandî ya mirovahiyê de jî girîng e.

A. Berawirdkirina bi Mîtolojiyên Grekî û Nordîk re

Mîtolojiyên Grekî û Nordîk, wekî du kevneşopiyên Hînd-Ewropî yên herî baş naskirî, gelek caran wekî xalên referansê ji bo berawirdkirinê têne bikaranîn.

Xwedawend: Xwedayê sereke yê Fînî, Ukko, bi rola xwe wekî xwedayê ezman û birûskê, dikare bi Zeusê Grekî û Odin/Thorê Nordîk re were berawirdkirin.¹ Lêbelê, Ukko bêtir bi diyardeyên xwezayî yên rasterast ve girêdayî ye û dibe ku kêmtir antropomorfîk be. Ilmarinen, hesinkarê xwedayî, dişibe Hephaestusê Grekî û Wayland (Völundr) ê Nordîk.¹ Väinämöinen, bi şehrezayî, hêza stran û efsûnê, û rêwîtiyên xwe yên şamanî, dikare bi aliyên Apollo (muzîk), Orpheus (stranbêjiya efsûnî), û Odin (şehrezayî, efsûn, rêwîtiyên şamanî) re xalên hevpar parve bike.¹ Lemminkäinen, lehengê evîndar û şervan, dibe ku bi hin aliyên Dionysus an Aresê Grekî, an jî Thor/Loki yê Nordîk re were qiyaskirin. Louhi, mîrbanûya sêrbaz a Pohjolayê, dikare bi fîgurên jin ên hêzdar û carinan dijber ên wekî Hecate an Circe ya Grekî, an jî Hel an Angrboða ya Nordîk re were berawirdkirin. Lêbelê, girîng e ku were tekezkirin ku ev ne hevwateyên rasterast in, lê fîgurên bi rol an qadên fonksiyonel ên wekhev in.
Efsaneyên Afirandinê: Efsaneya hêka kozmîk a Fînî ⁹ ji efsaneya afirandinê ya Grekî, ku ji Kaosê dest pê dike û bi serweriya Tîtanan û paşê Xwedawendên Olîmpî didome ²³, û ji efsaneya afirandinê ya Nordîk, ku bi valahiya Ginnungagap, afirandina cîhanê ji laşê dêwê Ymir, û afirandina mirovên yekem Ask û Embla dest pê dike ²⁴, cuda ye. Her çend motîfa hêka kozmîk di hin mîtolojiyên Hînd-Ewropî de jî hebe, guhertoya Fînî û girîngiya wê ya navendî taybetmendiyeke berbiçav e.
Struktura Destanî û Metr: Kalevala bi metra xwe ya tetrametreyî ya trokeyîk ¹⁵ ji heksametra daktîlîk a ku di destanên Grekî yên wekî Îlyada û Odîseya de serdest e, cuda dibe.²⁷ Destanên Nordîk ên di Eddayan de jî metr û formên xwe yên taybet (wek fornyrðislag û ljóðaháttr) hene. Her çend metr û formên helbestî cuda bin jî, armanca vegotina çîrokeke mezin a lehengî û parastina kevneşopiyeke çandî hevpar e.
Leheng: Lehengên Kalevalayê yên wekî Väinämöinen, Ilmarinen, û Lemminkäinen bi giranî bi şehrezayî, hostatî, û hêza efsûnî û stranê ser dikevin.⁴ Ev yek wan ji lehengên Grekî yên wekî Heracles û Achilles, ku bi hêza xwe ya laşî ya bêhempa û jêhatîbûna şer navdar in ²³, û ji lehengên Nordîk ên wekî Sigurd (ku ejdeha dikuje) û Ragnar Lothbrok (şervanekî Viking), ku bi mêrxasî û jêhatîbûna xwe ya leşkerî têne nasîn ²⁴, cuda dike.
Temayên Destanî: Temayên wekî rêwîtiya leheng, destwerdana xwedayî, û rola efsûnê di her sê kevneşopiyan de jî hene, lê bi awayên cuda têne pêşkêşkirin.³² Mînak, têgihiştina dinyaya binerdî (Tuonela di mîtolojiya Fînî de, Hades di ya Grekî de, û Hel di ya Nordîk de) xalên hevpar û cudahiyan nîşan dide. Tuonela, wekî cihekî bêalî ji bo hemû miriyan ⁹, ji Hadesê ku carinan xwedî beşên cuda ye (Elysium, Tartarus) û Helê ku bêtir wekî cihekî tarî û sar tê teswîrkirin, cuda dibe.

Ev berawirdkirin nîşan dide ku mîtolojiya Fînî, tevî ku hin xalên hevpar bi kevneşopiyên cîranên xwe yên Baltik, Slavî û Nordîk re parve dike, bi giranî ji çavkaniyên xwe yên Finno-Ugric tê û xwedî karakterekî yekta ye.⁹

B. Xalên Yekta û Taybetmendiyên Mîtolojiya Fînî

Hin hêmanên mîtolojiya Fînî wê bi awayekî berbiçav ji kevneşopiyên din, bi taybetî yên Hînd-Ewropî, cuda dikin:

Sampo: Wekî ku berê hate gotin, Sampo amûreke efsûnî ya bêhempa ye ku di mîtolojiyên din de hevpîşeyeke wê ya rasterast tune.¹¹ Ew ne tenê çavkaniya dewlemendiyê ye, lê di heman demê de navenda gelek bûyer û têkoşînên di Kalevalayê de ye.
Rola Navendî ya Stran û Efsûnê: Di Kalevalayê de, stran û gotin xwedî hêzeke afirîner û wêranker a bêhempa ne.⁴ Väinämöinen dikare bi stranên xwe birînan sax bike, dijminan efsûn bike, keştiyan çêbike, û tewra cîhanê teşe bide.³ Ev girîngiya navendî ya hêza gotinê ji bikaranîna efsûnê di mîtolojiyên Grekî û Nordîk de, ku li wir efsûn heye lê ne ew qas bi awayekî bingehîn bi hêza stran û gotinê ve girêdayî ye, cuda ye. Ciyawaziya bingehîn di navbera “qehremaniya bi rêya stranê/efsûnê” di Kalevalayê de (Väinämöinen) û “qehremaniya bi rêya hêza fizîkî/şer” a ku di epîkên Grekî (Achilles, Heracles) û Nordîk (Thor, Sigurd) de serdest e, dibe ku nirxên çandî yên cuda nîşan bide. Dibe ku di çanda Fînî ya kevnar de şehrezayî, zanîna efsûnî û hêza gotinê ji hêza leşkerî ya xav girîngtir hatibe dîtin. Ev cudahî dikare ji bo têgihiştina “îdeala lehengiyê” di çandên cuda de were bikaranîn û nîşan dide ku tiştê ku civakek wekî “lehengî” dihesibîne dikare pir cihêreng be.
Hêmanên Şamanî yên Xurt: Mîtolojiya Fînî bi hêmanên şamanî yên xurt dagirtî ye.⁹ Väinämöinen bi xwe wekî şamanekî arketîpî tê dîtin ku dikare biçe cîhana ruhî, bi ruhên miriyan re têkiliyê deyne, û zanîna veşartî bi dest bixe.¹⁰ Rêwîtiyên şamanî ber bi Tuonelayê ve û teknîkên trance beşek girîng a vê kevneşopiyê ne. Her çend hêmanên şamanî di mîtolojiya Nordîk de jî hebin (mînak, pratîkên seiðr ên Odin), giraniya wan di mîtolojiya Fînî de berbiçavtir e.
Têkiliya Kûr bi Xwezayê re: Wekî ku berê hate destnîşankirin, mîtolojiya Fînî têkiliyek pir kûr û rêzdar bi xwezayê re nîşan dide.¹ Ev ne tenê di panteona xwedawendên xwezayê de, lê di heman demê de di baweriya bi ruhên xwezayê (haltija), cihên pîroz, û rituelên wekî perestiya hirçê de jî diyar dibe.
Nebûna “Xirabiya Mutleq” û Têgihiştina Tuonelayê: Di mîtolojiya Fînî ya orîjînal de, têgihiştineke “xirabiya mutleq” a bi şêwaza Şeytanê Xiristiyanî bi gelemperî tune ye. Mînak, hebûnên wekî Mörri-Möykky (goblîn) ne bi tevahî xirabkar têne dîtin ¹, û Hiisi, ku paşê bi şeytan re hatiye hevwatekirin, bi eslê xwe kozikeke pîroz bû.¹⁰ Her weha, Tuonela, warê miriyan, wekî cihekî bêalî ji bo hemû miriyan tê teswîrkirin, bêyî ku darizandineke exlaqî ya tund li ser kirinên wan ên li dinyayê were kirin.⁹ Ev nêrîn ji konsepta Dojehê ya ku di hin kevneşopiyên Hînd-Ewropî û bi taybetî di Xiristiyantiyê de heye, cuda ye û dibe ku nêrîneke cîhanî ya cuda li ser exlaq û jiyana piştî mirinê pêşniyar bike. Bandora Xiristiyantiyê dibe ku paşê hin ji van têgihiştinan guherandibe, wekî ku di hevwatekirina Hiisi bi şeytan re tê dîtin.¹⁰ Ev yek ji bo têgihiştina peresana baweriyên olî û bandora senkretîzmê girîng e.

Van taybetmendiyan bi hev re nasnameyeke cihê û dewlemend didin mîtolojiya Fînî û wê ji kevneşopiyên din ên Ewropî cuda dikin.

Li jêr du tablo hene ku hin ji van berawirdkirinan bi awayekî kurt pêşkêş dikin:

Tablo 1: Berawirdkirina Xwedawendên Sereke: Fînî, Grekî û Nordîk

Xwedawendê Fînî	Qada Sereke/Taybetmendî	Hevpîşeya Potansiyel a Grekî (Rolên Wekhev)	Hevpîşeya Potansiyel a Nordîk (Rolên Wekhev)
Ukko	Xwedayê ezman, hewa, birûskê; serokê panteonê	Zeus	Odin (serokatî), Thor (birûsk)
Väinämöinen	Şamanê şehreza, stranbêjê efsûnî, lehengê çandî	Apollo (muzîk), Orpheus (stran), Hermes (şehrezayî)	Odin (şehrezayî, efsûn, stran)
Ilmarinen	Hesinkarê xwedayî, afirînerê Sampo û esman	Hephaestus	Wayland Smith (Völundr), Dvergar (dwarves)
Lemminkäinen	Lehengê mêrxas, evîndar, şervan	Ares (şer), Dionysus (bêperwayî)	Thor (şervanî), Freyr (evîn, zayîn)
Louhi	Mîrbanûya Pohjolayê, sêrbaza hêzdar, dijber	Hecate, Circe	Hel, Angrboða, Skadi (carinan)
Ahti (Ahto)	Xwedayê deryayê û masiyan	Poseidon	Ægir, Njörðr
Tapio	Xwedayê daristanê û nêçîrê	Artemis (nêçîr), Pan (daristan)	Ullr (nêçîr)

Têbînî: Divê were zanîn ku ev ne hevwateyên rasterast in, lê fîgurên ku di warên fonksiyonel an tematîk de hin wekheviyan parve dikin.

Tablo 2: Temayên Destanî yên Berawirdî: Kalevala, Îlyada/Odîseya, û Edda

Tema	Kalevala	Destanên Grekî (Îlyada/Odîseya)	Destanên Nordîk (Edda)
Efsaneya Afirandinê	Ji hêka çûkekê, rola Ilmatar û Väinämöinen	Ji Kaosê, serweriya Tîtanan, paşê Xwedawendên Olîmpî	Ji Ginnungagap, laşê Ymir, afirandina Ask û Embla
Rêwîtiya Leheng	Serpêhatiyên Väinämöinen, Ilmarinen, Lemminkäinen; lêgerîna Sampo, jinan, zanînê	Rêwîtiya Odîseus a vegera malê, lêgerîna Jason a Postê Zêrîn, kampanyaya Lehengên Troyayê	Serpêhatiyên Sigurd, rêwîtiyên Thor, lêgerîna Odin a li zanînê
Rola Efsûnê/Stranê	Navendî ye; hêza afirîner û wêranker a gotin û stranê (Väinämöinen)	Heye (Circe, Medea), lê ne bi qasî Kalevalayê navendî ye; bêtir bi destwerdana xwedayî ve girêdayî ye	Heye (Seiðr, rûn), lê çek û hêza fizîkî bi gelemperî girîngtir in
Destwerdana Xwedayî	Xwedawend û ruh bi awayekî çalak destwerdanê dikin, lê mirov jî xwedî ajans in (bi rêya efsûnê)	Xwedawendên Olîmpî bi awayekî rasterast û gelek caran keyfî destwerdanê di karûbarên mirovan de dikin	Xwedawendên Aesir û Vanir bi awayekî çalak tevlî dibin, lê qeder (Ragnarök) li ser her kesî serdest e
Xwezaya Dinyaya Binerdî	Tuonela: cihekî tarî û bê jiyan ji bo hemû miriyan, bêyî darizandina exlaqî	Hades: bi gelemperî tarî, lê bi beşên cuda (Elysium ji bo lehengan, Tartarus ji bo cezakirinê)	Hel: cihekî sar û tarî ji bo piraniya miriyan (ji bilî yên ku di şer de dimirin û diçin Valhalla an Fólkvangr)
Girîngiya Amûrên Pîroz/Efsûnî	Sampo: aşê bextewariyê, navenda destanê ye; Kanteleya Väinämöinen	Postê Zêrîn, çekên ji hêla Hephaestus ve hatine çêkirin	Mjölnir (gurzê Thor), Gungnir (rimê Odin), Andvaranaut (gustîlka nifirî)
Qeder vs. Viyana Azad	Hêmanên qederê hene, lê leheng bi rêya kiryar û zanîna xwe hewl didin ku bandorê li çarenûsa xwe bikin	Qeder (Moira) roleke girîng dilîze, lê leheng hîn jî xwedî hilbijartinan in ku encamên wan hene (hubris)	Qeder (Wyrd, Orlog) pir bi hêz e, heta li ser xwedawendan jî (Ragnarök), lê mêrxasî li hember qederê tê pesinandin

V. Bandora Çandî û Mîrasa Kalevalayê

Kalevala ne tenê wekî berhemeke wêjeyî ya girîng di nav mîrasa Fînî de cih digire, lê di heman demê de bandoreke kûr û berfireh li ser nasnameya neteweyî, huner, wêje, muzîk û jiyana rojane ya Fînlandiyan kiriye û li qada navneteweyî jî deng vedaye.

A. Rol di Teşegirtina Nasnameya Neteweyî ya Fînî de

Weşandina Kalevalayê di sedsala 19-an de, di demekê de ku Fînlandiya wekî Dukîparêzeke Mezin a otonom di bin serweriya Împaratoriya Rûsyayê de bû, bûyereke werçerxanê bû ji bo ziman û çanda Fînî.² Ji bo rewşenbîr û neteweperwerên Fînî, Kalevala bû nîşana paşeroja bi rûmet a neteweyê, zimanê wê yê resen, û çanda wê ya yekta; ew bû bingehek ku nasnameya neteweyî li ser were avakirin.¹ Di demekê de ku zimanê Swêdî di warê îdarî û perwerdehiyê de serdest bû û zimanê Fînî wekî zimanekî gundiyan dihat dîtin, Kalevala îspat kir ku zimanê Fînî dikare bibe zimanê wêjeyeke bilind û destaneke neteweyî.⁵ Ew bû sembola têkoşîna Fînlandiyayê ji bo serxwebûna çandî û siyasî û roleke girîng di Tevgera Fennoman de lîst, ku armanca wê bilindkirina statuya ziman û çanda Fînî bû.⁷ Bi vî awayî, Kalevala ne tenê mîraseke kevnar parast, lê di heman demê de alîkariya avakirina Fînlandiyayeke nûjen kir.

Lêbelê, divê were zanîn ku nîqaşek li ser “desteserkirina” çanda Karelî ji hêla Fînlandiyayê ve bi rêya Kalevalayê jî heye.⁷ Piraniya helbestên ku Lönnrot berhev kiribûn ji Karelyayê, herêmeke ku îro di navbera Fînlandiya û Rûsyayê de parvekirî ye, hatibûn. Tevî ku Kalevala ji bo avakirina “Fînîbûnê” hate bikaranîn, ew bi giranî li ser ziman û çanda Karelî ava bûbû. Ev yek pirsên etîkî yên girîng derdixe holê ku di gelek pêvajoyên avakirina netewe-dewletan de têne dîtin, ku tê de çanda komekê (di vê rewşê de, Fîniyên Rojava) dibe ku çanda komeke din (Kareliyan) bike nav xwe an jî temsîl bike. Ev nîqaş girîngiya rexnegirtina li vegotinên neteweyî yên fermî û lêkolîna li ser dengên marjînal nîşan dide û tevliheviya têkiliyên di navbera folklor, wêje, û siyaseta nasnameyê de radixe ber çavan.

B. Bandora li ser Huner, Wêje û Muzîkê

Kalevala ji dema weşandina xwe ve bûye çavkaniyeke îlhamê ya bêdawî ji bo hunermend, nivîskar û bestekarên Fînî û navneteweyî:

Hunerên Dîtbarî: Hunermendê herî navdar ê ku ji Kalevalayê îlham girtiye Akseli Gallen-Kallela (1865-1931) ye. Tabloyên wî yên wekî “Parastina Sampoyê” (1896), “Dayika Lemminkäinen” (1897), û “Nifira Kullervo” (1899) bûne wêneyên îkonîk ên destanê û di hişê Fîniyan de bi Kalevalayê re yek bûne.⁵ Hunermendekî din ê girîng Robert Wilhelm Ekman (1808-1873) bû, ku ew jî dîmenên ji Kalevalayê kişandibû.³
Wêje: Kalevala bandoreke mezin li ser wêjeya Fînî û cîhanê kiriye. Yek ji bandorên herî navdar li ser J.R.R. Tolkien e, ku bi taybetî ji çîroka Kullervo ji bo afirandina karakterê Túrin Turambar di The Silmarillionê de îlham girtiye.² Metra Kalevalayê jî bandor li helbesta Henry Wadsworth Longfellow “The Song of Hiawatha” (1855) kiriye.² Gelek nivîskarên Fînî jî ji Kalevalayê sûd wergirtine û temayên wê ji nû ve şîrove kirine.⁴
Muzîk: Bestekarê Fînî yê herî navdar, Jean Sibelius (1865-1957), gelek berhemên xwe li ser bingeha Kalevalayê çêkirine, di nav de “Kullervo Symphony”, “Lemminkäinen Suite”, û “Tapiola”.⁵ Bestekarên din ên Fînî yên wekî Robert Kajanus û Uuno Klami jî ji destanê îlham girtine.⁵ Di serdema nûjen de, gelek komên metal ên Fînî yên wekî Amorphis, Ensiferum, Korpiklaani, û Turisas temayên Kalevalayê di muzîk û gotinên xwe de bikar tînin, ku ev yek nîşan dide ku destan hîn jî ji bo nifşên nû çavkaniyeke îlhamê ye.⁵
Formên Din ên Hunerî: Kalevala di heman demê de ji bo şano, dans, opera, û tewra romanên grafîkî jî bûye bingehek.³⁴ Mînak, pirtûka zarokan a Mauri Kunnas “Koirien Kalevala” (Kalevalaya Kûçikan) û çîroka Donald Duck a Don Rosa “The Quest for Kalevala” adaptasyonên populer in ku destanê ji temaşevanên nû re pêşkêş dikin.³

Ev bandora domdar a Kalevalayê li ser formên hunerî yên cihêreng, ji klasîk bigire heya populer, şiyana wê ya ji nû ve şîrovekirin û adaptekirina ji bo nifşên nû û çarçoveyên çandî yên cuda nîşan dide. Ev yek wê ji tenê berhemeke dîrokî wêdetir dike û wê dike mîraseke çandî ya zindî û dînamîk. Dibe ku ev ji ber temayên wê yên gerdûnî yên wekî evîn, windahî, lehengî, lêgerîna nasnameyê, û karakterên wê yên bi hêz û tevlihev be.

C. Werger û Belavbûna Navneteweyî

Kalevala yek ji berhemên wêjeyî yên Fînî ye ku herî zêde hatiye wergerandin. Guhertoya Nû ya Kalevalayê (1849) heta îro bo zêdetirî 61 zimanan hatiye wergerandin.³⁴ Bi giştî, nêzîkî 154 çapên cuda yên wergerkirî di zimanên cihê de derketine.³⁷ Wergerên destpêkê yên girîng di nav de wergera Swêdî (1841, ji hêla M.A. Castrén ve ji bo Kalevalaya Kevin; 1864-1868 ji hêla Karl Collan ve ji bo Kalevalaya Nû), Frensî (1845, ji hêla Louis Léouzon le Duc ve), û Almanî (1852, ji hêla Franz Anton Schiefner ve) hene.³⁴ Wergera Schiefner bi taybetî girîng bû, ji ber ku ew ji bo gelek wergerên din bo zimanên din ên Ewropî bû çavkanî.³⁶

Hejmara mezin a wergeran eleqeya navneteweyî ya bi Kalevalayê re û girîngiya wê wekî beşek ji mîrasa wêjeyî ya cîhanê nîşan dide. Ew ne tenê ji bo Fînlandiyayê, lê ji bo çanda cîhanê jî xwedî nirxek mayînde ye.

D. Kalevala di Jiyana Hemdem a Fînî de

Bandora Kalevalayê di jiyana rojane ya Fînî ya hemdem de jî bi awayekî berbiçav xuya dike:

Navên Kesane û Cihan: Gelek navên kesane yên populer ên Fînî ji karakterên Kalevalayê hatine wergirtin, wek Aino, Sampo, Väinö, Ilmari, Kyllikki, Kalervo, û Kullervo.³ Her weha, navên gelek navçeyên bajaran, kolanan, û şîrketan jî ji Kalevalayê îlham girtine, wek navçeyên Tapiola û Pohjola, û bankayên Sampo Bank û Tapiola Bank.³
Roja Kalevalayê: Her sal di 28ê Sibatê de, ku salvegera îmzekirina pêşgotina yekem a Kalevalaya Kevin ji hêla Lönnrot ve di sala 1835an de ye, wekî Roja Kalevalayê û Roja Çanda Fînî tê pîrozkirin.⁵ Ev roj bi gelemperî bi çalakiyên çandî, xwendina helbestan, û pîrozbahiyên din tê nîşankirin.
Sembolîzm di Jiyana Giştî de: Metafor û referansên ji Kalevalayê di axaftinên giştî, gotinên rojane, û tewra di retorîka siyasî de jî têne bikaranîn.³⁴

Ev hemû nîşan didin ku Kalevala ne tenê berhemeke dîrokî ye ku di pirtûkxaneyan de cih digire, lê beşek zindî û girîng a çand û nasnameya Fînî ya hemdem e, ku bi awayên cihêreng di jiyana rojane ya Fîniyan de xwe dide der.

Tablo 3: Statîstîkên Werger û Bandora Çandî ya Kalevalayê

Kategorî	Agahî / Mînak	Çavkanî
Werger
Hejmara Zimanên Wergerkirî	61 ziman	³⁴
Hejmara Çapên Wergerî	Nêzîkî 154	³⁷
Wergerên Destpêkê yên Girîng	Swêdî (1841/1864-68), Frensî (1845), Almanî (1852)	³⁴
Wergerên bo Zimanên Afrîkî	Swahîlî, Fulanî	³⁷
Wergerên bo Zimanên Asyayî	Japonî, Gurcî, Ermenî	³⁷
Bandora li ser Hunerê
Hunerên Dîtbarî	Akseli Gallen-Kallela (mînak, Parastina Sampoyê, Dayika Lemminkäinen), Robert Wilhelm Ekman	³⁴
Wêje	J.R.R. Tolkien (Silmarillion), H.W. Longfellow (The Song of Hiawatha)	²
Muzîka Klasîk	Jean Sibelius (Kullervo Symphony, Lemminkäinen Suite)	⁸
Muzîka Hemdem	Komên Metal ên Fînî (Amorphis, Ensiferum, Korpiklaani)	⁵
Bandora li ser Çanda Fînî
Navên Kesane yên Populer	Aino, Sampo, Väinö, Ilmari, Kyllikki, Kalervo, Kullervo	³
Navên Cih û Şîrketan	Navçeyên Tapiola, Pohjola; Sampo Bank, Lemminkäinen (şîrketa avahîsaziyê), Kalevala Koru (zêr)	³
Roja Pîrozkirinê	Roja Kalevalayê (28ê Sibatê), Roja Çanda Fînî	⁸

VI. Encambêjî û Perspektîfên Lêkolînê

Mîtolojiya Fînî û destana wê ya navendî, Kalevala, xezîneyeke çandî ya yekta pêşkêş dikin ku ne tenê ji bo têgihiştina paşeroja gelê Fînî, lê her weha ji bo lêkolînên berawirdî yên mîtolojî û folklorê jî xwedî girîngiyeke mezin e. Wekî ku di vê gotarê de hate vekolîn, mîtolojiya Fînî bi panteona xwe ya xwedawendên bi xwezayê ve girêdayî, bi efsaneya xwe ya afirandinê ya taybet, bi hebûnên xwe yên mîtolojîk ên cihêreng, û bi baweriyên xwe yên bingehîn ên wekî anîmîzm, konsepta väki, û pratîkên şamanî, xwedî karakterekî cihê ye. Kalevala, wekî berhemeke ku ji hêla Elias Lönnrot ve bi hostatî ji helbestên gelêrî yên devkî hatiye berhevkirin û teşekirin, ne tenê van hêmanên mîtolojîk dihewîne, lê di heman demê de bi vegotinên xwe yên lehengî, temayên xwe yên kûr, û zimanê xwe yê helbestî, bûye sembola nasnameya neteweyî ya Fînî û çavkaniyeke îlhamê ya domdar ji bo huner û wêjeyê.

Berawirdkirina mîtolojiya Fînî û Kalevalayê bi kevneşopiyên mezin ên Grekî û Nordîk re alîkariyê dide ku hem xalên hevpar ên ku dibe ku ji arketîpên gerdûnî an têkiliyên çandî yên kevnar derkevin, hem jî taybetmendiyên yekta yên ku mîtolojiya Fînî cuda dikin, bên ronîkirin. Bi taybetî, girîngiya navendî ya stran û efsûnê, hebûna xurt a hêmanên şamanî, têkiliya kûr û rêzdar a bi xwezayê re, û konsepta yekta ya Sampoyê, mîtolojiya Fînî wekî kevneşopiyeke xweser û dewlemend destnîşan dikin.

Lêkolîna li ser Kalevalayê û mîtolojiya Fînî qadek e ku hîn jî ji bo vekolînên nû vekirî ye. Yek ji perspektîfên girîng ên lêkolînê ya pêşerojê dikare bikaranîna teknîkên dîjîtal û platformên wekî “Avoin Kalevala” (Kalevalaya Vekirî) be.⁶ Van amûran derfetê didin ku têkiliyên di navbera hezaran varyantên helbestên gelêrî yên ku Lönnrot bikar anîne û guhertoya dawî ya Kalevalayê de bi awayekî hûrgilî û sîstematîk bên vekolîn.¹⁵ Ev yek dikare têgihiştineke nû û kûrtir li ser pêvajoya “afirandina” destanê ji hêla Lönnrot ve, bijartinên wî yên edîtoryal, û armancên wî yên wêjeyî û neteweyî pêşkêş bike. Ev cure lêkolîn dikare nîqaşên li ser rola Lönnrot wekî “berhevkar” li hember “afirîner” bi delîlên konkret dewlemend bike û bibe modelek ji bo lêkolîna li ser pêvajoyên avakirina destanên din ên ku ji kevneşopiyên devkî hatine wergirtin.

Wekî din, ji ber ku mîtolojiya Fînî û Kalevala ne tenê li Rojava, lê her weha ji hêla çandên ne-Rojava ve jî (wek mînak, wergera Swahîlî ya Kalevalayê ku wekî “bûyereke wêjeyî ya mezin ji bo Afrîkayê” hatiye binavkirin ⁷, û wergerên din bo zimanên Asyayî û Afrîkî ³⁷) bi eleqe hatine pêşwazîkirin, lêkolînên pêşerojê dikarin li ser bandor, wergirtin û şîroveyên navçandî yên van berheman bisekinin. Vekolîna ka çima û çawa ev çandên cihêreng bi Kalevalayê re têkildar bûne, wan ew çawa şîrove kiriye, û ew çawa bi kevneşopiyên xwe yên mîtolojîk re berawird kiriye, dikare têgihiştina me ya li ser “gerdûnîbûna” temayên mîtolojîk û şiyana wan a ji bo derbaskirina sînorên çandî berfirehtir bike. Ev cure lêkolîn dikare alîkariyê bide ku em ji nêrîneke Ewropayî-navendî ya li ser mîtolojî û wêjeya cîhanê dûr bikevin û dewlemendiya têkiliyên çandî yên gerdûnî baştir fêm bikin.

Her weha, lêkolînên kûrtir ên li ser têkiliyên di navbera mîtolojiya Fînî û mîtolojiyên din ên Finno-Ugric (wek Estonî, Macarî, û Sámi) de dikarin ji bo têgihiştina koka hevpar û pêşketinên cihêreng ên van kevneşopiyan sûdmend bin. Şîroveyên nû yên temayên Kalevalayê di ronahiya teoriyên hemdem ên wêjeyî, psîkolojîk, û civakî de jî dikarin wateyên nû ji vê destana klasîk derxînin.

Di encamê de, mîtolojiya Fînî û Kalevala ne tenê beşek girîng a mîrasa çandî ya Fînlandiyayê ne, lê di heman demê de ji bo lêkolîner û xwendevanên li seranserê cîhanê jî çavkaniyeke dewlemend a zanîn, îlham û têgihiştinê ne. Parastin, lêkolînkirin û danasîna vê mîrasê bi zimanên cihêreng, di nav de zimanê Kurdî, dê tevkariyeke girîng li dewlemendkirina têgihiştina me ya ji pirrengiya çandî ya mirovahiyê bike.

Çavkanî

Unlocking the secrets of Finnish mythology and sacred sites, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.outinthenature.com/unlocking-the-secrets-of-finnish-mythology-and-sacred-sites/
The Kalevala: From National Epic to Fantasy Genre, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://fantasy.bnf.fr/en/understand/kalevala-national-epic-fantasy-genre/
Kalevala – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kalevala
Kalevala of Finland: Exploring the World of the National Epic, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://herfinland.com/kalevala-finland/
core.ac.uk, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://core.ac.uk/download/pdf/61153762.pdf
Kalevala osana kirjallisuuden maailmaa – Kalevalaseura, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://kalevalaseura.fi/artikkeli/kalevala-osana-kirjallisuuden-maailmaa/
The Different Meanings of the Kalevala – nordics.info, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://nordics.info/nnl/show/artikel/the-meaning-of-the-kalevala
Oral literature (Finnish): the Kalevala | Encyclopedia of Romantic Nationalism in Europe, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ernie.uva.nl/viewer.p/21/56/object/122-160474
Finnish mythology – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Finnish_mythology
Who’s Who in the Kalevala – Kalevalaseura, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://kalevalaseura.fi/en/whos-who-in-the-kalevala/
Finnish Mythology | Mythosphere, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.folklore.earth/culture/finnish/
Kalevala by Elias Lönnrot – Project Gutenberg, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.gutenberg.org/ebooks/7000
Kalevala Mythology (Folklore Studies in Translation,) – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Kalevala-Mythology-Folklore-Studies-Translation/dp/0253343259
Amazon.com: Kalevala Mythology (Folklore Studies in Translation), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Kalevala-Mythology-Folklore-Studies-Translation/dp/0253213525
Lönnrot, Kalevala | World Epics – EdBlogs, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://edblogs.columbia.edu/worldepics/project/kalevala/
Sámi shamanism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1mi_shamanism
KALEVALA – Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://nebu.finlit.fi/kalevala/
Alternative Kalevala in the making – thisisFINLAND, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://finland.fi/arts-culture/alternative-kalevala-in-the-making/
Kalevala: Analysis of Major Characters | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/kalevala-analysis-major-characters
Singing, music, and magic in the Finnish epic the Kalevala and in J.R.R. Tolkien’s Silmarillion – UCL Discovery, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/10122219/1/Singing%2C%20music%2C%20and%20magic%20in%20the%20Finnish%20epic%20the%20Kalevala%20and%20in%20J.R.R.%20Tolkien%27s%20Silmarillion%20-%20paper.pdf
Sampo Finnish Mythical Mill – Mythology Vault, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://mythologyvault.com/symbols/relics/sampo-finnish-mythical-mill/
The Sampo – Black and White, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://nydamprintsblackandwhite.blogspot.com/2022/08/the-sampo.html
Greek mythology | Gods, Stories, & History | Britannica, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.britannica.com/topic/Greek-mythology
Norse mythology – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Norse_mythology
Epics and Sagas – Scandinavian Literature – Research Guides at UCLA Library, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://guides.library.ucla.edu/c.php?g=1317743&p=9690474
Greek Mythology: Gods, Goddesses & Legends | HISTORY, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.history.com/articles/greek-mythology
Epic | Academy of American Poets, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://poets.org/glossary/epic
Why does this sound like finnish? It’s in ancient greek. Hell, I thought I heard sinä. – Reddit, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.reddit.com/r/finnish/comments/fn5vdy/why_does_this_sound_like_finnish_its_in_ancient/
Achilles: The hero, the legend, the tragedy – History Skills, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.historyskills.com/classroom/year-7/achilles/
The Story of Sigurd the Volsung and the Fall of the Niblungs …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Story_of_Sigurd_the_Volsung_and_the_Fall_of_the_Niblungs
Ragnar Lodbrok – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ragnar_Lodbrok
(PDF) “COMPARATIVE ANALYSIS OF EPICS” – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/384545274_COMPARATIVE_ANALYSIS_OF_EPICS
Shamanism and European Pre-History – Northern Earth, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://northernearth.co.uk/shamanism-and-european-pre-history/
National epic “The Kalevala” reaches the respectable age of 175 …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://finlandabroad.fi/web/coe/current-affairs/-/asset_publisher/cuK5HjXjOyaS/content/kansalliseepos-kalevala-tayttaa-175-vuotta
Uncovering the Influence of the Kalevala on Finnish Art – THE ART …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://theartbog.com/uncovering-the-influence-of-the-kalevala-on-finnish-art/
List of Kalevala translations – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Kalevala_translations
The Kalevala in translation – Folklore Fellows, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.folklorefellows.fi/the-kalevala-in-translation/