Lêkolîneke Berfireh li ser Şaristaniyeke Serdema Bronzê ya Ji Bîr Çûyî li Asyaya Navîn

Şaristaniya Oxus (BMAC): Lêkolîneke Berfireh li ser Şaristaniyeke Serdema Bronzê ya Ji Bîr Çûyî li Asyaya Navîn

Ez lêkolînerek PhD me ku di arkeolojiya Serdema Bronzê ya Asyaya Navîn de pispor im, û bi weşanên xwe yên zanistî û nivîsandina akademîk a pispor navdar im.

1. Pêşgotin

Şaristaniya Oxus, ku bi navê Kompleksa Arkeolojîk a Bactria-Margiana (BMAC) jî tê zanîn, yek ji şaristaniyên herî balkêş û di heman demê de kêm naskirî yên Serdema Bronzê ye. Ev şaristanî di navbera salên nêzîkî 2300 û 1700 Berî Zayînê (B.Z.) de li erdek berfireh ku îro Tirkmenistan, bakurê Efxanistanê, başûrê Ozbekistanê, û rojavayê Tacîkistanê di nav xwe de digire, geş bû.¹ BMAC bi bajarên xwe yên bi heybet, mîmariya bîrdarî, hunera nazik, û pîşesaziyên metal û kelûpelên din ên pêşketî diyar dibe.¹ Girîngiya vê şaristaniyê ne tenê di asta pêşketina wê ya navxweyî de ye, lê di heman demê de di rola wê ya wekî pirek çandî û bazirganî de ye ku şaristaniyên mezin ên Rojhilata Nêzîk a Kevnar, wek Mezopotamya û Geliyê Îndusê, bi herêmên deştî yên Asyaya Navîn û Ewrasyayê ve girêdide.⁶

Tevî van destkeftiyên berbiçav, Şaristaniya Oxus bi gelemperî di bin siya şaristaniyên hevdem ên Misrê û Mezopotamyayê de maye. Ev yek qismek ji ber ku vedîtinên sereke yên li ser vê şaristaniyê ji hêla arkeologên Sovyetê ve hatine kirin û heya salên 1990î bi berfirehî negihîştine cîhana rojava ³, û qismek jî ji ber kêmbûna çavkaniyên nivîskî yên deşîfrekirî yên ku rasterast ji vê şaristaniyê mane. Lêbelê, lêkolînên arkeolojîk ên dawî û analîzên nû yên li ser materyalên berdest, girîngî û tevlîheviya vê “şaristaniya ji bîr çûyî” her ku diçe bêtir ronî dikin. Nîqaşa li ser navlêkirina vê çandê – gelo “Kompleksa Arkeolojîk” (BMAC), “Şaristaniya Oxus”, an jî “Şaristaniya Mezin a Xorasanê” (GKC) ⁸ – bi xwe jî nîşana pêşketina têgihiştina me ya li ser statû û girîngiya wê ye. Bikaranîna termê “şaristanî” li şûna tenê “kompleks”, wekî ku ji hêla hin lêkolîneran ve tê pêşniyar kirin ⁹, balê dikişîne ser asta bilind a bajarîbûn, mîmariya bîrdarî, û tevlîheviya civakî ku bi şaristaniyên mezin ên din re hevber e.

Armanca vê gotarê ew e ku analîzeke akademîk a berfireh li ser Şaristaniya Oxus pêşkêş bike. Bi bikaranîna daneyên arkeolojîk ên herî dawî, îstatîstîk, tablo, û berawirdkirina bi mînakên din ên şaristaniyên cîhanê re, em ê hewl bidin ku girîngî, pêşketin, û tevlîheviya vê şaristaniya navendî ya Asyayê ronî bikin. Em ê bi taybetî balê bikişînin ser mîmarî, huner, pîşesazî, rêxistina civakî, û têkiliyên wê yên bi cîranên xwe re. Cihê erdnîgarî yê BMAC ew kiriye navendek xwezayî ji bo danûstandina çandî û bazirganî, û ev rola “pir” dê di seranserê gotarê de were tekezkirin, ji ber ku ew ne tenê derbasbûna kelûpelan bû, lê her weha belavbûna raman, teknolojî, û dibe ku baweriyên olî jî.

2. Dîroka Vedîtin û Lêkolînê

Têgihiştina me ya Şaristaniya Oxus bi giranî deyndarê xebatên arkeologên Sovyetê ye, ku di nîveka duyemîn a sedsala 20an de dest bi lêkolînên berfireh li Asyaya Navîn kirin. Di nav van lêkolîneran de, navê Viktor Sarianidi (1929-2013) bi taybetî derdikeve pêş. Sarianidi di salên 1970î de dest bi kolandinên girîng li herêma Margianayê (Tirkmenistana îroyîn) kir, nemaze li şûnwara mezin a Gonur Depe, û li Baktriyayê (Efxanistana îroyîn) li şûnwarên wekî Dashly.³ Ew bû yê ku termê “Kompleksa Arkeolojîk a Bactria-Margiana” (BMAC) ji bo danasîna vê çanda Serdema Bronzê ya nû vedîtî bi kar anî.⁸ Xebatên Sarianidi û tîmên wî yên Sovyetê bingehek zexm ji bo têgihiştina taybetmendiyên mîmarî, çanda maddî, û pratîkên ayînî yên BMACê danîn.¹¹

Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê di sala 1991ê de, derfetên nû ji bo hevkariya navneteweyî û lêkolînên arkeolojîk li Asyaya Navîn vebûn. Lêkolînerên rojavayî, wekî C.C. Lamberg-Karlovsky û Fredrik Hiebert, tevî lêkolînerên herêmî û Rûs ên wekî Nadezhda Dubova, dest bi lêkolînên kûrtir û ji nû ve nirxandina materyalên berê kirin.⁹ Lamberg-Karlovsky, ji bo tekezkirina asta pêşketî ya vê çandê, termê “Şaristaniya Oxus” pêşniyar kir, ku îro bi berfirehî tê bikar anîn.⁹ Van lêkolînên nû nîqaşên li ser koka BMAC (gelo ji koçberiyek ji Anatolyayê, wekî ku Sarianidi pêşniyar dikir ⁹, an jî pêşveçûnek herêmî bû, wekî ku Lamberg-Karlovsky diparast ⁹), kronolojiya rastîn, û cewhera têkiliyên wê yên bi şaristaniyên cîran re dewlemendtir kirin.

Yek ji astengiyên sereke di belavkirina zanîna li ser BMACê de ew bû ku piraniya rapor û weşanên destpêkê bi zimanê Rûsî û di kovarên Sovyetê yên ku gihîştina wan ji bo lêkolînerên rojavayî dijwar bû, hatibûn çap kirin.³ Ev yek bû sedem ku heya salên 1990î, Şaristaniya Oxus di cîhana akademîk a navneteweyî de bi têra xwe neyê nasîn û nirxandin. Wekî din, bêîstîqrara siyasî ya li hin herêmên sereke yên BMAC, wekî Efxanistan û carinan Tirkmenistan, di demên dawî de jî bandorek neyînî li ser berdewamiya lêkolînên meydanî û parastina şûnwaran kiriye.¹⁷ Ev derengmayîna di belavkirina agahiyan û astengiyên di lêkolînê de, yek ji faktorên bingehîn e ku çima BMAC, tevî girîngiya xwe ya dîrokî, hîn jî bi qasî şaristaniyên hevdem ên Misrê û Mezopotamyayê navdar nebûye.

Guhertina termînolojiyê ji “kompleks” ber bi “şaristanî” ve ne tenê guhertineke semantîk e, lê belê nîşan dide ku têgihiştina civaka zanistî ya navneteweyî li hemberî statû û girîngiya BMACê pêş ketiye. Dema ku Sarianidi termê “BMAC” bikar anî, wî bal kişand ser komek çandî ya arkeolojîk. Lêbelê, lêkolînerên paşê, piştî ku bi kûrahî li ser materyalê xebitîn, termê “Şaristaniya Oxus” guncawtir dîtin da ku asta bilind a bajarîbûn, mîmariya bîrdarî, û tevlîheviya civakî ya ku bi şaristaniyên naskirî yên cîhanê re hevber e, tekez bikin.⁹ Ev guherîn di têgihîştinê de girîng e, ji ber ku ew rasterast bandorê li awayê ku BMAC di çarçoveya dîroka cîhanî de tê dîtin û lêkolîn kirin dike. Her wiha, dîroka lêkolîna BMAC mînakek berbiçav e ku çawa şert û mercên jeopolîtîk, wekî Şerê Sar û bêîstîqrara herêmî ya paşê, dikarin bandorek kûr li ser pêşveçûn û belavbûna zanîna zanistî bikin. Di dema Şerê Sar de, sînorên di navbera blokên rojhilat û rojava de hevkariya arkeolojîk a navneteweyî asteng kir û weşanên Sovyetê bi gelemperî negihîştin Rojava.³ Ev yek bû sedema valahiyek girîng di têgihiştina cîhanî ya dîroka kevnar a Asyaya Navîn de. Tenê piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê derfetên nû ji bo hevkariyê, wergerandina xebatên berê, û lêkolînên hevbeş derketin holê, ku ev yek bi xwe re “ji nû ve vedîtina” BMAC ji hêla civaka akademîk a navneteweyî ve anî.

3. Axa Çografî û Kronolojî

Şaristaniya Oxus li herêmek erdnîgarî ya taybet li navenda Asyayê geş bû. Navenda wê ya sereke li deşta çemê Murghabê li Margianayê (Tirkmenistana îroyîn) û li herêma Baktriyayê li dora beşên jorîn ên çemê Amu Darya (Oxus) (bakurê Efxanistanê, başûrê Ozbekistanê û rojavayê Tacîkistanê) bû.¹ Ev herêm, ku bi çolên berfireh (wekî Karakum) û rêzeçiyayên bilind dorpêçkirî ye, ji bo jiyanê bi giranî bi hebûna oazên ku ji hêla çeman ve dihatin avdan û pergalên avdanê yên ku ji hêla mirovan ve hatibûn çêkirin ve girêdayî bû.¹ Ev taybetmendiya erdnîgarî ne tenê şêwaza niştecihbûnê (bajarên li dora oazan) diyar kir, lê di heman demê de BMAC xiste pozîsyonek stratejîk li ser xaçerêyên bazirganî yên kevnar ên Asyaya Navîn, ku ew bi Mezopotamya, Geliyê Îndusê, û çandên deştî yên bakur ve girêdida.⁷

Kronolojiya Şaristaniya Oxus bi gelemperî di navbera salên nêzîkî 2300/2400 B.Z. û 1700/1500 B.Z. de tê cîh kirin.¹ Lêbelê, di nav lêkolîneran de li ser dîrokên rastîn ên destpêk, lûtke, û hilweşîna wê, û her weha li ser hevdengiya qonaxên pêşveçûnê li herêmên cuda yên BMAC (Margiana, Baktriya, hwd.) nîqaşên berfireh hene.⁹ Daneyên radyokarbonê (C14) ji şûnwarên cihêreng ji bo zelalkirina van nîqaşan rolek girîng dilîzin.⁹ Bi giştî, sê qonaxên sereke yên pêşveçûnê dikarin werin destnîşankirin:

1. Qonaxa Destpêkê/Damezrandinê (nêz. 2400/2300 B.Z. – 2100/2000 B.Z.): Hin lêkolîner, wekî Fredrik Hiebert û Sandro Salvatori, destpêka vê qonaxê bi qonaxa Namazga V re li herêma Kopet Dagê (başûrê Tirkmenistanê) ve girêdidin.¹⁵ Di vê serdemê de, şûnwarên destpêkê yên BMAC li Baktriyaya Başûr, wekî Dashly 3, jî dest pê dikin.¹⁵
2. Qonaxa Lûtkeyê/Berfirehbûnê (nêz. 2100/2000 B.Z. – 1800/1750 B.Z.): Di vê serdemê de, Şaristaniya Oxus digihîje asta xwe ya herî bilind a pêşketinê û bandora wê li ser herêmên cîran zêde dibe.¹⁵ Navendên bajarî yên mezin û bi heybet, wekî Gonur Depe li Margianayê, di vê qonaxê de geş dibin û dibin navendên girîng ên siyasî, aborî, û olî.⁵
3. Qonaxa Dereng/Hilweşînê (nêz. 1800/1750 B.Z. – 1500/1400 B.Z.): Ev serdem şahidiya destpêka hilweşîna hêdî hêdî ya navendên BMAC û derketina Çanda Yaz li herêmê dike.¹⁵ Sedemên vê hilweşînê hîn jî bi tevahî ne zelal in û dibe ku tevliheviyek ji faktorên hawîrdorî, civakî, û derveyî bin.

Girîng e ku were zanîn ku di navbera lêkolîneran de li ser dîrokên teqez ên van qonaxan û li ser ka gelo pêşveçûn li hemî herêmên BMAC bi heman awayî û di heman demê de pêk hatiye, nêrînên cihê hene. Mînak, Bertille Lyonnet û Nadezhda Dubova pêşniyar dikin ku piraniya şûnwarên BMAC li Margiana û Baktriyayê ne berî 2250 B.Z. hatine damezrandin û heya dora 1700 B.Z. berdewam kirine.¹⁶ Ev cûdahiya di navbera kronolojiya “bilind” (destpêka 2400 B.Z.) û “nizm” (destpêka 2250 B.Z.) de ne tenê mijareke teknîkî ye, lê bandorê li têgihiştina me ya li ser leza pêşkeftina bajarî û dema destpêka têkiliyên bi çandên hevdem re dike. Ger kronolojiyek bilindtir were pejirandin, ev tê wê wateyê ku BMAC zûtir gihîştiye asta bajarîbûnê û dibe ku zûtir bi şaristaniyên wekî Îndus û Mezopotamyayê re ketibe têkiliyê. Daneyên C14 yên nû û ji nû ve nirxandina materyalên kevn ji bo çareserkirina vê nîqaşê krîtîk in.¹⁵

Kokanên Şaristaniya Oxus di çandên Neolîtîk û Kalkolîtîk ên herêmî yên berê de ne. Bi taybetî, Çanda Jeitun (nêz. 7200-4500 B.Z.) û Çanda Anau (nêz. 4500-3000 B.Z.), ku li herêma Kopet Dagê pêş ketine, wekî bingehên çandî û teknolojîk ên BMACê têne dîtin.¹ Çanda Anau jixwe di qonaxên xwe yên paşîn de bi herêmên cîran re, wekî Tepe Sialk li Îranê, di têkiliyê de bû.⁷ Ev pêşveçûna herêmî ya gav bi gav nîşan dide ku BMAC ne ji nişka ve û bi koçberiyek mezin derketiye holê, lê belê kokên wê yên kûr di dîroka pêşdîrokî ya Asyaya Navîn de hene. Ev yek bi taybetî teoriya “koka herêmî” ya ku ji hêla Lamberg-Karlovsky û hin lêkolînerên din ve tê parastin, li hemberî teoriya koçberiyê ya Sarianidi, xurt dike.⁹

Faktorek din a girîng di pêşketina BMAC de, adaptasyona wê ya berbiçav a hawîrdora dijwar a Asyaya Navîn bû. Berevajî şaristaniyên mezin ên çeman ên wekî Misir, Mezopotamya, û Îndusê ku bi hebûna ava zêde dihatin nasîn, BMAC li herêmek ku bi kêmbûna avê û şert û mercên çolistanî tê zanîn pêş ket.¹ Ji bo jiyan û çandiniyê, niştecihên BMAC neçar man ku pergalên avdanê yên pir pêşketî û berfireh ava bikin da ku ava çeman bi awayekî bikêrhatî bikar bînin û oazên xwe yên çêkirî biparêzin. Ev serkeftina teknîkî di rêveberiya avê de ne tenê bingeha aboriya wan a çandiniyê pêk anî, lê di heman demê de şiyanên wan ên organîzasyonî û endezyariyê jî nîşan dide, û BMACê ji şaristaniyên din ên hevdem cuda dike.

Tablo 1: Kronolojiya Berawirdî ya Herêmên BMAC bi Qonaxên Sereke û Dîroka C14

Herêm (Navê Îroyîn)	Navê Kevnar	Qonaxa Sereke ya BMAC (Navê Arkeolojîk)	Dîrokên Texmînî (B.Z.) (Li gorî çavkaniyên cuda)	Hin Dîrokên C14 yên Têkildar (B.Z.) (Kalîbrekirî)	Çavkaniyên Sereke ji bo Kronolojiyê
Tirkmenistan Başûr	Margiana	Namazga V (Destpêk)	2400/2300 – 2200/2100	–	15
Tirkmenistan Başûr	Margiana	Kelleli	2400/2250 – 2000	–	19
Tirkmenistan Başûr	Margiana	Gonur	2250/2100 – 1700/1600	Gonur Depe: Cûrbecûr di navbera 2400-1900 de	5
Efxanistana Bakur	Baktriya Başûr	Dashly (mînak, Dashly 3)	2300/2200 – 1700/1300	Dashly 3 Qesr: 2280±70 heta 1300±40	5
Ozbekistana Başûr	Baktriya Bakur	Sapalli	2100/2000 – 1500/1450	Sapalli: 2000-1700 (ji bo qonaxên Sapalli & Djarkutan)	8
Ozbekistana Başûr	Baktriya Bakur	Djarkutan	(Beşek ji Sapalli) 1650 – 1350	Djarkutan Girê IV: 2000-1800; Perestgeh: 1800-1450	8
Tacîkistana Başûr-rojavayî	Baktriya Bakur	Vakhsh (mînak, Molali)	1750/1700 – 1500/1450	–	15
Efxanistana Bakur-rojhilat	Baktriya Rojhilat	Shortugai (Qonaxa BMAC)	2000 – 1800/1750	–	15
Herêmên BMAC bi giştî	–	Yaz I (Piştî BMAC)	1500/1450 – 900	–	15

Nîşe: Dîrokên di vê tabloyê de texmînî ne û li gorî çavkanî û şîroveyên arkeolojîk ên cihêreng diguherin. Nîqaşên li ser kronolojiya rastîn didomin.

4. Bajarvanî û Mîmarî

Şaristaniya Oxus bi pêşketineke berbiçav a bajarvaniyê tê nasîn, ku di Serdema Bronzê de li Asyaya Navîn xwedî cihekî taybet e. Vedîtinên arkeolojîk navendên bajarî yên mezin û birêxistinkirî eşkere kirine, ku bi gelemperî bi dîwarên parastinê yên stûr, birc, û deriyên bi heybet hatine kelehdar kirin.¹ Plansaziya van bajaran, carinan bi şêwazên torî an jî bi rêkûpêkiyek geometrîk ²⁰, asta bilind a plansazî û rêveberiya navendî nîşan dide. Di nav van navendan de avahiyên bîrdarî yên wekî qesr, perestgehên mezin, û nekropolên qraliyetê yên bi heybet hatine dîtin, ku hemî jî şahidiya civakek tevlîhev û bi hiyerarşiyek civakî ya zelal dikin.¹ Avakirina van strukturên mezin û kelehdar hewcedarî bi çavkaniyên girîng û kedkarek birêxistinkirî hebû. Ev yek pêşniyar dike ku civakek bi hiyerarşiyek zelal hebû ku tê de elîtek xwedî hêz dikaribû van projeyan birêve bibe. Nekropolên qraliyetê yên bi diyarîyên goran ên dewlemend vê hîpotezê piştrast dikin, û destnîşan dikin ku serweran ne tenê di jiyanê de lê di mirinê de jî statuyek taybetî diparastin, mîna pratîkên li Mezopotamya û Misrê.⁵

Materyalê sereke yê avakirinê kerpîçên ji heriyê bûn, ku bi awayekî pisporane ji bo avakirina dîwarên stûr, bircên parastinê, û avahiyên hundirîn hatine bikar anîn.¹ Bikaranîna kerpîçê li herêmek ku kevirê avahiyê yê xwezayî kêm e, adaptasyonek biaqilane û bikêrhatî bû. Qalîteya bilind a avahiyan û teknîkên avakirinê yên pêşketî asta bilind a pisporiya mîmarî û organîzasyona kar a di nav civaka BMAC de nîşan didin.

Mînakên Şûnwarên Sereke:

• Gonur Depe (Margiana): Ev şûnwara herî mezin a BMACê ye, ku qadeke nêzîkî 55 hektarî (an jî li gorî hin texmînan heta 130 hektarî) digire û ji hêla Viktor Sarianidi ve wekî “paytexta” Margianayê tê hesibandin.⁵ Kompleksa Gonur Bakur, ku beşa herî girîng e, “Qesra Bîrdarî” ya bi pîvanên nêzîkî 150×140 metre, gelek perestgeh, cihên ayînî yên taybet, “Nekropola Qraliyetê” ya bi heybet, û rezervuarên avê yên mezin di nav xwe de dihewîne.⁵ Qesr bi dîwarên ducarî yên stûr û bircan hatiye parastin. Gonur Başûr kompleksek çargoşe ya piçûktir e ku bi du rêzên dîwarên hevdûparêz û bircên gilover hatiye kelehdar kirin, û tê de avahiyek ayînî ya girîng a bi navê Temenos heye, ku Sarianidi ew bi ayîna Soma/Haoma ve girêdaye.²⁵
• Dashly 3 (Baktriya): Li bakurê Efxanistanê, Dashly 3 kompleksek kelehdar a çargoşe ye ku pîvanên wê nêzîkî 88×84 metre ne.⁵ Ev avahî, ku carinan wekî qesr an perestgeh tê binavkirin, xwedî dîwarên ducarî yên pir stûr û dergehên taybet ên bi şêwazê T-yê bû.⁵ Hin lêkolîneran avahiya wê ya girover a navendî wekî perestgehek şîrove kirine.²⁸
• Togolok 21 (Margiana): Ev şûnwar bi perestgeheke mezin a bi pîvanên nêzîkî 140×100 metre (li gorî ⁵; pîvanên din jî hatine pêşniyar kirin ²⁹) tê nasîn, ku bi dîwarên stûr û bircên gilover hatiye dorpêçkirin.⁵ Ya balkêş ew e ku li vê perestgehê delîlên bikaranîna vexwarinên halusînojenîk (dibe ku Soma/Haoma) di çarçoveya ayînî de hatine dîtin, ku girîngiya wê ya olî tekez dike.³¹
• Kelleli 3 (Margiana): Keleheke din a girîng li Margianayê ye ku pîvanên wê 125×125 metre ne û bi birc û dîwarên ducarî hatiye parastin.⁵
• Jarkutan (Ozbekistan): Ev navendek girîng a BMAC li Baktriyaya Bakur e, ku bi hebûna yek ji perestgehên agirî yên herî kevn tê zanîn, ku taybetmendiyên wê bi Zerdeştîtiya paşê re paralelî nîşan didin.⁷
• Şûnwarên din: Gelek şûnwarên din ên girîng ên BMAC li Ozbekistan (mînak, Sapalli Tepe ⁸) û Tacîkistanê ⁸ hatine kolandin, ku her yek ji wan aliyekî din ê vê şaristaniya berfireh ronî dike.

Hebûna avahiyên bîrdarî yên bi dîwarên stûr û bircan ne tenê ji bo armancên parastinê bû, lê di heman demê de wekî sembolên hêz û statuya elîtên serdest jî xizmet dikir. Ev yek bi taybetî bi dîtina “Nekropola Qraliyetê” li Gonurê, ku tê de gorên bi diyarîyên pir dewlemend hatine dîtin, tê xurt kirin.⁵ Cûdahiya di navbera şûnwarên mezin ên navendî yên wekî Gonur û niştecihên piçûktir ên li derdorê ³⁴ dibe ku hiyerarşiyek niştecihbûnê û hebûna navendên îdarî û olî yên herêmî nîşan bide. Dibe ku Gonur Depe wekî “paytext” an navenda herî girîng a Margianayê kar kiribe, lê hebûna şûnwarên din ên mezin pêşniyar dike ku BMAC dibe ku ne dewletek yekparçe ya bi tevahî navendî bûya, lê belê komek ji polîteyên herêmî yên bi hev ve girêdayî bûya.

Pergalên avdanê ji bo serkeftin û domdariya Şaristaniya Oxus li herêmek bi ava kêm krîtîk bûn.¹ Avakirina kanalên berfireh, bendav, û rezervuarên avê ne tenê ji bo çandiniyê, lê ji bo peydakirina ava vexwarinê ji bo bajarên mezin jî pêwîst bû. Pêşxistina van pergalên avdanê yên mezin hewcedarî bi plansaziyek navendî, organîzasyona kar a mezin, û zanîna endezyariyê ya pêşketî hebû, ku ev hemî jî asta bilind a tevlîheviya civakî û siyasî ya BMACê nîşan didin.⁹ Wekî din, taybetmendiyên mîmarî yên wekî “perestgehên agirî” li Jarkutan û Gonur ⁷ û bikaranîna avê di ayînan de (mînak, hewzên mezin ên li Gonur ⁵) dibe ku nîşanên destpêkê yên baweriyên olî bin ku paşê di Zerdeştîtiyê de bi awayekî berfirehtir pêş ketine, wekî ku ji hêla Sarianidi ve bi xurtî hatiye parastin.¹²

Tablo 2: Pîvan û Taybetmendiyên Mîmarî yên Sereke yên Şûnwarên Hilbijartî yên BMAC

Şûnwar	Herêma Texmînî (hektar)	Pîvanên Avahiya Sereke (metre)	Materyalê Avakirinê yê Sereke	Taybetmendiyên Parastinê yên Sereke	Çavkanî
Gonur Depe (Bakur)	Nêz. 55 (tevahî)	Qesra Bîrdarî: 150 x 140	Kerpîçê heriyê	Dîwarên ducarî yên stûr, birc	5
Dashly 3	Çend hektar	Kompleksa Kelehdar a Çargoşe: 88 x 84	Kerpîçê heriyê	Dîwarên ducarî yên stûr, dergehên taybet	5
Togolok 21	Nêz. 1.5 (kompleks)	Perestgeh: 140 x 100 5 an 60×50 29	Kerpîçê heriyê	Dîwarên stûr, bircên gilover	5
Kelleli 3	4	Keleh: 125 x 125	Kerpîçê heriyê	Dîwarên ducarî, birc	5

5. Çanda Maddî û Teknolojî

Şaristaniya Oxus xwedî çandek maddî ya pir dewlemend û cihêreng bû, ku asta bilind a hunerwerî û pêşketina teknolojîk a niştecihên wê nîşan dide. Ev yek bi taybetî di berhemên ceramîk, metalurjî, glîptîk, û fîgurînan de diyar dibe.

Ceramîk:

Ceramîka BMACê bi qalîteya xwe ya bilind û cihêrengiya formên xwe navdar e. Hem teknîkên çêkirina bi destan û hem jî yên bi çerxê hatine bikar anîn.23 Tîpên ceramîkê bi gelemperî bi qonaxên Namazga V û Namazga VI yên kronolojiya Asyaya Navîn re têkildar in.8 Firax bi gelemperî ji gilê paqijkirî hatine çêkirin û bi rengên sor, porteqalî, an jî zer hatine pijandin. Xemilandinên li ser firaxan cihêreng in, di nav de nexşên xêzkirî, nîşankirî, û carinan jî lekeyên pijandinê yên bi mebest hatine çêkirin.32 Ya balkêş ew e ku li ser hin firaxan nîşanên pîktografîk hatine dîtin.39 Her çend ev nîşan wekî pergalek nivîsandinê ya tam neyên hesibandin jî, ew dibe ku ji bo tomarkirina agahiyan, nîşankirina xwedaniyê, an jî wekî sembolên ayînî hatibin bikar anîn. Qalîte û standardîzasyona nisbî ya ceramîkê asta bilind a pisporiyê di çêkirina firaxan de û dibe ku hebûna atolyeyên pispor nîşan dide.

Metalurjî:

Niştecihên BMAC di hunera metalurjiyê de pir jêhatî bûn. Wan bi berfirehî bronz ji bo çêkirina amûr, çek, û xemlan bikar dianîn.1 Teknîkên pêşketî ji bo hilberandin û karkirina sifir (tevî sifirê arsenîkî yê destpêkê), qelay, zêr, û zîv di destê wan de bûn.46 Amûrên bronzî yên wekî bivir, kêr, û das, çekên wekî xencer û serê riman, û xemlên nazik ên ji zêr û zîv li gelek şûnwaran hatine dîtin.5 Serweriya li ser metalurjiyê avantajek teknolojîk a girîng da BMACê. Ji ber ku çavkaniyên qelayê li herêma bingehîn a BMAC kêm bûn, ew neçar bûn ku qelayê ji deverên dûrtir, wekî kana Mushiston li Tacîkistanê an jî ji herêmên Îran û Efxanistanê, îthal bikin.17 Ev yek tora bazirganiya wan a berfireh û girêdana wan bi herêmên din re tekez dike.

Glîptîk (Hunerê Mohrê):

Mohrên BMACê, ku bi gelemperî wekî mohrên çapê (stamp seals) an jî kêm caran wekî mohrên sîlînder (cylinder seals) hatine çêkirin, ji materyalên cihêreng ên wekî kevir (bi taybetî steatît û klorît), metal (sifir/bronz), an jî kaolînê pijiyayî hatine çêkirin.20 Van mohran bi îkonografiyek dewlemend û cihêreng hatine xemilandin, ku tê de dîmenên ajalan (mar, teyr, pezkovî), afirîdên mîtolojîk ên hîbrîd (mînak, ejdehayên bi bask, mirovên bi serê teyr), dîmenên şerê di navbera mirovan û ajalan de, û dîmenên ku dibe ku ayînî bin, cih digirin. Şêwaz û motîfên li ser mohrên BMAC hem xweseriya çandî ya herêmî nîşan didin, hem jî têkiliyên îkonografîk ên bi Îran, Mezopotamya, û Geliyê Îndusê re eşkere dikin.20 Mohr bi îhtîmaleke mezin ji bo armancên rêvebirî (mînak, mohrkirina kelûpelan an deriyan), nîşankirina nasnameyê, û dibe ku di pratîkên ayînî de jî hatine bikar anîn.

Fîgurîn:

Yek ji berhemên herî berbiçav û naskirî yên Şaristaniya Oxus fîgurînên jin ên kompozît in ku bi navê “Prensesên Baktriyayê” têne zanîn.5 Van fîgurînan bi teknîkek taybetî hatine çêkirin, ku tê de beşên cuda yên laş (serî, dest, ling) ji kevirên bi rengên cuda (bi gelemperî kalsît an kevirê kilsinî yê spî) û kinc (bi gelemperî klorît an steatîtê kesk an reş) ji hev cuda hatine çêkirin û paşê li hev hatine civandin. “Prenses” bi gelemperî di pozîsyonek rûniştî de, bi kincek fireh û xemilandî (ku wekî kaunakes tê zanîn) û bi serpuşek taybet têne teswîr kirin. Wateya rastîn a van fîgurînan hîn jî mijara nîqaşê ye; ew dibe ku xwedawend, kesayetên elît, an jî fîgurên ayînî yên bi rola parastinê temsîl bikin. Ji bilî “Prensesan”, fîgurînên din ên antropomorfîk (mirovî) û zoomorfîk (ajalan) ji gil, kevir, an metal jî hatine dîtin.5 Cûrbecûrî û qalîteya çanda maddî ya BMAC, tevî teknîkên pêşketî yên metalurjî û hunera kevir, ne tenê civakek dewlemend lê di heman demê de civakek bi pisporên pir jêhatî û pergalek ji bo veguheztina zanîn û jêhatîbûnê nîşan dide. Hilberîna tiştên luks ên wekî “Prensesên Baktriyayê” 5, mohrên bi hûrgilî hatine neqişandin 59, û tiştên metal ên xemilandî 5 hewcedarî bi kedkarên pispor û gihîştina materyalên xav ên cihêreng hebû. Ev yek pêşniyar dike ku di nav civaka BMAC de dabeşkirina kar û dibe ku atolyeyên pispor hebûn.

Pîşesaziyên Din:

BMAC di hilberîna cûrbecûr tiştên din ên hunerî û bikêrhatî de jî jêhatî bû. Di nav van de, tiştên ji kevirê klorît an steatîtê çêkirî, wekî stûnên mînyatur ên xemilandî, lûleyên kozmetîkê yên bi neqşên geometrîk an fîguratîf, û firaxên nazik, cihekî girîng digirin [8 (Beşa 9 ji hêla Massimo Vidale), 5]. Van tiştan, ku bi gelemperî wekî kelûpelên luks dihatin hesibandin, di bazirganiya dûr û dirêj de rolek girîng lîstine. Her weha, neqşên ji fîldişî, ku bi taybetî li Gonur Depe û şûnwarên din hatine dîtin, ne tenê hunermendiya bilind nîşan didin, lê di heman demê de têkiliya bi Geliyê Îndusê re (ku wekî çavkaniya sereke ya fîldişî dihat zanîn) jî piştrast dikin.5 Her çend delîlên rasterast ji bo tekstîlê kêm bin jî, hebûna giranîkên tevnanê û spîndiran li şûnwarên BMAC 40, ligel îhtîmala bazirganiya tekstîlê 77, pêşniyar dike ku pîşesaziyek tekstîlê ya pêşketî hebûye. Kincên ku li ser fîgurînên “Prensesên Baktriyayê” têne teswîr kirin (bi taybetî kincê kaunakes ê bi şêwaza Mezopotamî) jî vê yekê piştgirî dikin.35 Hebûna hevpar a hin motîfên îkonografîk, wekî afirîdên hîbrîd û dîmenên şer, li ser cûrbecûr materyalan (mohr, tiştên klorît, metal) 5 dibe ku pergalek bawerî û mîtolojiyek hevpar a ku di nav çanda BMAC de belav bûye nîşan bide.

Veguhastin:

Pêşketinên di warê veguhastinê de ji bo aborî û têkiliyên Şaristaniya Oxus pir girîng bûn. Vedîtina modelên erebeyên du-tekerî li şûnwara Altyn Depe, ku dîroka wan digihîje dora 3000 B.Z., wekî delîlên herî kevn ên bikaranîna veguhastina bi teker li Asyaya Navîn têne hesibandin.5 Her weha, kedîkirina hêştiran di nav civaka BMAC de pêk hatiye, û modelek erebeya ku ji hêla hêştirekê ve tê kişandin (nêz. 2200 B.Z.) jî li Altyn Depe hatiye dîtin.5 Ya balkêştir, li Nekropola Qraliyetê ya Gonur Depe, skeletek hespê ligel erebeyek darîn a çar-tekerî ku bi rimên bronzî hatiye xemilandin (nêz. 2250 B.Z.) hatiye kolandin.25 Pêşxistina van amûrên veguhastinê, nemaze bikaranîna hêştiran ku ji bo rêwîtiyên dirêj ên di nav çolê de pir bikêrhatî ne, û her weha erebeyên bi teker, ji bo berfirehkirina torên bazirganiyê û tevgera mirovan di navbera navendên BMAC û herêmên cîran de rolek krîtîk lîstiye.

Tablo 3: Tîpolojiya Berhemên Sereke yên BMAC bi Materyal û Mînakên Cihên Dîtinê

Kategoriya Berhemê	Materyalên Sereke	Mînakên Cihên Dîtinê (Ne Hemî)	Çavkaniyên Hilbijartî
Ceramîk	Gil (pijiyayî)	Gonur Depe, Dashly, Togolok, Altyn Depe, Sapalli Tepe, Tepe Chalow	8
Amûrên Metalî	Bronz, Sifir	Gonur Depe, Altyn Depe, Sapalli Tepe	5
Çekên Metalî	Bronz, Sifir	Gonur Depe, Dashly, Sapalli Tepe	5
Xemlên Metalî	Zêr, Zîv, Bronz	Gonur Depe (Nekropola Qraliyetê), Tepe Chalow	5
Mohr	Kevir (Steatît, Klorît), Metal, Kaolîn	Gonur Depe, Altyn Depe, Herêmên Îran û Îndusê (têkilî)	20
Fîgurîn (“Prenses”)	Kevirên Kompozît (Klorît/Steatît, Kalsît/Kilsin)	Gonur Depe, Şûnwarên Baktriya û Margianayê	5
Fîgurînên Din	Gil, Kevir, Metal	Gonur Depe, Dashly	5
Tiştên Klorît/Steatît	Klorît, Steatît	Gonur Depe, Tepe Chalow, Şûnwarên Îranê (bazirganî)	8 (Beşa 9), 5
Tiştên Fîldişî	Fîldişî	Gonur Depe, Altyn Depe	5
Amûrên Veguhastinê	Dar, Bronz (model)	Altyn Depe (model), Gonur Depe (erebeya rastîn)	5

6. Aborî, Çandinî û Bazirganî

Aboriya Şaristaniya Oxus bi giranî li ser bingeha çandiniyek pêşketî û torên bazirganiyê yên berfireh ava bûbû. Li herêmek ku bi şert û mercên erdnîgarî yên dijwar û kêmbûna baranê diyar dibe, niştecihên BMAC karîbûn bi saya pergalên avdanê yên sofîstîke û bikêrhatî, oazên xwe yên çêkirî geş bikin û hilberînek çandiniyê ya têrker bidest bixin.¹

Çandinî û Ajalvanî:

Berhemên sereke yên çandiniyê genim û ceh bûn, ku bi rêya kanalên avdanê yên ku ji çemên Murghab û Amu Darya dihatin kişandin, dihatin çandin.1 Avakirina van pergalên avdanê yên mezin, ku hewcedarî bi plansaziyek navendî, organîzasyona kar a mezin, û zanîna endezyariyê hebû, yek ji nîşanên herî girîng ên asta bilind a tevlîheviya civakî û siyasî ya BMACê ye.9 Her çend hûrgiliyên teknîkî yên li ser teknolojiya kanalên avdanê yên BMAC di çavkaniyên berdest de kêm bin jî 86, eşkere ye ku rêveberiya avê ji bo jiyan û pêşketina vê şaristaniyê krîtîk bû. Li gel çandiniyê, ajalvanî jî rolek girîng di aboriya BMAC de lîstiye. Xwedîkirina pez û bizinan ji bo peydakirina goşt, şîr, û hiriyê gelemperî bû.1 Ya girîngtir, kedîkirina hêştiran di nav civaka BMAC de pêk hatiye 5, ku ev yek ji bo veguhastina kelûpelan di nav çolên berfireh ên Asyaya Navîn de û ji bo hêsankirina bazirganiya dûr û dirêj pir bikêrhatî bû.

Torên Bazirganiyê û Kelûpelên Bazirganî:

Şaristaniya Oxus di navenda torgilokek bazirganiyê ya pir berfireh de cih digirt, ku ew bi şaristaniyên mezin û herêmên çavkaniyê yên cîhanê kevnar ve girêdida. Delîlên arkeolojîk têkiliyên bazirganî yên xurt bi Mezopotamyayê 6, Geliyê Îndusê (Harappa) 6, Deşta Îranê (bi taybetî Elam, Kerman, û Susa) 7, Kendava Erebî (Dilmun û Magan) 6, û her weha bi çandên deştî yên li bakur, wekî çanda Sintashta û Andronovo, re nîşan didin.7

Kelûpelên ku di van torên bazirganiyê de dihatin guheztin cihêreng bûn:

• Îxracata BMAC (ji BMAC bo derve): Dibe ku metalên hilberandî (wekî amûr û çekên bronzî), berhemên hunerî yên taybet (wekî mohrên BMAC, fîgurînên “Prensesên Baktriyayê”, û tiştên klorîtê yên xemilandî), tekstîl, û hêştirên kedîkirî di nav kelûpelên îxracatê de bûn.
• Îthalata BMAC (ji derve bo BMAC): Şaristaniya Oxus ji bo bidestxistina hin materyalên xav û kelûpelên luks bi bazirganiya derve ve girêdayî bû. Di nav van de, lapis lazulî ji çavkaniyên Badakhshanê li Efxanistanê (ku dikeve nav qada bandora BMAC) ²², qelay ji bo hilberîna bronzê (dibe ku ji kanên wekî Mushiston li Tacîkistanê, an jî bi rêya Îranê û çandên deştî) ¹⁷, kevirê eqîq (carnelian) û berhemên fîldişî ji Geliyê Îndusê ¹¹, û her weha zêr, zîv, û dibe ku hin cureyên taybet ên ceramîkê ji herêmên cîran dihatin îthal kirin.

Ev torgilokên bazirganiyê ne tenê ji bo peydakirina kelûpelên pêwîst û luks girîng bûn, lê di heman demê de ji bo veguheztina raman, teknolojî, û bandorên çandî jî rolek sereke lîstin. Aboriya BMAC ne tenê li ser çandiniya xwecihî bû, lê bi awayekî krîtîk bi bazirganiya dûr û dirêj ve girêdayî bû, nemaze ji bo bidestxistina materyalên xav ên bingehîn ên wekî qelay ji bo hilberîna bronzê, ku bingeha teknolojî û hêza wê ya Serdema Bronzê bû.⁴⁶ Girêdayîbûna bi bazirganiya qelayê re, ku çavkaniyên wê li herêma bingehîn a BMAC kêm bûn, bêguman aborî û dibe ku siyaseta derve ya BMACê jî bi kûrahî şekil daye.

Rola BMAC wekî navbeynkar di bazirganiya di navbera şaristaniyên mezin (Mezopotamya, Îndus) û herêmên çavkaniyê de (mînak, lapis lazulî ji Badakhshanê) dibe ku çavkaniyek girîng a dewlemendî û hêzê ji bo elîtên BMACê bûbe. Mînak, lapis lazulî ji Efxanistanê ji bo şaristaniyên Mezopotamya û Misrê pir biqîmet bû ²², û BMAC di pozîsyonek îdeal de bû ku vê bazirganiyê kontrol bike an jê sûd werbigire. Bi heman awayî, ew dikaribû kelûpelên ji Îndusê (wekî kevirê eqîq û fîldişî ¹¹) ber bi rojava ve û kelûpelên ji Mezopotamya an Îranê ber bi rojhilat ve biguhezîne. Ev rola navbeynkariyê dê prestîj û dewlemendiya navendên BMAC zêde bike. Wekî din, delîlên ji bo hebûna niştecihên BMAC li Geliyê Îndusê (mînak, şûnwara Sibri li nêzî Quettayê) û dîtina mohrên bi şêwaza Îndusê li şûnwarên BMAC (mînak, li Gonur Depe) ¹¹ ne tenê bazirganiyek hêsan, lê têkiliyên çandî yên kûrtir û dibe ku tevgera mirovan (bazirgan, hunermend, hwd.) di navbera van her du şaristaniyan de jî nîşan dide.

Tablo 4: Têkiliyên Bazirganî yên Sereke yên BMAC

Herêma Hevkar	Kelûpelên Sereke yên ji BMAC Îxrackirî (Texmînî)	Kelûpelên Sereke yên bo BMAC Îthalkirî	Belgeyên Arkeolojîk ên Sereke yên Têkiliyê	Çavkaniyên Hilbijartî
Mezopotamya	Metal (bronz?), tiştên klorît, dibe ku lapis lazulî (wekî navbeynkar)	Teknolojî, ramanên îkonografîk, dibe ku hin kelûpelên luks	Mohrên sîlînder ên bi şêwaza Mezopotamî li BMAC, tiştên BMAC (kêm) li Mezopotamyayê, referansên nivîskî yên Mezopotamî yên li ser bazirganiya bi rojhilat re (dibe ku bi neyekserî BMAC jî tê de be)	6
Geliyê Îndusê	Metal (bronz?), hêştir, dibe ku tekstîl	Fîldişî, kevirê eqîq (carnelian), morîk, dibe ku hin cureyên ceramîkê, teknolojiya mohrê	Mohrên Îndusê û tiştên fîldişî li Gonur Depe û Altyn Depe, şûnwara BMAC li Sibri (nêzî Quetta), tiştên bi şêwaza Îndusê li BMAC, tiştên BMAC li şûnwarên Îndusê	6
Deşta Îranê (Elam, Kerman, hwd.)	Metal, tiştên klorît, fîgurîn	Qelay (dibe ku), sifir, kevirên xemilandî, ceramîka Elamî	Tiştên luks ên BMAC (stûnên mînyatur, çenteyên destan, žezl) li Susa, Shahdad, Jiroft, hwd.; ceramîka BMAC li Tepe Chalow û şûnwarên din ên Xorasanê; mohrên bi şêwaza Îranî li BMAC	7
Kendava Erebî (Dilmun, Magan)	Dibe ku lapis lazulî û kelûpelên din ên transît	Sifir (ji Magan/Oman), morîk, dibe ku mirwarî	Mohrên bi şêwaza Kendavê li BMAC, tiştên BMAC li şûnwarên Kendavê, referansên nivîskî yên Mezopotamî yên li ser bazirganiya bi Dilmun û Magan re ku dibe ku kelûpelên ji/bo Asyaya Navîn jî tê de bin	6
Deştên Bakur (Sintashta, Andronovo)	Berhemên çêkirî yên BMAC, dibe ku genim	Qelay (ji herêmên di bin kontrola Andronovo de), metalên din, dibe ku hesp	Ceramîka Andronovo li şûnwarên BMAC (bi taybetî di qonaxên dereng de), tiştên BMAC li herêmên Andronovo, delîlên ji bo kedîkirina hespan û teknolojiya erebeyan ku dibe ku bi têkiliyan hatibe veguheztin	7

7. Rêxistina Civakî û Siyasî

Ji ber kêmbûna çavkaniyên nivîskî yên rasterast ji Şaristaniya Oxus, têgihiştina me ya li ser rêxistina wê ya civakî û siyasî bi giranî li ser şîrovekirina delîlên arkeolojîk ên wekî mîmarî, şêwazên niştecihbûnê, pratîkên definkirinê, û belavbûna çanda maddî ye. Ev yek rê li ber nîqaşên cihêreng di nav lêkolîneran de vedike ka gelo BMAC dewletek navendî ya yekbûyî bû, konfederasyonek ji serokatiyên eşîran, an jî komek ji polîteyên bajarî yên serbixwe yên bi hev ve girêdayî bû.⁹

Delîlên ji bo hebûna hiyerarşiyek civakî ya pêşketî li BMACê pir xurt in. Mîmariya bîrdarî, wekî qesrên mezin û perestgehên bi heybet ên li Gonur Depe û şûnwarên din, û her weha mezinahî û plansaziya van navendên bajarî, pêşniyar dikin ku desthilatdariyek navendî hebû ku dikaribû ked û çavkaniyên girîng ji bo projeyên avakirina giştî seferber bike.⁵ Ya herî berbiçav, “Nekropola Qraliyetê” ya li Gonur Depe, bi gorên xwe yên bin erdê yên mezin û diyarîyên goran ên pir dewlemend (ku tê de zêr, zîv, tiştên bronzî yên nazik, mohrên hêja, û kelûpelên îtxalkirî yên luks hene), hebûna elîtek serdest û pir dewlemend, dibe ku “qralan” an serwerên bi statuyek bilind, piştrast dike.⁵ Cûdahiya di navbera van gorên elîtan û gorên hêsantir ên gelêrî de, ku li nekropolên din hatine dîtin, cudahiya civakî ya zelal nîşan dide.²⁴

Lamberg-Karlovsky û lêkolînerên din destnîşan dikin ku desthilatdariyek navendî bêguman hebû, lê gelo ev desthilatdarî yekane û li seranserê herêma BMAC yekgirtî bû, an jî ji hêla gelek yekîneyên navendî yên herêmî (wekî eşîr an serokatî) ve dihat rêvebirin, hîn jî mijara nîqaşê ye.⁹ Mezinahiya şûnwarên sereke yên wekî Gonur Depe (nêzîkî 55 hektar, bi texmînên nifûsê yên ku heya 130 hektarî jî diçin ⁵), Namazga Depe (heta 52 hektar, bi texmîna nifûsê ya 17,000–20,000 kes ⁵), û Altyn Depe (nêzîkî 25 hektar, bi texmîna nifûsê ya 7,000–10,000 kes ⁵) destnîşan dikin ku ev navend bajarên rastîn bûn ku hejmareke girîng a mirovan tê de dijiyan. Rêvebirina van nifûsên mezin hewcedarî bi pergalên tevlîhev ên rêveberî, peydakirina xwarinê, û kontrola civakî dikir.

Nebûna delîlên nivîskî yên berfireh, wekî yên ku li Mezopotamyayê hatine dîtin û agahiyên dewlemend li ser qanûn, rêvebirî, û aboriyê peyda dikin ²⁰, têgihiştina avahiya siyasî û civakî ya BMACê dijwartir dike. Ji ber vê yekê, piraniya şîroveyan li ser bingeha delîlên arkeolojîk ên ne-nivîskî ne, ku ev yek rê li ber spekulasyon û nîqaşên zêdetir vedike. Mînak, cewhera rastîn a “qraliyetê” li Gonur an jî asta navendîbûna siyasî ya li seranserê herêma berfireh a BMAC hîn jî bi tevahî ne zelal e.

Dibe ku modela “dewleta oazê” ji bo têgihiştina rêxistina siyasî ya BMACê guncawtir be. Di vê modelê de, her navendek mezin a ku li oazek çemî hatiye avakirin (wekî Gonur li oaza Murghabê, an Dashly li oaza Dashly) xwedî astek xweseriya siyasî û aborî bûye, lê di heman demê de bi navendên din re di nav torgilokek çandî û aborî ya hevpar de bûye. Ev yek dikare cûrbecûriya herêmî ya ku carinan di çanda maddî ya herêmên cuda yên BMAC de tê dîtin jî şîrove bike.¹⁵ Têkiliyên di navbera van navendên hêzê de dibe ku ji hevalbendî û hevkariya bazirganî bigire heya hevrikî û pevçûnên demkî.

Aliyek din ê girîng ê avahiya civakî ya BMAC, ku ji hêla Lamberg-Karlovsky ve hatiye destnîşankirin, rola muhtemel a kedkarên ne-azad an girêdayî di avakirina projeyên bîrdarî yên mezin (wekî keleh û pergalên avdanê) û di hilberîna çandiniyê de ye.⁹ Ger ev kedkar bi zorê an wekî beşek ji sîstemek corvée (keda bi zorê) hatibin seferber kirin, ev yek aliyek tarîtir a civaka BMAC nîşan dide û pirsan li ser newekheviya civakî û mekanîzmayên kontrola civakî derdixe holê. Ev model bi gelemperî bi avahiya civakên dewletî yên destpêkê yên li deverên din ên cîhana kevnar re hevaheng e.

Tablo 5: Texmînên Nifûsê û Mezinahiya Şûnwarên Sereke yên BMAC

Şûnwar	Herêma Texmînî (hektar)	Texmîna Nifûsê ya Pêşniyarkirî (kes)	Çavkaniyên Hilbijartî
Gonur Depe	Nêz. 55 (navend) – Heta 130 (tevahî bi derdorê)	Nehatiye diyarkirin, lê pir mezin	5
Namazga Depe	Nêz. 52	17,000 – 20,000	5
Altyn Depe	Nêz. 25	7,000 – 10,000	5
Dashly 3	Çend hektar (kompleksa navendî 88x84m)	Nehatiye diyarkirin	5
Togolok 21	Nêz. 1.5 (kompleksa perestgehê)	Nehatiye diyarkirin	5

Nîşe: Texmînên nifûsê pir dijwar in û bi gelemperî li ser bingeha mezinahiya şûnwar û dendika texmînkirî ya niştecihbûnê ne. Ev hejmar divê wekî rêberên giştî werin hesibandin.

8. Genetîka Nifûsê û Ziman

Lêkolînên li ser genetîka nifûsa kevnar (paleogenetîk) û analîzên zimanî yên berawirdî, di salên dawî de têgihiştinên nû û girîng li ser koka mirovên Şaristaniya Oxus û zimanê (an zimanên) ku dibe ku wan axiviye, peyda kirine.

Analîzên Genetîkî:

Lêkolînên ADNya kevnar (aDNA) yên ku li ser bermahiyên îskeletî yên ji gelek şûnwarên girîng ên BMAC hatine kirin, wekî Ulug-depe, Gonur-depe, Dzharkutan, Bustan, û Sappali-tepe 25, wêneyek tevlîhev a koka genetîkî ya vê nifûsê derxistiye holê. Bi giştî, encam destnîşan dikin ku nifûsa bingehîn a BMAC bi giranî ji nifûsên Kalkolîtîk ên herêmî yên Asyaya Navîn (wekî yên ji şûnwara Geoksyur) û ji cotkarên Neolîtîk ên ji Deşta Îranê (ku nêzîkî 60-65% ji bav û kalên wan pêk tînin) û cotkarên ji Anatolyayê (ku nêzîkî 20-25% ji bav û kalên wan pêk tînin) pêk tê.102 Di piraniya kesên BMAC ên ku hatine analîz kirin de, rêjeyek kêm a bav û kalên genetîkî yên ji Deştên Ewrasyayê (bi gelemperî wekî “bav û kalên Deştî” an “Yamnaya-related” têne binavkirin) tê dîtin. Lêbelê, hin kesên “outlier” (kesên ku ji profîla genetîkî ya giştî ya komê cuda ne) bi rêjeyek bilindtir a bav û kalên Deştî hatine tespît kirin.102 Ev yek pêşniyar dike ku her çend têkilî û dibe ku zewacên tevlihev bi komên ji Deştê re hebûbe jî, nifûsa bingehîn a ku Şaristaniya Oxus ava kiriye, bi giranî xwedî kokên xwecihî yên Asyaya Navîn û ji Başûrêrojavayê Asyayê (Îran û Anatolya) bû.

Lêkolînên genetîkî her weha têkiliyek di navbera nifûsa BMAC û axêverên îroyîn ên zimanên Hind-Îranî yên li Asyaya Navîn de destnîşan dikin. Mînak, gelên îroyîn ên Tacîk û Yagnobî beşek girîng ji mîrasa xwe ya genetîkî ji nifûsên BMAC wergirtine, her çend ku ew di heman demê de bandora herikîna genan a paşê ji Deştên rojava û herêma Altayê jî nîşan didin.¹⁰² Balkêş e ku Tacîk ji Yagnobiyan (ku wekî komek îzolekirîtir têne hesibandin) rêjeyek bilindtir a bandora genetîkî ya Deştî nîşan didin.¹⁰² Van encaman girêdanek biyolojîkî ya demdirêj di navbera şêniyên Serdema Bronzê yên BMAC û nifûsên îroyîn ên herêmê de destnîşan dikin, lê di heman demê de tevlîheviya pêvajoyên koçberî û tevliheviya genetîkî ya ku di hezar salên paşîn de li vê herêmê qewimiye jî radixin ber çavan. Daneyên genetîkî yên ku destnîşan dikin ku piraniya nifûsa BMAC ne xwediyê rêjeyek bilind a bav û kalên Deştî ne ¹⁰², lê di heman demê de delîlên arkeolojîk û zimanî yên ji bo têkiliya xurt bi komên Hind-Îranî yên ji Deştê tên ⁹³, pêşniyar dike ku modela têkiliyê dibe ku “asîmîlasyona elîtan” an jî bandora çandî ya xurt bêyî tevliheviya genetîkî ya mezin bûbe. Wekî ku ji hêla Anthony ve hatî pêşniyar kirin ⁹³, belavbûna zimanên Hind-Ewropî dibe ku ne bi koçberiyên gelêrî yên mezin, lê bi rêya elîtên ayînî û siyasî pêk hatibe. Delîlên genetîkî yên ji BMAC vê hîpotezê piştgirî dikin.

Ziman û Hîpoteza Substratuma Asyaya Navîn:

Zimanê (an zimanên) ku ji hêla niştecihên Şaristaniya Oxus ve dihat axaftin, ji ber nebûna nivîsên deşîfrekirî yên berfireh, hîn jî bi tevahî nenas e. Lêbelê, teoriyek girîng a ku wekî “Hîpoteza Substratuma Asyaya Navîn” tê zanîn, û ji hêla zanyarên wekî Alexander Lubotsky û Michael Witzel ve hatiye pêşxistin 93, ronahiyekê dide ser vê mijarê. Li gorî vê hîpotezê, dema ku axêverên zimanên Hind-Îranî (bi taybetî axêverên Proto-Hind-Îranî) ji Deştên Ewrasyayê koçî Asyaya Navîn kirin û bi şaristaniya pêşketî ya BMAC re ketin têkiliyê, wan gelek peyvên deynkirî ji zimanek (an zimanên) xwecihî yên BMAC wergirtin. Van peyvên deynkirî bi gelemperî bi têgînên çandinî, avahîsazî, jiyana rûniştî, û tiştên çandî yên taybet ên BMAC ve girêdayî ne. Mînakên van peyvan ev in: *išt(i)- (kerpîç), *uštṛa- (hêştir), *khar- (ker), *sūčī- (derzî), *yavīyā- (kanal), *gandʰarva- (afirîdek mîtolojîk), û navê xwedayê Hindî yê paşê, Índra.108 Hebûna van peyvên substratumê (peyvên ji zimanekî kevnar ê ku êdî nayê axaftin û di zimanekî nû de mane) di zimanên Hind-Îranî yên destpêkê de (wekî Sanskrîta Vedî û Avestayî) delîlek xurt ji bo têkiliyek çandî û zimanî ya girîng di navbera koçberên Hind-Îranî û nifûsa xwecihî ya BMAC de pêşkêş dike. Ev yek hîpoteza ku BMAC bandorek girîng li ser pêşkeftina çand û ola Hind-Îranî kiriye xurt dike. Hin lêkolîner, li ser bingeha koka genetîkî ya cotkarên Îranî ya di nav nifûsa BMAC de, pêşniyar dikin ku zimanê BMAC dibe ku bi zimanên Elamî an jî malbata zimanên Dravîdî re têkildar be 9, lê ev yek hîn jî mijara lêkolîn û nîqaşê ye. Hîpoteza Substratuma Asyaya Navîn ne tenê ji bo têgihiştina zimanê BMAC, lê her weha ji bo têgihiştina pêvajoyên damezrandina çandên Hind-Îranî jî girîng e. Ew destnîşan dike ku dema ku Hind-Îranî gihîştin herêmên nû, ew neketin valahiyek çandî, lê bi şaristaniyên pêşketî re têkilî danîn û ji wan bandor bûn.

Nîşanên Pîktografîk:

Li ser hin firaxên ceramîk û mohrên ku ji şûnwarên BMAC hatine derxistin, rêzek nîşanên pîktografîk hatine dîtin.39 Nîqaşek di nav lêkolîneran de heye ka gelo ev nîşan pergalek proto-nivîsandinê ya herêmî, nîşanên xwedaniyê, nîşanên çêkeran, an jî tenê sembolên xemilandî yên bi wateyên ayînî temsîl dikin.20 Mohra navdar a Anau, ku ji hêla Fredrik Hiebert ve li Tirkmenistanê hatiye vedîtin û bi nîşanên rêzkirî hatiye xemilandin, mînakek girîng e ku di vê çarçoveyê de tê nîqaş kirin.41 Her çend ev nîşan wekî pergalek nivîsandinê ya tam û deşîfrekirî neyên hesibandin jî, hebûna wan hewcedariya tomarkirin an nîşankirina tiştekî di nav civakek tevlîhev û birêxistin de nîşan dide. Kêmbûna nivîsên dirêj û deşîfrekirî yek ji astengiyên sereke ye di têgihiştina kûr a gelek aliyên Şaristaniya Oxus de, û ew ji şaristaniyên hevdem ên Mezopotamya û Misrê, ku xwedî kevneşopiyên nivîskî yên dewlemend bûn, cuda dike.

9. Ol, Ayîn û Îkonografî

Delîlên arkeolojîk ên ji Şaristaniya Oxus pergalek bawerî û pratîkên ayînî yên tevlîhev û cihêreng nîşan didin, ku di mîmariya bîrdarî, pratîkên definkirinê, û îkonografiya dewlemend a li ser berhemên hunerî de xwe dide der.

Avahiyên Olî û Cihên Ayînî:

Navendên bajarî yên BMAC xwedî avahiyên bîrdarî bûn ku bi îhtîmaleke mezin ji bo armancên olî û ayînî hatine bikar anîn. Li Gonur Depe, Jarkutan, û Togolok 21 perestgehên mezin hatine kolandin, ku bi gelemperî bi dîwarên stûr, hewşên navendî, û odeyên taybet hatine çêkirin.4 Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên van perestgehan hebûna altarên agirî ye, nemaze li perestgeha agirî ya Jarkutanê û li hin perestgehên Gonur Depe.7 Ev yek pêşniyar dike ku perestiya agirî rolek navendî di baweriyên BMAC de lîstiye. Wekî din, li Gonur Depe hewzên avê yên mezin ên ku bi avahiyên ayînî ve girêdayî ne hatine dîtin, ku dibe ku ji bo ayînên paqijkirinê an jî wekî sembola avên jiyanê hatibin bikar anîn.5 Hebûna van avahiyên olî yên bîrdarî û birêxistinkirî destnîşan dike ku ol rolek navendî di jiyana civakî û siyasî ya BMAC de lîstiye û dibe ku ji hêla elîtek kahînan ve hatibe rêvebirin.

Pratîkên Definkirinê:

Pratîkên definkirinê yên li BMACê cihêrengiyek berbiçav nîşan didin, ku dibe ku cudahiyên di statuya civakî, baweriyên herêmî, an jî guherînên demkî de nîşan bide. Gorên çalê yên hêsan, gorên ku bi kerpîçan hatine çêkirin, û “malên goran” ên bin erdê yên tevlîhev (hypogea) li Nekropola Qraliyetê ya Gonur Depe hatine dîtin.5 Gorên elîtan, nemaze yên li Nekropola Qraliyetê, bi diyarîyên goran ên pir dewlemend hatine xemilandin, ku tê de tiştên ji zêr û zîv, çek û amûrên bronzî yên nazik, firaxên ceramîk ên bi qalîte, mohrên hêja, û fîgurînên kevirî hene.5 Ev diyarî ne tenê dewlemendî û statuya kesên mirî nîşan didin, lê di heman demê de baweriya bi jiyanek piştî mirinê û hewcedariya bi amadekirina miriyan ji bo wê rêwîtiyê jî tekez dikin. Cihêrengiya pratîkên definkirinê û dewlemendiya gorên elîtan ne tenê hiyerarşiya civakî, lê di heman demê de pergalek baweriyê ya tevlîhev a li ser jiyana piştî mirinê û hewcedariya bi amadekirina miriyan ji bo wê rêwîtiyê nîşan dide. “Nekropola Qraliyetê” li Gonur 5 bi avahiyên xwe yên bin erdê û diyarîyên goran ên pir dewlemend 12 bi gorên qraliyetê yên li Mezopotamya (mînak, Gorên Qraliyetê yên Ur) û Misrê re hevberî ye. Ev yek ne tenê hêza aborî ya elîtan, lê di heman demê de girîngiya ayînên mirinê û rola serwer wekî navbeynkarê di navbera cîhana zindiyan û cîhana miriyan de nîşan dide.

Delîlên ji bo ayînên agirî di hin pratîkên definkirinê de jî hatine dîtin, û her weha hebûna senotafan (gorên vala yên sembolîk).¹⁵ Li hin şûnwaran, gorên hevpar ên mirovan û ajalan (bi taybetî pez an bizin) hatine dîtin, ku dibe ku qurbanî an jî baweriyên taybet nîşan bidin.¹¹³

Îkonografî û Sembolîzm:

Huner û berhemên Şaristaniya Oxus bi îkonografiyek dewlemend û cihêreng hatine xemilandin, ku li ser mohr, tiştên klorît, fîgurîn, û carinan jî li ser ceramîkê têne dîtin. Hin motîfên sereke ev in:

• “Xatûna Ajalan” an xwedawendeke jin a serdest: Ev motîfa herî berbiçav e, ku bi gelemperî wekî jinek bi kincek fireh a bi şêwaza kaunakes (wekî ku di fîgurînên “Prensesên Baktriyayê” de tê dîtin) tê teswîr kirin. Ev fîgur carinan bi ajalan (bi taybetî mar û teyrên nêçîrvan), afirîdên hîbrîd, an jî sembolên nebatî re têkildar e.⁵ Ew dibe ku xwedawendek sereke ya pantheonê BMACê temsîl bike, ku bi zayîn, xwezayê, an jî serweriya li ser hêzên çolê ve girêdayî ye.
• Afirîdên hîbrîd û mîtolojîk: Di hunera BMAC de gelek afirîdên fantastîk têne dîtin, wekî ejdehayên bi bask, mirovên bi serê teyr (grîfon-mirov), û ajalanên din ên tevlihev.⁵⁸ Van fîguran dibe ku ruh, cin, an jî xwedayên piçûktir temsîl bikin.
• Dîmenên şer û nêçîrê: Dîmenên şerê di navbera mirovan û ajalan (bi taybetî ajalanên kovî yên wekî şêr an berazê kovî) de, an jî di navbera afirîdên mîtolojîk de, motîfên gelemperî ne, nemaze li ser mohran.⁷³ Van dîmenan dibe ku têkoşîna di navbera nîzam û kaosê, an jî hêza serweran nîşan bidin.
• Mar û teyr (bi taybetî eylo): Ev her du ajal bi awayekî berbiçav di îkonografiya BMAC de cih digirin, carinan bi hev re û carinan jî cuda. Mar dibe ku bi cîhana binê erdê, avê, an jî zayînê ve girêdayî be, dema ku teyr dibe ku bi ezman, roj, an jî hêza qraliyetê ve girêdayî be.⁷¹ Têkiliya di navbera wan de dibe ku wateyên kozmolojîk an dualîstîk hebin.
• Sembolên geometrîk û nebatî: Li ser mohr û tiştên klorîtê gelek nexşên geometrîk (wekî swastîka, rozet, xêzên pêlî) û motîfên nebatî (wekî pel û kulîlk) têne dîtin, ku dibe ku wateyên sembolîk an jî xemilandî hebin.¹²³

Îkonografiya BMAC, bi tevliheviya xwe ya motîfên xwecihî û bandorên derve, cîhanbîniyek dînamîk û sentezker nîşan dide. Ew ne tenê wergirên pasîf ên bandorên çandî bûn, lê wan ev bandor ji nû ve şîrove dikirin û dixistin nav sîstema xwe ya baweriyê. Motîfa “Xatûna Ajalan” ⁷⁶ li Rojhilata Nêzîk a Kevnar berbelav e, lê awayê ku ew di hunera BMAC de tê teswîr kirin (mînak, “Prensesên Baktriyayê”) xwedî taybetmendiyên xwecihî ye.

Nîqaşên li ser Şîrovekirina Olî:

Şîrovekirina pergala baweriyê ya BMAC ji ber nebûna çavkaniyên nivîskî dijwar e, lê hin teorî û nîqaşên girîng hene:

• Têkiliyên bi Proto-Zerdeştîtiyê re: Viktor Sarianidi û hin lêkolînerên din, li ser bingeha hebûna perestgehên agirî, girîngiya ayînî ya avê, û hin motîfên îkonografîk ên ku dibe ku dualîzmê nîşan bidin, pêşniyar kirine ku BMAC dibe ku pêşengê Zerdeştîtiyê be, an jî bi kêmî ve bandorek girîng li ser pêşkeftina wê kiriye.¹² Ev nîqaş pir girîng e, ji ber ku ew BMACê dixe nav konteksta pêşkeftina yek ji olên yekxwedayî yên herî kevn ên cîhanê.
• Hêmanên Şamanîstîk: Hin taybetmendiyên îkonografiyê, wekî afirîdên hîbrîd, fîgurên bi maske, û dîmenên ku dibe ku veguherînê nîşan bidin, û her weha delîlên ji bo bikaranîna vexwarinên halusînojenîk (Soma/Haoma) li perestgeha Togolok 21 ³¹, pêşniyar dikin ku dibe ku hêmanên şamanîstîk di pratîkên olî yên BMAC de hebûne.⁷⁶
• Bandora li ser Ola Vedîk: Têkiliya di navbera BMAC û koçberên Hind-Îranî yên destpêkê de dibe ku bandorek li ser pêşkeftina Ola Vedîk a li Hindistanê kiriye. Bi taybetî, vexwarina ayînî ya Soma (ku di Rigvedayê de pir tê pesinandin) tê texmîn kirin ku ji kevneşopiyek BMAC (Haoma) derbasî çanda Hind-Îranî bûye.⁶ Her weha tê pêşniyar kirin ku xwedayê Hindî yê navdar, Indra, dibe ku hin taybetmendiyên xwe ji xwedayekî şerker ê BMAC wergirtibe.¹⁰⁹
• Bandorên ji Mezopotamya û Îranê: Wekî ku di beşa glîptîkê de hate destnîşankirin, hin motîfên îkonografîk û dibe ku têgînên mîtolojîk ji şaristaniyên cîran ên Mezopotamya û Îranê hatine wergirtin û di çarçoveya çanda BMAC de ji nû ve hatine şîrove kirin [¹⁴ (Beşa 7 ji hêla Annie Caubet), ⁶¹].

10. Têkiliyên bi Şaristaniyên Din re

Şaristaniya Oxus ne di valahiyekê de pêş ket; berevajî, ew bi awayekî çalak bi şaristaniyên mezin û çandên cîran ên serdema xwe re di têkiliyê de bû. Cihê wê yê erdnîgarî yê stratejîk li xaçerêya Asyaya Navîn ew kiriye navendek girîng ji bo danûstandinên çandî, bazirganî, û dibe ku teknolojîk jî. Delîlên arkeolojîk ên berfireh vê yekê piştrast dikin.

Mezopotamya:

Têkiliyên di navbera BMAC û Mezopotamyayê de, her çend dibe ku bi piranî neyekser bûbin jî, diyar in. Hin tiştên ku bi şêwaza Mezopotamî hatine çêkirin, wekî mohrên sîlînder, li şûnwarên BMAC hatine dîtin.11 Her weha, hin teknîkên mîmarî an jî motîfên hunerî yên li BMAC dibe ku bandora Mezopotamyayê nîşan bidin. Ji aliyê din ve, tiştên ku bi eslê xwe ji BMAC an jî ji herêmên di bin bandora wê de ne (wekî lapis lazulî ji Efxanistanê) rêya xwe ber bi Mezopotamyayê ve dîtine.82 Tê texmîn kirin ku bazirganiya bi navbeynkariya Elamê (li başûrêrojavayê Îranê) rolek girîng di van têkiliyan de lîstiye. Her çend ku heya niha ti referanseke nivîskî ya Mezopotamî ya ku rasterast behsa BMAC bike nehatiye dîtin (nîqaş hene ku gelo navên wekî Marhashi an Tukrish di tekstên Mezopotamî de ji bo BMAC hatine bikar anîn 89), delîlên arkeolojîk hebûna danûstandinekê piştrast dikin.

Geliyê Îndusê (Şaristaniya Harappa):

Têkiliyên di navbera BMAC û Şaristaniya Geliyê Îndusê de pir xurt û rasterasttir xuya dikin. Li gelek şûnwarên BMAC, bi taybetî li Gonur Depe û Altyn Depe, mohrên bi şêwaza Îndusê, tiştên ji fîldişiyê (ku bi îhtîmaleke mezin ji Hindistanê hatine), morîkên kevirê eqîq (carnelian) ên xemilandî (etched carnelian beads) yên taybet ên Îndusê, û hin cureyên ceramîkê yên bi şêwaza Îndusê hatine dîtin.6 Ji aliyê din ve, tiştên bi şêwaza BMAC, wekî hin cureyên mohr û tiştên metalî, li şûnwarên Geliyê Îndusê û li herêmên sînorî yên wekî Belûçistanê hatine dîtin. Ya girîngtir, hebûna nişteciheke BMAC li Sibri (nêzî Quetta li Pakîstanê) û gorek kesekî BMAC li Quettayê 60 nîşan dide ku têkilî ne tenê bazirganî bûye, lê dibe ku tevgera mirovan û damezrandina koloniyên bazirganiyê jî tê de hebûye. Şûnwara Shortugai li bakurê Efxanistanê, ku wekî koloniyek bazirganiyê ya Harappayê tê hesibandin û ji bo îstismarkirina kanên lapis lazuliyê hatiye damezrandin, di heman demê de nêzîkî herêma BMAC bû û dibe ku di van têkiliyan de rolek lîstibe.21

Deşta Îranê (Elam, Kerman, hwd.):

Deşta Îranê wekî pirek erdnîgarî û çandî di navbera BMAC û Mezopotamyayê de kar kiriye. Têkiliyên bi Elamê (li başûrêrojavayê Îranê) û herêmên din ên Îranê yên wekî Kerman (mînak, şûnwarên Shahdad û Tepe Yahya) û Sistan (mînak, Shahr-i Sokhta) re pir girîng bûne. Tiştên luks ên BMAC, wekî stûnên mînyatur ên ji kevirê klorîtê, “çenteyên destan” (hand-bags), û “şezlên” (scepters) sembolîk, li gelek şûnwarên Îranî, nemaze li Susa, hatine dîtin.8 Her weha, ceramîka BMAC û pratîkên definkirinê yên bi şêwaza BMAC li hin şûnwarên li Xorasana Bakur (mînak, Tepe Chalow) bi awayekî berfireh hatine dîtin, ku ev yek ne tenê bazirganiyê, lê dibe ku koçberî an jî bandorek çandî ya xurt a BMAC li ser van herêman nîşan bide.8 Ji aliyê din ve, hin motîfên hunerî û dibe ku teknîkên metalurjiyê yên li BMAC bandora Îranê nîşan didin.

Kendava Erebî (Dilmun û Magan):

Delîl hene ku BMAC bi rêyên bazirganiyê yên ku di Îranê re derbas dibûn an jî dibe ku bi rêyên deryayî yên neyekser, bi herêmên Kendava Erebî yên wekî Dilmun (Bahreyna îroyîn) û Magan (Omana îroyîn) re jî di têkiliyê de bûye.6 Van herêman di bazirganiya di navbera Mezopotamya û Geliyê Îndusê de rolek navbeynkariyê ya girîng lîstine, û dibe ku kelûpelên ji/bo BMAC jî di nav vê torê de cih girtibin.

Deştên Bakur (Çandên Sintashta û Andronovo):

Têkiliyên BMAC bi çandên deştî yên li bakurê wê, bi taybetî bi kompleksa çandî ya Sintashta-Petrovka û paşê jî bi horizonta çandî ya Andronovo re, her ku çûye girîngtir bûne, nemaze di qonaxên paşîn ên BMAC de (dora 2000 B.Z. û pê de).7 Delîlên arkeolojîk, wekî dîtina ceramîka bi şêwaza Andronovo li şûnwarên BMAC û berevajî, û her weha belavbûna teknolojiya metalurjiya qelay û sifirê, vê têkiliyê nîşan didin. Tê pêşniyar kirin ku koçberên Hind-Îranî yên destpêkê, ku bi van çandên deştî re têkildar bûn, dema ku ber bi başûr ve diçûn, bi Şaristaniya Oxus re ketine têkiliyê û hin hêmanên çandî û olî (wekî vexwarina Soma/Haoma) jê wergirtine.6 Ev têkilî ji bo têgihiştina pêvajoyên koçberî û akulturasyonê yên ku di dawiyê de bûne sedema belavbûna ziman û çandên Hind-Îranî li Îran û Hindistanê, pir girîng e.

Bi kurtasî, Şaristaniya Oxus ne tenê navendek pêşketî ya xwecihî bû, lê di heman demê de beşek aktîf û girîng a “cîhana bi hev ve girêdayî” ya Serdema Bronzê bû. Têkiliyên wê yên berfireh bi şaristaniyên cîran re ne tenê ji bo aboriya wê, lê ji bo pêşkeftina çandî û teknolojîk a wê jî girîng bûn, û di heman demê de bandorek mayînde li ser herêmên ku pê re di têkiliyê de bû jî hiştin.

11. Hilweşîn û Mîras

Şaristaniya Oxus, piştî serdemek geşbûn û pêşketinê ya ku bi qasî nîv hezar salî dom kir (nêzîkî 2250–1700 B.Z. li gorî hin kronolojiyan ¹⁶), di navbera salên 1700 û 1500 B.Z. de ket pêvajoyek hilweşîn û veguherînê [¹⁵ (Beşa 18 ji hêla Elise Luneau), ¹⁵]. Sedemên vê hilweşînê tevlîhev in û hîn jî di nav lêkolîneran de mijara nîqaşê ne, lê bi îhtîmaleke mezin encama tevliheviyek ji faktorên hawîrdorî, civakî-aborî, û derveyî bû.

Faktorên Muhtemel ên Hilweşînê:

• Guhertinên Hawîrdorî û Avhewayê: Yek ji teoriyên sereke yên ji bo hilweşîna BMAC guhertinên avhewayê û ziwabûna herêmê ye.⁷ Şaristaniya Oxus bi giranî bi pergalên avdanê yên ku ji çemên Murghab û Amu Darya dihatin xwedî kirin ve girêdayî bû. Kêmbûna herikîna avê di van çeman de an jî guherîna rêyên wan, dibe ku bibe sedema têkçûna pergalên avdanê, kêmbûna hilberîna çandiniyê, û di encamê de terikandina navendên bajarî yên mezin.⁷ Lêkolînên paleoklîmatolojîk destnîşan dikin ku di hezarsala duyemîn a B.Z. de li Asyaya Navîn û herêmên cîran serdemên ziwabûnê yên berfireh qewimîne.⁸⁵ Mînak, lêkolînek li ser şûnwara Djarkutanê destnîşan dike ku bûyerek ziwabûnê ya ji nişka ve li dora 3900 sal berî niha (nêzîkî 1900 B.Z.) bandorek neyînî li ser pergala çandiniyê ya oazê kiriye.⁸⁵ Lêbelê, hin lêkolîner (wekî Luneau ¹³⁵) amaje dikin ku daneyên heyî bi tevahî piştgiriyê nadin guhertineke avhewayê ya drastîk wekî sedema yekane ya hilweşîna tevahiya şaristaniyê, her çend guhertinên hawîrdorî yên herêmî divê neyên paşguh kirin.
• Faktorên Civakî-Aborî yên Navxweyî: Dibe ku pirsgirêkên navxweyî yên wekî zêdebûna nifûsê, kêmbûna çavkaniyan, têkoşînên ji bo desthilatdariyê di navbera elîtan de, an jî têkçûna pergalên civakî û aborî yên ku bajarên mezin piştgirî dikirin, jî rolek di hilweşînê de lîstibin.¹³³ Kêmbûna mezinahiya navendên bajarî yên kelehdar piştî nêzîkî 1900 B.Z. û derketina şêwazên ceramîkê yên herêmî li her oazê dibe ku nîşana perçebûna siyasî û kêmbûna kontrola navendî be.²¹
• Zextên Derveyî û Koçberî: Di heman serdemê de ku BMAC ber bi hilweşînê ve diçû, komên koçer ên ji Deştên Bakur (bi taybetî yên girêdayî çanda Andronovo) ber bi başûr ve diherikîn û bi niştecihên BMAC re ketin têkiliyê.⁷ Her çend cewhera vê têkiliyê (gelo bi piranî aştiyane û bazirganî bû, an jî bi pevçûn û dagirkeriyê re bû) hîn jî mijara nîqaşê ye, zêdebûna hebûna ceramîka Andronovo li şûnwarên BMAC û li kampên pastoral ên li derveyî bajarokan, û her weha derketina goristanên kurgan ên bi şêwaza Vakhsh û Bishkent li Tacîkistanê ku hêmanên BMAC û Andronovo tevlihev dikin, nîşan dide ku bandorek girîng a van komên nûhatî hebûye.²¹ Dibe ku zexta van komên koçer, ligel faktorên din, bûbe sedema bêîstîqrarbûn û hilweşîna dawî ya pergala BMAC.

Pêvajoya hilweşînê ne ji nişka ve û yekreng bû. Elise Luneau destnîşan dike ku qonaxa herî dawî ya Şaristaniya Oxus, ku ji dora 1800/1700 B.Z. dest pê dike û zêdetirî 300 salan dom dike, bi guhertinên nehevseng û neyekser di astên cihêreng ên çanda maddî, aboriya jiyanê, niştecihbûn, pergala siyasî, pratîkên definkirinê, û cîhana sembolîk de, li gorî qonaxa gihîştî ya berê, tê diyar kirin.¹³² Ev yek pêvajoyek veguherîna civakî-çandî ya tevlîhev nîşan dide, ne tenê hilweşînek tam.

Mîrasa Şaristaniya Oxus:

Tevî hilweşîna navendên wê yên bajarî, Şaristaniya Oxus mîrasek girîng li dû xwe hişt, ku bandor li pêşkeftinên paşê yên li Asyaya Navîn û herêmên cîran kir.

• Bandora li ser Çandên Hind-Îranî: Wekî ku berê hate destnîşankirin, têkiliya di navbera BMAC û koçberên Hind-Îranî yên destpêkê de ji bo pêşkeftina ziman, ol (bi taybetî ayîna Soma/Haoma û dibe ku hin xwedayan), û çanda Hind-Îranî girîng bû.⁶ BMAC wekî navendek bajarî ya pêşketî, dibe ku gelek têgîn û pratîkên girêdayî jiyana rûniştî, çandinî, û rêxistina civakî ji van komên koçer re veguhezandibe.
• Derdorê Çanda Yaz: Piştî hilweşîna BMAC, Çanda Yaz (nêzîkî 1500-500 B.Z.) li heman herêmê derket holê.¹⁵ Her çend Çanda Yaz xwedî taybetmendiyên xwe yên cihê bû (wekî ceramîka bi destan çêkirî ya boyaxkirî û kêmbûna avahiyên bîrdarî yên mezin), ew hin hêmanên kevneşopiya BMAC jî domand, nemaze di warê teknolojiya avdanê û hin pratîkên çandiniyê de. Ev yek berdewamiyek çandî ya qismî li herêmê nîşan dide.
• Bandora li ser Rêyên Bazirganiyê: Torgilokên bazirganiyê yên ku ji hêla BMAC ve hatibûn damezrandin an xurt kirin, dibe ku di serdemên paşê de jî, di nav de serdema Rêya Îpekê ya navdar, berdewam kiribin û bandor li ser danûstandinên di navbera Rojhilat û Rojava de kiribin.⁷
• Teknolojî û Zanîn: Zanîn û teknîkên ku di dema BMAC de hatine pêşxistin, wekî metalurjiya pêşketî û rêveberiya avê, dibe ku ji hêla çandên paşê yên li herêmê ve hatibin wergirtin û pêşve xistin.

Şaristaniya Oxus, her çend ku ji nedîtî ve hatibe û di bin siya şaristaniyên mezin ên cîran de mabe jî, rolek girîng di dîroka kevnar a Asyaya Navîn û cîhana berfireh a Serdema Bronzê de lîstiye. Lêkolînên berdewam bêguman dê aliyên din ên vê şaristaniya balkêş û mîrasa wê ya mayînde ronî bikin.

12. Encam

Şaristaniya Oxus, ango Kompleksa Arkeolojîk a Bactria-Margiana (BMAC), ku di navbera salên nêzîkî 2300 û 1700 B.Z. de li Asyaya Navîn geş bû, nimûneyek berbiçav a pêşketina mirovahiyê di Serdema Bronzê de ye. Tevî ku ji hêla dîrokî ve bi qasî şaristaniyên hevdem ên Misrê û Mezopotamyayê nehatiye nasîn, lêkolînên arkeolojîk ên di dehsalên dawî de girîngî û tevlîheviya vê çanda bajarî ya pêşketî her ku diçe bêtir eşkere dikin.

Wekî ku di vê raporê de hate pêşkêş kirin, Şaristaniya Oxus bi gelek destkeftiyên girîng diyar dibe:

• Bajarvanî û Mîmarî: Damezrandina navendên bajarî yên mezin û kelehdar ên wekî Gonur Depe, Dashly 3, û Togolok 21, bi avahiyên bîrdarî yên wekî qesr û perestgehan, û bi pergalên avdanê yên sofîstîke, asta bilind a plansazî, organîzasyon, û jêhatîbûna endezyariyê nîşan dide. Ev yek bi taybetî li herêmek çolistanî ya ku jiyan bi rêveberiya avê ve girêdayî bû, berbiçav e.
• Çanda Maddî û Teknolojî: Hilberîna ceramîkên bi qalîte, serweriya li ser metalurjiya bronz, zêr, û zîv, hunera nazik a mohrên xemilandî (glîptîk), û afirandina fîgurînên bêhempa yên wekî “Prensesên Baktriyayê” û tiştên klorîtê, dewlemendî û pisporiya hunermend û pîşekarên BMACê radixe ber çavan. Pêşketinên di warê veguhastinê de, wekî bikaranîna erebeyên bi teker û kedîkirina hêştiran, ji bo aborî û bazirganiyê girîng bûn.
• Aborî û Bazirganî: Aboriya BMAC ne tenê li ser çandiniyek berhemdar a li ser bingeha avdanê bû, lê di heman demê de bi awayekî krîtîk bi torên bazirganiyê yên berfireh ve girêdayî bû. Van toran BMAC bi Mezopotamya, Geliyê Îndusê, Deşta Îranê, Kendava Erebî, û Deştên Bakur ve girêdidan, û ne tenê kelûpelan, lê dibe ku raman, teknolojî, û bandorên çandî jî diguhezandin.
• Rêxistina Civakî û Olî: Delîlên ji mîmarî, pratîkên definkirinê (nemaze gorên dewlemend ên elîtan), û îkonografiya hunerî, civakek bi hiyerarşiyek zelal, elîtek serdest, û pergalek baweriyê ya tevlîhev nîşan didin. Hebûna perestgehên agirî û girîngiya ayînî ya avê, ligel motîfên îkonografîk ên taybet, dibe ku nîşanên destpêkê yên kevneşopiyên olî bin ku paşê bandor li Zerdeştîtî û Ola Vedîk kirine.
• Genetîk û Ziman: Lêkolînên genetîkî koka nifûsa BMAC bi giranî bi cotkarên Neolîtîk ên Îranî û Anatolî û nifûsên Kalkolîtîk ên herêmî ve girêdidin, û têkiliyek bi nifûsên îroyîn ên Hind-Îranîaxêv ên Asyaya Navîn re destnîşan dikin. Hîpoteza Substratuma Asyaya Navîn pêşniyar dike ku zimanên Hind-Îranî peyvên girîng ji zimanek (an zimanên) BMAC wergirtine, ku ev yek têkiliyek çandî ya kûr nîşan dide.

Sedemên ku Şaristaniya Oxus bi qasî şaristaniyên din nehatiye nasîn, bi giranî bi faktorên dîrokî û jeopolîtîk ve girêdayî ne, wekî serdestiya lêkolînên Sovyetê û gihîştina sînordar a wan ji cîhana rojava re heya demên dawî, û her weha kêmbûna çavkaniyên nivîskî yên deşîfrekirî yên rasterast ji vê şaristaniyê. Lêbelê, girîngiya wê wekî navendek çandî û aborî ya sereke li Asyaya Navîn a Serdema Bronzê û wekî pirek di navbera şaristaniyên mezin ên cîhanê de nayê înkar kirin.

Hilweşîna Şaristaniya Oxus di nîveka hezarsala duyemîn a B.Z. de, ku dibe ku ji ber tevliheviyek ji guhertinên avhewayê, pirsgirêkên navxweyî, û zextên derveyî (bi taybetî ji komên koçer ên Deştî) pêk hatibe, dawî li serdema wê ya geşbûnê anî. Lêbelê, mîrasa wê di çandên paşê yên herêmê de, nemaze di pêşkeftina çand û olên Hind-Îranî de, û di domandina hin kevneşopî û torên bazirganiyê de, berdewam kir.

Di encamê de, Şaristaniya Oxus ne tenê “valahiyek” di nexşeya şaristaniyên kevnar de dagirtiye, lê di heman demê de têgihiştina me ya li ser tevlîhevî û cihêrengiya pêşketinên mirovahiyê li Asyaya Navîn û têkiliyên navçandî yên li cîhana Serdema Bronzê kûrtir kiriye. Pêdivî bi lêkolînên arkeolojîk, genetîkî, û zimanî yên bêtir heye da ku hemî aliyên vê şaristaniya balkêş û mîrasa wê ya mayînde bi tevahî werin ronî kirin.

13. Çavkanî

1. BACTRIA MARGIANA (OXUS CIVILIZATION) AND EARLY CENTRAL ASIAN POLITIES, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://factsanddetails.com/central-asia/Central_Asian_Topics/sub8_8a/entry-4497.html
2. simple.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://simple.wikipedia.org/wiki/Bactria%E2%80%93Margiana_Archaeological_Complex#:~:text=The%20Bactria%E2%80%93Margiana%20Archaeological%20Complex,southern%20Uzbekistan%20and%20western%20Tajikistan.
3. Bactria–Margiana Archaeological Complex – Simple English …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://simple.wikipedia.org/wiki/Bactria%E2%80%93Margiana_Archaeological_Complex
4. Finland, Helsinki international scientific online conference “SUSTAINABILITY OF EDUCATION SOCIO-ECONOMIC SCIENCE THEORY&quo, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://interonconf.org/index.php/sues/article/download/7116/6152/6008
5. Bactria–Margiana Archaeological Complex – ROOTSHUNT, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://rootshunt.com/aryans/indiairanandaryans/listofancientiranianpeople/bactriamargianaarchaeologicalcomplex/bactriamargianaarchaeologicalcomplex.htm
6. The Oxus Civilization – AV – SuttaCentral, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://discourse.suttacentral.net/t/the-oxus-civilization/29233
7. Bronze Age Map: Central Asia – Tabulae Geographicae, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tabulae-geographicae.de/2020/08/14/bronze-age-map-central-asia/
8. Preliminary report on the first season of excavations at Tepe Chalow – MOM Éditions, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://books.openedition.org/momeditions/8086
9. Research History Of Oxus Civilization In US Archeology, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://theamericanjournals.com/index.php/tajssei/article/download/1695/1586/1675
10. Oxus Civilization (CC Lamberg-Karlovsky, 2013) | PDF | Archaeology – Scribd, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.scribd.com/document/325098174/Oxus-Civilization-CC-Lamberg-Karlovsky-2013
11. Expedition Magazine | The Middle Asian Interaction Sphere – Penn Museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.penn.museum/sites/expedition/the-middle-asian-interaction-sphere/
12. Culture & Tourism I Analysis I The Investor Turkmenistan – Beyond Investments Group, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.beyondinvestmentsgroup.com/turkmenistan2025/gonur-depe
13. LIGHT FROM THE DEPTH OF THE CENTURIES, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.turkmenistaninfo.ru/?page_id=6&type=article&elem_id=page_6/magazine_252/2078&lang_id=en
14. The World of the Oxus Civilization – 1st Edition – Bertille Lyonnet – – Routledge, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.routledge.com/The-World-of-the-Oxus-Civilization/Lyonnet-Dubova/p/book/9781032570037
15. (PDF) bactria – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/366529264_bactria
16. QUESTIONING THE OXUS CIVILIZATION OR BACTRIA- MARGIANA ARCHAEOLOGICAL CULTURE (BMAC) An overview – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/374387130_QUESTIONING_THE_OXUS_CIVILIZATION_OR_BACTRIA-_MARGIANA_ARCHAEOLOGICAL_CULTURE_BMAC_An_overview
17. The rise of bronze in Central Asia: new evidence for the origin of Bronze Age tin and copper from multi-analytical research – Frontiers, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/earth-science/articles/10.3389/feart.2023.1224873/full
18. The World of the Oxus Civilization, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9781351757836_A38969047/preview-9781351757836_A38969047.pdf
19. Bactria–Margiana Archaeological Complex – Wikiwand, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.wikiwand.com/en/articles/Bactria%E2%80%93Margiana_Archaeological_Complex
20. The Bactria-Margiana Archaeological Complex (BMAC) – Fabrizio Musacchio, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.fabriziomusacchio.com/weekend_stories/told/2025/2025-01-02-bmac/
21. Bactria–Margiana Archaeological Complex – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bactria%E2%80%93Margiana_Archaeological_Complex
22. Reframing Ancient Afghanistan: Pre-Historic and Early Historic Spatial Connections to the Saka-Yuezhi Period (1st Century CE) | Oxford Research Encyclopedia of Asian History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-697?p=emailAKrWEHIBbOL0c&d=/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-697
23. Yaz culture – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yaz_culture
24. of the main centre of this period in connection with the relative environment. Gonur, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.margiana.su/publication/2006conf/Dubova_EN.pdf
25. Gonur Depe – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Gonur_Depe
26. 3 Chronological scheme of Bronze Age in Margiana and relationships with surrounding areas. – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Chronological-scheme-of-Bronze-Age-in-Margiana-and-relationships-with-surrounding-areas_fig2_303178130
27. Gonur Depe. Scheme of the “royal necropolis”. © Margiana archaeological expedition. – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Gonur-Depe-Scheme-of-the-royal-necropolis-C-Margiana-archaeological-expedition_fig4_337652350
28. Dashly Central Asia Sites – Vassar College WordPress, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pages.vassar.edu/central-asia-sites/2017/05/10/dashly/
29. To Revert to the Theory of ‘Aryan Invasion’ – Archaeology Online, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://archaeologyonline.net/indology/19th-century-paradigms-2
30. 4.1.3.1. The circular/radial model – Quadralectic Architecture – WordPress.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://quadralectics.wordpress.com/4-representation/4-1-form/4-1-3-design-in-city-building/4-1-3-1-the-circularradial-model/
31. Togolok – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Togolok
32. CULTURES OF NORTHERN BACTRIA IN THE LATE BRONZE AGE – Brill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/display/book/edcoll/9789047420712/Bej.9789004160545.i-763_022.pdf
33. Temple Architecture in the Iranian World before the Macedonian Conquest1, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://scholars.huji.ac.il/sites/default/files/michaelshenkar/files/shenkar_iran_and_the_caucassus.pdf
34. The Final phase of the Bronze Age and the “Andronovo question” in Margiana, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/303178029_The_Final_phase_of_the_Bronze_Age_and_the_Andronovo_question_in_Margiana
35. Full article: Grave 12 at Chalow: The Burial of a Young Lady of the “Greater Khorasan Civilization” – Taylor & Francis Online, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/05786967.2025.2488251?src=
36. – Pottery from Grave 1, Trench 4. | Download Scientific Diagram – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Pottery-from-Grave-1-Trench-4_fig10_340054411
37. Potsherds from the surface of Tepe Damghani. – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Potsherds-from-the-surface-of-Tepe-Damghani_fig5_279258726
38. – Pottery from Grave 1, Trench 5. | Download Scientific Diagram – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Pottery-from-Grave-1-Trench-5_fig16_346439364
39. Mysterious signs or pictographic inscriptions in the Oxus civilisation? – ArchéOrient – Le Blog, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://archeorient.hypotheses.org/15625
40. bmacdomhnaill | The Pallasboy Project | Page 2, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://thepallasboyvessel.wordpress.com/author/bmacdomhnaill/page/2/
41. The Context of the Anau Seal / Remarks on the Anau and Niyä Seals – Sino-Platonic Papers, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://sino-platonic.org/complete/spp124_anau_niya_seals.pdf
42. 91 Pottery Markings ideas – Pinterest, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://au.pinterest.com/jadecolley/pottery-markings/
43. A world tree shown on a pottery given by Asko Parpola can be read as “szabir ancestor”, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://vargagezairastortenesz.blogspot.com/2025/05/a-world-tree-shown-on-pottery-given-by.html
44. 130 Pottery Marks: Impressed / Stamped / Raised ideas – Pinterest, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pinterest.com/mygemgarden/pottery-marks-impressed-stamped-raised/
45. Pottery in the Indian subcontinent – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pottery_in_the_Indian_subcontinent
46. Bronze Age – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bronze_Age
47. The rise of bronze in Central Asia: new evidence for the origin of Bronze Age tin and copper from multi-analytical research, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.vorderas-archaeologie.uni-muenchen.de/personen/wiss_mitarbeiter/kaniuth/publikationen/berger-et-al-2023a_feart-11.pdf
48. File:BMAC bronze tools.jpg – Wikimedia Commons, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:BMAC_bronze_tools.jpg
49. From Metallurgy to Bronze Age Civilizations: The Synthetic Theory – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/269543848_From_Metallurgy_to_Bronze_Age_Civilizations_The_Synthetic_Theory
50. Metal Production of Andronovo Communities and Farmers of Central Asia and Iran: Stages of Development and Search for Interactions | Ankushev | Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://journal.archaeology.nsc.ru/jour/article/view/2101
51. Prehistoric Mining and Metallurgy in Uzbekistan: An Introduction, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dx.doi.org/10.2307/j.ctv10tq3zv.20
52. The rise of bronze in Central Asia: new evidence for the origin of Bronze Age tin and copper from multi-analytical research – OUCI, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ouci.dntb.gov.ua/en/works/7pooV5B9/
53. On the trail of the tin mystery of the Bronze Age – CEZA EN – Curt-Engelhorn-Zentrum Archäometrie gGmbH, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ceza.de/english/on-the-trail-of-the-tin-mystery-of-the-bronze-age-10
54. Not only cultural interaction. Agricultural exploitation and water management in the Murghab (southern Turkmenistan) during the, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.iaw.unibe.ch/unibe/portal/fak_historisch/dga/iaw/content/e39448/e39449/e962952/files1460470/230829_Abstracts_Eurasia_FINAL_ger.pdf
55. Axe head | Bactria-Margiana Archaeological Complex | Bronze Age | The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/327428
56. Bactrian Bronze Ceremonial Mace/axe Head – LiveAuctioneers, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.liveauctioneers.com/price-result/bactrian-bronze-ceremonial-maceaxe-head/
57. 428 Bronze Age Tools Stock Photos, High-Res Pictures, and Images, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.gettyimages.com/photos/bronze-age-tools
58. Figurine | Bactria-Margiana Archaeological Complex | Bronze Age | The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/326675
59. BMAC – Harappa, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.harappa.com/category/place/bmac
60. http://www.penn.museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.penn.museum/documents/publications/expedition/49-1/Research%20Notes.pdf
61. Bronze Age interaction on the Iranian Plateau – MOM Éditions – OpenEdition Books, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://books.openedition.org/momeditions/8156
62. Bibliographies: ‘Glyptics’ – Grafiati, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.grafiati.com/en/literature-selections/glyptics/
63. 300 BC – CentAUR, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://centaur.reading.ac.uk/122518/1/Matthews_Richardson_FazeliNashli_deGroene_2025.pdf
64. Seated female | Bactria-Margiana Archaeological Complex | Bronze Age | The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/329073
65. Ancient Bactria Margiana Copper Alloy Stamp Seal 3rd–early 2nd Millennium Bce, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.liveauctioneers.com/price-result/ancient-bactria-margiana-copper-alloy-stamp-seal-3rdearly-2nd-millennium-bce/
66. cylinder seal | British Museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1888-0512-Bu-770
67. Cylinder seal and modern impression: banquet scene with seated figures drinking a liquid through straws | Sumerian | Early Dynastic III | The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/324572
68. Steatite seals hi-res stock photography and images – Page 2 – Alamy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.alamy.com/stock-photo/steatite-seals.html?page=2
69. Cylinder seal and modern impression: hunting scene – The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/329090
70. Ancient Trade between the Indus Region and the Near East – Center for Asian Studies, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://kuasia.ku.edu.tr/ancient-trade-between-the-indus-region-and-the-near-east/
71. stamp-cylinder seal | British Museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.britishmuseum.org/collection/object/A_1936-1223-3
72. Bactrian Composite Idol (‘Bactrian Princess’), Third Millennium BC – Barakat Gallery, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://barakatgallery.eu/artworks/categories/967/97064-bactrian-composite-idol-bactrian-princess-third-millennium-bc/
73. Female figure called \” Bactrian princess\” – Louvre Abu Dhabi, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://collection.louvreabudhabi.ae/en/object/female-figure-called-bactrian-princess-100004965
74. Bactrian Princess – Louvre Abu Dhabi, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.louvreabudhabi.ae/en/whats-online/art-from-home/bactrian-princess
75. Bactrian Composite Idol (‘Bactrian Princess’), Third Millennium BC – Barakat Gallery, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://barakatgallery.eu/artworks/categories/962/97064-bactrian-composite-idol-bactrian-princess-third-millennium-bc/
76. Central Asian art – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Central_Asian_art
77. Macro-scale analysis of Material culture in their landscapes: case-studies in ‘invisible flows’ – Toby C. Wilkinson, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://tobywilkinson.co.uk/wp-content/uploads/2012/06/Wilkinson2012-icaane7-MacroscaleAnalysisFinal.pdf
78. Togolok – Exploration of EurAsia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.exploration-eurasia.com/inhalt_english/frameset_projekt_2023.html
79. TAP – Togolok Archaeological Project – Fachbereich Geschichts- und Kulturwissenschaften – Freie Universität Berlin, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.geschkult.fu-berlin.de/e/vaa/forschung/projekte_laufend/togolok-Project/index.html
80. Loom weights and spindle whorls. Special report VI – DiVA portal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.diva-portal.org/smash/record.jsf?pid=diva2:1887058
81. TEXTILES, LOOM WEIGHTS AND SPINDLE WHORLS, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://publications.iaa.org.il/cgi/viewcontent.cgi?filename=16&article=1043&context=iaareports&type=additional
82. Over the Mountains: The Movement of Goods and People between Mesopotamia and Elam in the 21st Century BCE, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.austriaca.at/0xc1aa5576_0x003e2e7f.pdf
83. Trade in Ancient Mesopotamia – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/article/2114/trade-in-ancient-mesopotamia/
84. Myths and gods in the Oxus Civilization – Taylor & Francis eBooks, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315193359-10/myths-gods-oxus-civilization-annie-caubet
85. Guanhan Chen Et Al 2024 Oasis Civilization Collapse Bactria – Scribd, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.scribd.com/document/819682773/Guanhan-Chen-Et-Al-2024-Oasis-Civilization-Collapse-Bactria
86. BMAC TECHNOLOGIES AND CONSULTING INC – HOME, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bmactc.com/
87. Secondary removal of intramedullary metal debris from a defective Reamer-Irrigator-Aspirator (RIA) reamer head: A case report – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11440285/
88. The Oxus Civilization and Mesopotamia | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/347331426_The_Oxus_Civilization_and_Mesopotamia
89. Puzur-Inšušinak and the Oxus Civilization (BMAC): Reflections on Šimaški and the geo-political landscape of Iran and Central Asia in the Ur III period – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/249936981_Puzur-Insusinak_and_the_Oxus_Civilization_BMAC_Reflections_on_Simaski_and_the_geo-political_landscape_of_Iran_and_Central_Asia_in_the_Ur_III_period
90. Long distance imports in the Bronze Age of Southern Central Asia: Recent finds and their implications for chronology and trade – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/288171263_Long_distance_imports_in_the_Bronze_Age_of_Southern_Central_Asia_Recent_finds_and_their_implications_for_chronology_and_trade
91. A New Possible Interpretation for the Bactro-Margiana Culture (BMAC) of Central Asia : the tin raods – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/278775249_A_New_Possible_Interpretation_for_the_Bactro-Margiana_Culture_BMAC_of_Central_Asia_the_tin_raods
92. The Ancient Routes of Trade and Cultural Exchanges and the First States (Sixth–Second Millennium bce) (Part I) – The Worlds of the Indian Ocean – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/worlds-of-the-indian-ocean/ancient-routes-of-trade-and-cultural-exchanges-and-the-first-states-sixthsecond-millennium-bce/B0FA0F18A4E18A84B635E7B84092230F
93. Indo-Aryan migrations – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-Aryan_migrations
94. Indus Valley influence on BMAC/Andronovo and vice versa. : r/Dravidiology – Reddit, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.reddit.com/r/Dravidiology/comments/1jkz09r/indus_valley_influence_on_bmacandronovo_and_vice/
95. The distribution area of the Andronovo sites on the map of Eurasia and… – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/The-distribution-area-of-the-Andronovo-sites-on-the-map-of-Eurasia-and-geographical-areas_fig1_350632762
96. Civilization, state, or tribes? Bactria and Margiana in the Bronze Age – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/303184063_Civilization_state_or_tribes_Bactria_and_Margiana_in_the_Bronze_Age
97. State formation – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/State_formation
98. Theories of State Formation and Development | Intro to Comparative Politics Class Notes | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/introduction-comparative-politics/unit-2/theories-state-formation-development/study-guide/krPxapa0jTghggdo
99. Social structures and governance systems | Native American Studies Class Notes – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/hs-native-american-studies/unit-2/social-structures-governance-systems/study-guide/NRtfVYy1ocb310km
100. Political Organization and Social Control : Band, tribe, chiefdom, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.studyiq.net/lecture_ppt/lesson112465/Unit-4_1702059232.pdf
101. Can Genetics Help Us Understand Indian Social History? – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4413229/
102. Genetic analysis of a bronze age individual from Ulug-depe …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9441711/
103. Genetic Continuity of Bronze Age Ancestry with Increased Steppe-Related Ancestry in Late Iron Age Uzbekistan – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8557446/
104. The formation of human populations in South and Central Asia – Harvard University, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://scholar.harvard.edu/files/vagheesh/files/eaat7487.full_.pdf
105. The Formation of Human Populations in South and Central Asia – SciSpace, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://scispace.com/pdf/the-formation-of-human-populations-in-south-and-central-asia-26iwea0mxt.pdf
106. http://www.anthropology.uw.edu.pl, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.anthropology.uw.edu.pl/07/bne-07-03.pdf
107. What is BMAC? : r/SouthAsianAncestry – Reddit, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.reddit.com/r/SouthAsianAncestry/comments/1hytvmw/what_is_bmac/
108. Indo-Iranian Loanwords and the Central Asian Substrate Hypothesis, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ifl.phil-fak.uni-koeln.de/sites/linguistik/Allgemein/Vortraege/IERC/palmer.pdf
109. Substratum in Vedic Sanskrit – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Substratum_in_Vedic_Sanskrit
110. Historical Vedic religion – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Historical_Vedic_religion
111. Indo-European loanwords and exchange in Bronze Age Central and East Asia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10432883/
112. BMAC Language and writing system : r/IndoEuropean – Reddit, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.reddit.com/r/IndoEuropean/comments/1krf5qv/bmac_language_and_writing_system/
113. Burial Cultures of Khorasan in Late Bronze Age – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/339817426_Burial_Cultures_of_Khorasan_in_Late_Bronze_Age
114. A BMAC grave from Bojnord, North-Eastern Iran – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/289887562_Abmac_grave_from_Bojnord_North-Eastern_Iran
115. Arzhan culture – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Arzhan_culture
116. Pazyryk burials – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pazyryk_burials
117. Some thoughts on the imaginary representations in the Bactria-Margiana Archaeological Culture – Taylor & Francis eBooks, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315193359-9/thoughts-imaginary-representations-bactria-margiana-archaeological-culture-elena-antonova
118. Myths and gods in the Oxus Civilization – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/347330719_Myths_and_gods_in_the_Oxus_Civilization
119. “Trading religions” from Bronze age iran To BacTria sylvia Winkelmann – Brill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/display/book/edcoll/9789004255302/B9789004255302_009.pdf
120. The Eagle and The Serpent, Reconsidered – misfitsandheroes – WordPress.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://misfitsandheroes.wordpress.com/2014/01/19/the-eagle-and-the-serpent-reconsidered/
121. What’s the story behind the recurrent symbol of the eagle and the snake? – Reddit, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.reddit.com/r/ancienthistory/comments/hnnz3e/whats_the_story_behind_the_recurrent_symbol_of/
122. the image of snake in elam and jiroft sites in southwest and southeast of iran and its comparison with zoroastrianism – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/335225539_THE_IMAGE_OF_SNAKE_IN_ELAM_AND_JIROFT_SITES_IN_SOUTHWEST_AND_SOUTHEAST_OF_IRAN_AND_ITS_COMPARISON_WITH_ZOROASTRIANISM
123. CHLORITE CONTAINERS FROM THE OXUS CIVILIZATION – Between technical choices and iconographic codes Massimo Vidale, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://api.taylorfrancis.com/content/chapters/edit/download?identifierName=doi&identifierValue=10.4324/9781315193359-12&type=chapterpdf
124. Chlorite containers from the Oxus Civilization – Taylor & Francis eBooks, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315193359-12/chlorite-containers-oxus-civilization-massimo-vidale
125. Location of Gonur Depe site on Turkmenistan map. – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Location-of-Gonur-Depe-site-on-Turkmenistan-map_fig1_337652350
126. Bactrian Chlorite Decorated Cup, 2500 2200 B.c. – LiveAuctioneers, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.liveauctioneers.com/price-result/bactrian-chlorite-decorated-cup-2500-2200-bc/
127. Bactrian miniature column white alabaster – Bart Wille Asian Art, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://bartwille.com/products/bactrian-miniature-column-white-alabaster
128. Historical Vedic religion – Wikiwand, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.wikiwand.com/en/articles/Historical_vedic_religion
129. The Iconography of Zoroastrianism, the Oldest Monotheistic Religion – Art & Object, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.artandobject.com/news/iconography-zoroastrianism-oldest-monotheistic-religion
130. Shamanhood and art – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/profile/Denita_Benyshek2/publication/274718286_Shamanhood_and_Art_Traditional_and_Contemporary_Arts_Artists_and_Shamans/links/5527ea1b0cf2779ab78af383.pdf
131. FROZEN MAGIC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://play.objet.art/frozenmagic/downloads/Frozen-Magic-Catalogue.pdf
132. The end of the Oxus Civilization | 21, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315193359-21/end-oxus-civilization-elise-luneau
133. Critical perspectives on historical collapse – PMC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3309742/
134. Aryans and the Sea Peoples: Migration and Invasion, Responses to the Climatic Stress in the Second Millennium BC – Persica Antiqua, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.persicaantiqua.ir/article_167396_f07083fa9489c5ea8d27605917b0b998.pdf
135. (PDF) Climate Change and the Rise and Fall of the Oxus Civilization in Southern Central Asia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/331405789_Climate_Change_and_the_Rise_and_Fall_of_the_Oxus_Civilization_in_Southern_Central_Asia
136. Crisis in Context: The End of the Late Bronze Age in the Eastern Mediterranean | American Journal of Archaeology: Vol 120, No 1, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.3764/aja.120.1.0099
137. Fredrik T. Hiebert – Explorer Home – Profile – National Geographic Society, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://explorer-directory.nationalgeographic.org/fredrik-t-hiebert
138. Lamberg-Karlowsky 2013 The Oxus Civilization | PDF | Archaeology – Scribd, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.scribd.com/document/396905903/Lamberg-Karlowsky-2013-the-Oxus-Civilization
139. A preliminary analysis of Late Bronze Age human skeletal remains from Gonur-depe, Turkmenistan | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/288202293_A_preliminary_analysis_of_Late_Bronze_Age_human_skeletal_remains_from_Gonur-depe_Turkmenistan
140. Pottery of period II (SU 31, 33, 36), Tepe Damghani. – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Pottery-of-period-II-SU-31-33-36-Tepe-Damghani_fig1_279258726
141. The Indo-European (IE) Linguistic Spread and the ‘Homeland Problem’ Revisited – Redfame Publishing, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://redfame.com/journal/index.php/ijsss/article/download/6177/6214
142. Origins of the Bronze Age Oasis Civilization in Central Asia (American School of Prehistoric Research Bulletins) (Vol 42) by Hiebert, Fredrik Talmage (2004) Paperback – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Civilization-American-Prehistoric-Bulletins-Paperback/dp/B01181U5AE
143. Origins of the Bronze Age Oasis Civilization in Central Asia (9780873655453): Fredrik Talmage Hiebert and C. C. Lamberg-Karlovsky – BiblioVault, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bibliovault.org/BV.book.epl?ISBN=9780873655453