Taybetmendî, Stranên Olî û Vebêjên Dîrokî

1. Pêşgotin

Kurteçîroka Dengbêjiya Kurdî û Girîngiya Wê ya Giştî

Dengbêjî, wekî celebeke muzîka Kurdî û şêweyekî çîrokbêjiya devkî, di nav çanda Kurdan de xwedî cihekî navendî û dîrokî ye.1 Dengbêj, ku bi wateya “deng” û “bêj” (gotin) pêk tê, ne tenê hunermendên ku stran û çîrokan dibêjin in, lê di heman demê de wekî parêzvanên bîra kolektîf, dîrok û efsaneyên gelê Kurd têne dîtin.2 Di civakeke ku kevneşopiya dîroknivîsîna nivîskî tê de kêm pêşketiye, dengbêj wek “pirtûkên dîrokê” yên zindî kar dikin û bûyerên girîng, lehengî, evînî û êşên civakê ji nifşekî digihînin nifşê din.2 Bi taybetî di demên ku ziman û çanda Kurdî di bin zext û qedexeyan de bû, dengbêjî roleke sereke di parastin û veguhestina kevneşopiyên bav û kalan de lîstiye.1 Muzîka Kurdî, ku dengbêjî stûneke wê ya bingehîn e, tevî govend û taybetmendiyên din ên çandî, nasnameya gelê Kurd li hemberî hemû astengî, qedexe û polîtîkayên asîmîlasyonê li cîhanê nîşan dide.3

Balkişandina li ser Kêmasiya Lêkolînên Taybet Derbarê Dengbêjiya Êzidiyan de

Her çiqas kevneşopiya dengbêjiyê ya Kurdî bi awayekî giştî bala lêkolîneran kişandibe jî, taybetmendiyên cihêreng ên dengbêjiya di nav civaka Êzidî de, bi stranên xwe yên olî û vebêjên dîrokî yên xweser, kêm caran bûne mijara lêkolînên akademîk ên kûr û hûrgilî. Ev valahiya di qada zanistî de ne tesadufî ye; ew dikare wekî encameke dîroka dûr û dirêj a zext û zordariya li ser civaka Êzidî û marjînalkirina sîstematîk a çanda wan bê dîtin, hem di çarçoveya giştî ya lêkolînên Kurdî de, hem jî di asta navneteweyî de.⁴ Mînak, lêkolînên ku li ser Êzidiyan hatine kirin, bi taybetî di serdema Yekîtiya Sovyetê de, piranî li ser mijarên ziman û folklora giştî sekinîne û gelek caran dîroka bi êş û taybetmendiyên kûr ên çandî yên vê civakê paşguh kirine.4 Ji ber vê yekê, her lêkolîneke nû ya li ser vî warî ne tenê ji bo dagirtina valahiyeke akademîk, lê di heman demê de ji bo naskirin û rêzgirtina li mîrateyeke çandî ya ku demeke dirêj di bin siya paşguhkirinê de maye, girîng e.

Armanc û Struktura Gotarê

Armanca sereke ya vê gotara akademîk ew e ku kevneşopiyên dengbêjiyê yên taybet ên civaka Êzidî, bi hûrgilî li ser stranên olî (Qewl û Beyt) û vebêjên dîrokî yên ku di nav vê kevneşopiyê de cih digirin, lêkolîn bike. Gotar dê hewl bide ku naverok, mijar, sembolîzm, taybetmendiyên muzîkî, şêwazên pêşkêşkirinê û girîngiya çandî ya dengbêjiya Êzidiyan ronî bike. Wekî din, ev lêkolîn dê hewl bide ku vê kevneşopiya taybet bi mînakên din ên kevneşopiyên devkî yên li cîhanê re bide ber hev, da ku hem taybetmendiyên wê yên bêhempa, hem jî xalên wê yên gerdûnî bêne destnîşankirin.

Struktura gotarê dê bi vî rengî be: Piştî vê pêşgotinê, beşa duyemîn dê çarçoveya giştî ya çandî û olî ya dengbêjiya Êzidiyan, rola performansvanan û bandora fermanan şîrove bike. Beşa sêyemîn dê bi taybetî li ser stranên olî yên wekî Qewl û Beytan, taybetmendiyên wan ên muzîkî û naveroka wan bisekine. Beşa çaremîn dê vebêjên dîrokî, destanên lehengiyê û stranên civakî yên di nav dengbêjiya Êzidiyan de analîz bike. Beşa pêncemîn dê berawirdkirineke herêmî di navbera kevneşopiyên dengbêjiyê yên Êzidiyên Şingalê û Qefqasyayê de pêşkêş bike. Beşa şeşemîn dê dengbêjiya Êzidiyan têxe çarçoveyeke firehtir û wê bi kevneşopiyên devkî yên din ên cîhanê re bide ber hev. Beşa heftemîn dê li ser hewldanên parastin û arşîvkirinê û zehmetiyên heyî raweste. Di dawiyê de, encamname dê xalên sereke yên lêkolînê kurt bike û pêşniyaran ji bo lêkolînên pêşerojê û parastina vê mîrata çandî pêşkêş bike.

2. Dengbêjiya Êzidiyan: Çarçoveya Çandî û Olî

Taybetmendiyên Bingehîn ên Ola Êzidî û Çanda Devkî (Mîtolojî, Qewl, Beyt)

Ola Êzidî, ku bi navên Xwedê, Xwedawend, Êzdan û Padişah ji Afirînerê xwe re dibêje, li ser baweriya bi yek Xwedayê ku dinya afirandiye û ew spartîye heft Hebûnên Pîroz, ku wek Melek têne nasîn, ava bûye.7 Di nav van melekan de, Tawûsî Melek (Melekê Tawus) serokê wan e û xwedî desthilatdariya li ser cîhanê ye.7 Di baweriya Êzidiyan de, agir, av, hewa û ax hêmanên pîroz in û divê neyên qirêjkirin. Di dema nimêjê de, Êzidî berê xwe didin rojê, lewma gelek caran wek “rojperest” hatine binavkirin, her çend ev pênase ne tam rast e.7 Mîtolojiya afirandinê ya Êzidiyan bi vegotina valahî û nebûna nîzamê di gerdûnê de dest pê dike; berî afirandina cîhanê, Xwedê dur (mirwariyeke spî) ji Ronahiya xwe ya pak di forma ruhanî de afirandiye û tenê tê de maye.7 Baweriya bi Sêyaniya Xwedayî jî heye: Xwedayê veşartî yê eslî, dûr û neçalak e; yekemîn tecelliya wî Melek Taûs e ku wek serwerê cîhanê kar dike; hîpostaza duyemîn Şêx Adî ye; û ya sêyemîn Sultan Êzîd e.7

Çanda Êzidî bi awayekî bingehîn çandeke devkî ye. Bawerî û kevneşopî bi piranî bi rêya gotinê ji nifşekî derbasî nifşê din dibin, û tenê hejmareke kêm a nivîsên pîroz ên nivîskî hene.⁴ Di nav vê çarçoveya devkî de, Qewl (sirûdên pîroz) û Beyt (helbestên olî) formên herî girîng ên tekstên pîroz in ku bingeha zanîna olî û exlaqî ya civaka Êzidî pêk tînin.⁹ Ev tekst ne tenê rêûresmên olî birêve dibin, lê di heman demê de mîtolojî, dîrok û felsefeya Êzidiyan jî vediguhêzin.

Rola Dengbêjan di Nav Civaka Êzidî de (Qewwal, Jinên Dengbêj, Ilim Dar)

Di nav civaka Êzidî de, kesên ku kevneşopiya devkî û muzîkê diparêzin û vediguhêzin xwedî roleke taybet in.

Qewwal: Qewwal pisporên tekstên olî ne û bi taybetî ji bo xwendin û şîrovekirina Qewl û Beytan hatine perwerdekirin. Bi kevneşopî, Mîrê Êzidiyan qewwalan dişand herêmên cuda yên Êzidînişîn da ku zanîna olî belav bikin û bexş û alîkariyan ji bo navenda olî ya Lalişê kom bikin.9 Ew di civînên malbatî, merasîmên cenazeyan, cejnan û rîtuelên din ên olî de van tekstên pîroz bi melodiyên wan ên taybet (kubrî/kubir) dixwînin.⁹ Rola qewwalan ji bo parastina ziman, çand û baweriya Êzidiyan, nemaze li hemberî zext û asîmîlasyonê, pir girîng e. Lêbelê, piştî jenosîda 2014an a li Şingalê, hejmara qewwalên çalak û zana bi awayekî berbiçav kêm bûye; li gorî hin çavkaniyan, tenê dora heşt qewwalên pispor mane.11 Ev kêmbûn ne tenê windahiyeke hunerî ye, lê di heman demê de qutbûneke cidî di zincîra veguhestina zanîna olî û çandî ya bi sedsalan de ye.

Jinên Dengbêj (Zarbêj): Her çend di qada giştî ya dengbêjiya Kurdî de mêr serdest bin jî, jin di afirandin û parastina kevneşopiya devkî de roleke bingehîn û gelek caran nenas lîstine. Li gorî hin lêkolînan, jin wek Zarbêj afirînerên sereke yên gelek formên hunera devkî ne, wekî şîn, stranên gelêrî, çîrok û vebêjan.³ Tê gotin ku ji sedî nod û pêncê stranên Kurdî yên bi ritma serbest (wek yên dengbêjan) berhema jinan e, lê ji ber normên civakî û olî, kêm caran derfet dîtine ku van berhemên xwe di dîwan û civatên giştî de pêşkêş bikin.3 Tevî van astengiyan, gelek jinên Êzidî, di bin şert û mercên dijwar de, di tomarkirin û parastina muzîka Mezopotamyayê de, ku ew bi xwe afirîner û hilgirên wê bûn, serkeftî bûne.12 Projeyên nûjen ên wekî “Zarbêj and Dengbêj women in Mesopotamia” hewl didin ku rola van jinan ronî bikin û berhemên wan tomar bikin.12

Ilim Dar (Kesên Xwedî Zanîn) û Osta/Hosta: Ji bilî qewwalên pispor, di nav civaka Êzidî de kesên din jî hene ku di vegotina çîrok û stranan de jêhatî ne. Ji van kesên jêhatî re Ilim Dar (xwediyê zanînê) tê gotin, û performansên wan di civakê de pir dihatin qedirgirtin. Ew li gundan digeriyan û bi çîrok û stranên xwe xelk kêfxweş dikirin.13 Her çend her kes dikare çîrokekê vebêje an stranekê bêje, performansên Ilim Daran xwedî nirxekî taybet bûn.13 Ji aliyê din ve, Osta an Hosta mamosteyên Qewlan in; ev pozîsyon ne bi mîras e û ji bo kasteke taybetî nehatiye veqetandin, her kesê ku jêhatîbûna wî hebe dikare bibe osta.14 Ev kesayet hemû, her yek bi awayê xwe, stûnên bingehîn ên berxwedana çandî û parastina nasnameya Êzidî ne, nemaze di bin siya ferman û zordariyan de.

Rola van hilgirên çanda devkî, çi qewwal, çi jinên zarbêj, çi jî ilim dar, ji parastina صرف a tekst û melodiyan wêdetir e. Di civakeke ku dîroka wê bi fermanan hatiye nexşandin û çavkaniyên nivîskî kêm in, ev kesayet dibin depoyên zindî yên bîra kolektîf. Kêmbûna hejmara qewwalan piştî jenosîda dawî 11 ne tenê windabûna hunermendan e, lê di heman demê de lawazbûna mekanîzmayeke bingehîn a veguhestina zanîna olî, çandî û dîrokî ye, ku ji bo başbûn û berdewamiya civakê krîtîk e.

Bandora Zext û Zordariyan (Ferman) li ser Kevneşopiya Dengbêjiyê

Dîroka civaka Êzidî bi awayekî trajîk bi fermanan (fermanên qirkirinê) hatiye nîşankirin.⁴ Ev bûyerên komkujî û zordariyê ne tenê bandoreke kûr li ser jiyana civakî û demografîk a Êzidiyan kiriye, lê di heman demê de şopa xwe bi awayekî eşkere û nexuyayî di nav kevneşopiya wan a dengbêjiyê de jî hiştiye. Wekî ku lêkolîner Şêro Hindê destnîşan dike, “di nava stran û dengbêjiya Êzidiyan de em li şopa gelek serpêhatiyên Êzidiyan rast hatin” û ev şop heta di stranên evîndariyê de jî xuya dibe, ku tê de çîrokên evîndarên ji hev qutbûyî, mêrên kuştî an dîlgirtî, û jinên revandî di encama fermanekê de tên vegotin.15 Stranên Êzidiyan gelek caran wekî belgeyên dîrokî yên zindî kar dikin, ku tê de ne tenê behsa fermanan, lê her weha cihên ku ew lê qewimîne, navên kesên ku hatine kuştin, û çîrokên berxwedanê jî bi awayekî hûrgilî cih digirin.15

Jenosîda herî dawî ya ku di sala 2014an de ji aliyê DAIŞê ve li Şingalê û deverên din ên Êzidînişîn pêk hat, bandoreke wêranker li ser civak û çanda Êzidiyan kir.¹⁶ Ji bilî kuştin, revandin û koçberkirina bi sed hezaran kesan, gelek cihên pîroz û çandî yên Êzidiyan hatin wêrankirin.19 Ev karesat gefeke mezin li ser berdewamiya kevneşopiyên devkî, tevî dengbêjiyê, dixwe, ji ber ku hilgirên vê çandê yan hatin kuştin, yan koçber bûn, an jî ji ber trawmayên giran di vegotina van kevneşopiyan de rastî zehmetiyan tên.¹³ Tevliheviya şopên fermanan heta di stranên evîndariyê de jî nîşan dide ku travmaya kolektîf çiqas kûr di nav tevnên jiyana rojane û îfadeya hestyarî ya Êzidiyan de rûniştiye. Ev ne tenê vegotina rasterast a bûyeran e, lê bandora trawmayê ya li ser her aliyê jiyan û hunerê ye, û analîzkirina van stranan dikare têgihiştinên kûr li ser psîkolojiya kolektîf û mekanîzmayên çandî yên başbûnê pêşkêş bike.

3. Stranên Olî yên Êzidiyan: Qewl û Beyt

Stranên olî, bi taybetî Qewl û Beyt, di nav kevneşopiya dengbêjiyê ya Êzidiyan de xwedî cihekî herî girîng û pîroz in. Ew ne tenê wekî îbadet û dua têne bikaranîn, lê di heman demê de bingeha felsefe, mîtolojî û exlaqa Êzidiyan jî pêk tînin.

Naverok, Mijar û Sembolîzma Sereke (afirandin, hebûnên pîroz, exlaq)

Qewl, ku di hiyerarşiya wêjeya olî ya Êzidiyan de di asta herî jor de cih digirin, bi kevneşopî wekî tekstên ku bi eslê xwe îlahî ne têne hesibandin.¹⁰ Di nav Qewlan de, komeke taybet bi navê Qewlên Berane (“Sirûdên Beranan”) hene ku ji ber naveroka xwe ya kûr a derbarê baweriya Êzidî de û pîroziya xwe ya bilind têne nasîn û ji bo têgihiştina wan zanîneke têr hewce ye.¹⁰ Mijarên sereke yên ku di Qewlan de tên dîtin pir cihêreng in: afirandina gerdûnê û mirovahiyê (wek di Qewlê Afrîna Dinyanê an Qewlê Kinyatê de 23), çîrokên hebûnên pîroz û rola wan (bi taybetî Tawûsî Melek, Şêx Adî û Sultan Êzîd), roja qiyametê û axiretê (wek di Qewlê Axiretê de 23), prensîbên exlaqî, şîret û rêberiya jiyanê, û her weha duayên ji bo parastin û qenciyê.⁷

Beyt, her çend ji Qewlan kêmtir pîroz bêne dîtin jî, di nav kevneşopiya olî de xwedî rêzeke bilind in û ew jî mijarên wekî pesnê Xwedê û pîrozan, çîrokên dîrokî yên bi rengê olî, û şîretên li ser jiyanê vedigirin.23 Sembolîzma di nav van tekstên pîroz de pir kûr û kompleks e. Mînak, Tawûsî Melek ne tenê wek serokê melekan, lê her weha wek sembola bedewî, hêz û hebûna îlahî di cîhanê de tê dîtin.7 Laliş, navenda herî pîroz a Êzidiyan, wek sembola bihuştê û mala Şêx Adî tê binavkirin.25 Ev sembol û vegotinên mîtolojîk hemû bi hev re çarçoveyeke wateyê ji bo bawermendên Êzidî ava dikin û têgihiştina wan a ji Xwedê, gerdûn û cihê mirov di nav de şekil didin.²⁶

Taybetmendiyên Muzîkî: Kubrî/Kubir, Rîtm, Melodî, Bikaranîna Dengê Bê-wate

Piraniya Qewl û hemû Beyt û Qesîde xwedî melodiyeke taybet in ku di nav civaka Êzidî de wekî kubrî (li herêmên Iraqê) an kubir (li Ermenistan û Gurcistanê) tê nasîn.10 Ev melodî beşek bingehîn ji nasnameya tekstê ye û bêyî gotinan nayê fikirîn; ew bi gotinên tekstên taybetî ve bi awayekî xurt girêdayî ne.10 Rîtma Qewlan bi gelemperî wekî “serbest” an “ne-îzokronîk” tê pênasekirin, ku tê wateya nebûna lêdaneke birêkûpêk a ku mirov bikaribe pê re çepikan lê bixe. Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku têgihiştinên dem û tempoyê tune ne; hin kîte bi rawestanên dirêjtir li ser notayên taybetî tên giranîkirin, hinên din jî bi tempoyeke lezgîn tên gotin.10

Di performansên Qewlan de sê şêwazên melodîk ên sereke dikarin bêne cuda kirin 10:

1. Şêwaza Vebêjî (Recitative): Hejmareke mezin a kîteyan bi tempoyeke lez û li ser çend notayên nêzîkî hev têne gotin.
2. Şêwaza Melîzmatîk: Bi taybetî ji bo kîteyên bê-wate (vokalîzasyon) tê bikaranîn, ku her kîteyek li ser gelek notayan tê gotin û xemilandineke zêde heye.
3. Şêwaza Refrenê: Di beşa refrenê de tê bikaranîn û xwedî rîtmeke birêkûpêktir e, lê dubarekirina rêzikên melodîk/rîtmîk bi gelemperî bi pûlseke hevpar nayê hevrêzkirin.

Taybetmendiyeke din a balkêş a muzîka Qewlan bikaranîna kîte û peyvên bê-wate ye, wekî yay, oy, ayê, yê, way, ey li min ê. Ev vokalîzasyon ne xwedî wateyeke semantîk a zelal in, lê ji bo afirandina bandoreke hestyarî ya xurt, nemaze yên ku bi hestên windahî, êş û xemgîniyê ve girêdayî ne, têne bikaranîn.10 Ev “dengên bê-wate” ne tenê xemilandineke muzîkî ne, lê dibe ku fonksiyoneke psîkolojîk û çandî ya kûr hebin. Ew dibin navgînên îfadekirina hestên ku bi peyvan bi hêsanî nayên gotin, nemaze êş û windahiyên ku di dîroka Êzidiyan de gelek caran dubare bûne. Ev yek dikare wekî mekanîzmayeke katarsîsê û parvekirina hestyarî ya kolektîf di nav civakê de kar bike, û nîşaneke adaptasyona çandî ya li hemberî trawmayên dîrokî ye.

Li gorî lêkolînên berfireh ên Khanna Omarkhali, nêzîkî çil Qewl bê melodî ne, nêzîkî çil Qewlên din xwedî kubriyeke taybet in ku tenê ji bo wan tekstane, û hejmareke hindik a Qewlan jî heman kubriyê parve dikin.10 Hin Qewl dikarin ji yekê zêdetir melodiyan hebin, ku ev melodî li gorî beşa tekstê (destpêk, navîn, dawî) an jî li gorî merasîma olî ya ku tê de têne pêşkêş kirin, diguherin.10

Şêwazên Pêşkêşkirinê û Veguhestina Devkî

Veguhestina Qewl û Beytan bi temamî bi rêya devkî pêk tê. Qewwal û pisporên din ên olî van tekstan ji hafizeya xwe dixwînin û di dema performansê de ti not an nivîsên alîkar bikar naynin, her çend pisporên nûjen carinan ji bo “tazekirina” hafizeya xwe berî performansê li koleksiyonên çapkirî dinêrin.⁹ Performansên olî yên Êzidiyan di çarçoveyên cihêreng de pêk tên, ji cejnên mezin ên olî yên bi awayekî baş plankirî bigire heta civînên spontane.10

Mînak, Qewlê Şêxê Hesenî Sultan e, ku li Ermenistan û Gurcistanê wek Qewlê Bore-borê jî tê nasîn, bi gelemperî li ser goran, ji aliyê du an sê “kahan” (oldarên payebilind) ve bi hev re tê xwendin. Performans dişibe ya di dema merasîmên cenazeyan de, ku temaşevan bi bêdengî li dora gorê radiwestin.10 Bandora tekstên olî bi hebûna kubriyê (melodiyê) xurtir dibe, lewma di performansên giştî yên wekî cenaze, cejn û civînên vekirî de, pispor tercîh dikin ku tekstan bi melodiyê bixwînin. Ev yek şêwazeke pîroztir û bi heybettir dide performansê. Lêbelê, di civînên taybet an biçûktir de, an jî di dema dersên olî de, heman Qewl dibe ku bê melodî bê xwendin, ji ber ku ev yek kêmtir enerjiyê dixwaze.10

Pêvajoya fêrbûna Qewlan jî xwedî rêbazên xwe yên kevneşopî ye. Şagirt (novice) tekstan bend bi bend û peyv bi peyv ji mamosteyê xwe fêr dibe. Mamoste her roj beşek ji tekstê, li gorî kapasîteya şagirtê, fêrî wî dike. Carinan fêrbûn rasterast bi tekst û kubriya wê re dest pê dike, carinan jî pêşî gotinên kompozîsyona olî têne fêrkirin û paşê, dibe ku piştî çend mehan, melodiya wê tê lêkolînkirin. Melodiya tekstê jî bend bi bend tê fêrkirin. Heta mimkun e ku qewlbêjek (pisporê tekstên olî) tekstê ji mamosteyekî û kubriya wê ji mamosteyekî din fêr bibe.10 Ev pêvajoya hûrgilî û demdirêj a veguhestinê girîngiya parastina rast û durist a van tekstên pîroz di nav kevneşopiya devkî de nîşan dide.

Tabloya 1: Hejmar û Kategoriyên Qewl û Beytên Belgekirî (Li gorî lêkolînên Khanna Omarkhali)

Kategoriya Tekstê	Hejmara Texmînî ya Tekstên Belgekirî (Omarkhali, 2017)	Taybetmendiyên Melodîk (Kubrî/Kubir)	Mînakên Navdar 23	Mijarên Sereke yên Mînakan
Qewl (Giştî)	Nêzîkî 168 (tevî guhertoyan) 28 (Omarkhali melodiyên nêzîkî 100 Qewlan rêz kiriye 10)	Nêzîkî 40 Qewl bê melodî ne. Nêzîkî 40 Qewl xwedî kubriyeke taybet in. Komek Qewl heman kubriyê parve dikin. Hin Qewl ji yekê zêdetir melodiyan hene an jî melodiyên wan li gorî rîtuelê diguherin.10	Qewlê Afrîna Dinyanê, Qewlê Axiretê, Qewlê Şêxê Hesenî Sultan e (Qewlê Bore-borê), Qewlê Tawûsî Melek	Afirandin, Roja Axiretê, Pesnê Pîrozan, Mîtolojî
Qewlên Berane	Zêdetirî dehan Qewl 23	Wek Qewlên din, dibe ku bi kubrî an bê kubrî bin. Wekî beşek ji Qewlên herî pîroz têne hesibandin.10	Qewlê Kinyatê (Afirandina Dinyayê), Qewlê Bê û Elîf, Qewlê Erd û Ezman	Kozmolojî, Esasên Baweriyê, Mîstîsîzm
Beyt	46 28 (Omarkhali 8 Beyt tomar kirine 10)	Hemû Beyt xwedî kubrî ne.10	–	Çîrokên Olî, Şîret, Pesn
Qesîde	Hejmareke kêm, lê gelek guhertoyên wan hene 28	Hemû Qesîde xwedî kubrî ne.10	–	Bi gelemperî ji aliyê şagirtên Şêx Adî ve hatine çêkirin.23
Du’a (Dua)	60 28	Dibe ku bi melodî an bê melodî bin.	Duayên ji bo Xwedê û pîrozan, duayên kastan, duayên ji bo bûyerên taybet, li dijî nexweşiyan, duayên rojane, yên bi xwezayê ve girêdayî.7	Daxwaz, Şikir, Parastin
Çîrok (Vebêjên Prozayî/Mît)	13 28	Bi gelemperî bê melodiyeke taybet a wek kubrî ne, lê dibe ku bi awayekî vebêjî yê melodîk bêne gotin.	Çîrokên ku Qewl bi awayekî elîptîk behsa wan dikin, bi berfirehî vedibêjin.28	Mîtolojî, Çîrokên Pîrozan
Mishabet (Homîlî/We’z)	9 28	–	–	Şîretên Olî û Exlaqî
Tomarên Giştî yên Omarkhali (CD)	71 tekstên olî (tevî guhertoyan): 52 Qewl, 8 Beyt, 11 tekstên din.10	–	–	–

Çavkaniyên Sereke yên Tabloyê:.⁷

Ev tablo bi awayekî berbiçav û hejmarî dewlemendî û cihêrengiya repertuara olî ya Êzidiyan nîşan dide. Ew girîngiya xebatên lêkolînerên wekî Khanna Omarkhali di belgekirin û kategorîzekirina vê kevneşopiya devkî ya ku di bin xetereyê de ye, radixe ber çavan û ji bo analîzên pêşerojê yên li ser van tekstên pîroz û muzîka wan zemîneke girîng ava dike.

4. Vebêjên Dîrokî di Dengbêjiya Êzidiyan de

Ji bilî stranên olî yên pîroz, kevneşopiya dengbêjiyê ya Êzidiyan bi vebêjên dîrokî yên ku bûyerên girîng, serpêhatiyên civakê, lehengî û êşên wan vediguhêzin, pir dewlemend e. Ev beş ji dengbêjiyê ne tenê wekî huner, lê di heman demê de wekî arşîveke zindî ya bîra kolektîf kar dike.

Çîrokên Fermanan, Koçberî û Berxwedanê

Dîroka Êzidiyan, mixabin, bi zincîreyeke dirêj a fermanan (fermanên qirkirinê) û zordariyan hatiye nîşankirin.15 Ev bûyerên trawmatîk ne tenê di bîra civakê de mane, lê bi awayekî kûr di nav stran û kilamên wan de jî cih girtine. Gelek stranên dengbêjiya Êzidiyan rasterast behsa van fermanan, koçberiyên bi zorê, û çîrokên berxwedana li hemberî êrîşkaran dikin. Wekî ku Şêro Hindê, derhênerê belgefîlma “Evîn Di Rûyê Qirkirinê De”, destnîşan dike, piraniya van stranan “mîna belgeyeke dîrokî ne. Di nava wan stranan de ferman, deverên ku lê qewimîn, yên hatin kuştin, yên li ber xwe dan; bi kurtasî gelek agahiyên li ser felaketê hene”.15 Ev belgefîlm bi xwe jî balê dikişîne ser wêjeya devkî ya Dengbêjên Êzidî yên li Şingalê û nîşan dide ka çawa ev huner ne tenê arşîvên çandî yên ku şîdeta dubare ya li dijî vê koma etnîkî belge dikin, lê di heman demê de formeke girîng a berxwedana çandî ye jî.²⁹

Travmaya jenosîd û koçberiyê bi awayekî taybet di stranên şînê yên jinan de (xerîbî an dîrok) tê îfadekirin. Di van stranan de, jin hestên xwe yên kûr ên derbarê windakirina malbat û hezkiriyan, êşa ji cih û warên xwe dûrketinê, û zehmetiyên jiyana li xerîbiyê tînin ziman.32 Piştî jenosîda 2014an a ji aliyê DAIŞê ve, ev stranên şînê hîn girîngtir bûne û naveroka wan bi bûyer û hûrgiliyên vê karesata dawî hatiye nûjenkirin, ku ev yek şiyana kevneşopiya devkî ya ji bo adaptekirin û pêvajokirina travmayên nû nîşan dide.32

Destanên Lehengiyê yên Taybet (mînak: Siyabend û Xecê, Mem û Zîn – guhertoyên Êzidî, Dewrêşê Evdî)

Di nav kevneşopiya devkî ya Êzidiyan de, gelek destanên lehengiyê yên navdar ên Kurdî jî bi guhertoyên xwe yên taybet cih digirin. Di nav van de “Siyabend û Xecê”, “Mem û Zîn”, “Ferhad û Şîrîn”, û “Dewrêş û Edûlê” (yanî Dewrêşê Evdî) hene. Ev destan ne tenê çîrokên evînî û lehengiyê vedibêjin, lê di heman demê de nirxên çandî, normên civakî û têgihiştinên exlaqî yên civaka Êzidî jî radigihînin.

Hebûna guhertoyên Êzidî yên van destanên mezin ên Kurdî û îdiaya ku kevneşopiya Êzidî dibe ku îlham dabe afirandina hin ji van berheman (wek mînaka “Mem û Zîn” ku tê gotin dibe ku Ehmedê Xanî ji kevneşopiya Êzidî sûd wergirtibe ), ne tenê parvekirina mîraseke çandî ya hevpar nîşan dide, lê dibe ku rola civaka Êzidî wek parêzvanên formên kevnar û resen ên çanda Kurdî jî destnîşan bike. Ji ber xwe-girtina civaka Êzidî û girêdana wan a xurt bi kevneşopiyên devkî re, mimkun e ku hin elementên van destanan di nav wan de ji guhertinên ku di nav civakên din ên Kurd de, yên ku bêtir di bin bandora nivîskîbûnê an têkiliyên çandî yên berfirehtir de mane, qewimîne, bêtir hatibin parastin. Ji ber vê yekê, lêkolîna guhertoyên Êzidî yên van destanan ne tenê ji bo têgihiştina çanda Êzidî, lê ji bo têgihiştina kûrtir a dîroka wêjeya Kurdî bi giştî jî xwedî nirxekî mezin e.

Destana “Dewrêşê Evdî” jî di nav çanda Kurdî de cihekî girîng digire û di nav Êzidiyan de jî xwedî vegotin û girîngiyeke taybet e. Çîroka Lawêjê Pîrê, ku tê de Evdal Omara (ku dibe ku bi Dewrêşê Evdî re têkildar be yan jî lehengekî din ê bi heman rengî be) û biraziyê wî Lawêj di şerekî dijwar de ji bo parastina ax û namûsê cih digirin û Lawêj bi awayekî trajîk tê kuştin, wek modelek ji bo şîn û giriyê di civînên civakî û olî de tê bikaranîn û bi vî rengî bîranîna lehengiyê û fedakariyê zindî dihêle.

Stranên Civakî, Evînî û Şopên Bûyerên Dîrokî

Wekî ku Şêro Hindê destnîşan dike, dengbêjiya Kurd, û di nav de ya Êzidiyan jî, ne tenê li ser mijarên mezin ên wekî şer û olê disekine, lê “li ser her qada jiyanê ye”. Ev tê wê wateyê ku stranên li ser mijarên civakî yên rojane, têkiliyên mirovî, û hestên evînî jî beşek girîng û cihêreng ji repertuara dengbêjiya Êzidiyan pêk tînin. Lêbelê, wekî ku berê jî hate gotin, şopa bûyerên dîrokî û travmayên kolektîf heta di nav van stranên ku dixuye ku ji şer û pevçûnan dûr in jî, dikare were dîtin. Mînaka herî berbiçav ew e ku çawa ferman û komkujî bandor li ser çîrokên evîndariyê kirine, ku tê de evîndar ji ber şer û zordariyê ji hev dûr ketine, hatine kuştin an revandin.

Stranên dawetê yên Êzidiyên Iraqî, nemaze yên ku li diasporayê dijîn, mînakeke din a girîng in. Di van stranan de, bi awayekî sîstematîk “kronotopa gund” tê bikaranîn, ku tê de wêneyekî îdealîzekirî yê jiyana li gundên Êzidiyan ên beriya jenosîda 2014an (bi taybetî li Şingalê) tê pêşandan. Ev stran behsa nirxên kevneşopî, girêdana bi malbat û axê re, xwarinên xwecihî, û bedewiya xwezayê dikin. Armanca vê yekê ew e ku di nav nifşên nû yên ku li xerîbiyê mezin dibin de hesta nasnameya Êzidî û girêdana bi “welatê kevnar” re xurt bike û wan li hemberî asîmîlasyonê biparêze. Ev yek nîşan dide ku çawa dengbêjî dikare wekî amûreke çalak ji bo avakirin û parastina nasnameya çandî di şert û mercên koçberî û krîzê de kar bike.

Taybetmendiyên Muzîkî û Şêwazên Pêşkêşkirina Stranên Dîrokî (mêranî, stranên şînê/xerîbî)

Stranên dîrokî yên Êzidiyan, ku gelek caran wekî stran an jî kilamên mêranîyê (stranên lehengiyê) tên binavkirin, di nav civaka Kurdî de bi giştî xwedî statuyeke bilind in. Van stranan bi gelemperî bi awayekî epîk û bi heybet bûyerên dîrokî û çîrokên lehengan vedibêjin. Performansa wan dikare bi tenê deng (a cappella) be, ku ev şêwaza herî berbelav a dengbêjiya klasîk e , an jî carinan bi tevlêbûna amûrên muzîkê yên wekî tembûr, bilûr, an jî di formên nûjentir de, klavye be.

Lêkolînên Estelle Amy de la Bretèque li ser Êzidiyên Ermenistanê formeke taybet a îfadeyê bi navê kilamê ser (“gotinên li ser”) destnîşan kiriye, ku ew wek “axaftina melodîzekirî” pênase dike. Ev form ji bo vegotina hestên kûr ên wekî xemgînî, şîn, sirgûnî û her weha lehengiyê tê bikaranîn. Kilamê ser mêranîê beşek ji vê kategoriyê ye û ji bo pesnê lehengên mirî tê gotin. Balkêş e ku ev formên mêranîyê yên ji aliyê mêran ve tên gotin, ji aliyê şêwaz û hestan ve gelek dişibin şînên ku ji aliyê jinan ve tên gotin.

Stranên şînê yên jinan, ku wek xerîbî an dîrok tên nasîn, xwedî taybetmendiyên xwe yên cihê ne. Ew bi gelemperî ji aliyê jinan ve, bi awayekî extempore (spontane) û bi hestên kûr ên xemgînî, girî û carinan jî bi lêdana sîngê re tên pêşkêş kirin. Piştî êrîşa DAIŞê, naveroka van stranan bi awayekî berbiçav guheriye û bûyerên trawmatîk ên nû bi hûrgilî di nav wan de cih girtine. Her wiha, dirêjahiya stranan zêde bûye û tomarkirin û belavkirina wan bi rêya teknolojiyên nû (wek telefonên destan) berbelavtir bûye. Veguherîna stranên şînê piştî êrîşa DAIŞê, nemaze dirêjbûna stranan û tevlêbûna bûyerên konkret, nîşan dide ku kevneşopiya devkî ne statîk e lê zindî ye û li hemberî karesatên mezin jî dikare xwe biguherîne û adapte bike. Ev yek şiyana dengbêjiyê ya ji bo pêvajokirina trawmayê û afirandina wateyê di demên krîzê de destnîşan dike û nîşan dide ku çawa jinên Êzidî bi rêya vê hunerê berxwedana xwe ya çandî û hestyarî didomînin.

Di hin şêwazên dengbêjiya Kurdî-Êzidî de, teknîkeke dengî ya taybet ku wek “overtone singing” (strana bi dengên serdest) tê zanîn jî hatiye dîtin, ku ev yek ji formên din ên “overtone singing” cuda ye û bi piranî di çarçoveya dengbêj de tê bikaranîn. Ev taybetmendiyên muzîkî û şêwazên performansê yên cihêreng dewlemendî û kompleksîteya kevneşopiya dengbêjiyê ya Êzidiyan radixin ber çavan.

5. Berawirdkirina Kevneşopiyên Dengbêjiyê yên Êzidiyan li Herêmên Cihê

Civaka Êzidî, her çend xwedî nasnameyeke olî û çandî ya hevpar be jî, ji ber şert û mercên dîrokî û erdnîgarî li herêmên cuda belav bûye. Du navendên girîng ên ku kevneşopiyên dengbêjiyê yên Êzidiyan lê geş bûne Şingal (li Iraqê) û herêma Qefqasyayê (bi taybetî Ermenistan û Gurcistan) in. Berawirdkirina van her du şaxan dikare têgihiştinên girîng li ser adaptasyon û pêşketina çanda devkî pêşkêş bike.

Taybetmendiyên Dengbêjiya Êzidiyan li Şingalê

Herêma Şingalê ji bo Êzidiyan xwedî girîngiyeke sembolîk û dîrokî ya mezin e; ew wek “kelha dawî” û “canê” civaka Êzidî tê dîtin. Civaka Êzidî ya Şingalê di dirêjahiya dîrokê de bi îzolasyon, persekutasyon û fermanên dubare re rû bi rû maye, ku lûtkeya van êrîşan jenosîda sala 2014an a ji aliyê DAIŞê ve bû. Ev paşxaneya dîrokî ya bi êş û travma bandoreke kûr li ser naverok û şêwaza dengbêjiya wan kiriye.

Stranên Şingalê, ku gelek caran wek Strans têne binavkirin, wek celebeke muzîkê ya taybet a Êzidiyan têne nasîn û ji bo veguhestina dîrok, çîrokên berxwedanê û êşên civakê roleke navendî dilîzin. Ev stran gelek caran bêyî tevlêbûna amûrên muzîkê, ango bi şêwaza a cappella têne pêşkêş kirin, ku ev yek taybetmendiyeke giştî ya dengbêjiya klasîk e. Belgefîlma “Evîn Di Rûyê Qirkirinê De” ya Şêro Hindê bi awayekî berfireh balê dikişîne ser wêjeya devkî ya Dengbêjên Êzidî yên li Şingalê û nîşan dide ka çawa di van stranan de şopa fermanan, berxwedan û hezkirina ji jiyanê re bi hev re têne hûnandin. Piştî jenosîda 2014an, stranên şînê (xerîbî an dîrok), ku bi giranî ji aliyê jinan ve tên gotin, hîn girîngtir bûne. Naveroka van stranan bi bûyer û hûrgiliyên karesata dawî hatiye “nûjenkirin”, dirêjahiya wan zêde bûye, û tomarkirin û belavkirina wan bi rêya teknolojiyên nû (wek telefonên destan) berbelavtir bûye. Ev yek nîşan dide ku kevneşopiya devkî ya Şingalê ne statîk e, lê zindî ye û li hemberî karesatên herî mezin jî dikare xwe adapte bike û bibe amûrek ji bo pêvajokirina trawmayê û îfadekirina hestên kolektîf.

Taybetmendiyên Dengbêjiya Êzidiyan li Qefqasyayê (Ermenistan, Gurcistan)

Êzidiyên ku li herêma Qefqasyayê (bi taybetî li Ermenistan û Gurcistanê) dijîn, bi piranî di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de ji herêmên Anatolyayê (Bakurê Kurdistanê) ji ber zext û fermanên Osmaniyan koçî wir kirine. Li Ermenistanê, bi taybetî di serdema Sovyetê de, derfetên cuda ji bo parastin û pêşxistina çanda Kurdî (tevî ya Êzidiyan) derketine holê. Rewşenbîrên Êzidî yên wekî Heciyê Cindî, Celîlê Celîl û birayê wî Ordîxanê Celîl di warê berhevkirin, lêkolînkirin û weşandina folklora Kurdî de, tevî Qewl, Beyt, çîrok û stranên Êzidiyan, xebatên pir girîng kirine. Radyoya Êrîvanê, bi beşê xwe yê Kurdî, di parastin û belavkirina bi hezaran stran û berhemên devkî yên Kurdî de roleke dîrokî lîstiye û arşîveke wê ya pir dewlemend heye.

Di warê terminolojiyê de, ji melodiyên Qewlan re li Ermenistan û Gurcistanê kubir tê gotin, ku ev hevwateya peyva kubrî ya li Iraqê ye. Wek mînak, Qewlê Şêxê Hesenî Sultan e li van herêman wek Qewlê Bore-borê jî tê nasîn û di merasîmên taybet de tê xwendin. Lêkolînera Fransî Estelle Amy de la Bretèque lêkolînên kûr li ser formên “axaftina melodîzekirî” (kilamê ser) ya Êzidiyên Ermenistanê kiriye, ku tê de hestên wekî xemgînî, şîn, sirgûnî û lehengî bi şêwazeke taybet a vokal tên îfadekirin. Li Gurcistanê jî, civaka Êzidî ji bo parastina nasname û çanda xwe hewl dide, wek mînak avakirina Perestgeha Sultan Êzîd û Akademiya Teolojiya Êzidî li paytext Tiflîsê, ku tê de dersên olî bi zimanên Kurdî, Rûsî û Erebî têne dayîn.

Cudahî û Wekheviyên di Awa, Naverok û Şêwaza Pêşkêşkirinê de

Dema ku em li kevneşopiyên dengbêjiyê yên Êzidiyên Şingalê û Qefqasyayê dinêrin, hem wekhevî hem jî cudahiyên girîng derdikevin holê.

Wekhevî:

• Rola Bingehîn a Kevneşopiya Devkî: Li her du herêman jî, kevneşopiya devkî (Qewl, Beyt, stranên dîrokî û civakî) ji bo parastina nasnameya olî û çandî, veguhestina dîrok û nirxên civakê, û xurtkirina hevgirtina komelî roleke bingehîn û navendî dilîze.
• Veguhestina Devkî û Rola Pisporan: Li her du deveran jî, ev kevneşopî bi piranî bi rêya devkî ji nifşekî derbasî nifşê din dibe û kesên pispor (wek qewwal, dengbêj, ilim dar, osta) di parastin û pêşxistina wê de xwedî roleke sereke ne.
• Mijarên Hevpar: Mijarên wekî baweriya olî, çîrokên pîrozan, lehengiya dîrokî, evîn û êşên mirovî di repertuara her du herêman de jî cih digirin.

Cudahî:

• Bandora Konteksta Civakî-Siyasî û Dîrokî: Ev faktora herî girîng e ku dibe sedema cudahiyan. Êzidiyên Şingalê bi awayekî rasterast û berdewam di bin gef û zextên tundûtûjî, ferman û jenosîdê de jiyane. Ev yek di naveroka stranên wan de, bi taybetî di giraniya li ser mijarên fermanê, berxwedanê û trawmayê de, bi awayekî xurt xuya dike. Li Qefqasyayê, her çend ew jî wek penaber û ji ber zordariyê çûne wir, di bin sîwana Yekîtiya Sovyetê de û paşê di nav dewletên serbixwe yên wek Ermenistanê de, derfetên cuda yên ji bo parastin û pêşxistina çandî (wek Radyoya Êrîvanê, weşanên akademîk, saziyên çandî) ji wan re çêbûne. Ev yek rê li ber karakterekî hinekî cuda yê pêşketina kevneşopiya devkî vekiriye.
• Şêwazên Performansê û Lêkolînên Taybet: Lêkolînên Bretèque li Ermenistanê balê dikişînin ser formên taybet ên “axaftina melodîzekirî” (kilamê ser) ji bo vegotina xemgînî û lehengiyê, ku dibe ku li Şingalê bi heman rengî nehatibe dokumentkirin an jî formên cuda girtibe. Li Şingalê, piştî jenosîda dawî, telem û şîn (xerîbî) bi naverokeke nûjenkirî û bi formên belavkirinê yên nû (tomarên telefonê) derketiye pêş.
• Asta Belgekirin û “Folklorîzasyonê”: Li Qefqasyayê, ji ber hebûna rewşenbîr û saziyên akademîk ên ku eleqe bi folklora Kurdî nîşan dane, kevneşopiya devkî ya Êzidiyan (tevî ya Kurdên Misilman) bi awayekî sîstematîktir hatiye berhevkirin, lêkolînkirin û heta radeyekê “folklorîzekirin”. Li Şingalê, belgekirin û lêkolîn bêtir bi hewldanên takekesî an jî projeyên nûtir ên ku piştî karesatan dest pê kirine, pêk hatiye.

Cudahiyên di navbera dengbêjiya Êzidiyên Şingalê û Qefqasyayê de ne tenê cudahiyên erdnîgarî ne, lê belê encama rêçên dîrokî yên cihê û stratejiyên cihêreng ên lihevanîna çandî ne. Dema ku Êzidiyên Şingalê bi berdewamî bi gefên fîzîkî û çandî re rû bi rû mane, ku ev yek di fokusê li ser fermanan û berxwedanê de diyar dibe, Êzidiyên Qefqasyayê, di bin bandora polîtîkayên Sovyetê yên neteweyan de, derfet dîtine ku nasnameya xwe bi awayên fermîtir (wek weşan, radyo) biparêzin û pêş bixin. Ev yek dibe sedema cudahiyên di tematîk, şêwaz û heta asta “fermîbûn” an “folklorîzebûna” kevneşopiyê de. Ji ber vê yekê, “reseniya” an “kevneşopîbûna” her du şaxan divê di çarçoveya dîrokî û civakî ya xwe ya taybet de bêne nirxandin. Dibe ku formên Qefqasî ji aliyê melodîk an tematîk ve di bin bandora çandên herêmî yên din (Ermenî, Gurcî, Rûsî) de mabine, dema ku formên Şingalî bêtir rasterast ezmûnên herêmî yên Iraqê û travmayên Şingalê nîşan didin.

Tabloya 2: Berawirdkirina Tematîk û Stilîstîk a Dengbêjiya Êzidiyan li Şingal û Qefqasyayê

Taybetmendî	Dengbêjiya Êzidiyan li Şingalê	Dengbêjiya Êzidiyan li Qefqasyayê (Ermenistan/Gurcistan)	Çavkanî
Mijarên Sereke yên Dîrokî/Civakî	Ferman (bi taybetî 2014), koçberî, berxwedan, êş, windahî, jiyana li kampan, bîranîna welat.	Fermanên Osmanî, koçberî, lehengiyên dîrokî, jiyana li diasporayê (Sovyet/Post-Sovyet).	vs
Stranên Olî (Qewl/Beyt)	Bi xurtî berdewam dike, nemaze li Lalişê û di nav civakên kevneşopî de. Piştî 2014an dibe ku bandor lê bûbe.	Ji aliyê oldaran ve di civînên malbatî û rîtuelan de têne gotin. Kubir wek termînolojiya melodiyê. Qewlê Bore-borê.	vs
Şêwazên Performansê yên Taybet	Xerîbî/Dîrok (stranên şînê yên jinan) piştî 2014an bi naverok û belavbûneke nû. Stranên dawetê bi “kronotopa gund”.	Kilamê ser (axaftina melodîzekirî) ji bo xemgînî û lehengiyê.	vs
Bikaranîna Amûrên Muzîkê	Gelek caran a cappella (stranên klasîk, şîn). Di stranên dawetê de tembûr, klavye. Amûrên din ên gelêrî (dehol, zirne, bilûr) jî hene.	Di kevneşopiya Radyoya Êrîvanê de tevlêkirina amûrên Kurdî (def, zirne, ney) li stranên dengbêjî. Di performansên kilamê ser de bi gelemperî bê amûr.	vs
Bandora Nivîskîbûn/Tomarkirinê	Piştî 2014an tomarkirin û belavkirina stranan (bi taybetî şîn) bi rêya telefonan zêde bûye. Projeyên arşîvkirinê yên nû (TewTew, Yazidi Cultural Archives).	Kevneşopiyeke dirêj a berhevkirin, weşandin û tomarkirinê ji aliyê rewşenbîr û saziyan ve (Radyoya Êrîvanê, Akademiya Zanistî).	vs
Rola Jinan	Di afirandin û pêşxistina stranên şînê de pir çalak in, nemaze piştî 2014an. Beşdarî projeyên arşîvkirinê dibin.	Di vegotina kilamê ser û şînan de rol dilîzin. Kêm agahî li ser rola wan a giştî di dengbêjiyê de di çavkaniyan de.	vs
Termînolojiya Muzîkî ya Herêmî	Kubrî ji bo melodiyên Qewlan.	Kubir ji bo melodiyên Qewlan.	10

Ev tablo cudahî û wekheviyên sereke yên di navbera du şaxên girîng ên kevneşopiya dengbêjiya Êzidiyan de bi awayekî zelal û berawirdî pêşkêş dike. Ew têgihiştinê kûrtir dike ka çawa faktorên dîrokî, civakî û erdnîgarî bandor li ser pêşketina kevneşopiyên devkî dikin û çawa her herêmek xweseriyên xwe di nav çarçoveya giştî ya çanda Êzidî de diparêze û pêş dixe.

6. Dengbêjiya Êzidiyan di Çarçoveya Kevneşopiyên Devkî yên Cîhanê de

Ji bo ku em taybetmendî û girîngiya dengbêjiya Êzidiyan baştir fêm bikin, berawirdkirina wê bi kevneşopiyên devkî yên din ên cîhanê re dikare perspektîfeke hêja pêşkêş bike. Ev berawirdkirin ne tenê ji bo dîtina wekhevî û cudahiyan e, lê ji bo têgihiştina ka çawa civakên cihêreng mekanîzmayên devkî yên hunerî ji bo armancên wekhev (parastina dîrokê, îfadeya hestyarî, xurtkirina nasnameyê) bi kar anîne, lê di bin bandora şert û mercên xwe yên çandî, olî û dîrokî de formên taybet afirandine.

Berawirdkirin bi Kevneşopiya Griot li Afrîkaya Rojava

Kevneşopiya Griot li gelek civakên Afrîkaya Rojava (wek Mande, Wolof, Fula) xwedî roleke navendî ye.

• Rol û Fonksiyon: Griot (bi navên herêmî yên wekî jeliw jî tên nasîn) ne tenê çîrokbêj û stranbêj in, lê di heman demê de dîroknas, genealog (nesebnas), helbestvan, muzîkjen û heta carinan dîplomat û şîretkarên serokan in. Rola wan a bingehîn parastin û veguhestina dîroka devkî, efsane, nirxên çandî û bîra kolektîf a civakê ye. Ev fonksiyona parastina bîrê û xurtkirina nasnameyê pir dişibe rola dengbêjên Êzidî. Pozîsyona Griot bi gelemperî bi mîras e, ango ji bav derbasî kur dibe.
• Amûrên Muzîkê: Griot gelek caran performansên xwe bi tevlêbûna amûrên muzîkê yên taybet pêşkêş dikin. Amûrên herî naskirî kora (celebek harpa 21-têlî) û balafon (celebek xylophone) in. Ev yek ji şêwaza a cappella ya ku di gelek formên dengbêjiya Êzidî de (nemaze Qewl û stranên klasîk) serdest e, cuda ye, her çend di hin beşên muzîka Êzidiyan de jî amûr hene.
• Mijar û Konteksta Performansê: Griot destanên mezin ên herêmî (wek Destana Sunjata, damezrînerê Împaratoriya Maliyê) vedibêjin, dîroka malbat û eşîran tomar dikin, û pesnê leheng û kesayetên girîng didin. Ew di merasîmên girîng ên civakî de (dawet, navlêkirin, cenaze) û di civînên şahiyê de performans dikin. Her çend mijarên olî jî di repertuara wan de hebin, giraniya sereke li ser dîrok, civak û lehengiyê ye.

Berawirdkirin bi Kevneşopiya Aşiqan li Nav Gelên Tirk û Azerî

Kevneşopiya Aşiqan (Aşûq, Ashik) di nav gelên Tirkî yên Anatolya, Azerbaycan û Îranê de xwedî dîrokeke kûr e.

• Rol û Fonksiyon: Aşiq stranbêj-helbestvan û hozanên gerok in ku stranên xwe, çi destanên kevneşopî (bi Tirkî: hikaye) bin, çi jî berhemên xwe yên orîjînal bin, bi amûreke bi stûyê dirêj (bi gelemperî saz an bağlama) re dibêjin. Koka vê kevneşopiyê digihîje kevneşopiyên şamanîst ên berî Îslamê yên gelên Tirkî (bi navên wekî ozan an baxşî dihatin nasîn). Aşiqên nûjen bi gelemperî muzîkjenên profesyonel in ku perwerdehiyeke şagirtiyê derbas dikin. Ew wek nîşana nasnameya neteweyî û parêzvanên ziman, edebiyat û muzîka gelêrî têne dîtin.
• Amûrên Muzîkê: Saz (bağlama) amûra bingehîn û sembolîk a Aşiqan e. Carinan komên biçûk ên ku ji balaban (mey) û qaval (def) pêk tên jî bi wan re dibin. Ev bikaranîna amûran ji forma a cappella ya dengbêjiya Êzidî cuda ye.
• Mijar û Konteksta Performansê: Repertuara klasîk a Aşiqan pir dewlemend e û ji sedan stran, nêzîkî 150 destanên edebî-muzîkî, û bi hezaran helbestan di formên kevneşopî yên cihêreng de pêk tê. Mijarên sereke evîn, lehengî, çîrokên dîrokî, rexneyên civakî û mijarên felsefî ne. Aşiq di dawetan, civînên dostaniyê, cejnan û festîvalan de, û her weha li qehwexaneyan (bi kevneşopî) performans dikin. Balkêş e ku li Azerbaycanê, Kurd û komên din ên etnîkî jî hunera Aşiqan pêk tînin û beşdarî belavbûna wê li herêmê bûne.

Berawirdkirin bi Strana Sean-nós li Îrlandayê

Sean-nós (bi Îrlandî tê wateya “şêwaza kevn”) şêwazeke kevneşopî ya strana solo ya bi zimanê Îrlandî ye.

• Taybetmendiyên Muzîkî: Sean-nós bi gelemperî bi frazên melodîk ên pir dirêj, xemilandinên zêde (ornamentasyon) û xetên melodîk ên melîzmatîk tê nasîn. Stranbêj di dema performansê de xwedî azadiyeke mezin e di warê rîtm û xemilandinê de, û her performans dikare ji ya din cuda be. Sean-nós hema hema her tim bêyî tevlêbûna amûrên muzîkê (a cappella) tê gotin, ji ber ku amûr dê azadiya stranbêj sînordar bikin. Her weha, bikaranîna vibratoyê pir kêm e an jî qet tune ye, û dengekî hinekî nazal (ji pozê) tê tercîhkirin. Ev taybetmendiyên wekî performansa a cappella, rîtma azad, û xemilandina melodiyê xalên hevpar ên balkêş bi hin aliyên Qewl û stranên dengbêjiya Êzidî re ne.
• Mijar û Fonksiyon: Stranên Sean-nós cûrbecûr mijaran vedigirin, di nav de stranên evînî, şîn (lament), lorînên zarokan, vegotinên bûyerên dîrokî (wek serhildan an birçîbûnê), û pesnê xwezayê. Giranî ne ewqas li ser vegotina çîrokê, lê bêtir li ser veguhestina hestên kûr ên ku di stranê de hene ye. Ev aliyê hestyarî û fonksiyonên wekî şîn û tomarkirina bûyeran dişibin dengbêjiya Êzidiyan.
• Konteksta Performansê: Bi kevneşopî, stranên Sean-nós di dema karên rojane de (li hundir an derveyî malê) an jî di civînên civakî yên nefermî de (wek Cèilidhs di zivistanê de) dihatin gotin. Têkiliya di navbera stranbêj û temaşevanan de girîng e.

Berawirdkirina dengbêjiya Êzidiyan bi van kevneşopiyên cîhanî re nîşan dide ku çawa civakên cihêreng, tevî cudahiyên xwe yên çandî û erdnîgarî, formên hunerî yên devkî yên wekhev ji bo parastina bîra kolektîf, veguhestina nirxên çandî, û îfadekirina hestên mirovî yên gerdûnî pêş xistine. Lêbelê, giraniya taybet a li ser tekstên olî yên bi melodiyên xwe yên pîroz (kubrî) û rola navendî ya fermanan di vebêjên dîrokî de, dengbêjiya Êzidiyan ji van kevneşopiyên din cihê dike û wê wekî îfadeyeke bêhempa ya nasname û ezmûna dîrokî ya civaka Êzidî nîşan dide.

Tabloya 3: Xalên Hevpar û Ciyawaz di Navbera Dengbêjiya Êzidî û Kevneşopiyên Devkî yên Hilbijartî yên Cîhanê de

Çavkaniyên Sereke yên Tabloyê:.

Ev tablo nîşan dide ku her çend kevneşopiyên devkî yên cihêreng ên cîhanê di hin fonksiyon û taybetmendiyan de hevpar bin jî, her yek ji wan di bin bandora konteksta xwe ya çandî, olî û dîrokî de xweseriyên xwe yên bêhempa pêş xistiye. Dengbêjiya Êzidiyan, bi girêdana xwe ya xurt bi nasnameya olî û dîroka tijî êş û berxwedanê re, di nav van kevneşopiyan de cihekî taybet digire.

7. Hewldanên Parastin, Arşîvkirin û Zehmetiyên Heyî

Kevneşopiya devkî ya dengbêjiya Êzidiyan, ku bi sedsalan wekî navgîna sereke ya veguhestina çand, ol û dîrokê kar kiriye, di serdema nûjen de bi gelek xeter û zehmetiyan re rû bi rû ye. Lêbelê, di heman demê de hewldanên girîng ji bo parastin û arşîvkirina vê mîrata hêja jî hene.

Projeyên Arşîvkirina Çanda Êzidiyan

Di salên dawî de, nemaze piştî jenosîda 2014an a li Şingalê ku gefeke mezin li ser berdewamiya çanda Êzidiyan xwar, gelek proje û însiyatîf ji bo tomarkirin, belgekirin û parastina kevneşopiya devkî ya Êzidiyan derketine holê:

• TewTew Archive: Ev proje, ku ji aliyê du helbestvanên ciwan ên Êzidî, Zêdan Xelef û Emad Başar ve hatiye damezrandin, armanc dike ku bi qasî ku mimkun e stran, çîrok, efsane û vebêjên olî yên Êzidiyan tomar bike û bi rêya platformeke serhêl wan ji bo hemû endamên civaka Êzidî, li her derê cîhanê, bigihîne. Proje ne tenê li ser berhemên folklorîk ên “klasîk” disekine, lê di heman demê de girîngiyê dide bîranînên kesane yên mirovên ji Şingalê, jiyana wan a rojane ya beriya jenosîdê, û awayê ku wan ev kevneşopî fêr bûne û jiyane. Ev nêzîkatiya etnografîk ji bo têgihiştina konteksta zindî ya kevneşopiya devkî pir girîng e.
• Yazidi Cultural Archives: Ev însiyatîfeke din a girîng e ku armanc dike tenduristiya derûnî ya jinên Êzidî yên ku ji jenosîda 2014an rizgar bûne baştir bike. Ev yek bi rêya beşdarbûna wan di atolyeyên hunerî (resim, wênegerî) û avakirina arşîveke dîjîtal a multimedya ya mîrata çandî ya Êzidiyan a ku di bin xetereyê de ye, pêk tê. Çar pêşangehên serhêl ji aliyê 16 jinên Êzidî yên rizgarbûyî ve hatine amadekirin, ku ev yek hem ji bo başbûna wan a psîkolojîk hem jî ji bo parastina çandê girîng e.
• Komuna Fîlm a Rojava: Vê komuna sînemayê belgefîlma girîng “Evîn di rûyê qirkirinê de” çêkiriye, ku bi awayekî kûr li ser wêjeya devkî û dengbêjiya Êzidiyên Şingalê û rola wê di vegotina dîrok û berxwedanê de disekine.
• Xebatên Zeynep Yaş Salam: Ev lêkolîner û arşîvkara Kurd ji sala 1991ê ve dest bi berhevkirin û arşîvkirina çanda devkî û muzîka Kurdî kiriye, û di nav xebatên xwe de cih daye berhemên jinên hunermend ên Êzidî jî. Wê albûmek bi navê “YADGARÎ/MEMORABLE SONGS” amade kiriye ku tê de berhemên hunermendên jin ên wek Elmas Muhamed û Meyrem Xan hene.
• Arşîva Radyoya Êrîvanê: Her çend ne projeyeke taybet ji bo Êzidiyan be jî, beşa Kurdî ya Radyoya Êrîvanê di serdema Sovyetê de bi hezaran stran, kilam û şanoyên radyoyê yên Kurdî (tevî yên Êzidiyan) tomar kirine. Tê texmînkirin ku di arşîva radyoyê de nêzîkî 10,000 tomarên Kurdî hene, ku ev xezîneyeke bêhempa ji bo lêkolîn û parastina kevneşopiya devkî pêk tîne.

Rol û Beşdariya Lêkolînerên Akademîk

Ji bilî van projeyên arşîvkirinê, gelek lêkolînerên akademîk ên navneteweyî û herêmî jî bi xebatên xwe yên zanistî beşdariyeke girîng di têgihiştin û belgekirina kevneşopiya dengbêjiyê ya Êzidiyan de kirine:

• Christine Allison: Bi lêkolînên xwe yên berfireh ên li ser kevneşopiya devkî ya Êzidiyan li Kurdistana Iraqê, nemaze li ser stranên şînê (xerîbî) û vebêjên dîrokî, tê nasîn. Pirtûka wê ya bi navê “The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan” (2001) di vî warî de çavkaniyeke bingehîn e.
• Philip Kreyenbroek: Yek ji navdartirîn pisporên Êzidîzmê ye. Gelek pirtûk û gotarên wî li ser dîrok, bawerî, û bi taybetî kevneşopiyên tekstuel û devkî yên Êzidiyan hene. Berhemên wî yên wekî “Yezidism: Its Background, Observances and Textual Tradition” (1995) û “God and Sheikh Adi are Perfect: Sacred Poems and Religious Narratives from the Yezidi Tradition” (2005, bi hevkariya Khalil Jindy Rashow) ji bo lêkolînên Êzidiyan pir girîng in.
• Khanna Omarkhali: Lêkolînereke din a girîng e ku bi taybetî li ser kevneşopiya tekstuel a olî ya Êzidiyan û veguherîna wê ji devkîbûnê ber bi nivîskîbûnê ve xebitiye. Pirtûka wê “The Yezidi Religious Textual Tradition: From Oral to Written” (2017), tevî CDya ku tê de gelek Qewl û Beyt hatine tomarkirin, ji bo têgihiştina muzîk û tekstên olî yên Êzidiyan xezîneyek e.
• Artur Rodziewicz: Li ser mîtolojiya kozmogonîk a Êzidiyan û têkiliyên wê bi kevneşopiyên felsefî û mîstîk ên din re lêkolînên kûr kiriye, ku di pirtûka wî “Eros and the Pearl” (2022) de hatine pêşkêşkirin.
• Rewşenbîrên Êzidî yên Qefqasyayê: Kesayetên wekî Celîlê Celîl, Ordîxanê Celîl, Heciyê Cindî û Eskerê Boyîk, ku bi xwe ji civaka Êzidî ya Ermenistanê bûn, di sedsala 20an de di warê berhevkirin, lêkolînkirin û weşandina folklor, ziman û wêjeya Kurdî de, tevî materyalên taybet ên Êzidiyan, roleke dîrokî û bêhempa lîstine.

Rola van lêkolîneran, çi biyanî bin çi jî ji nav civaka Êzidî bin, di belgekirin, analîzkirin û danasîna kevneşopiya dengbêjiyê ya Êzidiyan ji cîhanê re pir girîng e. Lêbelê, ev yek pirsên derbarê “nûnertiyê” û “xwedîderketinê” jî derdixe holê. Girîng e ku hevsengiyek di navbera pisporiya akademîk û perspektîfên civaka xwecih de were dîtin, û projeyên ku ji aliyê endamên civaka Êzidî ve tên birêvebirin (wek TewTew Archive û Yazidi Cultural Archives) bi taybetî bên piştgirîkirin.

Zehmetiyên di Lêkolîn û Parastina Kevneşopiya Devkî de

Parastina kevneşopiyeke devkî ya wekî dengbêjiya Êzidiyan bi gelek zehmetiyan re rû bi rû ye:

• Dîroka Zordarî û Fermanan: Wekî ku berê jî hate gotin, zext û fermanên li ser Êzidiyan ne tenê bûne sedema windabûna gelek beşên çanda wan, lê di heman demê de lêkolînkirina vê çandê jî zehmet kiriye. Girtîbûna hin arşîvan (wek arşîvên Osmanî) û tirsa ji vegotina hin mijaran di nav civakê de ji ber persekutasyonên berê, astengiyan li pêşiya lêkolîneran derdixe.
• Xwezaya Kevneşopiya Devkî: Kevneşopiya devkî bi xwe re zehmetiyên di warê belgekirin û analîzê de tîne. Ji ber ku tekst û melodî bi devkî ji nifşekî derbasî nifşê din dibin, guhertoyên cihêreng ên heman çîrok an stranê dikarin hebin. Tespîtkirina guhertoya “orîjînal” an “rast” gelek caran ne mimkun û heta ne pêwîst e, lê ev yek ji bo lêkolînên akademîk ên ku li ser standardîzasyonê disekinin, dibe pirsgirêk.
• Bandora Travmayê li ser Bîrê: Bi taybetî piştî jenosîda 2014an, gelek çîrokbêj û dengbêjên Êzidî ji ber trawmayên giran ên ku jiyane û ji ber koçberbûna ji cih û warên xwe, di bibîranîn û vegotina çîrok û stranên kevneşopî de rastî zehmetiyên mezin tên. Ev windabûna bîrê gefeke cidî li ser berdewamiya kevneşopiyê ye.
• Guhertinên Civakî û Teknolojîk: Belavbûna televîzyonê di salên 1980î de û di serdema dawî de înternet, telefonên destan û medyaya civakî, formên nû yên şahî û ragihandinê anîne holê ku bi kevneşopiya devkî re dikevin pêşbaziyê. Eleqeya nifşên nû ji bo guhdarkirin û fêrbûna çîrok û stranên dirêj ên dengbêjan kêm dibe.
• Kêmbûna Performansvanên Pispor: Hejmara kesên ku bi awayekî pisporî kevneşopiya dengbêjiyê (nemaze Qewwalan) didomînin, bi awayekî berbiçav kêm bûye. Ev yek metirsiyê li ser veguhestina zanîn û hunerê ji nifşên nû re çêdike.
• Paradoksa Parastinê: Dema ku hewldanên arşîvkirinê ji bo rizgarkirina kevneşopiya devkî ya Êzidiyan ji windabûnê pir girîng in, ew di heman demê de dikarin xwezaya “zindî” û “guhêrbar” a kevneşopiya devkî biguherînin. Tomarkirin û nivîsandin formekê “dicemidîne”, dema ku kevneşopiya devkî bi xwe di her performansê de ji nû ve tê afirandin. Ev yek pirsên ontolojîk derbarê çi tê wateya “parastina” kevneşopiyeke devkî derdixe holê. Pêdivî ye ku hewldanên parastinê ne tenê “berheman” biparêzin, lê her weha “pêvajoya” afirandina devkî jî teşwîq bikin.

Pêşeroja Dengbêjiya Êzidiyan di Serdema Nûjen de

Tevî van hemû zehmetiyan, hê jî hêvî ji bo pêşeroja dengbêjiya Êzidiyan heye. Hewldanên arşîvkirinê yên dîjîtal, wek TewTew Archive û Yazidi Cultural Archives, derfetên nû ji bo parastin û gihandina vê kevneşopiyê ji nifşên nû re, li her derê cîhanê, pêşkêş dikin. Zêdebûna eleqeya akademîk û giştî ya navneteweyî ji bo çand û rewşa Êzidiyan, nemaze piştî 2014an, dikare bibe alîkar ji bo peydakirina piştgirî û çavkaniyên zêdetir ji bo van hewldanan. Lêbelê, ji bo ku dengbêjiya Êzidiyan wek kevneşopiyeke zindî berdewam bike, pêwîstî bi piştgiriyeke berfireh ji civaka Êzidî bi xwe, saziyên çandî yên Kurdî û navneteweyî, û hikûmetan heye. Pirsên derbarê “reseniyê”, adaptasyona kevneşopiya devkî di formên nû de (tomar, nivîs, performansên sehneyî), û rola teknolojiyê di parastin û guhertina wê de dê di pêşerojê de jî mijarên girîng ên nîqaşê bin.

8. Encamname

Lêkolîna li ser kevneşopiyên dengbêjiyê yên Êzidiyan, wekî ku di vê gotarê de hate pêşkêşkirin, gelek aliyên cihêreng û girîng ên vê mîrata çandî ya bêhempa ronî dike. Dengbêjiya Êzidiyan ne tenê şaxek ji kevneşopiya giştî ya dengbêjiya Kurdî ye, lê di heman demê de xwedî taybetmendiyên xweser e ku ji bawerî, dîrok û ezmûnên civaka Êzidî derdikevin.

Kurteya Taybetmendiyên Cihêreng û Girîngiya Dengbêjiya Êzidiyan

Dengbêjiya Êzidiyan bi du beşên xwe yên sereke derdikeve pêş: stranên olî (Qewl û Beyt) û vebêjên dîrokî û civakî. Stranên olî, bi melodiyên xwe yên taybet (kubrî/kubir), naveroka xwe ya kûr a mîtolojîk û felsefî, û şêwazên xwe yên performansê yên rîtuelî, bingeha nasnameya olî ya Êzidiyan pêk tînin û wekî depoyên zanîna pîroz kar dikin. Bikaranîna “dengên bê-wate” di van stranan de ne tenê xemilandineke muzîkî ye, lê dibe ku rêyeke îfadekirina hestên kûr ên ku bi peyvan nayên gotin be, nemaze di konteksta dîrokeke tijî êş û windahî de.

Vebêjên dîrokî, ji aliyê din ve, bi awayekî zindî şahidiyê li ser dîroka bi fermanan dagirtî ya civaka Êzidî dikin. Çîrokên berxwedan, koçberî û êşê ne tenê bûyeran tomar dikin, lê di heman demê de bîra kolektîf xurt dikin û ji bo nifşên nû dibin çavkaniya hêz û nasnameyê. Balkêş e ku şopa van bûyerên trawmatîk heta di stranên evînî û civakî de jî xuya dibe, ku ev yek kûrahiya bandora dîrokê li ser her aliyê jiyan û hunera Êzidiyan nîşan dide. Destanên lehengiyê yên wekî “Siyabend û Xecê” û “Mem û Zîn” di nav kevneşopiya Êzidiyan de bi guhertoyên xwe yên taybet dijîn, ku ev yek jî rola wan wek parêzvanên mîrata çandî ya Kurdî destnîşan dike.

Berawirdkirina dengbêjiya Êzidiyan li herêmên cihê (Şingal û Qefqasya) û bi kevneşopiyên devkî yên din ên cîhanê re (Griot, Aşik, Sean-nós) hem taybetmendiyên gerdûnî yên hunerên devkî, hem jî xweseriya bêhempa ya kevneşopiya Êzidiyan ronî dike. Dengbêjiya Êzidiyan ne tenê formeke hunerî ye; ew depoya bîra kolektîf, amûra veguhestina nirxên olî û exlaqî, û rêyeke girîng a berxwedana çandî û parastina nasnameyê ye di nav şert û mercên dijwar de.

Balkişandina li ser Pêwîstiya Lêkolînên Berdewam û Kûrtir

Tevî hewldanên girîng ên ku di salên dawî de ji bo belgekirin û lêkolînkirina dengbêjiya Êzidiyan hatine kirin, gelek aliyên vê kevneşopiyê hîn jî hewceyî lêkolînên kûrtir û berfirehtir in. Pêwîstî bi analîzên muzîkolojîk ên hûrgilî yên li ser melodî, rîtm û strukturên muzîka Qewl û stranên Êzidiyan heye. Rola jinan di afirandin, parastin û veguhestina vê kevneşopiyê de, her çend di hin lêkolînan de hatibe destnîşankirin jî, heq dike ku bi awayekî berfirehtir bê lêkolînkirin. Berawirdkirinên hûrgilî yên di navbera repertuwar û şêwazên performansê yên herêmên cuda yên Êzidînişîn de (wek Şingal, Şêxan, Qefqasya, diaspora Ewropayê) dikarin têgihiştinên nû li ser adaptasyon û guherîna çandî pêşkêş bikin. Her weha, lêkolînên li ser bandora teknolojiyên nû û medyaya civakî li ser parastin û veguherîna dengbêjiya Êzidiyan jî girîng in.

Pêşniyar ji bo Parastin û Vejandina vê Mîrata Çandî

Ji bo parastin û vejandina kevneşopiya dengbêjiyê ya Êzidiyan, ku beşek girîng ji mîrata çandî ya cîhanê ye, pêwîstî bi hewldaneke hevpar û piralî heye:

1. Piştgiriya ji bo Projeyên Arşîvkirinê: Divê piştgirî ji bo projeyên heyî yên wekî TewTew Archive û Yazidi Cultural Archives, û her weha ji bo însiyatîfên nû yên ku armanc dikin materyalên dengbêjiyê tomar bikin û bi awayekî dîjîtal bigihînin herkesî, bê zêdekirin.
2. Teşwîqkirina Nifşên Nû: Pêdivî ye ku nifşên nû yên Êzidiyan ji bo fêrbûn, performans û domandina kevneşopiyên dengbêjiyê bên teşwîqkirin. Ev yek dikare bi rêya atolyeyan, festîvalan, û tevlêkirina vê mijarê di nav perwerdehiya nefermî û fermî de pêk were.
3. Zêdekirina Hişmendiya Navneteweyî: Divê girîngî û xetereyên li ser vê mîrata çandî di asta navneteweyî de bêhtir bên naskirin û ji bo parastina wê piştgirî bê peydakirin.
4. Pêşxistina Materyalên Perwerdehiyê: Amadekirina materyalên perwerdehiyê yên bi kalîte bi zimanê Kurdî (û zimanên din) ji bo danasîn, fêrkirin û lêkolînkirina dengbêjiya Êzidiyan dikare bibe alîkar.
5. Hevkariya di Navbera Lêkolîner û Civakê de: Girîng e ku lêkolîner bi awayekî rêzdar û bi hevkariyeke nêzîk bi civaka Êzidî re bixebitin, da ku lêkolîn ne tenê ji bo armancên akademîk bin, lê di heman demê de ji bo parastin û xurtkirina çanda Êzidî jî sûdmend bin.

Di dawiyê de, dengbêjiya Êzidiyan ne tenê berhemeke hunerî ya rabirdûyê ye, lê çavkaniyeke zindî ya wate, nasname û hêviyê ye ji bo civakeke ku di dîroka xwe de gelek êş û karesat dîtine. Parastin û vejandina wê ne tenê erkekî çandî ye, lê di heman demê de beşek ji pêvajoya başbûn û avakirina pêşerojeke baştir e ji bo gelê Êzidî.

9. Çavkanî

1. Dengbêj – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Dengb%C3%AAj
2. The Kurdish Storytellers / Turkey / Areas / Homepage – Osservatorio Balcani e Caucaso Transeuropa, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Turkey/The-Kurdish-Storytellers-163457
3. Çavkaniya dengbêjiyê jin in – Newaya Jin, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.newayajin.net/cavkaniya-dengbejiye-jin-in/
4. May I be a sacrifice for my grandchildren—transgenerational transmission and women’s narratives of the Yezidi ferman – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6546659/
5. Persecution of Yazidis – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Persecution_of_Yazidis
6. The Yazidi Firmans (Pogroms, Genocides, and Ethnic Cleansing): A Historical Perspective, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://blog.utpjournals.com/2019/12/02/the-yazidi-firmans-pogroms-genocides-and-ethnic-cleansing-a-historical-perspective-2/
7. Yazidism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidism
8. OT 35-2 Cover Page 2022 October.psd – Oral Tradition Journal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://journal.oraltradition.org/wp-content/uploads/OT-35.2-10-2022-Full-Issue.pdf
9. The Yezidis in the Soviet Union (Chapter 18) – The Cambridge History of the Kurds, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/yezidis-in-the-soviet-union/A1450C2BC747F25894973D1E75502562
10. The Yezidi Religious Music – Oral Tradition Journal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oraltradition.org/the-yezidi-religious-music/
11. Applied Ethnomusicology for Community Healing: The Case of Yazidi Musical Heritage, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://glocal.huji.ac.il/blog/applied-ethnomusicology-community-healing-case-yazidi-musical-heritage
12. Zarbêj and Dengbêj Women whose voices resonate with music in Mesopotamia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.culture-civic.org/en/projects/zarb-j-and-dengb-j-women-in-mesopotamia
13. Saving Yazidi Song — The Dial, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thedial.world/articles/news/issue-22/yazidi-oral-tradition-kurmanji
14. Yazidi social organization – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidi_social_organization
15. ANF | ‘Di stranên Êzidiyan ên evîndariyê de jî şopa fermanê heye’, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://anfkurdi.com/Cand-U-huner/di-stranen-Ezidiyan-en-evindariye-de-ji-sopa-fermane-heye-129221
16. THE YAZIDI GENOCIDE – LSE Research Online, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://eprints.lse.ac.uk/120263/1/The_Yazidi_genocide_paper_series_71.pdf
17. The Yazidis in Sinjar: When Politics Controls the Fate of Minorities | The Washington Institute, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/yazidis-sinjar-when-politics-controls-fate-minorities
18. International Women’s Day: The Yazidis’ global quest for justice, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://fxb.harvard.edu/2025/03/07/international-womens-day-the-yazidis-global-quest-for-justice/
19. Yazidi Cultural Archives | Case Studies | Jameel Arts & Health Lab, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.jameelartshealthlab.org/case-studies/yazidi-cultural-archives
20. The Yazidi Refugee Crisis, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ourcommons.ca/Content/Committee/421/CIMM/Brief/BR9342569/br-external/Yazda-e.pdf
21. Where Are the Yazidis Today, Almost a Decade After ISIS’ Genocidal Campaign? – PBS, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pbs.org/wgbh/frontline/article/yazidis-decade-after-isis-genocidal-campaign/
22. Stories from the Kurdistan Region – The Dial, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thedial.world/articles/the-reporters-notebook/winthrop-rodgers-interview
23. Yazidi literature – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidi_literature
24. institutakurdi.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://institutakurdi.com/sites/default/files/content/lekolin/kovara-lekolin/kovar/Le%CC%82koli%CC%82n-Taybet.pdf
25. The Yezidi Wednesday and the Music of the Spheres | Iranian Studies | Cambridge Core, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/yezidi-wednesday-and-the-music-of-the-spheres/EFA16C6D6A2585CF3F1F3A318B32E60B
26. The Yazidis: Myth and Reality of a Religious Group of Proud Anti-IS Fighters | Reset DOC, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.resetdoc.org/story/the-yazidis-myth-and-reality-of-a-religious-group-of-proud-anti-is-fighters/
27. Songs from Sinjar – | Lapham’s Quarterly, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.laphamsquarterly.org/music/songs-sinjar
28. kurdishstudies.net, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://kurdishstudies.net/menu-script/index.php/KS/article/download/138/126/127
29. VOICES OF RESISTANCE AND HERITAGE: Stories of Kurdish Women and Culture, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://arteeast.org/news-events/voices-of-resistance-and-heritage-stories-of-kurdish-women-and-culture/
30. Şêro Hindê – Zagros Film Festival, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://zagrosfestival.com/sero-hinde/
31. Evîn Di Rûyê Qirkirinê de – Zagros Film Festival, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://zagrosfestival.com/evin-di-ruye-qirkirine-de/
32. Singing the Pain: Yezidi Oral Tradition and Sinjari Laments after ISIS, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oraltradition.org/singing-the-pain-yezidi-oral-tradition-and-sinjari-laments-after-isis/
33. Translation as a Means for Preserving and Disseminating Oral Heritage – Semantic Scholar, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pdfs.semanticscholar.org/20ad/e2266e4517501f10a10f33574240cba9961e.pdf
34. fritillaria kurdica – bulletin of kurdish studies, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.kurdishstudies.pl/files/Fritillaria_Kurdica_2014_03_04_v1.pdf
35. Yazidi Cultural Preservation – Yazda, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.yazda.org/culture
36. The Village Chronotope in the Genre of Iraqi Yezidi Wedding Songs – Oral Tradition Journal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oraltradition.org/the-village-chronotope-in-the-genre-of-iraqi-yezidi-wedding-songs/
37. Yezidi Music, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.yezidisinternational.org/abouttheyezidipeople/yezidi-music/
38. The Music of Kurdistan – Elbphilharmonie Mediatheque, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.elbphilharmonie.de/en/mediatheque/the-music-of-kurdistan/898
39. Kurdish music – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_music
40. Chapter 9 Princes, Thieves and Death: The Making of Heroes amongst the Yezidis of Armenia1 Christine Allison & Estelle Amy – Open Research Exeter (ORE), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10871/25177/Ciwanmerifinal.pdf?sequence=1&isAllowed=y
41. Voices of sorrow – Estelle Amy de la Bretèque, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.ebreteque.net/publications/voices-sorrow
42. Voices of Sorrow: Melodized Speech, Laments, and Heroic Narratives Among the Yezidis of Armenia – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/259749724_Voices_of_Sorrow_Melodized_Speech_Laments_and_Heroic_Narratives_among_the_Yezidis_of_Armenia
43. Overtone singing – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Overtone_singing
44. Overtone singing (throat singing) | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/music/overtone-singing-throat-singing
45. YEZIDI CULTURAL HERITAGE – ArcGIS StoryMaps, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://storymaps.arcgis.com/stories/a8f66b6cab1243018a6acc772f3efcfb
46. May I be a sacrifice for my grandchildren—transgenerational transmission and women’s narratives of the Yezidi ferman – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/326019352_May_I_be_a_sacrifice_for_my_grandchildren-transgenerational_transmission_and_women’s_narratives_of_the_Yezidi_ferman
47. Heciyê Cindî – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Heciy%C3%AA_Cind%C3%AE
48. Yazidis in Armenia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidis_in_Armenia
49. Celîlê Celîl: The Protector of Kurdish Folklore in Vienna – Kurdistan Chronicle, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://kurdistanchronicle.com/b/2913
50. Celîlê Celîl – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cel%C3%AEl%C3%AA_Cel%C3%AEl
51. Ordîxanê Celîl – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ord%C3%AExan%C3%AA_Cel%C3%AEl
52. List of Yazidi people – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Yazidi_people
53. Radio Yerevan and Cross-border Kurdish Communication – Nishtman Strategy Institute (NSI), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://nishtmansi.com/blog/radio-yerevan-and-cross-border-kurdish-communication
54. Yazidis | Oxford Research Encyclopedia of Religion, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-254?p=emailAotikqUkWcTvY&d=/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-254
55. Yazidi in Georgia people group profile | Joshua Project, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://joshuaproject.net/people_groups/20455/GG
56. Yazidism in Georgia – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidism_in_Georgia
57. How Griots Tell Legendary Epics through Stories and Songs in West …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.metmuseum.org/perspectives/sahel-sunjata-stories-songs
58. Griot | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/social-sciences-and-humanities/griot
59. Ashik – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ashik
60. Art of Azerbaijani Ashiq – UNESCO Intangible Cultural Heritage, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ich.unesco.org/en/RL/art-of-azerbaijani-ashiq-00253
61. Sean-nós singing – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Sean-n%C3%B3s_singing
62. Sean Nós Singing – Leaving Cert Music, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://leavingcertmusic.weebly.com/sean-noacutes-singing.html
63. The Art of Yazidi Survival – Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://artsandculture.google.com/story/the-art-of-yazidi-survival-united-nations/PwURZsXemMfbcw?hl=en
64. Survivors of Daesh’s genocide in Iraq come together to create Yazidi Cultural Archives, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.arabnews.com/node/2197671/lifestyle
65. The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan. by ALLISON, Christine. | Peter Harrington. ABA, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.abebooks.com/first-edition/Yezidi-Oral-Tradition-Iraqi-Kurdistan-ALLISON/31726217915/bd
66. Musical spirits and poetic tongues: oral traditions in the cultural politics of Kurdish intellectuals (1920s-1940s), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13530194.2022.2025763
67. The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan by Christine Allison, Paperback – Barnes & Noble, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.barnesandnoble.com/w/the-yezidi-oral-tradition-in-iraqi-kurdistan-christine-allison/1121793072
68. Philip G. Kreyenbroek, Yezidism in Europe: Different Generations Speak about their Religion (Wiesbaden, Germany: Otto Harrassowitz GmbH & Co., 2009). Pp. 245. $87.00 cloth. | International Journal of Middle East Studies – Cambridge University Press & Assessment, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-middle-east-studies/article/philip-g-kreyenbroek-yezidism-in-europe-different-generations-speak-about-their-religion-wiesbaden-germany-otto-harrassowitz-gmbh-co-2009-pp-245-8700-cloth/C8A96C83F864F46B78FEDF024B500B23
69. Early Zoroastrianism and Orality – Philip G. Kreyenbroek, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oraltradition.org/wp-content/uploads/OT-Kreyenbroek-Early-Zor-10-2022.pdf
70. Yezidi – Bibliographia Iranica, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.biblioiranica.info/tag/yezidi/
71. God and Sheikh Adi Are Perfect: Sacred Poems and Religious Narratives from the Yezidi Tradition (Iranica, 9) – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/God-Sheikh-Adi-Are-Perfect/dp/3447053003
72. Yezidism-Its Background, Observances and Textual Tradition (Texts & Studies in Religion), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Yezidism-Its-Background-Observances-Tradition-Religion/dp/0773490043
73. The Nation of the Sur: The Yezidi Identity Between Modern and Ancient Myth: The Call of the Cricket | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/328525869_The_Nation_of_the_Sur_The_Yezidi_Identity_Between_Modern_and_Ancient_Myth_The_Call_of_the_Cricket
74. The Yazidi—Religion, Culture and Trauma – Scientific Research Publishing, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=80317
75. God and Sheikh Adi are Perfect: Sacred Poems and Religious …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/god-and-sheikh-adi-are-perfect-sacred-poems-and-religious-narratives-from-the-yezidi-tradition-philip-g-kreyenbroek-and-khalil-jindy-rashow-wiesbaden-harrassowitz-verlag-2005-isbn-3447053003-xvii-435pp/C46B6A9EBF8382142EDC2DD48FA2C042
76. OT Amy de la BreteÌque and Omarkhali Proofs 9.30.2022.pages – Oral Tradition Journal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://journal.oraltradition.org/wp-content/uploads/OT-Amy-de-la-BreteI%CC%80que-and-Omarkhali-10-2022.pdf
77. A Yezidi Manuscript:—Mišūr of P’īr Sīnī Bahrī/P’īr Sīnī Dārānī, Its Study and Critical Analysis, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/yezidi-manuscriptmisur-of-pir-sini-bahripir-sini-darani-its-study-and-critical-analysis/84ECC740B2E3460C3A4184868CD28E99
78. yezidi religious oral poetic literature: status, formal characteristics, and genre analysis – Brill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/view/journals/scri/7-8/2/article-p144_7.pdf
79. Milete min Êzîd. The Uniqueness of the Yezidi Concept of the Nation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://ejournals.eu/en/journal_article_files/full_text/018ecedb-b069-7315-91fb-9aa4b9e73dd8/download
80. Eros and the Pearl – Peter Lang Verlag, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.peterlang.com/document/1305489
81. Eros and the Pearl: The Yezidi Cosmogonic Myth at the Crossroads of Mystical Traditions 363188043X, 9783631880432 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dokumen.pub/eros-and-the-pearl-the-yezidi-cosmogonic-myth-at-the-crossroads-of-mystical-traditions-363188043x-9783631880432.html
82. Eros and the Pearl: The Yezidi Cosmogonic Myth at the Crossroads …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Eros-Pearl-Cosmogonic-Crossroads-Traditions/dp/363188043X
83. Eros and the Pearl: The Yezidi Cosmogonic Myth at the Crossroads of Mystical Traditions, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Eros-Pearl-Cosmogonic-Crossroads-Traditions-ebook/dp/B0BQFNMR2R
84. Eros and the Pearl: The Yezidi Cosmogonic Myth at the Crossroads of Mystical Traditions, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.barnesandnoble.com/w/eros-and-the-pearl-artur-rodziewicz/1141469929
85. Yazidis – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Yazidis
86. Yezidis: 9780863565939: Spat, Ezster: Books – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Yezidis-Ezster-Spat/dp/086356593X
87. Yezidi Spirits? On the Question of Yezidi Beliefs: a Review Article in – Brill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/abstract/book/9789004506138/BP000011.xml
88. Kurdish literature – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_literature