Pêşgotin

Şoreşa Meksîkî, ku di navbera salên 1910 û 1920an de qewimî, yek ji bûyerên herî girîng û veguherîner di dîroka Meksîka û Amerîkaya Latînî ya sedsala 20an de tê hesibandin.¹ Ev serdemeke aloz û xwînavî bû ku ji ber sedemên kûr ên civakî, aborî û siyasî derket holê. Desthilatdariya dirêj a dîktator Porfirio Díaz, ku ji 1876an heta 1911an dom kir, her çend pêşketina aborî bi rêya veberhênanên biyanî anîbû jî, ev pêşketin bi giranî ji bo çînên jorîn bû û piraniya gel di nav xizanî û newekheviyê de dijiya.¹ Daxwaza ji bo reformên axê, dadmendiya civakî, û demokrasiyê bû sedema teqîna şoreşê, ku tê de fraksiyonên cuda yên bi serokatiya kesayetiyên wekî Francisco Madero, Pancho Villa, Emiliano Zapata û Venustiano Carranza ji bo desthilatdariyê şer kirin.¹ Encamên şoreşê kûr bûn: tê texmînkirin ku di navbera 1.7 û 2.7 mîlyon mirov jiyana xwe ji dest dan, û Destûra Bingehîn a 1917an, ku reformên civakî û siyasî yên girîng destnîşan kirin, hate pejirandin.¹

Di nav vê serhildana mezin de, komeke ku roleke girîng lê pir caran paşguhkirî lîst, “Las Soldaderas” bûn – jinên ku bi awayên cihêreng beşdarî artêşên şoreşger û federal bûn.⁴ Gotina “Soldadera”, ku ji peyva spanî “soldada” (meaşê leşkerî) tê, îronîk e, ji ber ku piraniya van jinan ji bo xebata xwe tu tezmînat wernedigirtin.⁵ Ew bi gelemperî wekî “Adelitas” jî dihatin binavkirin, navek ku ji straneke gelêrî ya navdar hatiye û bûye sembola van jinan, her çend ev sembolîzm bi xwe re gelek aliyên problematîk jî hildigire.⁵ Girîngiya Soldaderasan ji beşdariya wan a bingehîn di şer û jiyana rojane ya artêşan de diyar dibe. Wekî ku nivîskara navdar Elena Poniatowska bi awayekî tund destnîşan dike, “bêyî Soldaderasan, Şoreşa Meksîkî tune ye – wan ew zindî û berhemdar hişt, mîna erdê”.⁴ Ev gotin bi zelalî qîmeta tevkariya wan a ku ji ya ku di vegotinên serdest ên dîrokî de cih girtiye, pir wêdetir e, radixe ber çavan.

Lêbelê, tevî vê rola navendî, çîrokên Soldaderasan bi awayekî sîstematîk di dîroknivîsiya serdest a Şoreşa Meksîkî de hatine paşguhxistin, biçûkxistin an jî bi awayekî romantîzekirî û stereotipîk hatine pêşkêşkirin.⁸ Vegotinên dîrokî bi giranî li ser perspektîf, rol û tevkariyên mêran hatine avakirin, û jin wekî kesayetiyên pasîf an jî tenê wekî “şopdarên kampê” yên ku li pey mêrên xwe diçin, hatine nîşandan.⁸ Ev paşguhxistin ne tenê kêmasiyeke dîrokî ye, lê di heman demê de bandorê li têgihiştina me ya îroyîn a li ser rola jinan di pevçûnên çekdarî û tevgerên şoreşgerî de dike. Ew nîşan dide ka çawa mekanîzmayên zayendî û çînî di avakirina bîra kolektîf û vegotinên dîrokî de dixebitin.

Vejandina eleqeyê bi Soldaderasan re, wekî ku di projeyên hunerî yên mîna “Soldadera” ya Nao Bustamante de tê dîtin, ji lêkolîneke dîrokî ya sar wêdetir e.⁴ Ev hewldan, ku wekî “ji nû ve lîstina spekulatîf” û “ji nû ve serdana Adelita/Soldaderaya şoreşger” tê pênasekirin, di heman demê de çalakiyeke femînîst e ku armanc dike dîrokê ji perspektîfeke nû binirxîne û bîranînên paşguhxistî û bêdengkirî vegerîne qada giştî. Ev nêzîkatî dipejirîne ku dîrok ne tenê komek ji rastiyên statîk e, lê qadeke têkoşînê ya berdewam e ku tê de vegotinên marjînalîzekirî dikarin ji nû ve bêne keşfkirin û bi cih kirin. Ji ber vê yekê, eleqeya îroyîn a bi Soldaderasan re dikare wekî beşek ji aktîvîzma femînîst a berfirehtir were dîtin ku li dijî vegotinên patrîarkal û neteweperest ên ku tecrûbeya jinan biçûk dixin an jî ji nedîtî ve tên, derdikeve.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk û rexneyî rola Soldaderasan di Şoreşa Meksîkî de vekole. Ew ê hewl bide tevkariyên wan ên cihêreng ronî bike, sedemên tevlîbûn û marjînalîzekirina wan analîz bike, û bi rêya berawirdkirina bi mînakên jinên şervan ên din ên cîhanê re, tecrûbeya wan di çarçoveyeke berfirehtir de bi cih bike. Gotar dê bi vekolandina çarçoveya dîrokî û civakî ya ku Soldaderas tê de derketine holê dest pê bike. Dû re, ew ê li ser rolên wan ên pirrengî, daneyên îstatîstîkî yên berdest, cihê wan di dîroknivîsî û bîra çandî de, û kesayetiyên navdar ên Soldaderasan raweste. Di dawiyê de, dê encamên lêkolînê bêne kurtkirin û pêşniyar ji bo lêkolînên paşerojê bêne kirin.

Beş I: Çarçoveya Dîrokî û Civakî ya Soldaderasan

Ji bo têgihiştina rola Soldaderasan di Şoreşa Meksîkî de, pêwîst e ku meriv pêşî li rewşa jinan li Meksîkayê beriya şoreşê û sedemên ku ew ber bi tevlîbûna di vî şerê navxweyî yê mezin de birin, binêre.

Rewşa jinan li Meksîkayê di bin desthilatdariya Porfirio Díaz de, ku wekî Porfiriato tê nasîn (1876-1911), bi awayekî berbiçav ji hêla normên civakî yên kevneşopî û sînordarkirinên zayendî ve dihat birêvebirin. Jin bi gelemperî di qada navmalî de dihatin dîtin û derfetên wan ên ji bo perwerdehiyê û beşdariya di jiyana giştî û pîşeyî de pir kêm bûn.¹⁰ Ji bo jinên ji çînên civakî yên cuda, ev sînordarkirin bi awayên cihêreng xwe nîşan didan. Jinên çîna jorîn dikaribûn bi rêya karên ji bo Dêra Katolîk an jî bi mamostetiyê, ku wekî pîşeyek “guncaw” ji bo jinan dihat dîtin, hinekî xwe îfade bikin. Jinên çîna navîn bi piranî xwe dispêpartin dibistanên pîşeyî yên ku ji bo jinan hatibûn vekirin, lê ev dibistan jî zêde girîngî nedidan pêşxistina potansiyela wan a tevahî. Lêbelê, ji bo jinên ji çînên herî jêrîn, ku piraniya Soldaderasan jê derketin, rewş pir dijwartir bû. Vebijarkên wan ên jiyanê pir kêm bûn: ew bi gelemperî wekî xizmetkarên malê, karkerên çandiniyê yên ku bi awayekî hovane dihatin îstîsmarkirin (wekî peones dihatin nasîn), firoşkarên sûkê, an jî di rewşên herî xirab de, wekî fahîşe dixebitîn.¹⁰ Ev rewşa bindestî, kêmbûna derfetan û xizaniya berbelav zemîneke girîng amade kir ji bo tevlîbûna jinan di şoreşê de, ku ji bo hinekan wekî rêya yekane ya rizgarî, jiyan, an jî bi tenê, berdewamkirina hebûna xwe dihat dîtin.

Sedemên tevlîbûna jinan di Şoreşa Meksîkî de pirreng û tevlihev bûn, û nekarin bi yek faktorekê bêne ravekirin. Ji bo hin jinan, bi taybetî yên xwedî perwerde û hişmendiyeke polîtîk, wekî mamosteyan, motîvasyoneke îdeolojîk hebû. Ew bi armancên şoreşê yên wekî bidawîkirina dîktatoriyê, bidestxistina edaleta civakî û pêkanîna reforman bawer dikirin û ji bo van armancan amade bûn ku jiyana xwe têxin xeterê.⁴ Ji bo gelek jinên din, nemaze yên ji çînên jêrîn, sedemên aborî û pêwîstiyên jiyanê diyarker bûn. Di rewşeke ku mêrên wan tevlî artêşan dibûn, dihatin kuştin, an jî ji ber şer nikaribûn debara malbatên xwe bikin, şoreş ji bo van jinan dikaribû bibe rêyek ji bo peydakirina xwarin û parastinê.¹⁰ Nebûna alternatîfên din ên jiyanê ew neçar dikirin ku li pey artêşan biçin.

Lêbelê, girîng e ku meriv ji bîr neke ku ne hemû jin bi dilxwazî tevlî bûn. Gelek çavkanî destnîşan dikin ku hejmareke berbiçav a jinan dihatin revandin, rastî destdirêjiya cinsî dihatin û bi zorê dibûn Soldaderas.⁵ Ev aliyê tarî û trajîk ê tecrûbeya Soldaderasan, ku tê de ew dibûn qurbaniyên şîdeta mêran a di dema şer de, pir caran di vegotinên romantîzekirî û lehengî yên li ser wan de tê paşguhxistin an jî kêm tê behskirin. Ji bilî van, hin jin ji bo parastina xwe an endamên malbata xwe (mêr, bav, bira) yên ku berê tevlî artêşan bûbûn, beşdar dibûn.⁵ Di serdemeke ku gund û bajarok bêparastin diman û talan û êrîşên ji hêla komên çekdar ên cuda ve zêde bûbûn, çûna bi artêşê re, tevî hemû xetereyên wê, carinan dikaribû wekî vebijêrka herî ewledar an jî tekane ya ji bo jiyanê bihata dîtin. Herwiha, hin jinên pîr, nemaze yên ku mêr, bira an kurên wan ji hêla Artêşa Federal a dîktatoriyê ve hatibûn kuştin, ji bo tolhildanê tevlî hêzên şoreşger dibûn.⁵

Paşxaneya civakî-aborî ya piraniya Soldaderasan jî taybetmendiyeke girîng e. Ew bi piranî jinên mestiza (bi eslê xwe tevliheviya Ewropî û xwecihî) an jî jinên xwecihî (indîjen) bûn, û ji çînên civakî yên jêrîn û gundî dihatin.⁴ Ev yek tê wê wateyê ku ew ne tenê di bin zexta normên zayendî de bûn, lê herwiha di bin zexta cudakariya çînî û carinan jî etnîkî de bûn. Tevî vê yekê, di nav Soldaderasan de cihêrengî hebû; mînak, hin mamoste jî hebûn ku polên xwe terikandin da ku tevlî leşkeran bibin an piştgiriyê bidin wan.⁴ Ev nîşan dide ku tevlîbûn ne tenê ji ber neçarî û feqîriyê bû, lê ji bo hin kesan bijarteyeke îdeolojîk û bi zanebûn bû.

Dema ku em li ser Soldaderasan diaxivin, divê em ji bîr nekin ku ew komeke yekreng nebûn. Sedemên tevlîbûna wan, rolên ku wan lîstin, û tecrûbeyên wan li gorî paşxaneya wan a çînî, etnîkî, herêmî, û herwiha li gorî artêşa ku ew pê re bûn, pir diguherî. Mînakek, tecrûbeya jineke ku bi zorê hatiye revandin û wek Soldadera hatiye girtin, bi tevahî ji tecrûbeya jineke mamoste ya ku ji ber baweriya xwe ya bi armancên şoreşê bi dilxwazî tevlî bûye, cuda ye. Ev cihêrengî di motîvasyon û paşxaneyê de tê wê wateyê ku her gengeşîkirinek li ser Soldaderasan divê vê heterojenbûnê li ber çavan bigire û ji gelemperîkirinên hêsan dûr bikeve.

Ji bo hin jinan, şoreşê derfetên nû yên ji bo derketina ji rolên kevneşopî yên zayendî û bidestxistina astekê ji ajans û xweseriyê pêşkêş kir.¹² Hebûna di qada giştî de, beşdarbûna di bûyerên dîrokî de, û carinan jî hilgirtina çekan, ji bo wan tecrûbeyên nû û potansiyel hêzdar bûn. Lêbelê, ji bo gelekên din, û dibe ku ji bo piraniyê, şoreş serdemeke tijî metirsî, şîdet, îstîsmar û travmayê bû, nemaze ji bo yên ku bi zorê tevlî kirin an jî yên ku di şert û mercên herî dijwar de neçar man bijîn.¹⁰ Ev dualîtiya di tecrûbeya jinan de – şoreş hem wekî derfet û hem jî wekî metirsî – ji bo têgihiştineke kûr a rola Soldaderasan û bandora şoreşê li ser jinan bi giştî, xaleke krîtîk e. Nirxandina bandora şoreşê li ser jinan divê hem aliyên potansiyel ên erênî (derfetên nû, şikandina qalibên kevn) hem jî aliyên neyînî yên berbiçav (zêdebûna metirsiyan, şîdeta zayendî, îstîsmar) li ber çavan bigire.

Beş II: Rolên Pirrengî yên Soldaderasan

Soldaderasan di Şoreşa Meksîkî de ne tenê wekî “şopdarên kampê” yên pasîf bûn; wan di nav artêşên cihêreng de gelek rolên girîng û pirrengî lîstin. Ev rol ji şervaniya rasterast bigire heta piştgiriya lojîstîkî ya bingehîn, xebatên tenduristiyê, sîxurî û qaçaxçîtiyê dirêj dibûn.

Hejmareke jinan, ku carinan wekî Coronelas (kolonelên jin) dihatin nasîn, rasterast di şeran de wekî şervan beşdar bûn, çek hilgirtin û li kêleka mêran şer kirin.⁴ Hinek ji van jinan bi wêrekî û jêhatîbûna xwe ya leşkerî navdar bûn û heta gihîştin pileya efseriyê, tevî ku ev yek kêm caran diqewimî.⁵ Ji bo ku karibin di nav artêşên ku bi piranî ji mêran pêk dihatin de şer bikin, hin jin neçar man ku nasnameya xwe ya jin veşêrin. Wan xwe wekî mêran nîşan didan, navên mêranî bikar dianîn, kincên mêran li xwe dikirin û sîngên xwe bi tundî girêdidan da ku neyên naskirin.⁵ Mînaka herî berbiçav a vê yekê Amelio Robles Ávila ye, ku wekî Amelia Robles Ávila ji dayik bûbû lê tevahiya jiyana xwe ya mezinan wekî mêr derbas kir, di artêşa Zapatîst de gihîşt pileya kolonel, û piştî şoreşê jî wekî veteranekî mêr ê şoreşê hate naskirin û rêz lê hate girtin.⁵ Petra Herrera mînakeke din a navdar e; ew di destpêkê de di bin navê “Pedro Herrera” de di nav hêzên Pancho Villa de şer kir û bi wêrekiya xwe navdar bû. Piştî ku nasnameya wê ya jin eşkere bû û Villa rê neda wê ku bibe general, wê yekîneyeke jinan a serbixwe ava kir.⁵ Van rolên şervaniyê wêneyê kevneşopî yê jinê wekî kesayetek pasîf û bi qada navmalî ve girêdayî, bi tundî dişkandin û potansiyela jinan a ji bo beşdariya rasterast di şer de nîşan didan.

Lêbelê, rola herî berbelav û ji bo berdewamiya artêşan herî bingehîn, piştgiriya lojîstîkî bû ku ji hêla Soldaderasan ve dihat peydakirin. Wan xwarin ji bo leşkeran çêdikir, cil û bergên wan dişûştin, kampên leşkerî saz dikirin, li zarok û birîndaran dinihêrîn, û pêdiviyên rojane yên leşkeran peyda dikirin.⁴ Ew bi gelemperî beriya ku yekîneyên leşkerî bigihîjin cihekî, diçûn wir da ku kampê amade bikin û xwarinê çêkin.⁵ Wêneyên ji serdema şoreşê bi awayekî zelal nîşan didin ku jin bi komî van karên ku dişibin karên komandoyeke leşkerî, pêk tînin.⁴ Bêyî vê piştgiriya lojîstîkî ya domdar, artêşên şoreşê, ku piraniya wan xwedî sîstemeke fermî ya peydakirin û lênihêrîna leşkeran nebûn, nedikarîn ji bo demek dirêj li ser piyan bimînin û şerê xwe bidomînin.⁵

Xebatên tenduristiyê û hemşîretî jî di nav karên sereke yên Soldaderasan de bûn. Wan birîndarên şer derman dikirin û li nexweşan dinihêrîn. Di şert û mercên dijwar ên şer de, ku lênihêrîna bijîjkî ya profesyonel û birêkûpêk pir kêm bû an jî qet tune bû, ev rola Soldaderasan ji bo jiyana gelek leşkeran krîtîk bû.⁴ Ew pir caran yekane hêviya jiyanê bûn ji bo leşkerên ku bi giranî birîndar dibûn. Mînaka Elena Arizmendi Mejia, jineke ji çîna elît a Meksîkî ku bi Francisco Madero re têkiliyên wê hebûn, balkêş e. Dema ku Rêxistina Xaça Sor red kir ku leşkerên şoreşger derman bike, Arizmendi Mejia rêxistina “Cruz Blanca Neutral” (Xaça Spî ya Bêalî) ava kir da ku alîkariya bijîjkî bigihîne hemû aliyan.⁵ Ev mînak nîşan dide ku jinên ji paşxaneyên civakî yên cuda jî di vî warî de rol lîstine û hewl dane ku valahiyên di sîstema tenduristiyê ya serdemê de dagirin.

Ji bilî van rolên “kevneşopîtir”, Soldaderasan di karên îstixbaratî û ragihandinê de jî beşdar bûn. Hin jin wekî sîxur kar dikirin; ew dikaribûn bi hêsanî, bi tevlîbûna nav şopdarên kampê yên artêşên dijmin, agahiyên girîng li ser hêz, plan û tevgerên wan kom bikin û ji bo generalên xwe bişînin.⁵ Herwiha, ew wekî peyamnêr di navbera generalên heman artêşê de agahiyên stratejîk û fermanên leşkerî radigihandin.⁵ Ev kar ji ber pêbaweriya bi wan an jî, wekî ku hin çavkanî destnîşan dikin, ji ber ku mêran ev kar wekî roleke “jinanetir” ji bo leşkerekî didîtin, ji wan re dihat dayîn.⁵

Qaçaxçîtî, nemaze ya çek û cebilxaneyê, roleke din a girîng bû ku ji hêla Soldaderasan ve dihat lîstin. Ew bi awayekî serkeftî cebilxane, derman û pêdiviyên din ên leşkerî, bi taybetî ji Dewletên Yekbûyî derbasî Meksîkayê dikirin.⁵ Yek ji sedemên serkeftina wan di vî karî de ew bû ku cerdevanên sînorê Amerîkî û karbidestên din bi gelemperî guman nedikirin ku ev jin, ku wekî “bêzerar” û dûrî karên şer dihatin dîtin, bi karên wiha re mijûl bin. Wan cebilxane û tiştên din ên qaçax di bin kincên xwe yên fireh û şalên xwe de vedişartin û bi vî rengî piştgiriyeke jiyanî didan hêzên şoreşger.⁵

Di dawiyê de, divê rola Soldaderasan di parastina sembolên şoreşê de jî bê destnîşankirin. Mînaka herî baş a vê yekê María Arias Bernal e. Piştî ku Francisco I. Madero, serokê yekem ê şoreşger ê Meksîkayê, di sala 1913an de bi darbeyeke dij-şoreşger hate kuştin, gora wî li Meksîko City rastî êrîş û vandalîzma alîgirên rejîma nû ya Victoriano Huerta hat. María Arias Bernal, tevî hemû xetereyan, bi wêrekî li ber gora Madero sekinî û ew parast. Ev kiryara wê ya wêrek ji hêla General Álvaro Obregón, yek ji serokên Artêşa Konstitutsiyonalîst, ve hate pejirandin û ew bi eşkereyî hate pesinandin.⁵ Ev nîşan dide ku jinan ne tenê di qada leşkerî ya pratîkî de, lê herwiha di parastina wate û sembolên îdeolojîk ên şoreşê de jî rol lîstine.

Girîng e ku meriv têkiliya di navbera rolên ku wekî “kevneşopî” an “berfirehkirina karên navmalî” dihatin dîtin (wekî xwarinçêkirin, cilşûştin, hemşîretî) û rolên din ên ku wekî “ne-kevneşopî” ji bo jinan dihatin hesibandin (wekî şervanî, sîxurî, qaçaxçîtî) bibîne. Hebûna domdar a Soldaderasan di qada şer de, ku di destpêkê de bi piranî ji bo pêkanîna karên lojîstîkî bû, bi xwe re derfet û carinan jî neçarî ji bo tevlîbûna rasterast di şer an karên din ên leşkerî de vedikir. Dema ku hewcedarî çêdibû, wekî mirina leşkerên mêr an kêmbûna şervanan, jinên ku jixwe li wir bûn û bi şert û mercên şer re adapte bûbûn, dikaribûn çek hilgirin û cihê vala dagirin.⁸ Jêhatîbûnên ku wan di rolên piştgiriyê de bi dest xistibûn, wekî nasîna eraziyê, avakirina têkiliyan bi leşkeran re, û jêhatîbûna ji bo jiyana di şert û mercên dijwar de, dikaribû di karên sîxurî, ragihandin an jî qaçaxçîtiyê de jî ji bo wan avantajekê biafirîne. Ji ber vê yekê, sînorên di navbera van rolên cihêreng de ne ewqas zelal û hişk bûn; ew bi hev ve girêdayî bûn û bi piranî ji hewcedarî û dinamîkên şerê domdar derdiketin.

Her çend gelek jin bi zorê tevlî artêşan bûn an jî ji ber neçariyê û kêmbûna vebijarkên din li wir bûn, ev nayê wê wateyê ku Soldaderasan di nav van sînoran de tu ajans û berxwedan nîşan nedan. Berevajî vê, gelek mînak hene ku nîşan didin ku jinan hewl dane ku di çarçoveya derfetên xwe de kontrolê li ser jiyana xwe bigirin û li dijî normên ku li ser wan dihatin ferzkirin derkevin. Avakirina yekîneyên jinan ên serbixwe, wekî mînaka yekîneya Petra Herrera piştî veqetîna wê ji Villa, îfadeyeke xurt a vê ajansê ye.⁵ Herwiha, israra hin jinan li ser pejirandin û jiyana bi nasnameyeke mêranî, wekî di doza Amelio Robles Ávila de, ku ne tenê di dema şer de lê tevahiya jiyana xwe wekî mêr derbas kir û ji bo vê yekê têkoşiya ku bi fermî were naskirin, mînakeke din a berbiçav a ajans û şikandina qalibên zayendî ye.⁵ Ji ber vê yekê, divê Soldaderas ne tenê wekî qurbaniyên pasîf ên şert û mercan, lê herwiha wekî aktorên ku, tevî hemû zehmetî û sînordarkirinan, hewl dane ku qedera xwe diyar bikin û di nav tevgera şoreşgerî de cihê xwe bibînin, bêne dîtin.

Beş III: Îstatîstîk û Jimarên Derbarê Soldaderasan

Her çend bidestxistina hejmarên teqez û daneyên îstatîstîkî yên hûrgilî li ser Soldaderasan zehmet be jî, hin agahiyên texmînî û nîşaneyên giştî hene ku dikarin alîkariya me bikin da ku em mezinahî û belavbûna tevlîbûna wan baştir têbigihîjin. Kêmbûna daneyên fermî bi xwe jî beşek ji çîroka marjînalîzekirina wan e.

Hejmareke teqez ji bo Soldaderasan tune ye, lê tê texmînkirin ku bi deh hezaran jin bi awayekî an yekî din wekî Soldaderas beşdarî Şoreşa Meksîkî bûne. Li gorî çavkaniyan, hejmara herî mezin a Soldaderasan li Bakurê Meksîkayê bû. Li vê herêmê, hem Artêşa Federal (heta hilweşîna wê di sala 1914an de) hem jî artêşên şoreşger ên wekî ya Pancho Villa, ji ber dûr û dirêjiya operasyonên xwe û nebûna sîstemeke lojîstîkî ya navendî, bi awayekî berbiçav hewcedarî bi piştgiriya lojîstîkî ya Soldaderasan hebû ji bo peydakirina xwarinê, çêkirina wê, lênihêrîna birîndaran û domandina hevgirtina civakî di nav leşkeran de.⁵

Di nav Artêşa Federal de, hejmareke mezin ji şopdarên kampê hebûn, ku pir caran tevahiya malbatên leşkeran (jin û zarok) di nav xwe de dihewandin. Ev yek ne tenê ji ber pêwîstiya bi piştgiriya lojîstîkî bû, lê herwiha ji ber ku Artêşa Federal bi zorê leşker kom dikir (leva), û rêjeya reviyana leşkeran pir bilind bû. Destûrdana ku malbat bi hev re bimînin, rê li ber kêmkirina vê rêjeya reviyanê digirt.⁵ Mînakeke konkret a vê yekê, dema ku artêşa General Salvador Mercado piştî têkçûna ji hêla hêzên Pancho Villa ve di sala 1914an de derbasî sînorê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bû, nêzîkî 1,256 jin û 554 zarok li Fort Bliss, Texas, ligel 3,357 efser û leşkerên mêr hatin girtin û qeydkirin.⁵ Ev dane rêjeyeke girîng a jinan di nav yekîneyeke mezin a Artêşa Federal de nîşan dide (nêzîkî 27% ji tevahiya koma mezinan jin bûn).

Berevajî Artêşa Federal, hêzên şoreşger ên destpêkê yên di bin serokatiya Francisco Madero de (1910-1911) kêm şopdarên kampê bi xwe re dibirin. Ev yek bi piranî ji ber wê yekê bû ku şervanên Maderîst bi gelemperî siwarî bûn û li herêmên xwe yên nêzîk şer dikirin, ji ber vê yekê hewcedariya wan bi sîstemeke lojîstîkî ya berfireh a ku ji hêla jinan ve were birêvebirin, kêm bû.⁵

Di Artêşa Zapatîst de, ku li başûrê Meksîkayê, nemaze li eyaleta Morelos, di bin serokatiya Emiliano Zapata de şer dikir, rewş hinekî cuda bû. Bi giştî, hewcedarî bi şopdarên kampê yên zêde nebû ji ber ku şervanên Zapatîst bi piranî gundî (campesinos) bûn û di nav gundên xwe de an jî li nêzîkî wan şer dikirin. Herêma Morelos ji hêla çandiniyê ve dewlemend bû, û gundiyên herêmê bi gelemperî alîkariya leşkerên Zapatîst dikirin û xwarin didan wan.⁵ Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku Soldaderas bi tevahî di nav Zapatîstan de tune bûn. Dema ku yekîneyên Zapatîst dûrî herêmên xwe yên bingehîn operasyon dikirin û şopdarên kampê bi wan re nebûn, raporên li ser destdirêjiya li ser jinên gundên ku ew di nav re derbas dibûn, dihatin tomar kirin, ku ev yek jî girîngiya hebûna jinên ku bi artêşê re digerin ji bo rêgirtina li hin ji van kiryaran (her çend ne bi tevahî) nîşan dide.⁵

Piştî hilweşandina Madero di sala 1913an de û derketina Artêşa Konstitutsiyonalîst û hêzên din ên şoreşger ên mezin li bakur, wekî División del Norte ya Pancho Villa, rewş guherî. Van artêşan bi piranî trênan ji bo veguhestin û tevgerê bikar dianîn. Bikaranîna trênan rê da ku hejmareke zêdetir jin û zarok bi leşkeran re bigerin, ji ber ku veguhestin hêsantir bû. Hebûna malbatan bi leşkeran re moral û girêdana wan bi artêşê re xurt dikir.⁵ División del Norte ya Villa, ku li herêmeke bi tora rêhesinî ya berfirehtir tevdigeriya, bi taybetî bi hebûna hejmareke mezin a Soldaderasan dihat nasîn.⁵ Jin û zarok li ser banê vagonên trênê û heta li ser beşên pêşîn ên lokomotîfan (cow-catchers) jî rêwîtî dikirin.

Ji bo ku em wêneyekî zelaltir li ser belavbûna texmînî ya Soldaderasan di artêşên sereke de bibînin, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 1: Belavbûna Texmînî ya Soldaderasan di Artêşên Sereke yên Şoreşa Meksîkî de

Artêş/Serok	Herêma Çalakiyê	Hejmara Texmînî/Rêjeya Soldaderasan	Taybetmendiyên Hebûna Soldaderasan	Çavkanî
Artêşa Federal (berî 1914)	Giştî	Bilind (mînak, 1256 jin bi artêşa Mercado re)	Pêwîstiya bi piştgiriya lojîstîkî, kêmkirina reviyanan bi rêya hiştina malbatan bi hev re.	5
Hêzên Madero (1910-1911)	Bakur	Kêm	Şervanên siwarî yên herêmî, kêm hewcedarî.	5
Artêşa Zapatîst (Zapata)	Başûr (Morelos)	Kêm (bi giştî)	Piştgiriya ji gundên herêmî; dema dûrî malê bûn û bê Soldaderas bûn, pirsgirêkên destdirêjiyê hebûn.	5
Artêşa Konstitutsiyonalîst/Villa (División del Norte)	Bakur	Bilind	Bikaranîna trênan rê li ber tevlîbûna zêdetir vekir; piştî têkçûna Villa di 1915an de û vegera wî bo şerê gerîla, hejmar kêm bû.	5

Ev tablo bi awayekî dîtbarî nîşan dide ku hebûna Soldaderasan ne yekreng bû û bi faktorên wekî stratejiya leşkerî, erdnîgarî, teknolojiya veguhestinê (mîna trênan), û pêkhateya artêşan ve girêdayî bû. Ew alîkariya xwendevan dike ku cudahiyên di navbera komên şoreşger ên cuda de û sedemên van cudahiyan têbigihîje. Mînak, faktora “pêwîstî”, wekî nebûna komîsyoneke fermî ya peydakirinê di piraniya artêşan de, û faktora “derfet”, wekî bikaranîna trênan ji bo veguhestina hêsantir, rasterast bandor li ser hejmar û rola Soldaderasan kiriye.

Şoreşa Meksîkî bû sedema mirina hejmareke pir mezin ji mirovan; texmînên herî kêm behsa 1 mîlyon qurbanî dikin, lê hin texmîn digihîjin 1.7 heta 2.7 mîlyon kesan.¹ Piraniya van qurbaniyan sivîl bûn.³ Tevî ku hejmarên teqez ji bo windahiyên di nav Soldaderasan de tune ne, ew bêguman beşek ji van windahiyan bûn, hem wekî şervanên ku di şeran de jiyana xwe ji dest didan, hem jî wekî şopdarên kampê yên ku rastî êrîş, nexweşî û birçîbûnê dihatin. Soldaderas bi taybetî di xetereyê de bûn ji ber ku ew dikaribûn ji hêla artêşên dijmin ve werin kuştin an jî rastî destdirêjî û şîdeta cinsî werin, carinan wekî stratejiyek ji bo têkbirina moral û kapasîteya lojîstîkî ya artêşên dijmin.¹⁵ Mînaka kuştina 90 Soldaderayên Carrancîst û zarokekî du salî ji hêla Pancho Villa ve, ku di hin çavkaniyan de tê ragihandin, trajediya ku van jinan dikaribû pê re rû bi rû bimînin, nîşan dide.⁵

Nêzîkî nîvê sala 1915an, kêmbûneke berbiçav di hejmara jinên ku li qada şer dixebitîn de hate dîtin.¹³ Yek ji sedemên sereke yên vê kêmbûnê guhertinên di stratejiyên leşkerî û şert û mercên şer de bûn. Mînak, piştî têkçûnên mezin ên Pancho Villa li hember hêzên Obregón di sala 1915an de, Villa neçar ma ku vegere şerê gerîla yê bi hespan. Di vê qonaxê de, wî destûr neda şopdarên jin ên kampê ku bi hêzên wî re bin, ji ber ku şerê gerîla hewcedarî bi lez û bez û kêmtir bar e, û herwiha peydakirina xwarinê ji bo hejmareke mezin ji mirovan dijwartir bûbû.⁵ Kêmbûna çavkaniyan, nemaze xwarinê, bû sedem ku artêş nikaribin Soldaderasan têr bikin.¹⁵ Sedemeke din jî ew bû ku Soldaderas, bi taybetî yên ku zarokên wan bi wan re bûn an jî yên ku ne bi qasî leşkerên mêr ji hêla fîzîkî ve bilez bûn, nikaribûn bi tevgera bilez a tabûrên leşkerî re biguncin, nemaze di qonaxên paşîn ên şer de ku tevger û manevra girîngiyeke mezin hebû.¹⁵

Kêmbûna daneyên teqez û îstatîstîkên hûrgilî li ser hejmara Soldaderasan, rêjeya beşdariya wan di artêşên cihêreng de, û hejmara windahiyên wan, bi xwe nîşaneke girîng a marjînalîzekirina wan e di tomarên fermî û vegotinên dîrokî de. Ev “valahiyên îstatîstîkî” ne tesadufî ne. Ew encama rasterast a nebûna naskirina fermî ya Soldaderasan wekî beşek ji artêşê, statuya wan a nefermî, û nebûna meaş an tezmînatekê ji bo piraniya wan e.⁵ Tomarên leşkerî bi gelemperî li ser personelên fermî û yên bi meaş disekinin, û ji ber ku Soldaderas bi piranî di vê kategoriyê de nebûn, ew bi hêsanî ji tomaran hatine derxistin. Ji ber vê yekê, kêmbûna daneyan ne tenê kêmasiyeke lêkolînê ye, lê belê şahidiya statuya wan a marjînal di nav avahiyên leşkerî û civakî yên serdemê de ye.

Herwiha, guhertinên di stratejiya leşkerî de, wekî derbasbûna ji şerê bi piştgiriya trênan ber bi şerê gerîla yê bi hespan ve, rasterast bandor li ser “pêwîstî” û “kêrhatîbûna” Soldaderasan ji perspektîfa serokên leşkerî kir. Dema ku trên dihatin bikaranîn, veguhestina malbat û pêdiviyan hêsantir bû û hebûna Soldaderasan ji bo moralê baş dihat dîtin.⁵ Lê dema ku şer vegeriya taktîkên gerîla yên ku hewcedarî bi lez û bez û kêmtir bar e, Soldaderas wekî “barekî zêde” hatin dîtin.⁵ Ev nîşan dide ku tevlîbûna wan û hebûna wan di nav artêşan de çiqas bi şert û mercên leşkerî yên guherbar û biryarên serokên leşkerî ve girêdayî bû, ne ku bi naskirina mafên wan an jî qîmetdayîna tevkariyên wan ên bingehîn. Biryarên li ser hebûna an nebûna wan bi piranî li ser bingeha hewcedariyên stratejîk û lojîstîkî dihatin girtin, ne li ser bingeha prensîbên wekheviyê an jî naskirina rola jinan.

Beş IV: Soldaderas di Dîroknivîsî û Bîra Çandî de

Cihê Soldaderasan di dîroknivîsî û bîra çandî ya Meksîkî de mijareke tevlihev e, ku tê de paşguhxistin, marjînalîzekirin, stereotipkirin û hewldanên ji bo vejandinê bi hev re cih digirin. Tevî tevkariyên wan ên bingehîn ji bo serkeftin û domandina Şoreşa Meksîkî, ew bi gelemperî ji vegotinên dîrokî yên fermî hatine derxistin an jî rola wan hatiye biçûkxistin û bi awayekî marjînal hatiye pêşkêşkirin.⁸ Dîroknivîsiya serdest, ku bi giranî ji hêla mêran ve û ji perspektîfa mêran ve hatiye nivîsandin, bi awayekî berbiçav li ser rol û kiryarên mêran sekinî ye, û jin, heke behsa wan hatibe kirin jî, bi piranî wekî kesayetiyên duyemîn an jî pêvekan hatine nîşandan.

Akademîsyen Jocelyn Olcott destnîşan dike ku Soldaderas piştî şoreşê ji bo bidestxistina naskirinê hem ji aliyê mêran ve hem jî ji aliyê jinên din, bi taybetî femînîstên ji çînên navîn û jorîn, re bi zehmetiyan re rû bi rû man. Ji aliyekî ve, ew ji hêla tevgera femînîst a Meksîkî ya serdemê ve wekî pir kevneşopî, girêdayî mêran, û “astengiyek li ser rêya pêşketina jinan” dihatin dîtin. Ji aliyê din ve, mêrên desthilatdar û dîroknivîsên serdest tevkariyên wan paşguh kirin an jî înkar kirin da ku wêneya kevneşopî ya mêraniyê biparêzin û rê li ber dayîna mafên zagonî û siyasî yên berfirehtir ji jinan re bigirin.¹¹ Bi vî rengî, tecrûbeyên Soldaderasan ji hêla her du aliyan ve di nîqaşên li ser mafên jinan û rola wan di civakê de hatin “çekdarkirin” û ji bo armancên cuda hatin bikaranîn.

Li şûna naskirina rastîn a rolên wan ên pirrengî, Soldaderas bi gelemperî di bin siya wêneyên stereotipîk û romantîzekirî de mane. Fîgura herî naskirî ya ku bi Soldaderasan re tê girêdan “Adelita” ye. Adelita, ku ji straneke gelêrî ya navdar (corrido) derketiye, bûye sembola Soldaderayê. Lêbelê, ev wêneyekî pir caran seksualîzekirî, romantîzekirî û ji rastiya piraniya Soldaderasan, ku jinên feqîr, xwecihî an mestîza bûn û di şert û mercên pir dijwar de dijiyan, dûr e.⁴ Stranên gelêrî yên wekî “La Adelita” û yên din, ku bi piranî ji hêla mêran ve hatine nivîsandin û gotin, wêneyekî jinê wekî objeya xwesteka cinsî, evîndara dilsoz a leşkerê wêrek, an jî carinan wekî kesayetek trajîk a ku ji ber evînê êşê dikişîne, nîşan didin.⁹ Van stranan, ku di bîra çandî ya Meksîkî de cihekî girîng digirin, perspektîfa mêranî pêş xistine û tecrûbeya jinan bi piranî di çarçoveya têkiliyên wan bi mêran re pênase kirine.¹¹

Lêkolînerên wekî Alicia Arrizón û Delia Fernandez analîz kirine ka çawa medya (stran, pirtûk, şano, û paşê fîlm) beşdarî vê pêvajoya romantîzekirin û stereotipkirinê bûne. Wan destnîşan kiriye ku “Adelita” hema hema bûye hevwateya Soldaderayê, û di gelek xebatên hunerî de ew wekî jineke bedew, bi çermê spî û taybetmendiyên Ewropî hatiye nîşandan, tevî ku ev yek bi rastiya dîrokî ya piraniya Soldaderasan re nagunce.¹¹ Ev “commodification” ango kirrûbirrakirina fîgura Adelitayê ne tenê tecrûbeya rastîn a Soldaderasan vedişêre, lê herwiha wêneyekî hêsankirî û carinan jî sexte yê rola jinan di şoreşê de pêşkêş dike. Tabea Alexa Linhard jî amaje dike ku Soldaderas pir caran ji ber tevlîbûna xwe dema ku rolên kevneşopî yên jinane yên wekî lênihêrîn û dilsoziyê pêk tînin, têne bibîranîn. Bi vî rengî, ew hem wekî sembolên pêşketina jinan (ji ber ku ew di qada şer de bûn) hem jî wekî parêzvanên strukturên zordar ên zayendî (ji ber ku ew hîn jî di bin kontrola mêran de û di rolên “jinane” de dihatin dîtin) têne şîrovekirin.¹¹

Nêrînên femînîstên Meksîkî yên serdema şoreşê û salên piştî wê li hember Soldaderasan bi gelemperî rexneyî û dûr bûn. Wekî ku berê hate gotin, piraniya van femînîstan ji çînên navîn û jorîn ên civakê dihatin û xwedî perwerdehiyeke baş bûn. Ji ber cudahiya çînî û ya ku wan wekî “exlaqê gumanbar” ê Soldaderasan didîtin, wan bi gelemperî Soldaderasan paşguh kirin, biçûk dîtin, an jî rexne kirin.¹⁰ Wan Soldaderas ne wekî hevalbendên potansiyel di têkoşîna ji bo mafên jinan de, lê wekî komeke jinên bindest û nezan didîtin ku hewcedariya wan bi “reformkirin”, “perwerdekirin” û “alîkariyê” heye.¹⁰ Ew ji ber girêdana Soldaderasan bi leşkeran û ji ber ku ew amade bûn ku di şert û mercên ku ji hêla femînîstan ve wekî “bêexlaqî” dihatin dîtin bijîn, dihatin şermezarkirin.¹⁰ Maria Leland bi awayekî tund destnîşan dike ku cudahiya sereke di navbera Soldaderasan û tevgera femînîst a Meksîkî ya serdemê de ne tenê zayend, lê bi qasî wê, çîn û etnîsîte bû. Femînîstên ji çîna jorîn ên bi eslê xwe Ewropî, Soldaderayên ku bi piranî feqîr, karker û ji etnîsîteyên xwecihî an mestîza bûn, bi çavekî patronî û biçûkxistinê dinirxandin.¹¹ Ev yek bi awayekî zelal nîşan dide ku têkoşîna zayendî çawa dikare bi cudahiyên çînî û etnîkî re têkeve hev û hevgirtina di navbera komên cuda yên jinan de asteng bike.

Lêbelê, di salên dawî de, hewldanên girîng ji bo vejandin û ji nû ve nirxandina çîrokên Soldaderasan derketine holê. Lêkolînên nûjen ên akademîk, projeyên hunerî yên wekî yên Nao Bustamante ⁴, û pirtûkên wekî “Las Soldaderas” a Elena Poniatowska ⁴ hewl didin ku ji wêneyên stereotipîk dûr bikevin û perspektîfeke rexneyîtir û kûrtir li ser rol û tecrûbeyên van jinan pêşkêş bikin. Pirtûka Poniatowska, bi taybetî bi bikaranîna wêneyên dîrokî yên ji arşîva Casasola û bi şîroveyên xwe yên hestiyar, hewl dide ku van jinan “ji toz û jibîrkirina dîrokê rizgar bike” û rêzê li hêz, rûmet û tevkariyên wan bigire.⁷ Van hewldanan ne tenê ji bo rastkirina tomarên dîrokî girîng in, lê herwiha ji bo têgihiştineke berfirehtir û adiltir a Şoreşa Meksîkî û rola jinan di dîrokê de bi giştî, pêwîst in.

Afirandin û populerbûna fîgura “Adelita” ya romantîzekirî û seksualîzekirî dikare wekî mekanîzmayeke çandî ya kontrolê were şîrovekirin. Soldaderas, bi taybetî yên ku çek hildigirtin, serkêşî dikirin, an jî normên zayendî yên serdest bi awayekî radîkal dişkandin (wekî Amelio Robles), dikaribûn wekî tehdîdek ji bo nîzama patrîarkal a civakê bêne dîtin.⁵ Bi veguherandina Soldaderaya rastîn û pirrengî bo fîgura “Adelita” ya ku bi piranî bi bedewî, evîn û dilsoziya ji bo mêrekî leşker tê pênasekirin, aliyên wê yên potansiyel tehdîtkar û xweser hatine bêbandorkirin û ew di çarçoveyeke patrîarkal de ji nû ve hatiye pênasekirin û “nermkirin”.⁴ Bi vî rengî, bîranîna Soldaderasan tê parzûnkirin, aliyên wê yên herî radîkal û dijber têne kêmkirin, û ew ji bo vegotineke neteweyî ya ku hîn jî di bin bandora nirxên kevneşopî yên zayendî de ye, guncawtir tê çêkirin.

Herwiha, nakokiya di navbera femînîstên çîna navîn/jorîn û Soldaderasên çîna jêrîn de bi awayekî eşkere nîşan dide ku çîn çawa dikare ji faktora zayendê bi xwe jî girîngtir be di diyarkirina kê çîrokê vedibêje, kî tê bihîstin, û kî tê paşguhxistin an marjînalîzekirin. Dîroknivîsiya jinan jî, wekî her dîroknivîsiyeke din, ne bêalî ye û dikare cudahiyên çînî û etnîkî yên di navbera jinan de bi xwe nîşan bide.⁴ Yên ku xwedî hêza nivîsandin, weşandin û belavkirina dîrokê bûn (di vê rewşê de, femînîstên xwenda û ji çînên jorîn), perspektîfa xwe ya çînî û nirxên xwe anîn nav vegotinê, û ev yek bû sedema kûrtirbûna marjînalîzekirina Soldaderasan, ku bi piranî bêdeng û bêparastin bûn. Ji ber vê yekê, dema ku em li ser “dîroka jinan” diaxivin, divê em her gav bipirsin “dîroka kîjan jinan?” û hay ji cudahiyên navxweyî, têkiliyên hêzê, û faktorên çînî û etnîkî yên di nav komên jinan de hebin.

Beş V: Mînakên Jinên Şervan di Şoreş û Têkoşînên Din ên Cîhanê de

Ji bo ku em rola Soldaderasan di Şoreşa Meksîkî de baştir têbigihîjin û tecrûbeya wan di çarçoveyeke berfirehtir de bi cih bikin, berawirdkirina wan bi mînakên jinên şervan di şoreş û têkoşînên din ên cîhanê de sûdmend e. Ev berawirdkirin dikare alîkariya me bike ku em xalên hevpar, cudahî, û faktorên ku bandorê li ser rol û naskirina jinan di pevçûnên çekdarî de dikin, destnîşan bikin.

Di Şoreşa Rûsyayê (1917) û Şerê Navxweyî yê ku li pey wê hat de, jin bi awayên cihêreng û berbiçav beşdar bûn. Hin jin wekî terorîstên şoreşger ên ku li dijî rejîma Tsarî têdikoşiyan, rol lîstin. Di dema Şerê Cîhanê yê Yekem û Şerê Navxweyî de, hejmareke jinan tevlî artêşê bûn; hin ji wan di tabûrên jinan ên taybet de, wekî “Tabûra Mirinê ya Jinan” a navdar a Maria Bochkareva, cih girtin, hinên din jî bi awayekî veşartî (bi kincên mêranî) di yekîneyên mêran de şer kirin. Herwiha, jin di nav rêxistina polîsa veşartî ya Bolşevîkan, Çeka, de jî kar kirin.¹⁷ Motîvasyonên van jinan cihêreng bûn: ji baweriya bi îdeolojiya sosyalîst û armanca azadiya jinan bigire, heta hestên welatparêziyê, û carinan jî sedemên kesane yên wekî revîna ji jiyana rojane ya sînordar an jî tolhildanê.¹⁷ Tê texmînkirin ku di sala 1920an de nêzîkî 50,000 heta 70,000 jin tevlî Artêşa Sor bûbûn, ku ev yek nêzîkî 2% ji tevahiya hêza artêşê pêk dianî.¹⁸ Lêbelê, tevî vê beşdariya girîng û soza wekheviyê ya ji hêla Bolşevîkan ve, jin piştî şoreşê jî bi tevahî wekheviyê bi dest nexistin û pir caran rastî pêşdaraziyên zayendî dihatin. Fîgura jina “fedakar” a ku ji bo doza şoreşê xwe qurban dike, li ser fîgura jina wekhev û xweser serdest ma.¹⁷

Di Şerê Navxweyî yê Spanyayê (1936-1939) de, jinên ku wekî milicianas dihatin nasîn, bi taybetî di destpêka şer de, li aliyê Komarparêzan bi awayekî berbiçav û bi coş beşdarî şerê li dijî Faşîstên Franco bûn.¹⁹ Wêneyê miliciana ya wêrek û çekdar di propagandaya Komarparêzan de roleke girîng lîst û bû sembola berxwedana jinan. Lêbelê, ev tevlîbûna rasterast di şer de zêde nedomiya. Piştî çend mehan, ji ber zextên civakî û biryarên siyasî, jin ji eniyên şer hatin vekişandin û bi piranî di rolên piştgiriyê de li paş eniyê xebitîn. Wan di hilberîna pîşesazî û çandiniyê de, di karên tenduristiyê de, û di rêxistinên siyasî û sendîkayan de rolên girîng lîstin.¹⁹ Tevî ku şerê navxweyî normên zayendî yên kevneşopî li aliyê Komarparêzan hejand û derfetên nû ji bo jinan vekir, ew nekarî guhertineke mayînde û kûr di warê wekheviya kar û rola jinan di civakê de biafirîne. Piştî şer û serkeftina Franco, destkeftiyên jinan bi tevahî hatin paşvexistin.²⁰

Mînakeke pir cuda û balkêş, tevlîbûna jinên Kurd di têkoşînên çekdarî de ye. Jinên Kurd xwedî dîrokeke dirêj a beşdariya di serhildan û berxwedanan de ne. Ev tevlîbûn bi taybetî di nav Tevgera Rizgariya Kurdistanê (PKK) de ji salên 1980î û vir ve bi awayekî sîstematîk û berbiçav zêde bûye. Di salên dawî de, bi taybetî bi avabûna Yekîneyên Parastina Jin (YPJ) li Rojavayê Kurdistanê (Sûriya) di sala 2013an de, rola jinên Kurd wekî şervanên xweser û rêxistinkirî gihîştiye asteke nû.²¹ YPJ, ku yekîneyeke bi tevahî ji jinan pêk tê û beşek ji Hêzên Sûriya Demokratîk (HSD) e, di şerê li dijî DAIŞê de roleke navendî lîst û bala cîhanê kişand ser xwe. Di sala 2017an de, tê texmînkirin ku nêzîkî 24,000 endamên YPJê hebûn.²¹ Tişta ku tecrûbeya jinên Kurd ji gelek mînakên din cuda dike, hebûna îdeolojiyeke xurt a li ser azadiya jinê ye. Îdeolojiya “Jineolojî”, ku ji hêla Rêberê PKKê Abdullah Öcalan ve hatiye pêşxistin û girîngiyeke navendî dide azadiya jinê wekî bingeha azadiya tevahiya civakê, roleke sereke di YPJ û tevgera jinên Kurd a giştî de dilîze.²¹ Ji ber vê yekê, jinên Kurd ne tenê wekî şervanên ku ji ber hewcedariyên demkî tevlî şer bûne, lê herwiha wekî aktorên siyasî û civakî yên ku ji bo wekheviya zayendî, guhertina normên patrîarkal, û avakirina civakeke alternatîf têdikoşin, têne dîtin. Ev yek ji wan mînakan e ku tê de tevlîbûna jinan di şer de bi projeyeke siyasî ya demdirêj a ji bo azadiya jinê ve girêdayî ye.

Di Şerê Rizgariya Cezayîrê (1954-1962) de, jinên Cezayîrî, ku wekî moudjahidates (micahidên jin) têne nasîn, li dijî kolonyalîzma Fransî rolên pirrengî û girîng lîstin. Ew wekî sîxur, hemşîre, peydakirina fonan ji bo têkoşînê, û herwiha wekî şervanên çekdar beşdar bûn.²³ Tê texmînkirin ku nêzîkî 10,949 jin bi awayekî aktîf beşdarî têkoşînê bûne. Piraniya van jinan (nêzîkî 80%) ji herêmên gundewarî bûn û bi piranî piştgiriya lojîstîkî didan şervanên mêr, wekî peydakirina xwarin, stargeh û agahiyan.²³ Jinên bajarî yên xwenda, bi taybetî di dema Şerê Cezayîrê (bajar) de, di operasyonên bajarî de, wekî çêkirin û veguhestina bombeyan û karên sîxuriyê, rolên krîtîk lîstin.²³ Tevî vê beşdariya girîng û fedakariyên mezin, piştî bidestxistina serxwebûnê, hêviyên civakê ji van jinan zêde neguherîn û ew pir caran di vegera nav jiyana sivîl de û di bidestxistina mafên xwe yên tam de bi zehmetiyan re rû bi rû man. Rolên wan ên di şer de bi gelemperî wekî “karê jinan” an jî “berfirehkirina rolên kevneşopî” hatin dîtin, û tevkariyên wan ên siyasî û leşkerî bi têra xwe nehatin naskirin.²⁴

Di Berxwedana Viyetnamê de (bi taybetî di dema Şerê Viyetnamê yê li dijî DYE), jinên Viyetnamî jî rolên pir girîng û cihêreng lîstin. Ew ne tenê di rolên piştgiriyê de yên wekî xebata di hilberîna çandinî û pîşesaziyê de ji bo peydakirina pêdiviyên artêşê û gel, lê herwiha rasterast di şer de wekî gerîla û endamên mîlîsên xweparastinê jî beşdar bûn.²⁵ Partiya Komunîst a Viyetnamê û serokê wê Ho Chi Minh bi awayekî aktîf jin teşwîq kirin ku beşdarî têkoşînê bibin û soza wekheviya zayendî dan wan.²⁵ Tevgera navdar a “Sê Berpirsiyarî” (Ba đảm đang), ku ji jinan dihat xwestin ku di hilberînê de cihê mêran bigirin, karûbarên malbatê birêve bibin, û dema pêwîst be şer bikin, bi mîlyonan jin seferber kir.²⁶ Jinên şervan ên Viyetnamî, ku carinan wekî “şervanên por dirêj” dihatin nasîn, normên zayendî yên kevneşopî yên Konfuçyusî, ku jinê di pozîsyoneke bindest de didît, şikandin.²⁶ Piştî şer, hejmareke mezin ji jinan ji ber tevkariyên xwe yên lehengî hatin xelatkirin û bi fermî hatin naskirin.²⁵ Lêbelê, hin lêkolîn destnîşan dikin ku tevî vê naskirina fermî, jin hîn jî di nav artêşê û civaka Viyetnamî ya piştî şer de bi hin pêşdarazî û newekheviyan re rû bi rû diman.²⁷

Ji bo berawirdkirineke sîstematîk, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 2: Berawirdkirina Rol û Naskirina Jinên Şervan di Tevgerên Hilbijartî yên Cîhanê de

Tevger/Şer	Serdem	Rolên Sereke yên Jinan	Asta Tevlîbûna di Şerê Rasterast de	Naskirina Fermî/Nefermî piştî Şer	Îdeolojiya Zayendî ya Tevgerê (eger hebe)	Çavkanî
Soldaderas (Şoreşa Meksîkî)	1910-1920	Lojîstîk, hemşîretî, sîxurî, qaçaxçîtî, şervanî (Coronelas)	Navîn (ji bo hinekan bilind)	Kêm (bi piranî marjînalîzekirin, romantîzekirin)	Tune/Kêm	4
Jinên Şoreşa Rûsyayê	1917-1922	Şervan (tabûrên jinan), Çekîst, piştgiriya siyasî	Bilind (ji bo hinekan)	Tevlihev (naskirin, lê paşê marjînalîzekirin)	Marksîst (bi teorî wekhevî)	17
Milicianas (Ş.N. Spanyayê)	1936-1939	Şervan (destpêkê), hilberîn, siyasî, tenduristî	Destpêkê bilind, paşê kêm	Kêm (ji bo rola şervaniyê)	Komarparêz/Çep (bi teorî wekhevî)	19
Moudjahidates (Şerê Cezayîrê)	1954-1962	Lojîstîk (gundî), sîxurî, şervanî (bajarî), hemşîretî	Navîn	Naskirina wekî leheng, lê di pratîkê de zehmetî	Neteweperestî (rola jinê di bin serxwebûnê de)	23
Jinên Berxwedana Viyetnamê	~1955-1975	Gerîla, mîlîs, hilberîn, lojîstîk	Bilind	Bilind (fermanên fermî, xelat)	Komunîst (wekheviya zayendî wekî armanc)	25
Jinên Şervan ên Kurd (PKK/YPJ)	1980-îro	Şervan, serkirdeyên siyasî û leşkerî, avakirina civakê	Pir Bilind	Bilind (di nav tevgerê de), kêm (navneteweyî)	Jineolojî (azadiya jinê navendî ye)	21

Ev tablo rê dide xwendevanan ku bi awayekî sîstematîk tecrûbeyên jinan di pevçûnên cuda de berawird bikin. Ew nîşan dide ka çawa çarçoveyên îdeolojîk ên cuda (mînak, Jineolojî li hember nebûna îdeolojiyeke zayendî ya eşkere ji bo Soldaderasan) bandor li ser rol û naskirina jinan kiriye. Herwiha, ew xalên hevpar ên wekî girîngiya rolên lojîstîkî û meyla giştî ya marjînalîzekirina jinan piştî pevçûnan ronî dike.

Xalên hevpar ên di nav van mînakan de ev in: Jin di piraniya pevçûnan de rolên lojîstîkî yên bingehîn û jêneveger lîstine. Tevlîbûna wan di şerê rasterast de pir caran bi hewcedariyên demkî yên şer û kêmbûna şervanên mêr ve girêdayî bûye. Piştî ku pevçûn bi dawî dibin, tevkariyên jinan pir caran tên paşguhxistin, biçûkxistin, an jî ew ji bo vegera li rolên kevneşopî yên zayendî tên zextkirin. Motîvasyonên wekî welatparêzî, baweriya bi îdeolojiyekê, û parastina malbat û civakê di nav jinên şervan de hevpar in.

Cudahiyên sereke jî di asta naskirina fermî ya piştî şer, hebûn an nebûna îdeolojiyeke zayendî ya eşkere û pêşketî di nav tevgerê de, û domdarî an jî demkîbûna tevlîbûna jinan di jiyana siyasî û leşkerî de piştî pevçûnê, li gorî herêm û tevgerê diguherin. Mînak, YPJ ji hêla îdeolojî, struktur û armancên xwe yên ji bo azadiya jinê ve, ji Soldaderasan, ku tevlîbûna wan pirtir rewşenbîrî û bêyî çarçoveyeke îdeolojîk a zayendî ya navendî bû, pir cuda ye.

Di gelek ji van mînakan de, paradokseke balkêş a di navbera “pêwîstî” û “ajansê” de tê dîtin. Tevlîbûna jinan di rolên ne-kevneşopî û di qada şer de pir caran ji ber “pêwîstiya” demên şer û kêmbûna mêran derketiye holê.⁵ Mînak, di Şoreşa Meksîkî de, nebûna komîsyoneke fermî ya artêşê hebûna Soldaderasan “pêwîst” kir.⁵ Di Şerê Viyetnamê de, Partiya Komunîst jin teşwîq kirin ji ber ku hewcedarî bi hêza wan a kar û şer hebû.²⁶ Di Şerê Navxweyî yê Spanyayê de, jin di destpêkê de bi awayekî berfireh şer kirin, lê paşê ji ber “pêwîstiyên” hilberînê li paş eniyê hatin vegerandin.¹⁹ Lêbelê, ev “pêwîstî” ya demên şer, carinan derfet ji bo jinan vekiriye ku ji qada navmalî derkevin, ajansa xwe nîşan bidin, jêhatîbûnên nû bi dest bixin, û normên zayendî yên serdest bişkînin, her çend ev guhertin pir caran demkî bûne û piştî şer zext ji bo vegera li “normalîteya” berê zêde bûye. Soldaderas mînakeke baş a vê paradoksê ne; ew ji ber pêwîstiyê li wir bûn, lê di heman demê de di nav wê pêwîstiyê de ajans û berxwedan nîşan dan.

Rola îdeolojiyê jî di şikilkirina tecrûbeya jinan di pevçûnan de pir girîng e. Tevgerên ku xwedî îdeolojiyeke eşkere û pêşketî ya li ser wekheviya zayendî û azadiya jinê ne (mîna tevgera Kurd bi îdeolojiya Jineolojiyê, an jî Komunîstên Viyetnamî bi soza wekheviyê ya di destpêkê de) bi gelemperî ji bo jinan derfetên mezintir, rolên xwesertir, û naskirineke berfirehtir peyda kirine, her çend di pratîkê de hîn jî kêmasî û dijwarî hebin.²¹ Nebûna îdeolojiyeke bi vî rengî ya navendîkirî û eşkere ji bo Soldaderasan, ku tevlîbûna wan pirtir ji ber motîvasyonên cihêreng û şert û mercên rewşenbîrî bû ⁴, dibe ku yek ji sedemên sereke yên marjînalîzekirina wan a kûrtir û nebûna guhertineke mayînde di statuya wan de piştî şoreşê be. Ev cudahiya îdeolojîk dikare bandoreke mezin li ser asta naskirin, xweseriya jinan di nav tevgerê de, û mîrateya wan a piştî şer bike. Tevgerên bi îdeolojiya zayendî ya pêşketî dibe ku ji bo jinan mîrateyeke bihêztir û mayîndetir bihêlin.

Beş VI: Kesayetiyên Navdar ên Soldaderasan

Her çend piraniya Soldaderasan di dîrokê de bênav û nenas mane, çîrokên hin kesayetiyên navdar derketine pêş û bûne sembolên wêrekiya jinan di Şoreşa Meksîkî de. Vekolîna çîrokên van kesan dikare alîkariya me bike ku em tecrûbeya Soldaderasan bi awayekî konkretir û kesanetir bibînin. Lêbelê, divê em baldar bin ku van mînakên “eksepsiyonel” ango awarte, tecrûbeya giştî û pir caran trajîk a bi hezaran Soldaderayên bênav û nenas tarî neke û ji bîr neke.

Yek ji navdartirîn Soldaderasan Petra Herrera (carinan wekî Pedro Herrera tê nasîn) bû. Ew di destpêkê de nasnameya xwe ya jin veşart û bi navê “Pedro” tevlî hêzên Pancho Villa bû. Bi wêrekî û jêhatîbûna xwe ya di şer de, nemaze di bikaranîna teqemeniyan de, zû navdar bû.⁵ Tê gotin ku wê di girtina bajarê stratejîk ê Torreón de di sala 1914an de roleke pir girîng lîstiye, lê Pancho Villa, ku bi nêrînên xwe yên dij-jin dihat nasîn, ev yek bi fermî qebûl nekir û pileya generaliyê neda wê, her çend hin leşkerên wî jî şahidiya rola wê kiribin.⁵ Ji ber vê yekê û ji ber nêrînên Villa yên li ser jinan, Herrera ji hêzên Villa veqetiya û yekîneyeke xwe ya serbixwe ya ku bi tevahî ji jinan pêk dihat ava kir. Tê gotin ku hejmara endamên vê yekîneyê di navbera 25 û 1000 jinan de bû, ku ev yek bi serê xwe çalakiyeke şoreşgerî û bêhempa bû ji bo wê serdemê.⁶ Paşê, Petra Herrera bi hêzên Venustiano Carranza re hevalbendî kir û têkoşîna xwe domand.⁵

Margarita Neri kesayetiyeke din a balkêş bû. Ew beriya şoreşê xwediyê axê bû li Quintana Roo. Piştî ku di dema şer de ji hêla mêran ve hate terikandin an jî piştgiriya wan winda kir, wê biryar da ku hêzeke xwe ya leşkerî ava bike. Di destpêkê de hêza wê ji nêzîkî 200 karkeran pêk dihat, lê di nav du mehan de ev hejmar gihîşt 1000 kesî.¹⁴ Şopdarên wê ji ber wê yekê pê bawer bûn û li pey wê diçûn ku ew bi qasî her mêrekî baş siwar dibû û çek bikar dianî. Neri bi hêzên xwe re li eyaletên Tabasco û Chiapas serdegirtinên talanê pêk anî û tirs xiste dilê karbidestên herêmî. Tê gotin ku waliyê Guerrero, dema ku bihîst ku Neri nêzîk dibe, ji tirsa wê di sindoqeke barkêşiyê de reviyaye.¹⁴ Çîrokên li ser Margarita Neri pir caran nakok in û agahiyên teqez li ser jiyan û aqûbeta wê kêm in, lê tê gotin ku ew di dawiyê de hatiye îdamkirin, her çend ne diyar e ji hêla kê ve û kengê.¹⁴

Elisa Griensen Zambrano mînakeke wêrekiya ciwanan e. Ew di 12 saliya xwe de, li bajarê Parral, Chihuahua, piştgireke xurt a Pancho Villa bû û bi tundî li dijî destwerdana leşkerî ya Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di bin serokatiya General Pershing de bû.¹⁴ Di sala 1916an de, dema ku ew fêr bû ku mêrên bajarê Parral newêrin li dijî leşkerên Amerîkî yên ku ketine bajêr şer bikin, wê komeke jin û zarokan li dora xwe kom kir. Ev kom, bi daran û hin çekên ku bi dest xistibûn, li ber leşkerên Amerîkî yên di bin serokatiya Major Frank Tompkins de sekinîn û ew neçar kirin ku ji bajêr vekişin. Tê gotin ku wan bi leşkerên Amerîkî dane gotin “¡Viva México, Viva Villa!” (Bijî Meksîka, Bijî Villa!).¹⁴

Encarnación Mares, ku bi navê “Chonita” de Cárdenas jî dihat nasîn, di yek ji hêzên serhildêr ên ku li dijî dîktatoriya Victoriano Huerta şer dikirin de, gihîştibû pileya bilind. Ji ber xebat û wêrekiya xwe ya berbiçav di Şerê Lampazo, Nuevo León de, ew ji pileya çawîşiyê hate bilindkirin bo pileya leitnant (teğmen).¹⁴ Ew wekî jineke por kurt, bi dengekî nizm, ku bi gelemperî kincên mêranî yên kevn û peritî li xwe dikir, û kesayetek bê tirs dihat nasîn û wesfandin.¹⁴

Kolonel María Quinteras de Meras yek ji wan coronelas bû ku Pancho Villa bi xwe jî rêzeke mezin jê re digirt. Wê di deh şerên girîng de di nav sê salan de (1910-1913) di artêşa serhildêr a Villa de cih girtibû û jêhatîbûn û wêrekiya xwe îspat kiribû.¹⁴ Tê gotin ku wê piştî ku nîşan da ku ew bi qasî mêran baş gulebaran dike û şer dike, pileya efseriya bilind bi dest xistiye. Mîna Chonita, ew jî bi gelemperî kincên mêranî yên leşkerî (wekî unîformayên xakî) û kemberên fîşekan li xwe dikir. Hem ew hem jî mêrê wê bi dilxwazî di heman yekîneya serhildêr de şer dikirin. Balkêş e ku piştî şoreşê, ew û mêrê xwe tezmînata ku Villa ji bo xizmetên wan pêşkêş kiribû, red kirin.¹⁴

Ángela Jiménez, ku israr dikir ku bi navê mêranî “Ángel” Jiménez bê gazîkirin, ji eyaleta Oaxaca bû û wekî pispora teqemeniyan û kesayetek pir wêrek dihat nasîn. Piştî ku leşkerên federal êrîşî gundê wê kirin, ew bi bavê xwe re tevlî hêzên şoreşger bû.⁵ Wê ji bo gelek komên serhildêr ên cuda şer kir û di dawiyê de tevlî hêzên Carranza bû. Tevî ku nasnameya wê ya jin paşê eşkere bû jî, ew ji ber wêrekî û jêhatîbûna xwe heta pileya leitnant bilind bû.⁵

Amelio Robles Ávila (jidayikbûn wekî Amelia Robles Ávila) yek ji mînakên herî radîkal ên şikandina normên zayendî ye. Wekî “El güero” (Blondî) dihat nasîn, ew leşkerekî navdar û rêzdar bû di Artêşa Şoreşger a Başûr de, ku di bin serokatiya Emiliano Zapata de şer dikir. Robles ji sala 1913an heta 1918an bi Zapatîstan re şer kir û gihîşt pileya kolonel di Siwariyên Lejyoner de. Ya herî girîng, wî tevahiya jiyana xwe ya mezinan wekî mêr derbas kir, kincên mêran li xwe kir, û ji bo ku nasnameya xwe ya mêranî bi fermî were naskirin têkoşiya. Piştî şoreşê, ew wekî veteranekî şoreşê yê mêr hate naskirin, gelek xelat û nîşanên leşkerî wergirt, di nav de Lejyona Rûmetê ya Artêşa Meksîkî. Ew di sala 1984an de di 95 saliya xwe de wefat kir.⁵ Çîroka Robles Ávila mînakeke pêşwext a têkoşîna ji bo nasnameya zayendî ya transgender di çarçoveya dîrokî ya Meksîkayê de ye.

Ev kesayetiyên navdar bi rêyên cihêreng û ji ber sedemên cuda derketine pêş û di bîra dîrokî de mane. Hin ji wan, wekî Margarita Neri û Petra Herrera, bi serkêşiya leşkerî ya rasterast û avakirina yekîneyên xwe navdar bûne. Hinên din, wekî Elisa Griensen Zambrano, bi kiryarên sembolîk ên wêrek ên ku li dijî hêzeke mezin hatine kirin, hatine bibîranîn. Kesên wekî Ángela Jiménez bi jêhatîbûnên xwe yên teknîkî yên taybet (wekî pisporiya teqemeniyan) derketine pêş. Û kesayetiyên wekî Amelio Robles Ávila bi şikandina normên zayendî bi awayekî radîkal û israra li ser nasnameyeke nû, cihekî taybet di dîrokê de girtine. Ev cihêrengiya di rêyên berbi navdarbûnê de nîşan dide ku “qehremanî” û “naskirin” di çarçoveya tevlihev a şoreşê de gelek şêwe û wateyan digire. Ew nîşan dide ku ji bo jinan rêyên cihêreng hebûn ku di nav şoreşê de xwe îspat bikin, dengê xwe bidin bihîstin, û hewl bidin ku bandorê li ser bûyeran bikin, her çend ev naskirin pir caran bi şert û mercên pir dijwar, fedakariyên mezin, û carinan jî bi trajediya kesane re pêk dihat.

Lêbelê, tevî ku çîrokên van kesayetiyên navdar girîng in ji bo ronîkirina potansiyel û cihêrengiya rola jinan, divê her gav bê bibîranîn ku piraniya mezin a Soldaderasan bênav û nenas mane di tomarên dîrokî de.⁵ Bi hezaran jinên ku heman karên dijwar kirin, heman xetere kişandin, û heman fedakarî nîşan dan, navên wan nehatine tomarkirin û çîrokên wan nehatine vegotin. Navdarbûna van çend kesan dibe ku encama “îstîsnayîbûna” kiryarên wan be di çavê dîroknivîsên serdemê (ku bi piranî mêr bûn) an jî di bîra gelêrî de ku li lehengan digere. Dibe ku çîrokên wan ji ber ku bi vegotinên serdest ên li ser lehengî û fedakariyê re li hev dihatin, hatine parastin û veguhestin. Lêbelê, girîng e ku meriv ji bîr neke ku ev “stêrkên” navdar li ser paşxaneyek ji hezaran jinên din ên ku tevkariyên wekhev girîng lê kêmtir dîtbar û naskirî kirine, dibiriqin. Ji ber vê yekê, her lêkolîneke li ser Soldaderasan divê hewl bide ku ne tenê çîrokên kesayetiyên îstîsnayî, lê herwiha tecrûbeya kolektîf, jiyana rojane, û tevkariyên bêdeng ên piraniya wan jî ronî bike.

Encam

Şoreşa Meksîkî serdemeke veguherîner bû ku tê de jin, bi taybetî Soldaderas, rolên pirrengî û bingehîn lîstin. Ew ne tenê şopdarên pasîf ên artêşan bûn, lê aktorên aktîf bûn ku bi awayên cihêreng beşdarî pêvajoya şoreşê bûn. Wan xwarin çêkir, birîndar derman kirin, cebilxane û agahî veguhestin, sîxurî kirin, û di hin rewşan de çek hilgirtin û li kêleka mêran şer kirin, heta gihîştin pileya efseriyê. Wekî ku Elena Poniatowska bi awayekî hêja destnîşan dike, Soldaderasan “şoreş zindî û berhemdar hiştin” ⁴; bêyî piştgiriya wan a lojîstîkî û tevkariyên wan ên din, domandina têkoşîna çekdarî ji bo artêşên şoreşger û federal dê pir dijwartir, heke ne ne mumkin, bûya.

Naskirina rola Soldaderasan ne tenê ji bo “dagirtina valahiyeke dîrokî” an jî “lê zêdekirina jinan li dîrokê” girîng e. Belkî, ew ji bo têgihiştineke kûrtir, berfirehtir û rasttir a Şoreşa Meksîkî bi xwe pêwîst e. Ew nîşan dide ku şoreş ne tenê kar û têkoşîna mêran bû, lê tevgereke civakî ya berfireh bû ku tê de jin ji hemû çîn û paşxaneyan, bi motîvasyon û tecrûbeyên cihêreng, beşdar bûn û bandoreke girîng li ser rêça bûyeran kirin. Paşguhxistina rola wan tê wateya paşguhxistina beşek girîng ji dinamîkên civakî, aborî, leşkerî û çandî yên şoreşê. Ew tê wateya qebûlkirina vegotineke dîrokî ya nîvco û kêmas.

Tevî marjînalîzekirina wan di dîroknivîsiya serdest de, fîgura Soldaderayê, bi taybetî di şiklê sembolîk (her çend carinan problematîk) ê “Adelita” de, di çanda Meksîkî û Çîkano de bûye semboleke mayînde ya berxwedan, hêz û ruhê şoreşgerî yê jinê.⁴ Ev mîrate, tevî hemû aliyên xwe yên tevlihev, dikare wekî îlhamek ji bo têkoşînên femînîst û tevgerên civakî yên paşerojê li Meksîka û li deverên din ên cîhanê were dîtin. Ew bîranînek e ku jin her dem di pêvajoyên guhertinên mezin ên civakî û siyasî de rolên aktîf û girîng lîstine, her çend ev rol pir caran nehatibin dîtin an jî bi qîmeta xwe nehatibin naskirin.

Ji bo lêkolînên paşerojê, gelek qadên ku hewcedarî bi kûrbûnê hene, mane. Pêwîstî bi lêkolînên hûrgilîtir heye li ser tecrûbeyên herêmî yên Soldaderasan, cudahiyên di navbera beşdariya wan di artêşên cihêreng ên şoreşger (Zapatîst, Villîst, Carrancîst) û Artêşa Federal de, û bi taybetî çîrok û rolên Soldaderayên ku ji komên etnîkî yên xwecihî yên Meksîkayê dihatin. Analîzeke berfirehtir a bandora demdirêj a şoreşê li ser statu, maf û jiyana jinan li Meksîkayê jî pêwîst e. Herwiha, heke gengaz be, berhevkirin û analîzkirina bîranînên devkî yên neviyên Soldaderasan dikare ronahiyeke nû bixe ser tecrûbeyên wan ên kesane û malbatî.

Çîroka Soldaderasan û hewldanên ji bo vejandina bîranîna wan bi awayekî zelal nîşan dide ku dîrok ne tiştekî statîk û qediyayî ye, lê belê projeyeke vekirî û dînamîk e. Ew qadeke ku tê de dengên nû yên ku berê hatine bêdengkirin an paşguhxistin dikarin bên bihîstin, û vegotinên serdest ên ku hatine qebûlkirin dikarin bên pirsîn, rexnekirin û ji nû ve şîrovekirin.⁴ Hewldanên ji bo anîna Soldaderasan ji marjînalîteyê ber bi navenda vegotina dîrokî ve beşek ji vê pêvajoya demokratîzekirin û berfirehkirina têgihiştina me ya paşerojê ne.

Di dawiyê de, tecrûbeya Soldaderasan bi awayekî eşkere û bêguman girîngiya perspektîfeke zayendî di lêkolînên şoreşan û pevçûnên çekdarî de radixe ber çavan. Bêyî ku em bi awayekî rexneyî li rol, tecrûbe, motîvasyon û encamên bûyeran ji bo jinan binêrin, têgihiştina me ya van pêvajoyên dîrokî yên mezin dê her tim nîvco û kêmas bimîne.⁴ Çîroka Soldaderasan ne tenê çîroka jinan e; ew çîroka Şoreşa Meksîkî bi xwe ye, û divê wekî beşek entegre û jêneveger a wê were vegotin û têgihiştin. Pêwîst e ku zayend wekî kategoriyeke navendî ya analîzê di hemû lêkolînên dîrokî de, nemaze yên li ser şer û şoreşan, were bikaranîn, da ku em karibin wêneyekî rasttir û berfirehtir ê paşeroja mirovahiyê ava bikin.

Çavkanî

• Arce, B. C. (2017). México’s Nobodies: To Be Black and Female in the Coste Chica. Albany, NY: SUNY Press. ¹¹
• Arrizón, A. (1998). Soldaderas and the Staging of the Mexican Revolution. TDR (1988-), 42(4), 90-112. ¹¹
• Bustamante, N. (n.d.). My Love Affairs with Soldaderas. PBS SoCal. ⁴
• Central Washington University. (n.d.). Women and Violence in Revolutionary Russia 1860-1925. ¹⁷
• Curtis, F. (2022, March). Understanding combat motivation among Kurdistan’s female fighters. IGG Geo. ²²
• eScholarship, University of California. (2017). Las Soldaderas. Gabrielle Medrano. ⁸
• Fernandez, D. (2009). From Soldadera to Adelita: The Depiction of Women in the Mexican Revolution. * McNairs Scholars Journal*, 13(1), Article 6. ¹¹
• Feminist Library. (2024, October 30). Soldaderas: Mexico’s Hidden Heroes. ⁶
• Google Arts & Culture. (n.d.). Women in the Spanish Civil War. Pablo Iglesias Foundation. ¹⁹
• Graduate Institute Geneva. (n.d.). The Veil or Unveil Dilemma of Feminism in Algerian Anti-colonialist Struggle. ²⁴
• Harvard University, Peabody Museum of Archaeology & Ethnology. (n.d.). The Mexican Revolution of 1910: A Sociohistorical Interpretation. ²
• Hemeroteca Digital UANL. (n.d.). ²⁹ (Ev çavkanî bi giştî hatine nîşandan lê naveroka taybet a Medrano nehate dîtin)
• Knowles, R. (n.d.). The Mexican Revolution.pdf. SlideShare. ¹
• Leland, M. (2010, May). Separate Spheres: Soldaderas and Feminists in Revolutionary Mexico. Ohio State University. ¹⁰
• Library of Congress. (n.d.). Individual Women in the Mexican Revolution. ¹⁴
• Linhard, T. A. (2005). Fearless Women in the Mexican Revolution and Spanish Civil War. Columbia: University of Missouri Press. ¹¹
• Macias, A. (1980). Women and the Mexican Revolution, 1910-1920. The Americas, 37(1), 53-82. ¹¹
• Olcott, J. (2006). Revolutionary Women in Postrevolutionary Mexico. Durham, NC: Duke University Press. ¹¹
• Oxford University Press. (n.d.). Women and Work in the Mexican Revolution, 1910–1940. Oxford Research Encyclopedia of Latin American History. ¹³¹³
• Poniatowska, E. (2006). Las Soldaderas: Women of the Mexican Revolution. Cinco Puntos Press. ⁷⁴
• Public.websites.umich.edu. (n.d.). The Role of the Soldaderas. ¹⁵
• Repository.arizona.edu. (n.d.). Perspectives in Mexican American Studies. ³⁰
• Salas, E. (1990). Soldaderas in the Mexican Military: Myth and History. Austin: University of Texas Press. ¹¹¹¹
• Scholarworks.seattleu.edu. (n.d.). The Mexican Revolution: A Catalyst for Women’s Rights and Feminist Movements. ¹²
• Soto, S. A. (1990). The Mexican Woman: A Study of Her Participation in the Revolution, 1910-1940. R&E Research Associates. ¹¹
• Studenttheses.universiteitleiden.nl. (n.d.). Las Soldaderas: The Women of the Mexican Revolution. ⁹⁹
• Tap Chi Cong San. (n.d.). Vietnamese Women: Glorious Journeys under the Outstanding Leadership Flag of the Communist Party. ²⁵²⁵
• The British Library. (2015, October). Women and the Vietnam War. ²⁶
• Texas Woman’s University. (2022, Spring). Historiography of Women in the Mexican Revolution. Ibid: A Student History Journal, 15. ¹¹
• University of Cambridge. (n.d.). Vietnamese Women and the War. The Cambridge History of the Vietnam War. ²⁷
• Unknown Author. (n.d.). North Vietnamese Women in War. Digital Commons Cal Poly. ²⁸
• Wikipedia. (n.d.). Mexican Revolution. ³
• Wikipedia. (n.d.). Soldaderas. ⁵
• Wikipedia. (n.d.). Women in the Russian Revolution. ¹⁸
• Wikipedia. (n.d.). Women in the Spanish Civil War. ²⁰
• Wikipedia. (n.d.). Women’s Protection Units (YPJ). ²¹
• AL24 News. (n.d.). The Indomitable Spirit of Algerian Women in the Revolution for Independence. ²³

Çavkanî

1. The Mexican Revolution.pdf – SlideShare, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.slideshare.net/davidwilliamphillips/the-mexican-revolutionpdf
2. Video: The Mexican Revolution of 1910: A Sociohistorical Interpretation – Peabody Museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://peabody.harvard.edu/video-mexican-revolution-1910-sociohistorical-interpretation
3. Mexican Revolution – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mexican_Revolution
4. My Love Affairs with Soldaderas | Artbound | Arts & Culture – PBS SoCal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pbssocal.org/shows/artbound/my-love-affairs-with-soldaderas
5. Soldaderas – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Soldaderas
6. Soldaderas: Mexico’s Hidden Heroes – The Feminist Library, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://feministlibrary.co.uk/2024/10/30/soldaderas-mexicos-hidden-heroes/
7. Las Soldaderas: Women of the Mexican Revolution: 9781933693040: Poniatowska, Elena: Books – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Las-Soldaderas-Women-Mexican-Revolution/dp/1933693045
8. Las Soldaderas – eScholarship.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://escholarship.org/uc/item/0w94p01k
9. studenttheses.universiteitleiden.nl, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://studenttheses.universiteitleiden.nl/access/item%3A2711036/view
10. kb.osu.edu, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://kb.osu.edu/server/api/core/bitstreams/845abd0b-d793-5a1b-a734-65850798d4d8/content
11. Historiography of Women in the Mexican Revolution | TWU, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://twu.edu/history/ibid/previous-ibid-issues/ibid-a-student-history-journal-volume-15-spring-2022/historiography-of-women-in-the-mexican-revolution/
12. Feminism and the Mexican Revolution. – ScholarWorks @ SeattleU, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://scholarworks.seattleu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1245&context=suurj
13. Working Women in the Mexican Revolution | Oxford Research …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/latinamericanhistory/display/10.1093/acrefore/9780199366439.001.0001/acrefore-9780199366439-e-16
14. Individual Women During the Revolution – The Mexican Revolution …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.loc.gov/exhibits/mexican-revolution-and-the-united-states/individual-women.html
15. Role of Las Soldaderas in the Mexican Revolution, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://public.websites.umich.edu/~ac213/student_projects06/joelan/role.html
16. Las Soldaderas: Women of the Mexican Revolution : Poniatowska, Elena – Amazon.com.be, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com.be/-/en/Elena-Poniatowska/dp/1933693045
17. http://www.cwu.edu, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cwu.edu/academics/history/_documents/graduate-theses/cwu-women-and-violence-in-revolutionary-russia-1860-1925.pdf
18. Women in the Russian Revolution – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Women_in_the_Russian_Revolution
19. Women in the Spanish Civil War — Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://artsandculture.google.com/story/women-in-the-spanish-civil-war/pQUBFVZfCzicmg
20. Women in the Spanish Civil War – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Women_in_the_Spanish_Civil_War
21. Women’s Protection Units – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Women%27s_Protection_Units
22. Kurdish Women: Agents of Change in the Struggle for Identity, Equality and Liberation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://igg-geo.org/en/2024/01/22/kurdish-women-agents-of-change-in-the-struggle-for-identity-equality-and-liberation/
23. The Indomitable Spirit of Algerian Women in the Revolution for …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://al24news.dz/en/the-indomitable-spirit-of-algerian-women-in-the-revolution-for-independence/
24. To veil or to unveil: the dilemma of feminism in the Algerian anti-colonialist struggle | IHEID, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.graduateinstitute.ch/communications/news/veil-or-unveil-dilemma-feminism-algerian-anti-colonialist-struggle
25. Vietnamese women – glorious journeys under the outstanding leadership flag of the Communist Party – Politics, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/english/politics/detail/-/asset_publisher/4Hmoof4LcxcG/content/vietnamese-women-glorious-journeys-under-the-outstanding-leadership-flag-of-the-communist-party
26. Women and the Vietnam War – Asian and African studies blog, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://blogs.bl.uk/asian-and-african/2015/10/women-and-the-vietnam-war.html
27. Vietnamese Women and the War (Chapter 10) – The Cambridge History of the Vietnam War, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-vietnam-war/vietnamese-women-and-the-war/67A9D3B3D007228C2F88C3D528A1F0C3
28. North Vietnamese Women in War: Redefining Victory and Gender Roles – Digital Commons @ Cal Poly, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://digitalcommons.calpoly.edu/context/forum/article/1162/viewcontent/7___North_Vietnamese_Women_in_War.pdf
29. https://hemerotecadigital.uanl.mx/items/browse?tags=Mina&output=omeka-xml – Universidad Autónoma de Nuevo León, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://hemerotecadigital.uanl.mx/items/browse?tags=Mina&output=omeka-xml
30. American – UA Campus Repository, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://repository.arizona.edu/bitstream/handle/10150/624824/pmas_05.pdf?sequence=1&isAllowed=y
31. Elisabeth Salas, Soldaderas in the Mexican Military: Myth and History (Austin: University of Texas Press, 1990), pp. xiii + 163 – Sci-Hub, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://2024.sci-hub.se/3814/22e58f9fe7305a78bdcb974e27d49412/serrano1992.pdf
32. Soldaderas in the Mexican Military: Myth and History – Everand, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.everand.com/book/560973693/Soldaderas-in-the-Mexican-Military-Myth-and-History
33. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https.tapchicongsan.org.vn/web/english/politics/detail/-/asset_publisher/4Hmoof4LcxcG/content/vietnamese-women-glorious-journeys-under-the-outstanding-leadership-flag-of-the-communist-party