1. Destpêk: Peravên Swahîlî wek Navendeke Bazirganî û Çandî ya Gerdûnî

Vebêjeriya Giştî ya Mijarê

Peravên Swahîlî, ku ji başûrê Somalyayê heta bakurê Mozambîkê li ser mesafeyekê nêzî 3,000 kîlometreyan dirêj dibin û giravên derdorê jî di nav xwe de digirin, ji sedsalên navîn heta serdema modern a destpêkê wek navendeke girîng a bazirganî û çandî di tora berfireh a Okyanûsa Hindî de roleke sereke lîstine.¹ Ev herêm ne tenê xwedî çandeke Afrîkî, Îslamî, peravî û bajarî bû, lê di heman demê de bi awayekî çalak beşdarî toreke bazirganî ya navneteweyî bû ku ji demên kevnar ve hebû û bi taybetî piştî sedsala 8an a zayînî bi xurtî pêş ket.² Bajar-dewletên Swahîlî yên navdar ên wekî Kilwa, Mombasa, û Zanzibar wek pireyên girîng di navbera parzemîna Afrîkayê û herêmên dûr ên wekî Erebistan, Faris (Îran), Hindistan û heta Çînê de kar dikirin.⁴ Van bajaran kelûpelên Afrîkî yên wekî zêr, fîldişî, û xulaman bi kelûpelên Asyayî û Rojhilata Navîn yên wekî seramîk, tekstîl, û biharatan diguherandin.⁵

Tevî girîngiya wan a dîrokî, bandora kûr û berfireh a çanda Swahîlî û rola bajar-dewletên wê di şikilkirina dinamîkên bazirganî û çandî yên Okyanûsa Hindî de gelek caran di lêkolînên dîrokî yên serdest de bi têra xwe nehatiye nirxandin an jî hatiye paşguhxistin. Gelek dîroknivîsên kevneşopî, bi taybetî yên ku di bin bandora nêrînên Ewropcentrîk an Erebcentrîk de mane, meyl kirine ku pêşketinên li peravên Swahîlî wek encameke rasterast a bandorên derve bihesibînin û ajans û beşdariya çalak a gelên Afrîkî di avakirina vê şaristaniya bêhempa de kêm binirxînin.⁷ Ev gotar armanc dike ku vê kêmasiyê çareser bike û ronahiyê bixe ser rola bingehîn a çanda Swahîlî di pêşxistina bazirganiya Okyanûsa Hindî de, û herwiha bandora wê ya kûr li ser pêkvejiyana çandî û pêşketina aborî ya herêmê. Bi analîzkirina delîlên arkeolojîk, çavkaniyên dîrokî, û lêkolînên zimannasî, ev xebat dê hewl bide ku têgihiştineke berfirehtir û hevsengtir li ser mîrasa Swahîlî pêşkêş bike.⁹ Pêwendiya dualî ya di navbera bazirganî û senteza çandî de xaleke navendî ye; peravên Swahîlî ne tenê wergirê pasîf ê çandên biyanî bûn, lê belê bazirganî bi xwe bû katalîzor û navgîneke ji bo sentezeke çandî ya çalak ku, di encamê de, bazirganiya pêşdetir teşe da û hêsan kir. Derketina zimanê Swahîlî, zimanekî Bantû yê ku gelek peyvên Erebî wergirtine, mînakeke sereke ya vê pêwendiya sîmbiyotîk e, ku bû lîngua franka û danûstandinên bazirganî di navbera komên cihêreng de hêsan kir.¹ Bazirganiyê komên cihêreng (Ereb, Faris, Hindî) anîn peravên Afrîkaya Rojhilat.¹ Ev têkilî pêwîstî bi navgîneke ragihandinê ya hevpar çêkir, ku bû sedema pêşketina zimanê Swahîlî.¹ Zimanekî hevpar û pejirandina Îslamê ¹ çarçoveyeke çandî û yasayî ya hevpar ava kir ku bawerî û têkiliyên bazirganî yên hêsantir, bi taybetî bi bazirganên misilman ên ji herêmên din re, pêş xist. Ev bazirganiya xurtkirî, di encamê de, dewlemendî û danûstandinên çandî yên zêdetir anî, û çerxeke erênî ya bertekdayînê ava kir. Lewma, çanda Swahîlî ne tenê ji bazirganiyê bandor bû; wê bi awayekî çalak jîngeha ji bo bazirganiyê teşe da.

Pirsên Lêkolînê û Armanc

Ev gotar dê hewl bide bersiva pirsên lêkolînê yên jêrîn bide:

• Çanda Swahîlî, bi taybetmendiyên xwe yên wekî ziman, ol, strukturên civakî û teknolojiyên behrê, çawa bandor li ser şêwaz, qebare û rêbazên bazirganiyê li seranserê Okyanûsa Hindî kir?
• Bajar-dewletên Swahîlî yên sereke (Kilwa, Mombasa, Zanzibar) çi rol di pêşxistina aborî, bajarvaniyê û danûstandinên çandî yên herêmî û navneteweyî de lîstin?
• Faktorên sereke yên ku beşdarî serkeftina demdirêj a van navendên bazirganî bûn, û herwiha sedemên têkçûn an kêmbûna bandora wan di serdemên paşîn de çi bûn?

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk û bi delîlan piştgirîkirî, bandora piralî ya çanda Swahîlî li ser bazirganiya Okyanûsa Hindî analîz bike. Ev tê de nirxandina rola wan wek navbeynkarên çandî û aborî, lêkolîna li ser strukturên wan ên sosyo-aborî yên yekta, û berawirdkirina wan bi navendên bazirganî yên din ên cîhanê re heye.

Struktura Gotarê

Gotar dê bi vî awayî bê strukturekirin: Beşa duyemîn dê li ser kok û pêşketina çanda Swahîlî, bi tekezkirina li ser koka Bantû, bandora Îslamê û têkiliyên çandî yên navneteweyî raweste. Beşa sêyemîn dê bajar-dewletên sereke yên Swahîlî, Kilwa, Mombasa û Zanzibar, wek navendên bazirganiyê bi hûrgilî analîz bike. Beşa çaremîn dê rola çanda Swahîlî di tora bazirganiya Okyanûsa Hindî de, bi taybetî wek navbeynkar û bi saya zanîna behrê, şirove bike. Beşa pêncemîn dê bandora aborî, tevî daneyên bazirganî, pere û dewlemendiyê, binirxîne. Beşa şeşemîn dê bandora çandî ya berfireh a Swahîliyan, di nav de ziman, wêje, mîmarî û jiyana civakî, vekole. Beşa heftemîn dê berawirdkirinekê di navbera bajar-dewletên Swahîlî û navendên bazirganî yên din ên cîhanê de, wek bajar-dewletên Îtalî û Hevpeymaniya Hansayê, pêşkêş bike. Beşa heştemîn dê guherînên dîrokî û bandora hêzên derve, bi taybetî Portekîzî û Omaniyan, lêkolîn bike. Beşa nehemîn dê mîrasa Swahîlî di dîroknivîsiyê de ji nû ve binirxîne û krîtîka nêrînên kevneşopî bike. Di dawiyê de, beşa dehemîn dê encamên sereke kurt bike û girîngiya mayînde ya çanda Swahîlî tekez bike.

2. Kokan û Pêşketina Çanda Swahîlî

Çanda Swahîlî, şaristaniyeke zindî û dînamîk a peravên rojhilatê Afrîkayê, encama pêvajoyeke dirêj a têkilî û lihevanîna di navbera hêmanên xwecihî yên Afrîkî û bandorên derve de ye. Koka wê ya kûr di nav gelên Bantû de ye, lê bi sedsalan têkiliyên bazirganî û çandî bi cîhana Ereb, Faris, Hindî û heta Çînî re ew dewlemend û rengîn kiriye.

Koka Bantû û Koçberî

Lêkolînên zimannasî û arkeolojîk destnîşan dikin ku koka gelê Swahîlî digihîje civakên Bantû yên ku bi hezar salan berê ji rojava û navenda Afrîkayê koç kirine û li peravên başûr-rojhilatê parzemînê bi cih bûne.¹ Tê texmînkirin ku di navbera salên 100 û 350 zayînî de, civakên masîgir ên pêş-Swahîlî li peravan dest bi pêşketinê kirine.¹ Ev civakên Bantû bingehê çandî û zimanî yê ku paşê wekî Swahîlî hat nasîn, danîn. Zimanê Swahîlî, ango Kiswahili, di bingehê xwe de zimanekî ji şaxa Bantû ya malbata zimanên Nîjer-Kongo ye.¹ Her çend bi demê re gelek peyvên biyanî, bi taybetî ji Erebî û Farisî, wergirtibe jî, struktura rêzimanî û ferhenga bingehîn a Kiswahili bi awayekî zelal koka wê ya Bantû nîşan dide.¹ Pêşketina çanda proto-Kiswahili di navbera salên 650 û 1000 zayînî de qewimî, û heta sedsala nehan, hêmanên çandî yên ku îro bi Swahîliyan re têne girêdan, di tomarên arkeolojîk de bi awayekî berbiçav xuya dibin.¹ Di sedsala yekem a zayînî de, cotkarên Bantû jixwe li peravên Afrîkaya Rojhilat civak ava kiribûn.¹⁴

Bandora Îslamê

Yek ji faktorên herî girîng di teşekirina çanda Swahîlî de pejirandina Îslamê bû. Têkiliyên bazirganî yên bi bazirganên Ereb re, ku bi taybetî di navbera sedsalên 11an û 13an de xurt bûn, rê li ber belavbûna Îslamê li seranserê peravan vekir.¹ Delîlên pêşîn ên Îslamê li peravan di dawiya sedsala 8an de li Arşîpela Lamu xuya dibin.² Pejirandina Îslamê ne tenê aliyekî olî bû; ew di heman demê de bû sedema yekbûneke çandî ya mezintir û hêsankirina têkiliyên bazirganî bi cîhana Îslamî ya berfireh re, ji ber ku bazirganên misilman tercîh dikirin ku bi misilmanên din re kar bikin.¹ Ev yek bû sedema pêşketina civakeke bajarî ya sofîstîke ku tê de elîta bazirgan a misilman roleke navendî dilîst.⁵

Bandora Îslamê bi awayekî kûr li ser mîmarî, perwerdehî, hiqûq û jiyana rojane ya Swahîliyan xuya bû. Avakirina mizgeftên kevirî yên mezin, wek Mizgefta Mezin a Kilwa ku di sedsala dehan de hatibû damezrandin û paşê di sedsalên yazdehan û sêzdehan de hatibû berfirehkirin ¹⁶, û mizgeftên din ên wekî Mizgefta Mnara (nêzî 1300) û Mizgefta Mandhry (1570) li Mombasa ¹⁸, nîşana vê yekê ne. Herwiha, elîta Swahîlî perwerdehiya Îslamî ji bo zarokên xwe girîng didît.¹ Zêdebûna girîngiya Îslamê û hewcedariya bi tomarên nivîskî ji bo bazirganiyê bû sedem ku axêverên Swahîlî alfabeya Erebî ji bo nivîsandina zimanê xwe bipejirînin, ku ev yek jî rê li ber pêşketina kevneşopiyeke wêjeyî ya dewlemend vekir.¹

Krîtîk e ku meriv fêm bike ku Îslam li peravên Swahîlî ne wekî cîgirek tam a kevneşopiyên Bantû yên xwecihî, lê belê wekî hêzek entegreker ku bi awayên herêmî hate adaptekirin, hate pejirandin. Ev sentez di şêwazên mîmarî de, ku motîfên Îslamî bi materyal û teknîkên herêmî re li hev dianîn (wek bikaranîna kevirê koral) ¹, û di strukturên civakî de, ku tê de qanûnên Îslamî ligel adetên kevneşopî yên Afrîkî hebûn, diyar e.⁵ Îslam ji hêla bazirganan ve hat û di nav elîtan de serdest bû ¹, ev yek bazirganiya bi herêmên din ên misilman re hêsan kir.⁵ Lêbelê, çanda Swahîlî xwedî kokên kûr ên Bantû bû.¹ Delîlên arkeolojîk û çandî (wek mîmarî, adetên civakî, ziman) lihevhatinekê nîşan didin, ne cîgirtinekê.¹ Ev pêvajoya pejirandin û adaptasyona bijartî, ku tê de Îslam ji bo çarçoveya çandî ya heyî hate herêmîkirin, îhtîmal e ku Îslama “Swahîlîkirî” li herêmê xweştir û domdartir kiribe, û beşdarî damezrandin û bandora wê ya demdirêj bûye.

Têkiliyên Çandî yên Navneteweyî

Ji bilî Ereban, bazirganên Faris, Hindî û heta Çînî jî di pêşketina çanda Swahîlî de xwedî bandor bûn.¹ Delîlên arkeolojîk ên wekî seramîkên Çînî û Rojhilata Navîn ên ku li bajarên Swahîlî hatine dîtin, şahidiya van têkiliyên bazirganî yên berfireh dikin.¹⁹ Van têkiliyan ne tenê kelûpelên maddî, lê di heman demê de raman, teknîk û şêwazên hunerî jî anîn peravan. Ji ber vê yekê, çanda Swahîlî wek çandeke kozmopolît û tevlihev pêş ket, ku tê de hêmanên Afrîkî, Asyayî û Rojhilata Navîn bi awayekî harmonîk li hev diciviyan.² Bajarên Swahîlî bûn navendên ku mirov ji paşerojên etnîkî û çandî yên cihêreng bi hev re dijiyan û dixebitîn.⁵ Ev yek di mîmariyê de, ku tê de şêwazên Îslamî û Farisî bi materyal û teknîkên xwecihî re hatin yekkirin, û herwiha di hunerên destan, mobîlya û heta di pêjgeha Swahîlî de jî xuya dibe.⁴

Pêşketina zimanê Kiswahili ne tenê geşedaneke zimannasî bû; ew amûreke sosyo-aborî ya krîtîk bû. Wekî lîngua franka ⁵, wê lêçûnên danûstandinê di bazirganiyê de kêm kir, hevgirtina civakî ya berfirehtir di navbera komên cihêreng ên Afrîkî yên li seranserê peravê de hêsan kir, û bû hilgirê çanda Swahîlî ya sentezkirî, ku herêmê bêtir ji hev cuda kir û nasnameya wê di nav cîhana Okyanûsa Hindî de xurt kir. Peravên Swahîlî qadeke têkiliya dijwar di navbera axêverên Bantû û bazirganên ji Erebistan, Faris û Hindistanê bû.¹ Zimanekî hevpar (Kiswahili) ji bingeheke Bantû bi peyvên deynkirî derket holê.¹ Ev lîngua franka rasterast bazirganî bi derbaskirina astengên zimanî hêsan kir.⁵ Ji bilî bazirganiyê, wê nasnameyeke hevpar di navbera civakên peravê de çand, ku hem ji komên hundirîn û hem jî ji bazirganên biyanî cuda bû. Ev nasnameya hevpar, ku bi rêya ziman dihat îfadekirin, îhtîmal e ku hêza wan a danûstandina kolektîf û berxwedana çandî xurt kiribe. Forma nivîskî, ku di destpêkê de alfabeya Erebî bikar dianî ¹, rê da tomarkirinê, û bazirganî û rêveberî bêtir profesyonel kir.

3. Bajar-Dewletên Swahîlî: Kilwa, Mombasa û Zanzibar wek Navendên Bazirganiyê

Li seranserê peravên rojhilatê Afrîkayê, rêzeyek bajar-dewletên Swahîlî yên xweser û nîv-xweser pêş ketin. Di nav van de, Kilwa, Mombasa û Zanzibar wek navendên herî girîng ên bazirganî û çandî derketin pêş, ku her yek ji wan xwedî taybetmendî û dîrokeke cihê bû.

Kilwa: Navenda Zêr û Hêzê

Sultanatiya Kilwa, ku navenda wê li girava Kilwa Kisiwani (li Tanzanyaya îroyîn) bû, ji sedsala 10an heta sedsala 16an yek ji hêzên herî bibandor li peravên Swahîlî bû.⁴ Li gorî efsaneyan, ew ji hêla Ali ibn al-Hassan Shirazi, mîrekî Farisî ji Şîrazê ve hat damezrandin, ku ev yek nîşana têkiliyên kevnar ên bi Kendava Farisî re ye.⁴ Lêbelê, delîlên arkeolojîk û zimannasî koka bingehîn a Afrîkî ya civakê piştrast dikin. Cihê stratejîk ê Kilwa û kontrola wê ya li ser bazirganiya zêrê ji Sofala (ku bi herêma Zimbabweya Mezin ve girêdayî bû) ew kir navendeke sereke ya dewlemendî û hêzê.¹³ Di serdema xwe ya zêrîn de, bi taybetî di bin desthilatdariya Sultan Suleiman Hassan (nêzî 1178-1195) de, Kilwa kontrola xwe li ser Sofala xurt kir û dahatên zêr ên mezin bi dest xist, ku ev yek fînansekirina berfirehbûna wê û dirêjkirina hêza wê li seranserê peravên Afrîkaya Rojhilat mimkun kir.²³

Mîmarî û bajarvaniya Kilwa şahidiya dewlemendî û sofîstîkebûna wê dikir. Avahiyên kevirî yên bi heybet, di nav de Mizgefta Mezin a Kilwa – yek ji mezintirîn mizgeftên li başûrê Sahrayê di serdema xwe de – û Qesra Husuni Kubwa, asta pêşketina mîmarî û hunerî nîşan didin.¹⁶ Mizgefta Mezin, ku bingeha wê di sedsala 10an de hatiye danîn, di sedsalên 11an an 12an û 13an de di du qonaxên mezin ên avakirinê re derbas bûye.¹⁶ Kilwa di heman demê de yek ji yekem bajarên li başûrê Sahrayê bû ku pereyên xwe yên sifir derdixist, ku ev yek nîşana serweriya aborî û girîngiya wê ya bazirganî bû.²⁴ Dewlemendiya Kilwa ew qas mezin bû ku rêwiyê navdar Ibn Battuta di sala 1331an de serdana wê kir û wê wekî “yek ji bajarên herî xweşik û bi heybet hatine avakirin” bi nav kir.²⁴

Mombasa: Bendera Stratejîk û Navenda Çandî

Mombasa, ku li ser giraveke koralîn li peravên Kenyayê ye, li dora sala 900 zayînî hate damezrandin û heta sedsala 12an bû bendereke bazirganî ya girîng.¹⁸ Cihê wê yê stratejîk û bendera wê ya kûr a parastî ew kir navendeke xwezayî ji bo bazirganiya Okyanûsa Hindî.²⁸ Mombasa di bazirganiya fîldişî, zêr, biharat, nîsk, gûzên hindê û kelûpelên din de roleke girîng lîst.⁵ Ji destpêka sedsala 14an heta hilweşîna sultanatiyê di 1513an de, ew beşek ji Sultanatiya Kilwa bû.¹⁸

Mîna bajar-dewletên din ên Swahîlî, Mombasa jî di bin bandora çandên cihêreng de ma. Bandorên Ereb, Faris û paşê Ewropî (bi taybetî Portekîzî) di mîmarî, ziman û adetên civakî yên bajêr de xuya dibin.²¹ Mizgeftên kevnar ên wekî Mizgefta Mnara (nêzî 1300) û Mizgefta Mandhry (1570), ku xwedî mînareyek bi kevaneke ogîval a taybet a herêmê ye, şahidên vê mîrasa dewlemend in.¹⁸ Mombasa wek “cihekî ku çand tê de li hev dicivin” dihat nasîn û di serdema navîn de navendeke geş a bazirganî û danûstandina çandî bû.²¹ Di serdema pêş-kolonyal a dereng de, ew metropolek civakeke çandiniyê bû ku girêdayî keda xulaman bû û li ser bingeha bazirganiya fîldişî bû.¹⁸

Zanzibar: Girava Biharat û Bazirganiya Xulaman

Zanzibar, ku ji giravên Unguja û Pemba pêk tê, xwedî dîrokeke dirêj a bazirganiyê ye ku digihîje sedsala 1ê zayînî. Tê texmînkirin ku bazirganên ji Erebistan, Faris û Hindistanê bi saya bayên monsûnê di vê serdemê de dest bi hatina Zanzibarê kirine.²⁹ Her çend di destpêkê de girav bi xwe ne xwedî gelek çavkaniyan bûn jî, cihê stratejîk ê Zanzibarê ew kir cihekî hêja ji bo bazirganî û keşfkirina peravên Afrîkaya Rojhilat, û herwiha rawestgeheke girîng ji bo bazirganên ku diçûn Asya, Rojhilata Navîn û hundirê Afrîkayê.³⁰ Mizgefta herî kevn a li nîvkada başûr, ku tê texmînkirin ji hêla bazirganên Yemenî ve li gundê Kizimkazi hatiye avakirin û nivîseke bi sala 1107an li ser dîwarê wê heye, nîşana van têkiliyên kevnar e.³⁰

Piştî serdemeke kurt a di bin kontrola Portekîziyan de (ji dawiya sedsala 15an), Zanzibar di dawiya sedsala 17an de ket bin desthilatdariya Sultanatiya Omanê.³⁰ Di bin rêveberiya Omanî de, bi taybetî piştî ku Sultan Seyyid Said di sala 1840an de paytexta xwe ji Muscatê veguhest Stone Town (Bajarê Kevirî) li Zanzibarê, girav bû navendeke mezin a bazirganiya fîldişî, xulaman û bi taybetî qurnefîl.³⁰ Çandina qurnefîlê, ku li ser keda xulamên ji parzemîna Afrîkayê dihat kirin, dewlemendiyeke mezin ji Zanzibarê re anî û Stone Town veguherand yek ji bajarên herî dewlemend û mezin ên Afrîkaya Rojhilat.³⁰ Tê texmînkirin ku di dema lûtkeya bazirganiya xulaman de, salane nêzî 50,000 xulam di nav giravan re derbas dibûn.³⁰

Her çend bi gelemperî bi hev re têne kom kirin jî, Kilwa, Mombasa û Zanzibar pisporiyên aborî yên cihê pêş xistin ku hem hevrikî û hem jî girêdayîbûna hevdu xurt kir. Serdestiya Kilwa di zêr de ¹⁷, bendera stratejîk a Mombasa ji bo kelûpelên cihêreng tevî fîldişî ¹⁸, û girîngiya paşê ya Zanzibar di qurnefîl û bazirganiya xulaman de ³⁰ aboriyeke herêmî ya tevlihev nîşan dide, ne ku hebûnên yekreng. Ev pisporbûn îhtîmal e ku bandor li ser rêgehên siyasî yên takekesî û bertekên wan ên li hemberî hêzên derve kiribe. Kilwa bi awayekî eşkere bi zêrê ji Sofala ve girêdayî bû.¹⁷ Mombasa bi bendera xwe ya hêja û bazirganiya fîldişî û kelûpelên din dihat nasîn.¹⁸ Rabûna paşê ya Zanzibar bi kelûpelên cihê û hêzeke siyasî ya cihê (Oman) ve girêdayî bû. Ev yek sîstemeke dînamîk nîşan dide ku tê de bajar-dewletan cihên xwe yên taybet çêdikirin, û ev yek dibû sedema toreke bazirganî ya herêmî ya berxwedêrtir, her çend tevlihev be jî. Guherînên di daxwaza ji bo kelûpelên taybet de dê bandoreke cihê li ser bajar-dewletên takekesî bikira.

Pêşketina navendên bajarî yên sofîstîke bi mîmariya kevirî ¹ ne tenê encama dewlemendiyê bû, lê stratejiyeke çalak bû. Van dîmenên bajarî yên bi heybet ji bo kişandina bazirganên biyanî dihatin bikaranîn ¹³, wêneyekî aramî û hêzê nîşan didan, û otorîteya elîtên serdest xurt dikirin. Kiryara avakirina bi kevir li herêmeke ku gelek kes di avahiyên kêmtir mayînde de dijiyan, daxuyaniyeke statû û mayîndebûnê bû. Bajar-dewletên Swahîlî bi giranî veberhênan li binesaziya bajarî kirin, di nav de avahiyên kevirî, mizgeft û qesr.⁵ Vê yekê çavkaniyên girîng û keda birêxistinkirî hewce dikir, ku bi xwe nîşana kontrola elîtan bû.⁵ Bajarên bi heybet dê ji bo bazirganên navneteweyî balkêş bûna, û nîşan bidana ku ew cihekî ewle û dewlemend e ji bo karsaziyê.¹³ Mîmariya bîrdarî ya wekî Mizgefta Mezin a Kilwa ¹⁶ di heman demê de wekî sembolên dilsoziya olî û sofîstîkebûna çandî jî kar dikir, û wan bi cîhana Îslamî ya berfireh re li hev dianî. Bi vî rengî, bajarvanî beşeke çalak a stratejiya wan a aborî û siyasî bû, ne tenê encameke pasîf a bazirganiyê. Wê rola wan wek girêkên sereke di tora Okyanûsa Hindî de xurt kir.

4. Rola Çanda Swahîlî di Tora Bazirganiya Okyanûsa Hindî de

Çanda Swahîlî ne tenê wergirê bandorên ji tora bazirganiya Okyanûsa Hindî bû, lê di heman demê de aktorekî çalak bû ku bi awayên cihêreng beşdarî teşekirin û domandina vê tora berfireh bû. Ji rola wan a navbeynkariyê bigire heta zanîna wan a behrê û avakirina têkiliyên bazirganî yên li ser bingeha baweriyê, Swahîliyan mohra xwe li ser tevahiya sîstemê xistin.

Bajar-Dewletên Swahîlî wek Navbeynkar

Yek ji rolên herî girîng ên bajar-dewletên Swahîlî navbeynkariya di navbera parzemîna Afrîkayê û bazarên navneteweyî yên Okyanûsa Hindî de bû.² Wan kelûpelên hêja yên ji hundirê Afrîkayê, wek zêr (bi taybetî ji herêma Zimbabweya Mezin), fîldişî, xulam, çermê ajalan, û darên mangrove, berhev dikirin û bi kelûpelên îthalkirî yên wekî seramîkên Çînî û Farisî, tekstîlên Hindî, morîkên camê, û biharatên Ereban re diguherandin.¹³ Ev rola navbeynkariyê ew kirine xalên girêdanê yên krîtîk di herikîna kelûpelan de û çavkaniya sereke ya dewlemendiya wan bû. Wan bi awayekî stratejîk rêyên bazirganiyê û xalên kontrolê yên li peravan kontrol dikirin, ku ev yek hêza wan a aborî û siyasî zêdetir dikir.⁵ Kilwa, ji bo nimûne, bi kontrolkirina Sofala, dergehê bazirganiya zêrê ya Zimbabweyê, gelek dewlemend bû.¹⁷

Teknolojî û Zanîna Behrê

Serkeftina Swahîliyan di bazirganiya behrê de bi giranî girêdayî teknolojiya wan a keştîvaniyê û zanîna wan a kûr a li ser şert û mercên Okyanûsa Hindî bû. Bikaranîna keştiyên dhow, ku keştiyên bi pêşeng ên sivik û bilez in û ji bo seferên dûr û dirêj guncaw in, yek ji stûnên sereke yên bazirganiya wan bû.⁵ Ev keştiyan, ku bi gelemperî ji textên bi hev re hatine dirûtin dihatin çêkirin, ji bo şert û mercên Okyanûsa Hindî pir guncaw bûn û heta roja îro jî têne bikaranîn.³⁴ Swahîliyan di heman demê de zanîneke berfireh li ser bayên monsûnê yên demsalî hebû, ku ji bo plansazkirin û birêvebirina seferên bazirganî yên serkeftî krîtîk bû.¹⁹ Van bayan rê didan keştiyan ku bi lez û bez hem li seranserê peravên Afrîkaya Rojhilat û hem jî li seranserê Okyanûsa Hindî ber bi Asyaya Rojava û Başûr ve bigerin.²⁸ Pêşxistina benderên xwezayî yên baş û tesîsên behrê li bajarên wekî Zanzibar û Mombasa jî faktoreke din a girîng bû ku bazirganiya behrê hêsan dikir.¹³

Keştiya dhow ⁵ ne tenê keştiyek bû; ew pisporiya behrê ya Swahîlî, beşdariya wan a çalak di seferên transokyanîk de (ne tenê li benda keştiyên biyanî man), û şiyana wan a serweriya li ser şêwazên tevlihev ên bayê monsûnê ¹⁹ temsîl dikir. Ev jêhatîbûna teknolojîk û navîgasyonî beşeke sereke ya bandora wan a çandî ya li ser bazirganiyê bû, ku rê da wan ku bibin hilgirên kelûpel û çandê, ne tenê xalên danûstandinê yên statîk. Bazirganên Swahîlî keştiyên dhow bikar anîn.⁵ Navîgasyona serkeftî li Okyanûsa Hindî girêdayî têgihiştina bayên monsûnê bû.¹⁹ Ev yek tê wê wateyê ku keştîvanên Swahîlî xwedî zanîna behrê ya xwecihî ya sofîstîke bûn. Ev zanîn rê da wan ku ne tenê kelûpelan bistînin lê di heman demê de bi awayekî çalak beşdarî barkêşiya herêmî û dûr û dirêj bibin, di nav de barkêşiya transît.¹⁹ Ji ber vê yekê, rola wan a wekî “navbeynkar” roleke çalak bû, ku bi şiyanên xwe yên teknolojîk û navîgasyonî dihat hêsankirin, û ajansa wan di tora bazirganiyê de tekez dikir.

Avakirina Bawerî û Têkiliyên Bazirganî

Ji bo serkeftina bazirganiya navneteweyî, avakirina bawerî û têkiliyên domdar bi hevpîşeyên bazirganî re pêwîst e. Çanda Swahîlî di vî warî de jî roleke girîng lîst. Zimanê Swahîlî (Kiswahili), ku wekî lîngua franka li seranserê peravan û heta radeyekê li hundirê parzemînê belav bûbû, astengên ragihandinê di navbera komên etnîkî û zimanî yên cihêreng de rakir û danûstandinên bazirganî hêsantir kir.⁵ Pejirandina Îslamê ji hêla elîta Swahîlî ve jî faktoreke din a girîng bû. Wekheviya olî bi bazirganên misilman ên ji Erebistan, Faris û Hindistanê re zemîneke hevpar a bawerî û têgihiştinê ava kir û rê li ber têkiliyên bazirganî yên xurttir vekir.¹ Wekî din, bajarên Swahîlî bi gelemperî xwedî atmosfereke kozmopolît û toleransê bûn, ku tê de bazirganên ji paşerojên cihêreng dikaribûn bi ewlehî kar bikin û bijîn.² Ev yek ji bo kişandina bazirganan û geşbûna bazirganiyê girîng bû.

Kozmopolîtîzma navdar a bajar-dewletên Swahîlî ² avantajeke aborî ya rasterast bû. Bi çêkirina jîngeheke ku tê de bazirganên cihêreng (Ereb, Faris, Hindî, hwd.) xwe rehet hîs bikin û karibin karsaziyê bikin, benderên Swahîlî balkêşiya xwe û qebareya bazirganiya xwe zêde kirin. Ev vebûn, ku li ser bingeha kapasîteya çandî ya Swahîlî ya ji bo sentezê hatibû avakirin, beşeke girîng, her çend ne berbiçav be jî, ji binesaziya bazirganiya wan bû. Bajarên Swahîlî mazûvaniya gelheyên cihêreng dikirin.² Navendên bazirganî yên navneteweyî yên serkeftî hewceyê asteke vebûn û lihevkirinê ji bo bazirganên biyanî ne.¹³ Çanda Swahîlî bi xwe encama lihevhatina bandorên cihêreng bû.¹ Ev nermbûna çandî ya xwerû û senkretîzm îhtîmal e ku entegrasyon û têkiliya bi bazirganên biyanî re hêsantir kiribe. Jîngeheke pêşwazî û aram, ku ji hêla vê çanda kozmopolît ve hatibû piştgirî kirin, dê bêtir bazirgan û keştiyan bikişanda, û bi vî rengî çalakiya aborî zêde bikira. Ji ber vê yekê, pêkhateya wan a çandî di qada reqabetê ya bazirganiya Okyanûsa Hindî de sermayeyeke stratejîk bû.

5. Bandora Aborî: Daneyên Bazirganî, Pere û Dewlemendî

Bazirganiya Okyanûsa Hindî ji bo bajar-dewletên Swahîlî çavkaniyeke sereke ya dewlemendî û hêzê bû. Her çend texmînkirina qebare û nirxa rastîn a bazirganiyê di serdema navîn de dijwar be jî, delîlên arkeolojîk û çavkaniyên dîrokî yên berdest wêneyekî giştî yê bandora aborî ya vê bazirganiyê pêşkêş dikin.

Kelûpelên Sereke yên Eksport û Împortê

Bajar-dewletên Swahîlî di serî de wek navbeynkar ji bo kelûpelên ji hundirê Afrîkayê kar dikirin. Di nav kelûpelên sereke yên eksportê de zêr, ku bi taybetî ji herêma Zimbabweya Mezin bi rêya Sofala dihat ¹³, fîldişî ¹⁸, xulam ², çermê ajalan, darên mangrove (ji bo avahîsaziyê), û hin biharat hebûn.⁵ Fîldişî bi taybetî kelûpeleke bi qîmet bû û daxwazeke mezin jê re li Asya û Ewropayê hebû; di serdema lûtkeya bazirganiya fîldişî de, berî sedsala 20an, salane dora 800 heta 1,000 ton fîldişî tenê dişandin Ewropayê.³⁵ Bazirganiya xulaman jî, her çend di serdema navîn de li gorî serdemên paşê kêmtir be jî, beşeke girîng a aboriyê bû; texmîn hene ku di navbera sedsala 7an û 1920an de nêzî 8 milyon kes ji Afrîkaya Rojhilat hatine veguhestin ³⁶, û di navbera salên 900-1500 de hinardekirina xulaman bi awayekî birêkûpêk, lê ne bi qebareyek mezin, ji bo Kendavê û başûrê Erebistanê hebû.²

Di berdêla van kelûpelên Afrîkî de, Swahîliyan kelûpelên îthalkirî yên ji Erebistan, Faris, Hindistan û Çînê werdigirtin. Di nav van de seramîkên bi kalîte (wek seladona Çînî û kelûpelên nexşandî yên Rojhilata Navîn), tekstîl (pembo û hevrîşim), morîkên camê, kelûpelên metalî, rûnên bîhnxweş, û biharatên ku li Afrîkayê peyda nedibûn, hebûn.¹ Belavbûna van kelûpelên îthalkirî li cihên arkeolojîk ên Swahîlî şahidiya berfirehiya tora bazirganiyê dike.⁸

Nirx û Qebareya Bazirganiyê

Texmînkirina nirx û qebareya rastîn a bazirganiyê di serdema navîn de ji ber kêmbûna tomarên nivîskî yên sîstematîk pir dijwar e.⁸ Lêkolînerên nûjen bi giranî xwe dispêrin delîlên arkeolojîk, bi taybetî analîza belavbûna seramîkên îthalkirî, ji bo ku rêgeh û giraniya têkiliyên bazirganî texmîn bikin.¹⁹ Lêkolîna Seth M. N. Priestman a li ser daneyên seramîkê destnîşan dike ku her çend qada erdnîgarî û hejmara giştî ya cihên ku bi danûstandina dûr û dirêj re mijûl dibin bi demê re guherîbe jî, nîşaneke berbiçav a zêdebûneke girîng di qebareya îthalata seramîkê ya di gerê de tune ye, û ku berhemên danûstandina dûr û dirêj rêjeyeke biçûk a seramîkên di bikaranîna rojane de temsîl dikin.⁴⁰ Ev yek pêşniyar dike ku torên danûstandina herêmî beşdarek mezin di sîstema peydakirina seramîkê de bûne.

Dîtina arkeolojîk ku kelûpelên îthalkirî (bi taybetî seramîk) li piraniya cihên Swahîlî yên serdema navîn kêmtirî 5% ji tevahiya berhevokên arkeolojîk pêk tînin ⁸, dij-vegotineke girîng e ji teoriyên berê re ku çanda Swahîlî tenê wekî “îthalat” an “kolonî” dihesibandin. Ev yek aboriyeke herêmî û sîstemeke hilberînê ya xurt nîşan dide, ku tê de kelûpelên biyanî îhtîmal e ku kelûpelên luks an pêwîstiyên taybet bûne, ne stûna jiyana maddî ya rojane. Ev yek me neçar dike ku ji nû ve binirxînin ka “bandor” çawa tenê bi rêya bermahiyên maddî yên biyanî tê pîvandin. Dîroknivîsiya serdema kolonyal gelek caran girîngî dida kelûpelên biyanî ji bo ku pêşniyara eslê biyanî/serdestiya çanda Swahîlî bike.⁸ Analîzên hejmarî yên vê dawiyê nîşan didin ku îthalat (wek seramîk) beşeke biçûk (<5%) ji çanda maddî ya giştî ya ku hatiye dîtin pêk tîne.⁸ Xebata Priestman ⁴⁰ herwiha destnîşan dike ku qebareya îthalata seramîkê di demên dirêj de bi awayekî berbiçav zêde nebûye, û danûstandina herêmî pir girîng bûye. Ev yek tê wê wateyê ku piraniya kelûpelên maddî yên ku dihatin bikaranîn li herêmê dihatin hilberandin (seramîk, amûr, hwd.). Ji ber vê yekê, aboriya Swahîlî di warê pêwîstiyên rojane û kelûpelên hevpar de bi piranî xweser bû. Bazirganiya biyanî, her çend ji hêla çandî û siyasî ve girîng bû (Îslam, ramanên nû, kelûpelên luks ji bo elîtan anî), tê wateya girêdayîbûna maddî ya zêde nebû. Ev têgihiştin ajansa Swahîlî diguherîne: ew ne tenê xerîdarên kelûpelên biyanî bûn lê xwedî bingeheke hilberîna herêmî ya zindî bûn ku civakên wan diparast. Bandora bazirganiya biyanî dibe ku ji hêla kalîteyî ve (çandî, olî, siyasî) ji hêla hejmarî ve di warê çanda maddî ya rojane ya ji bo gelê gelemperî de serdesttir bû.

Tevî van dijwariyên di hejmartinê de, hin daneyên nîşanker hene. Ji bo bazirganiya zêr, her çend qebareya rastîn ne diyar be jî, dewlemendiya mezin a Kilwa, ku bi giranî ji vê bazirganiyê dihat, nîşana girîngiya wê ye.¹⁷ Ji bo bazirganiya xulaman, çavkaniyên Erebî yên serdema navîn behsa hinardekirina birêkûpêk ji “welatê Zenj” dikin; wek mînak, al-Istakhrî di sedsala 10an de behsa şewateke li paytexta Omanê û windabûna diwanzdeh hezar xulamên reşik dike (her çend ev hejmar dibe ku zêdebarkirî be).² Di sedsala 11an de, helbestvanê Faris Nasir-î Xusrew behsa “30,000 xulamên Hebeşî û Zenj” dike ku li oazên el-Ehsa (Erebistana Siûdî ya rojhilat) dixebitin.²

Pere û Pergala Diravî

Yek ji nîşanên herî berbiçav ên pêşketina aborî ya bajar-dewletên Swahîlî, bi taybetî Kilwa, derxistina pereyên xwe bû. Kilwa di navbera sedsalên 11an û 14an de pereyên sifir derdixist, ku ev yek ne tenê serweriya wê ya aborî lê di heman demê de asteke bilind a organîzasyona siyasî û bazirganî ya navxweyî jî nîşan dide.²⁴ Hebûna pereyên xwecihî danûstandinên bazirganî yên herêmî hêsantir dikir û dibe ku ji bo xurtkirina nasnameya Kilwa wek hêzeke serbixwe jî xizmet kiribe. Lêkolîner Wynne-Jones û Fleisher pêşniyar dikin ku ev pere ji bo danûstandinên herêmî dihatin bikaranîn, li ser bingeha cihê ku pere li seranserê malperê hatine dîtin, nebûna giraniya wan a standardkirî û rewşa wan a birrîn.³⁹ Li gel pereyên xwecihî, pereyên biyanî yên zêr û zîv jî li bajarên Swahîlî dihatin dîtin û bikaranîn, ku ev yek şahidiya entegrasyona wan a di tora diravî ya navneteweyî de ye.⁴²

Dewlemendî û Belavbûna Wê

Çavkaniyên dîrokî û delîlên arkeolojîk bi yekdengî şahidiya dewlemendiya berbiçav a bajar-dewletên Swahîlî, bi taybetî di serdema lûtkeya wan de, dikin. Rêwiyê navdar Ibn Battuta, ku di sala 1331an de serdana Kilwa kir, wê wekî yek ji bajarên herî xweşik û bi zerafet hatî avakirin bi nav dike û behsa comerdî û dîndariya siltanê wê dike.²⁴ Mîmariya kevirî ya bi heybet, di nav de qesr, mizgeftên mezin û xaniyên elîtan, nîşaneke din a vê dewlemendiyê ye.²⁴ Lêbelê, ev dewlemendî bi awayekî wekhev di nav civakê de belav nebûbû. Cûdahiyeke mezin di navbera xaniyên kevirî yên luks ên elîta bazirgan û oldaran û xaniyên ji dar û axê yên gelê gelemper de hebû.⁵ Ev yek strukturên civakî yên hiyerarşîk ên ku li van bajaran serdest bûn nîşan dide, ku tê de beşeke biçûk a nifûsê ji feydeyên bazirganiyê sûd werdigirt.

Bazirganiya zêr, bi taybetî ji bo Kilwa ¹⁷, ne tenê çavkaniyeke dewlemendiyê bû lê di heman demê de faktoreke krîtîk di yekkirina siyasî û serweriya herêmî de bû. Kontrolkirina rêyên zêr (mînak, serdestiya Kilwa li ser Sofala) rê da bajar-dewletên taybet ku sermayeyê berhev bikin, mîmariya bîrdarî fînanse bikin ²⁴, pereyan derxin ²⁴, û hêza xwe li ser hevrikên xwe nîşan bidin, û bi vî rengî dîmena siyasî ya navxweyî ya peravên Swahîlî teşe bidin. Zêr kelûpeleke hinardekirinê ya pir bi qîmet bû ji peravên Swahîlî, ku ji deverên hundirîn ên wekî Zimbabweya Mezin bi rêya benderên wekî Sofala dihat peydakirin.¹³ Kilwa bi awayekî stratejîk kontrola Sofala bi dest xist da ku vê bazirganiyê serdest bike.²³ Vê kontrolê dewlemendiyeke mezin ji Kilwa re anî.¹⁷ Ev dewlemendî paşê ji bo pêşveçûna bajarî (xaniyên kevirî, Mizgefta Mezin) ²⁴, derxistina pereyan, ku nîşana hêza aborî û xweseriyê bû ²⁴, û damezrandina serdestiya siyasî li ser bajarên din ên Swahîlî ²³ hate bikaranîn. Ji ber vê yekê, zêr ne tenê kelûpeleke aborî bû; bazirganiya wê amûreke jeopolîtîk bû ku rabûna bajar-dewletên hêzdar ên wekî Kilwa geş kir û bandor li ser dînamîkên hêzê yên li seranserê peravê kir.

Li jêr tabloyek heye ku hinardekarî û hawirdeya sereke ya hin bajar-dewletên Swahîlî yên navdar di navbera sedsalên 10an û 15an de kurt dike:

Tablo 1: Hinardekarî û Hawirdeya Sereke ya Bajar-Dewletên Swahîlî (nêzî sedsalên 10-15an)

Bajar-Dewlet	Hinardekarên Sereke	Hawirdeyên Sereke	Çavkaniyên Sereke yên Hinardeyan (Mînak)	Çavkaniyên Snippet
Kilwa	Zêr, fîldişî, xulam, çermê ajalan, darên mangrove	Seramîk (Çînî, Farisî/Erebî), tekstîl, morîk, cam	Zêr ji Zimbabweya Mezin (bi rêya Sofala)	17
Mombasa	Fîldişî, zêr (kêmtir ji Kilwa), biharat, dar, nîsk, gûzên hindê	Tekstîl, seramîk, kelûpelên metal	Ji hundirê Kenyayê	5
Zanzibar	Fîldişî, xulam (bi taybetî paşê), dar, qurnefîl (paşê)	Seramîk, tekstîl, morîk	Ji parzemîna Afrîkayê	19
Sofala	Zêr (wek bendera hinardekirinê), fîldişî, biharat	Tekstîl, seramîk, morîk	Ji Zimbabweya Mezin û hundirê Mozambîkê	25
Bajarên din ên Swahîlî (bi giştî)	Dar, rezîn, rûnê gûzê hindê	Biharat (ji Asyayê), kelûpelên hesinî, rûnên bîhnxweş	Ji herêmên peravê û hundirîn	13

Nîşe: Kelûpel û girîngiya wan li gorî dem û bajar-dewletê diguherî. Zanzibar bi taybetî di serdema Omanî de (piştî sedsala 17an) bi qurnefîl û bazirganiya xulaman a berfireh navdar bû.

6. Bandora Çandî ya Berfireh a Swahîliyan

Bandora çanda Swahîlî ji qada aborî û bazirganiyê wêdetir çû û mohra xwe li ser gelek aliyên jiyana li Afrîkaya Rojhilat û heta radeyekê li seranserê Okyanûsa Hindî xist. Ziman, wêje, mîmarî, huner û jiyana civakî ya Swahîlî hemî şahidên vê mîrasa dewlemend û piralî ne.

Ziman û Wêjeya Swahîlî

Zimanê Swahîlî (Kiswahili) yek ji hêmanên herî girîng û mayînde yên çanda Swahîlî ye. Wekî ku berê hate gotin, Kiswahili zimanekî Bantû ye ku bi sedsalan têkiliyên bi Erebî, Farisî û zimanên din re peyvên deynkirî wergirtine.¹ Pêşketina Kiswahili wek lîngua franka li seranserê peravên Afrîkaya Rojhilat û li gelek herêmên hundirîn, bazirganî û ragihandinê pir hêsan kir.¹¹ Bi pejirandina Îslamê re û hewcedariya bi tomarên nivîskî, Swahîliyan di destpêkê de alfabeya Erebî ji bo nivîsandina zimanê xwe bikar anîn.¹ Ev yek rê li ber pêşketina kevneşopiyeke wêjeyî ya nivîskî ya dewlemend vekir, ku tê de helbest (wek utenzi), qronîkên dîrokî (wek Qronîka Kilwa û Qronîka Pate), û nivîsên olî cih digirin.¹ Helbesta Swahîlî, bi taybetî şêwazên epîk û lîrîk, xwedî dîrokeke dirêj e û heta roja îro jî beşeke girîng a çanda Swahîlî ye. Belavbûna zimanê Swahîlî ne tenê di warê bazirganiyê de bû; ew bû zimanê rêveberî, perwerdehî û ragihandina giştî li gelek herêmên Afrîkaya Rojhilat, û îro jî li welatên wekî Kenya, Tanzania, Uganda, Komor û beşên Mozambîk û Komara Demokratîk a Kongo tê axaftin û wek zimanê fermî an neteweyî tê nasîn.³

Her çend Kiswahili di çarçoveya bazirganiyê de derketibe holê ¹¹, bandora wê ji qada aborî wêdetir çû. Ew bû navgîneke ji bo wêjeyeke devkî û nivîskî ya dewlemend ¹, hêmaneke yekîtiyê ji bo komên cihêreng ên Bantû-axêv ên li seranserê peravê, û di dawiyê de ji bo piraniya Afrîkaya Rojhilat bû lîngua frankayeke mezin. Ev yek bandoreke çandî nîşan dide ku ji kêrhatina wê ya bazirganî ya destpêkê pir wêdetir e, û kûrahiya kûr a nûjeniya çandî ya Swahîlî tekez dike. Kiswahili wekî zimanekî bazirganiyê pêş ket.¹¹ Wê hêmanên ji Erebî û Farisî di nav xwe de bihewand lê ji hêla strukturel ve Bantû ma.¹ Wê kevneşopiyeke nivîskî pêş xist, di nav de helbest û wêje.¹ Ew ji bajarên bazirganî yên peravê yên yekser wêdetir belav bû û bû zimanekî herêmî yê berfirehtir.³ Ev yek destnîşan dike ku dewlemendî û adaptasyona wê ya çandî rê da wê ku serbixwe ji torên bazirganî yên taybet ên ku ew afirandine, kok û geş bibe. Statuya wê ya heyî wekî zimanekî neteweyî/fermî li çend welatên Afrîkaya Rojhilat şahidiya vê mîrasa çandî ya mayînde ye, ku ji kokên wê yên bazirganî yên serdema navîn pir dûr e.

Mîmarî û Huner

Mîmariya Swahîlî yek ji nîşanên herî berbiçav ên vê şaristaniyê ye. Bajarên kevirî (stonetowns) yên wekî Kilwa, Gedi, Lamu û Stone Town a Zanzibarê, bi avahiyên xwe yên ji kevirê koral hatine çêkirin, mizgeftên bi heybet, qesrên siltanan û xaniyên bazirganên dewlemend navdar in.¹ Ev şêwaza mîmariyê tevliheviyeke bêhempa ya teknîkên avahîsaziyê yên xwecihî yên Afrîkî û bandorên Îslamî, Erebî û Farisî nîşan dide. Bikaranîna kevirê koral û darên mangrove wek materyalên avahîsaziyê yên sereke taybetmendiyeke herêmî bû.¹⁷ Deriyên darîn ên bi hostatî hatine xemilandin, ku bi gelemperî bi nivîsên Quranî an motîfên geometrîk û nebatî hatine nexşandin, yek ji hêmanên herî navdar ên hunera Swahîlî ne.¹² Di hunerên din de, wek çêkirina mobîlya, zêrkerî û tekstîlê de jî ev senteza çandî xuya dibe.⁴

Mîmariya Swahîlî, bi taybetî bajarên kevirî ³², ji fonksiyoneliyê wêdetir bû; ew diyardeyeke fizîkî ya nasnameya Swahîlî bû – lihevhatineke kevneşopiyên avahîsaziyê yên Afrîkî yên xwecihî (bikaranîna materyalên herêmî yên wekî kevirê koral) û formên mîmarî yên Îslamî/Erebî/Farisî yên pejirandî (mizgeft, hewş, motîfên xemilandî). Van avahiyan “metnên” dîrokî ne ku çîroka danûstandina çandî, nîşandana statûyê, û adaptasyona bi jîngeha peravê re vedibêjin. Bajarên Swahîlî xwedî mîmariya kevirî ya cihê bûn.¹ Materyalên ku dihatin bikaranîn gelek caran herêmî bûn, wek kevirê koral.¹⁷ Form û fonksiyonên mîmarî (mizgeft, qesr, xaniyên pirqatî) gelek caran bandorên Îslamî û yên berfirehtir ên Okyanûsa Hindî nîşan didan.¹ Têkeliya materyalên herêmî û şêwazên biyanî yên adaptekirî zimanekî mîmarî yê yekta afirand. Ev şêwaza yekta niştecih û elîtên Swahîlî ji hêla dîtbarî ve ji hev cuda dikir, û nasnameya wan a kozmopolît lê bi kok nîşan dida. Ji ber vê yekê, avahî bi xwe kelûpelên senteza çandî û stratejiya civakî ne, ne tenê stargeh in.

Jiyana Civakî û Edet

Civaka Swahîlî bi awayekî hiyerarşîk hatibû birêxistinkirin. Di serê civakê de siltan an rêveberên din, li gel malbatên bazirgan ên dewlemend û oldarên payebilind hebûn.⁵ Li bin wan, çîna navîn a ji esnaf, karmend û karkerên din pêk dihat. Di asta herî jêrîn a civakê de jî xulam hebûn, ku bi piranî ji hundirê parzemîna Afrîkayê dihatin anîn û di karên çandinî an malê de dihatin xebitandin.² Malbat û eşîr di struktura civakî û siyasî de roleke girîng dilîstin, û gelek caran rêveberî li ser bingeha têkiliyên eşîrî dihat meşandin.¹⁵

Jiyana rojane ya Swahîliyan di bin bandora têkiliyên çandî yên berfireh de mabû. Xwarinên Swahîlî, ku bi bikaranîna biharatên ji Asyayê (wek qurnefîl, zencefîl, îsota reş) û kelûpelên xwecihî (wek masî, birinc, gûzê hindê) navdar e, mînakeke baş a vê sentezê ye.¹² Cilûbergên Swahîlî jî, wek kanga û kanzu, tevliheviya şêwazên Afrîkî û bandorên Erebî nîşan didin.¹ Adet û kevneşopiyên civakî, di nav de zewac, şahî û merasîmên olî, bi gelemperî li gorî prensîbên Îslamî û kevneşopiyên xwecihî yên Bantû dihatin birêvebirin.

7. Berawirdkirina Bajar-Dewletên Swahîlî bi Navendên Bazirganî yên Din ên Cîhanê re

Ji bo ku em girîngî û taybetmendiyên bêhempa yên bajar-dewletên Swahîlî baştir fêm bikin, berawirdkirina wan bi navendên bazirganî yên din ên cîhanê yên hemdem re kêrhatî ye. Di vê çarçoveyê de, em ê li bajar-dewletên Îtalî (Venedîk, Cenova), Hevpeymaniya Hansayê, û hin navendên bazirganî yên Asyayî binêrin.

Bajar-Dewletên Îtalî (Venedîk, Cenova)

Komarên behrê yên Îtalî, bi taybetî Venedîk û Cenova, di serdema navîn de li Deryaya Navîn û Deryaya Reş navendên bazirganî yên pir bi hêz bûn.⁴⁶ Di navbera van komaran û bajar-dewletên Swahîlî de hin wekhevî hene. Her du kom jî bi giranî xwe dispêrin bazirganiya behrê, xwedî strukturên bajarî yên pêşketî bûn, û tê de çîneke bazirgan a bibandor roleke sereke dilîst.⁴⁵ Her du jî heta radeyekê xwedî serxwebûna siyasî (de jure an de facto) bûn û pereyên xwe derdixistin (Venedîk bi dukata xwe navdar bû, Kilwa jî pereyên sifir derdixist).²⁴

Lêbelê, cûdahiyên girîng jî hebûn. Bajar-dewletên Îtalî, bi taybetî Venedîk, bi demê re bûn xwedî fîloyên leşkerî yên pir bi hêz û împaratoriyên bazirganî yên berfireh ava kirin ku tê de kolonî û stasyonên bazirganiyê yên dûr û dirêj hebûn.⁴⁷ Asta navendîbûn û organîzasyona leşkerî ya wan ji ya bajar-dewletên Swahîlî, ku bi gelemperî ji hêla siyasî ve perçebûyî man û kêm caran hêzeke leşkerî ya yekbûyî ya mezin ava kirin, bilindtir bû. Herwiha, çarçoveya çandî û olî jî cuda bû; dema ku Îslam li peravên Swahîlî serdest bû, komarên Îtalî di çarçoveya Xirîstiyaniya Ewropî de pêş ketin.

Hevpeymaniya Hansayê

Hevpeymaniya Hansayê, ku konfederasyoneke bajarên bazirganî yên li bakurê Ewropayê bû û di navbera sedsalên 13an û 17an de li Behra Baltîk û Behra Bakur serdest bû, modelek din a balkêş ji bo berawirdkirinê pêşkêş dike.⁴⁶ Wekî bajar-dewletên Swahîlî, bajarên Hansayê jî bi giranî li ser bazirganiyê sekinîbûn û ji bo parastina berjewendiyên xwe yên bazirganî mekanîzmayên hevpar ava kiribûn.⁴² Her du kom jî li ser kelûpelên taybet (wek hirî, dar û masî ji bo Hansayê; zêr, fîldişî û xulam ji bo Swahîliyan) pispor bûn.⁴²

Cûdahiya sereke di cografya û strukturên siyasî yên bingehîn de bû. Hevpeymaniya Hansayê li herêmeke cuda ya cîhanê, bi şert û mercên avhewa û behrê yên cihê, kar dikir. Her çend bajarên Hansayê xwedî otonomiyeke mezin bûn jî, ew di bin sîwana Lîgayê de bi awayekî fermîtir birêxistinkirî bûn û xwedî meclîs (Diet) û ofîsên bazirganî yên hevpar (Kontor) bûn.⁴⁶ Bajar-dewletên Swahîlî, ji bilî hin serdemên kurt ên serweriya yek bajarî (wek Kilwa), bi gelemperî wek yekîneyên siyasî yên ji hev veqetandî man.

Navendên Bazirganî yên Asyayî (wek Malacca, Calicut)

Li Okyanûsa Hindî bi xwe jî, navendên bazirganî yên Asyayî yên wekî Malacca li başûr-rojhilatê Asyayê û Calicut li Hindistanê hebûn ku di heman serdemê de bi bajar-dewletên Swahîlî re di nav tora bazirganiyê de bûn.⁴⁶ Wekî Swahîliyan, van bajaran jî ji cihên xwe yên stratejîk û bandora bayên monsûnê sûd werdigirtin û xwedî civakên kozmopolît bûn ku tê de bazirganên ji gelek miletan diciviyan.⁴⁸

Cûdahiyên sereke dibe ku di asta pêwendiya wan a bi împaratoriyên mezin ên bejahî yên li paş wan re û di cureyên kelûpelên sereke yên ku wan kontrol dikirin de bin. Mînak, Calicut navendeke girîng a bazirganiya biharatan bû, dema ku Malacca di bazirganiya di navbera Hindistan, Çîn û giravên biharatan de roleke krîtîk dilîst. Her çend bajar-dewletên Swahîlî jî bi hundirê Afrîkayê re têkildar bûn, ew bi gelemperî ji hêla siyasî ve ji hêzên mezin ên hundirîn serbixwetir man.

Mîna bajar-dewletên Îtalî ⁴⁷ û Hevpeymaniya Hansayê ⁴⁶, peravên Swahîlî bi toreke bajar-dewletên bi piranî serbixwe dihatin nasîn.⁵ Vê nenavendîbûna siyasî dînamîzma bazirganî û adaptasyonê geş kir, û rê da bajarên takekesî ku pispor bibin û geş bibin. Lêbelê, ev kêmbûna heman yekîtiya siyasî di heman demê de wan li hemberî zextên derve yên hevgirtî, wek hatina Portekîziyan, li gorî împaratoriyên mezin û navendîkirî, lawaztir kir. Bajar-dewletên Swahîlî ji hêla siyasî ve ji bo demên dirêj serbixwe an xweser bûn.⁵ Komarên behrê yên Îtalî (Venedîk, Cenova) jî wekî bajar-dewletên serbixwe kar dikirin.⁴⁷ Hevpeymaniya Hansayê konfederasyoneke bajaran bû.⁴⁶ Vê strukturê rê da nermbûn û reqabetê, û potansiyel nûjenî û pisporbûnê di bazirganiyê de geş kir (mînak, zêrê Kilwa, bendera Mombasa). Lêbelê, dema ku bi hêzeke derve ya leşkerî ya serdest û navendî ya wekî Portekîzê re rû bi rû man ¹³, vê nenavendîbûnê tê wateya ku ew dikarin yek bi yek werin armanc kirin û bindest kirin. Berevajî împaratoriyeke mezin ku dikaribû çavkaniyên mezin ji bo parastinê bicivîne, bajar-dewletên Swahîlî xwedî fermandariyeke leşkerî ya yekbûyî an struktureke siyasî ya serwer nebûn ku bi awayekî bibandor berxwedaneke kolektîf nîşan bidin. Bi vî rengî, heman struktura siyasî ya ku di serdemekê de bingeha serkeftina wan a bazirganî bû, di serdemeke din de bû berpirsiyarî.

Her çend bajar-dewletên Swahîlî hebûnên bazirganî yên hêzdar bûn jî, bandora wan di serî de li ser bingeha “çanda bazirganiyê” bû – xurtkirina toran, rola navbeynkariyê, û afirandina navendên kozmopolît – ne li ser avakirina împaratoriyên erdî yên berfireh mîna hin hêzên din. “Împaratoriya” wan împaratoriyeke bazirganî û bandora çandî di nav qada Okyanûsa Hindî de bû, ku ji berfirehbûna împaratorî ya li ser axê ya ku li cîhek din dihat dîtin cuda bû. Ev yek dişibe Venedîkê, ku hêza wê di destpêkê de behrî û bazirganî bû ne li ser bingeha xwedîderketina li axên mezin. Bajar-dewletên Swahîlî wekî navbeynkarên di bazirganiyê de geş bûn.² Navendên wan ên bajarî navendên kozmopolît bûn.⁴ Her çend hin bajar-dewletên wekî Kilwa serweriya herêmî bi dest xistibin jî ²³, wan bi gelemperî kontrola li ser herêmên hundirîn ên berfireh nekir.¹⁵ Hêza wan peravî û behrî bû. Venedîk, hevberdaneke sereke ⁴⁷, di heman demê de hêza xwe li ser bazirganiya behrî û toreke stasyonên bazirganiyê ava kir ne li ser fetha parzemînî ya mezin di qonaxa xwe ya hêzdar a destpêkê de. Ev yek modelek “hegemonyaya bazirganî” an “împaratoriya dîasporaya bazirganî” nîşan dide ku tê de bandor bi rêya torên aborî, girêdanên çandî (ziman, ol), û kontrola girêkên behrî yên sereke tê pêşandan, ne bi serweriya siyasî-leşkerî ya rasterast li ser herêmên erdî yên berfireh. Ev yek wan ji, mînak, Împaratoriya Romayê an împaratoriyên kolonyal ên paşê cuda dike, û celebek taybet a pêşandana hêzê ya ku ji bo polîteyên bazirganî yên behrî yên serkeftî hevpar e, tekez dike.

Li jêr tabloyek berawirdî ya van navendên bazirganî heye:

Tablo 2: Berawirdkirina Bajar-Dewletên Swahîlî, Komarên Behrê yên Îtalî û Hevpeymaniya Hansayê

Taybetmendî	Bajar-Dewletên Swahîlî	Komarên Îtalî (Venedîk/Cenova)	Hevpeymaniya Hansayê
Rêxistina Siyasî	Bajar-dewletên serbixwe/otonîm, siltan an meclîsên bazirganan, strukturên eşîrî 5	Komarên bajar-dewlet, bi gelemperî olîgarşiyên bazirgan 47	Konfederasyona bajarên bazirganî, parastina hevpar a berjewendiyan 42
Mekanîzmayên Bazirganiyê	Navbeynkarî, torên berfireh, keştiyên dhow, pereyên xwecihî (Kilwa) 2	Fîloyên bazirganî/leşkerî yên xurt, stasyonên bazirganiyê, bankevanî 47	Monopolên bazirganiyê, ofîsên Kontor, qanûnên bazirganî yên hevpar 46
Kelûpelên Sereke	Zêr, fîldişî, xulam, biharat (eksport); Seramîk, tekstîl (împort)	Biharat (ji Rojhilat), hevrîşim, cam (împort); Zîv, hirî (eksport) 46	Pêst, dar, hesin, sifir, bîra, masî (eksport) 42
Guherîna Çandî	Tevliheviya Bantû, Ereb, Faris, Hindî; Îslam wek hêza yekîtiyê; zimanê Swahîlî 1	Navendên Ronesansê, bandora Bîzans û Rojhilatê 47	Belavkirina teknîkên almanî, mîmarî (Gotîka Kerpîçê) 46
Serxwebûn/Otonomî	Bi piranî serbixwe heta hatina Portekîziyan 15	Pir serbixwe û bi hêz, hevrikî bi hev re 47	Bajarên endam xwedî otonomiyeke mezin bûn, di bin sîwana Lîgayê de 46
Teknîkên Behrê	Keştiyên Dhow, zanîna bayên monsûnê 5	Keştiyên galera û bazirganiyê yên pêşketî, kartografî 47	Keştiyên Cog, zanîna Behra Baltîk û Bakur 46

8. Guherînên Dîrokî û Bandora Hêzên Derve

Dîroka bajar-dewletên Swahîlî ne tenê çîroka serkeftin û geşbûnê ye, lê di heman demê de çîroka rûbirûbûna bi hêzên derve re û adaptasyona bi guherînên dîrokî re ye. Hatina Portekîziyan di dawiya sedsala 15an de û paşê serweriya Omaniyan di sedsalên 17an û 18an de bandoreke kûr û mayînde li ser peravên Swahîlî hişt.

Hatana Portekîziyan

Di sala 1498an de, keştîvanê Portekîzî Vasco da Gama gihîşt peravên Afrîkaya Rojhilat û bi vî awayî serdemeke nû ya têkiliyên di navbera Ewropa û cîhana Okyanûsa Hindî de dest pê kir.¹³ Portekîziyan, bi armanca kontrolkirina bazirganiya biharatan a bi qezenc û şikandina monopola bazirganên misilman, bi lez û bez dest bi avakirina împaratoriyeke behrê kirin.¹³ Wan bi hêza leşkerî êrîşî bajar-dewletên Swahîlî kirin, gelek ji wan talan kirin û şewitandin, û hewl dan ku bacê li ser wan bisepînin û bazirganiya wan kontrol bikin.¹³ Bajarên wekî Kilwa û Mombasa, ku berê navendên bazirganî yên serbixwe û dewlemend bûn, ketin ber êrîşên Portekîziyan û hêdî hêdî hêz û girîngiya xwe winda kirin.⁴ Portekîziyan li Mombasa Keleha Îsa (Fort Jesus) ava kirin da ku kontrola xwe li ser herêmê xurt bikin.²¹ Ev destwerdana Portekîzî ne tenê rêyên bazirganiyê yên kevneşopî têk bir, lê di heman demê de bû sedema kêmbûna aborî û siyasî ya gelek bajar-dewletên Swahîlî.

Serdema Omanî

Di sedsala 17an de, hêzeke nû ya derve, Sultanatiya Omanê, dest bi derxistina Portekîziyan ji peravên Afrîkaya Rojhilat kir.³⁰ Di sala 1698an de, Omaniyan Keleha Îsa li Mombasa bi dest xist û kontrola xwe li ser piraniya peravên Swahîlî, bi taybetî Zanzibar, xurt kir.¹⁸ Di bin desthilatdariya Omaniyan de, bi taybetî piştî ku Sultan Seyyid Said di sedsala 19an de navenda xwe veguhest Zanzibarê, girav bû navendeke nû ya bazirganiyê.³⁰ Lêbelê, cewhera vê bazirganiyê ji ya serdema berê cuda bû. Zanzibar bû navendeke sereke ya çandina qurnefîlê, ku li ser keda xulamên ji parzemîna Afrîkayê dihat kirin, û herwiha bazirganiya fîldişî û xulaman a berfireh.² Ev yek dewlemendiyeke mezin ji elîta Omanî û bazirganên bi wan re girêdayî re anî, lê di heman demê de bû sedema êş û azarên mezin ji bo gelên Afrîkî yên ku dihatin kolekirin.

Bandora li ser Struktura Civakî û Aborî

Destwerdana hêzên derve bandoreke kûr li ser struktura civakî û aborî ya peravên Swahîlî kir. Serdema Portekîzî bi gelemperî wek serdemeke têkçûn û wêrankirinê ji bo bajar-dewletên Swahîlî tê dîtin. Di serdema Omanî de, her çend hin dewlemendî ji nû ve li Zanzibar kom bûbe jî, ev dewlemendî bi giranî di destê elîteke biçûk a Omanî û Hindî de ma, û gelê xwecihî yê Swahîlî û Afrîkî bi gelemperî ji vê dewlemendiyê bêpar man an jî hatin marjînalîzekirin.³¹ Pêşxistina aboriya çandiniyê ya li ser bingeha keda xulaman li Zanzibar şêwazên hilberînê û têkiliyên civakî bi awayekî bingehîn guherand.³⁰ Zêdebûna newekheviya civakî û aborî yek ji encamên sereke yên van guherînan bû.

Berî serdestiya girîng a Ewropî/Omanî, bajar-dewletên Swahîlî beşdarî bazirganiyeke cihêrengtir bûn, û wekî navbeynkar ji bo cûrbecûr kelûpelan (zêr, fîldişî, dar, rezîn, seramîkên îthalkirî, tekstîl hwd.) kar dikirin. Serdemên Portekîzî û paşê Omanî guherîneke ber bi girîngiyeke mezintir a li ser kelûpelên taybet ên bi nirx ên ku ji hêla hêzên nû ve dihatin xwestin (mînak, hewildanên Portekîzî ji bo kontrolkirina biharatan, girîngiya Omanî li ser xulam û qurnefîlê ji Zanzibarê) dît. Vê pisporbûnê, her çend di demek kurt de ji bo hin kesan bikêrhatî be jî, aboriya herêmî li hemberî guherînên di daxwaza ji bo wan kelûpelên taybet de lawaztir kir û girêdayîbûna derve zêde kir. Bazirganiya destpêkê ya Swahîlî cihêreng bû, û gelek hinardekirinên Afrîkî û îthalatên Asyayî di nav xwe de dihewand.⁵ Portekîziyan armanc kirin ku bazirganiyên taybet ên bikêrhatî yên wekî biharat û zêr kontrol bikin.¹³ Omaniyan li Zanzibarê bi giranî çandiniyên qurnefîlê û bazirganiya xulaman pêş xistin.³⁰ Ev yek tengbûna bingeha aborî ji bo hin deverên sereke nîşan dide, ku ji hêla daxwaz û kontrola derve ve dihat rêvebirin. Her çend ev yek dikaribû di van sektorên taybet de bibe sedema qezencên mezin (mînak, dewlemendiya Zanzibarê ji qurnefîl/xulaman), lê di heman demê de tê wê wateyê ku aboriya berfirehtir a peravên Swahîlî kêmtir cihêreng bû û bêtir di bin bandora stratejiyên aborî yên hêzên biyanî de ma. Ev guherîn derbasbûnekê ji sîstemeke bazirganî ya xwesertir û torî ber bi yekî ku her ku diçe entegreyî û ji hêla daxwazên kapîtalîst ên gerdûnî yên nûjen ve di bin bandora kolonyal an nîv-kolonyal de tê teşekirin, nîşan dide.

Têkbirina leşkerî û aborî ya Portekîziyan a bajar-dewletên Swahîlî ¹³, her çend ji bo gelek polîteyên Swahîlî wêranker bû jî, bêhemdî valahiyeke hêzê û dijminekî hevpar afirand ku şiyana paşê ya Erebên Omanî ji bo damezrandina bandora xwe hêsan kir. Lawazkirina strukturên hêza Swahîlî yên serbixwe ji hêla Portekîziyan ve ji bo hêzeke din a derve, Omaniyan, hêsantir kir ku kontrolê bi dest bixin, her çend bi modelek rêveberî û girîngiyeke aborî ya cihê be jî. Bajar-dewletên Swahîlî berî Portekîziyan bi piranî serbixwe û carinan hevrik bûn.⁵ Portekîziyan bi awayekî sîstematîk êrîşî van bajar-dewletan kir û wan lawaz kir.¹³ Vê yekê strukturên hêz û torên bazirganî yên Swahîlî yên heyî têk bir. Omaniyan paşê Portekîzî ji deverên sereke yên wekî Mombasa û Zanzibarê derxistin.³⁰ Têkbirina berê ya Portekîzî tê wê wateyê ku Omanî bi bajar-dewletên Swahîlî yên di lûtkeya hêza xwe de re rû bi rû neman. Wekî din, ezmûna hevpar a êrîşkariya Portekîzî dibe ku hin komên Swahîlî di destpêkê de ji destwerdana Omanî re vekirîtir kiribe an jî kêmtir karibin li ber xwe bidin. Bi vî rengî, bandora Portekîzî, her çend ji bo xweseriya Swahîlî neyînî bû jî, bi awayekî paradoksî rê ji bo rengekî cihê yê bandora derve (Omanî) vekir ne ku ji nû ve vejîna hêza Swahîlî ya bi tevahî serbixwe li seranserê peravê.

9. Nirxandina Ji Nû Ve Mîrasa Swahîlî di Historiografiyê de

Têgihiştina me ya li ser dîroka Swahîlî û rola wê di bazirganiya Okyanûsa Hindî de bi demê re geşedaneke girîng derbas kiriye. Dîroknivîsiya kevneşopî, ku gelek caran di bin bandora nêrînên Ewropcentrîk an Erebcentrîk de mabû, meyl dikir ku ajansa Afrîkî kêm binirxîne û pêşketinên li peravên Swahîlî bi giranî bi bandorên derve ve girê bide. Lêbelê, lêkolînên nûjen, bi taybetî yên ku xwe dispêrin arkeolojî, zimannasî, lêkolînên genetîk û ji nû ve şîrovekirina çavkaniyên devkî, dest bi pêşkêşkirina wêneyekî hevsengtir û Afrîkî-navendîtir dikin.

Kêmasî û Çewtiyên di Dîroknivîsiya Kevneşopî de

Gelek dîroknasên serdema kolonyal û yên di bin bandora wan de mane, şaristaniya Swahîlî wekî encama hatina bazirgan û niştecîhên Ereb û Farisî şîrove kirine.⁸ Di vê nêrînê de, gelên xwecihî yên Afrîkî wek wergirên pasîf ên çand û teknolojiyên pêşketîtir dihatin dîtin. Ev “hîpoteza Hamîtîk”, ku pêşketinên li Afrîkayê bi nijadên “Hamîtîk” ên ji derve hatine ve girêdide, yek ji wan teoriyên nijadperest bû ku ji bo rewakirina serweriya kolonyal dihat bikaranîn.⁵⁵ Rexnegirên vê nêrînê, wek Molefi Kete Asante, amaje dikin ku pirsgirêka sereke ya van dîroknivîsan bêbaweriya wan a bi ajansa Afrîkiyan e – ango şiyana Afrîkiyan ji bo afirandina civak, çand û şaristaniya xwe.⁵⁶ Dîtina ku îthalat kêmtirî 5% ji berhevokên arkeolojîk pêk tîne, bi awayekî berbiçav van teoriyên ku girîngiyê didin bandora maddî ya biyanî, pûç dike.⁸

Ji ber vê yekê, pêwîstiyeke mezin bi ji nû ve nivîsandina dîroka Swahîlî ji perspektîfeke ku ajansa Afrîkî û kokên xwecihî yên vê çandê dixe navendê heye.¹⁰ Ev tê wateya ne tenê redkirina teoriyên kevn, lê di heman demê de avakirina vegotineke nû ya ku li ser bingeha delîlên berfireh û şîroveyên rexneyî ye. Têgihîştinên Ewropcentrîk an Erebcentrîk ên domdar ên dîroka Swahîlî, ku ajansa xwecihî ya Afrîkî kêm dinirxînin û pêşketinên girîng di serî de bi bandorên derve ve girê didin ⁸, dikarin wekî rengekî kolonyalîzma rewşenbîrî werin dîtin. Ji nû ve bidestxistina vegotinê bi tekezkirina li ser kokên Afrîkî, nûjeniyên herêmî, û adaptasyona bijartî, bi vî rengî kiryareke dekolonîzekirina zanîna dîrokî ye. Dîroknivîsiya kolonyal bi awayekî çalak vegotinên serweriya Afrîkî û eslê derve ji bo her pêşketineke têgihîştî pêş xist.⁵⁵ Lêkolînên destpêkê yên çanda Swahîlî gelek caran pêşketina wê bi niştecîh/bandora Ereb an Farisî ve girê didan, û bingeha Bantû kêm dinirxandin.⁸ Ev yek bi îdeolojiyên kolonyal re li hev dike ku Afrîkiyan ji ajansa afirandina civak û şaristaniyên tevlihev bêpar dihiştin.⁵⁶ Tewra piştî kolonyalîzma siyasî jî, ev vegotin dikarin berdewam bikin, û bandorê li ser dîskursa akademîk û têgihiştina giştî bikin. Ji ber vê yekê, dijberkirina van şîroveyên alîgir bi rêya lêkolînên nû (arkeolojî, zimannasî, genetîk, ji nû ve xwendina kevneşopiyên devkî) ne tenê xebateke akademîk e lê beşeke girîng a rastkirina neheqiyên dîrokî û piştrastkirina serweriya rewşenbîrî ya Afrîkî ye.

Rola Arkeolojî û Çavkaniyên Devkî

Arkeolojî di van salên dawî de roleke krîtîk di ronîkirina dîroka Swahîlî de lîstiye. Kolandinên li bajarên kevnar ên Swahîlî delîlên berbiçav li ser jiyana rojane, strukturên civakî, şêwazên bazirganî û pêwendiyên çandî pêşkêş kirine.²⁶ Analîza seramîkên îthalkirî û xwecihî, bermahiyên mîmarî, û kelûpelên din ên maddî rê daye lêkolîneran ku têgihiştineke kûrtir li ser qebare û cewhera bazirganiyê û herwiha li ser asta xweseriya aborî ya civakên Swahîlî bi dest bixin.⁸ Lêkolînên genetîk ên vê dawiyê yên li ser bermahiyên îskeletî yên ji cihên Swahîlî yên serdema navîn jî destnîşan dikin ku tevliheviyeke genetîkî ya Afrîkî û Asyayî (bi taybetî Farisî) hebûye, lê bingeha genetîkî ya nifûsê bi giranî Afrîkî maye, ku ev yek piştgiriyê dide modela entegrasyon û zewaca navxweyî li şûna kolonîzasyoneke mezin a biyanî.⁸

Çavkaniyên devkî û kevneşopiyên Swahîlî jî ji bo têgihiştina nasname û dîroka wan girîng in. Efsaneyên wekî “efsaneya Şîrazî”, ku behsa hatina mîrên Farisî dike û ji hêla hin malbatên Swahîlî ve ji bo rewakirina statuya xwe dihat bikaranîn ⁴, û efsaneya “Şungwaya”, ku behsa welatekî bav û kalên hevpar ji bo gelek komên Bantû yên peravê dike ¹⁰, divê bi rexneyî werin analîzkirin lê di heman demê de wek beşek ji bîra kolektîf û awayê ku Swahîliyan dîroka xwe şîrove kirine, werin nirxandin. Efsaneya “Şîrazî” ⁴, ku îdîaya eslê Farisî ji bo hin elîtên serdest ên Swahîlî dike, diyardeyeke tevlihev e. Her çend ji hêla dîrokî ve ji hêla hin Swahîliyan ve ji bo îdîakirina statû û meşrûiyetê (bi taybetî di çarçoveyeke Îslamî û Okyanûsa Hindî de) hatibe bikaranîn jî, ew ji hêla dîroknasên serdema kolonyal ve jî hate girtin da ku teoriyên eslê biyanî ji bo şaristaniya Swahîlî xurt bikin. Lêkolînên nûjen, di nav de lêkolînên genetîk ⁸, wêneyekî nuwazetir ê zewaca navxweyî û danûstandina çandî li şûna niştecihbûna mezin nîşan didin, û tekez dikin ka kevneşopiyên devkî çawa dikarin hem çavkaniyên nasnameyê bin û hem jî bibin mijara nîqaşa dîroknivîsiyê. Efsaneya Şîrazî kevneşopiyeke devkî ya berbiçav e ku îdîaya eslê Farisî ji bo damezrînerên hin bajar-dewletên Swahîlî dike.⁴ Ev efsane dikaribû ji bo armancên navxweyî ji bo elîtên Swahîlî xizmet bikira: damezrandina meşrûiyetê, girêdana bi cîhana Farisî/Îslamî ya bi prestîj, cudakirina ji komên hundirîn ên ne-misilman.⁸ Dîroknasên kolonyal gelek caran van efsaneyan bi nirxê rûyê xwe girtin an jî girîngî dan wan da ku piştgiriyê bidin teoriyên xwe yên dîfûzyonîst ên şaristaniya Swahîlî ya ku ji derveyî Afrîkayê derketiye.⁸ Delîlên arkeolojîk, zimannasî û genetîkî yên nûjen ¹ bingeheke seretayî ya Bantû bi zewaca navxweyî ya paşê û deynkirina çandî ji koçberên Asyayî re nîşan didin, ne ku niştecihbûneke mezin a Farisî van bajaran ava kiriye. ⁸ girêdanên genetîkî bi Faris re nîşan dide lê matrîksa Afrîkî tekez dike. Ev tê wê wateyê ku efsaneya Şîrazî divê ne wekî dîroka rastîn di hemî rewşan de were fêm kirin, lê wekî vegotineke tevlihev ku stratejiyên civakî, avakirina nasnameyê, û dîroka dirêj a girêdanên Okyanûsa Hindî nîşan dide, ku paşê ji hêla dîroknivîsiya alîgir ve hate desteserkirin. Ew girîngiya analîzkirina rexneyî ya hem kevneşopiyên devkî û hem jî çarçoveyên dîrokî yên ku tê de têne tomarkirin û şîrovekirin, tekez dike.

Ajansa Afrîkî û Xweseriya Çanda Swahîlî

Nêrînên nûjen ên li ser dîroka Swahîlî bi xurtî tekezî li ser ajansa Afrîkî û xweseriya çanda Swahîlî dikin.⁸ Ev tê wê wateyê ku Swahîlî ne tenê wergirên pasîf ên bandorên derve bûn, lê aktorekên çalak bûn ku bi awayekî bijartî hêmanên biyanî wergirtin û wan li gorî hewcedarî û kevneşopiyên xwe yên xwecihî adapte kirin. Çanda Swahîlî ne kopiyeke çandên Erebî an Farisî bû, lê sentezeke orîjînal û bêhempa bû ku li ser bingeheke xurt a Bantû hatibû avakirin.¹ Zimanê Kiswahili, mîmariya kevirî, strukturên civakî û siyasî, û heta şîrovekirina Îslamê jî hemî nîşanên vê xweserî û afirîneriya çandî ne. Têgihiştina vê ajansê ji bo nirxandineke rast û rêzdar a mîrasa Swahîlî krîtîk e.

10. Encam: Girîngiya Mayînde ya Çanda Swahîlî

Lêkolîna li ser bandora çanda Swahîlî li ser bazirganiya Okyanûsa Hindî wêneyekî tevlihev û dînamîk ê şaristaniyeke Afrîkî ya bêhempa derdixe holê. Bajar-dewletên Swahîlî ne tenê navendên bazirganî yên girîng bûn, lê di heman demê de qadên senteza çandî û nûjeniya civakî bûn ku mohra xwe li ser tevahiya herêma Okyanûsa Hindî xistin.

Kurteya Encamên Sereke

Vê gotarê destnîşan kir ku çanda Swahîlî, bi koka xwe ya Bantû û pejirandina hêmanên ji cîhana Îslamî û Asyayî, roleke navendî di teşekirin û domandina torên bazirganî yên Okyanûsa Hindî de lîst. Bajar-dewletên wekî Kilwa, Mombasa û Zanzibar wek navbeynkarên sereke di navbera parzemîna Afrîkayê û bazarên navneteweyî de kar kirin. Wan bi saya zanîna xwe ya behrê, bikaranîna keştiyên dhow, û avakirina têkiliyên bazirganî yên li ser bingeha zimanê Swahîlî yê hevpar û pejirandina Îslamê, karîn bibin aktorekên girîng di vê tora berfireh de. Dewlemendiya ku ji bazirganiya zêr, fîldişî, xulam û kelûpelên din dihat, bû sedema pêşketina bajarên kevirî yên sofîstîke û çandeke maddî ya dewlemend. Lêbelê, ev dewlemendî bi awayekî newekhev belav bû û strukturên civakî yên hiyerarşîk xurt kir. Hatina hêzên derve yên wekî Portekîzî û Omaniyan bandoreke kûr li ser bajar-dewletên Swahîlî kir û serdemeke nû ya guherîn û adaptasyonê bi xwe re anî. Di dawiyê de, girîng e ku mîrasa Swahîlî ji nû ve were nirxandin û ajansa Afrîkî di avakirina vê şaristaniyê de were tekezkirin, û rexne li nêrînên kevneşopî yên Ewropcentrîk û Erebcentrîk were girtin.

Mîrasa Swahîlî îro

Bandora çanda Swahîlî heta roja îro jî li Afrîkaya Rojhilat bi awayekî berbiçav xuya ye. Zimanê Kiswahili ne tenê li herêmê belav bûye, lê bûye zimanê neteweyî an fermî yê gelek welatan û wek sembola yekîtiya Afrîkî tê dîtin.³ Bajarên kevnar ên Swahîlî, wek Lamu, Stone Town a Zanzibarê, û bermahiyên Kilwa Kisiwani (ku wek Mîrateya Cîhanî ya UNESCO hatine nasîn ²⁷), şahidên zindî yên vê mîrasa dewlemend in û bala geştyar û lêkolîneran dikişînin.⁵¹ Huner, muzîk, pêjgeh û adetên Swahîlî beşeke girîng a nasnameya çandî ya herêmê ne.

Têgihiştina dîroka Swahîlî ne tenê ji bo Afrîkaya Rojhilat, lê ji bo têgihiştina pêvajoyên globalîzasyona zû û têkiliyên navçandî yên li seranserê cîhanê jî girîng e.³ Çîroka Swahîlî nîşan dide ku çandên Afrîkî ji mêj ve beşdarên çalak ên torên navneteweyî bûne û bi awayên afirîner bi bandorên derve re têkilî danîne û wan adapte kirine. Dîroka peravên Swahîlî lêkolîneke rewşê ya bihêz a globalîzasyona destpêkê pêşkêş dike, û nîşan dide ka herêmek çawa bi awayekî çalak beşdarî torên transokyanîk bûye û wan teşe daye, demek dirêj berî serdema kolonyal a Ewropî.⁹ Şiyana wê ya sentezkirina têketinên çandî yên cihêreng dema ku bingeheke Afrîkî ya cihê diparêze, berxwedan û adaptasyona çandî ya berbiçav nîşan dide, û dersan ji bo têgihiştina dînamîkên navçandî di cîhana hevdem de pêşkêş dike. Peravên Swahîlî ji bo sedsalan Afrîka bi Asya û Rojhilata Navîn ve bi rêya bazirganiyê girêda.¹ Vê yekê danûstandina kelûpel, raman, ol û mirovan, ku taybetmendiya globalîzasyonê ye, di nav xwe de dihewand.¹ Çanda Swahîlî bi xwe encama vê têkiliya gerdûnî ye, ku hêmanên Bantû, Ereb, Faris û Hindî li hev tîne.¹ Tevî têkiliya biyanî ya dijwar û zextên kolonyal ên paşê, aliyên bingehîn ên nasnameya Swahîlî (ziman, hêmanên çandî yên Bantû) berdewam kirine û heta berfireh bûne.³ Ev yek modelek globalîzasyonê nîşan dide ku tê de ajansa herêmî û senteza çandî roleke sereke lîstiye, ne ku tenê ferzkirina ji hêla hêzên serdest ve (dijberkirina nêrînên Ewropcentrîk ên globalîzasyonê). Ji ber vê yekê, lêkolîna li ser peravên Swahîlî têgihiştinan li ser tevlêbûna navçandî ya domdar û pêvajoyên demdirêj ên adaptasyon û berxwedana çandî peyda dike.

Pêşniyar ji bo Lêkolînên Pêşerojê

Her çend di van salên dawî de pêşketinên girîng di têgihiştina me ya li ser cîhana Swahîlî de çêbûne jî, hîn gelek war hene ku hewceyê lêkolînên bêtir in. Pêdivî bi lêkolînên ku bi awayekî rexneyî çavkaniyên dîrokî yên heyî dinirxînin û perspektîfên xwecihî û ajansa Afrîkî dixin navendê heye. Lêkolînên interdisîplîner ên ku arkeolojî, antropolojî, zimannasî, lêkolînên genetîk û dîroka devkî bi hev re bikar tînin, xwedî potansiyeleke mezin in ku têgihiştina me ya li ser vê şaristaniya tevlihev kûrtir bikin. Bi taybetî, lêkolînên li ser bandora guherîna avhewa li ser civakên Swahîlî yên serdema navîn, analîzên berfirehtir ên li ser torên bazirganî yên herêmî û navxweyî, û lêkolînên li ser jiyana rojane ya çînên ne-elît dikarin beşdariyên girîng pêşkêş bikin. Herwiha, hewldanên ji bo parastin û danasîna mîrasa maddî û ne-maddî ya Swahîlî ji bo nifşên pêşerojê pir girîng in.

Çavkanî

1. Origins of Swahili in Its Written Form | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/language-and-linguistics/origins-swahili-its-written-form
2. Slave Trade and Urban Slavery on the Swahili Coast from Medieval …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-887?p=emailAYc9XWlzLw2ps&d=/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-887
3. The Swahili Coast and Indian Ocean Trade | African Studies Center – Boston University, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bu.edu/africa/outreach/teachingresources/history/ancient-to-medieval-history/indian/
4. The Swahili Culture | World Civilization – Lumen Learning, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://courses.lumenlearning.com/suny-hccc-worldcivilization/chapter/the-swahili-culture/
5. Development of Swahili city-states | History of Africa – Before 1800 Class Notes | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/africa-before-1800/unit-7/development-swahili-city-states/study-guide/ZGWPfJEEMtLeM7Le
6. library.fiveable.me, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-world/city-states-east-africa#:~:text=The%20geographic%20location%20of%20East%20African%20city%2Dstates%20along%20the,Arabia%2C%20India%2C%20and%20beyond.
7. Mombasa | Oxford Research Encyclopedia of African History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1273?p=emailAAgxOZGUflOCw&d=/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1273
8. (PDF) Entwined African and Asian genetic roots of medieval peoples …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/369623426_Entwined_African_and_Asian_genetic_roots_of_medieval_peoples_of_the_Swahili_coast
9. Swahili Coast eBook : Khatri, Amelia, AI, AI – Amazon.in, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.in/Swahili-Coast-Amelia-Khatri-ebook/dp/B0F3M65MQF
10. scholarshare.temple.edu, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://scholarshare.temple.edu/server/api/core/bitstreams/8bad9af9-690c-432f-a88a-3d38f6430175/content
11. http://www.pbs.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pbs.org/wonders/Episodes/Epi2/swahi_2.htm#:~:text=By%20around%20the%209th%20century,Arab%20and%20Persian%20loan%20words.
12. Swahili City-States and the Indian Ocean Trade (18.5.6) | IB History HL | TutorChase, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.tutorchase.com/notes/ib/history/18-5-6-swahili-city-states-and-the-indian-ocean-trade
13. The Indian Ocean Trade: A Classroom Simulation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bu.edu/africa/files/2011/11/Indian-Ocean-Trade.pdf
14. 9.9: The Swahili City-States (East Africa) – Humanities LibreTexts, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://human.libretexts.org/Bookshelves/History/World_History/Book%3A_World_History_-_Cultures_States_and_Societies_to_1500_(Berger_et_al.)/09%3A_African_History_to_1500/9.09%3A_The_Swahili_City-States_(East_Africa)
15. Swahili Coast – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/Swahili_Coast/
16. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Mosque_of_Kilwa
17. Sultanate of Kilwa – (History of Africa – Before 1800) – Vocab, Definition, Explanations, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://fiveable.me/key-terms/africa-before-1800/sultanate-of-kilwa
18. Mombasa – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mombasa
19. The Swahili Coast and the Indian Ocean Trade Patterns in the 7th …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/318434233_The_Swahili_Coast_and_the_Indian_Ocean_Trade_Patterns_in_the_7th-10th_Centuries_CE
20. Kilwa pot sherds (article) | Tanzania | Khan Academy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.khanacademy.org/humanities/art-africa/east-africa2/tanzania/a/kilwa-pot-sherds
21. Mombasa – (World History – Before 1500) – Vocab, Definition …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/world-history-to-1500/mombasa
22. Kilwa Sultanate – (Honors World History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://fiveable.me/key-terms/hs-honors-world-history/kilwa-sultanate
23. Kilwa Sultanate – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kilwa_Sultanate
24. Trading Center of Kilwa Kisiwani Founded | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/anthropology/trading-center-kilwa-kisiwani-founded
25. The Swahili Coast and the Indian Ocean Trade – A Brief History of the World To 1500, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pressbooks.pub/abriefhistory1/chapter/chapter-6-the-swahili-coast-and-the-indian-ocean-trade/
26. Kilwa and its Environs | Oxford Research Encyclopedia of African …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1008?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277734.001.0001%2Facrefore-9780190277734-e-1008&p=emailAkz94LtGj8U0w
27. Ruins of Kilwa Kisiwani and Ruins of Songo Mnara – UNESCO World Heritage Centre, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://whc.unesco.org/en/list/144/
28. Historical Period Stone Anchors from Mombasa, Kenya: Evidence of Overseas Maritime Trade Contacts with Asia and Middle East – DergiPark, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/290440
29. http://www.africanadventures.co.uk, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.africanadventures.co.uk/news/a-brief-history-of-zanzibar/#:~:text=A%20hub%20of%20trade,at%20present%2Dday%20Zanzibar%20City.
30. History Of Zanzibar – African Adventures, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.africanadventures.co.uk/news/a-brief-history-of-zanzibar/
31. Oman Captures Zanzibar | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/oman-captures-zanzibar
32. Swahili Urban Spaces of the Eastern African Coast (Chapter 4) – Making Ancient Cities, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/making-ancient-cities/swahili-urban-spaces-of-the-eastern-african-coast/DF45D1F73D76B9E3390F5712F8321862
33. Peoples of Africa Ser.: Swahili : The Social Landscape of a Mercantile Society by Mark Horton and John Middleton (2001, Hardcover) for sale online | eBay, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebay.com/itm/276602763335
34. The Red Sea to East Africa and the Arabian Sea: 1328 – 1330 – ORIAS, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://orias.berkeley.edu/resources-teachers/travels-ibn-battuta/journey/red-sea-east-africa-and-arabian-sea-1328-1330
35. Ivory trade – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ivory_trade
36. Indian Ocean slave trade – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Indian_Ocean_slave_trade
37. Early Globalization in the Indian Ocean World: An East African Perspective – SciSpace, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://scispace.com/pdf/early-globalization-in-the-indian-ocean-world-an-east-41f5hh6mzf.pdf
38. Slave Trade and Urban Slavery on the Swahili Coast from Medieval Times to Abolition | Oxford Research Encyclopedia of African History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-887?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277734.001.0001%2Facrefore-9780190277734-e-887&p=emailAgmqcTng2vNDc
39. Swahili Culture – The Rise and Fall of Swahili States – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thoughtco.com/swahili-culture-guide-171638
40. University of Southampton Research Repository ePrints Soton, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://eprints.soton.ac.uk/370037/1/PhD%2520THESIS%2520%2528Viva%2520Changes%2529.pdf
41. A quantitative archaeological analysis of ceramic exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean, AD c.400 – 1275 – ePrints Soton – University of Southampton, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://eprints.soton.ac.uk/370037/
42. Essay on Hansa Verses Swahili – 1007 Words – Bartleby.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bartleby.com/essay/Hansa-Verses-Swahili-PKCDMEPJVJ
43. Sofala – (History of Africa – Before 1800) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/africa-before-1800/sofala
44. http://www.worldhistory.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/Swahili_Coast/#:~:text=The%20social%20structure%20of%20the,mixed%20Arab%20and%20African%20ancestry.
45. A Comparative Study of Thirty City-State Cultures … – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/272943965_A_Comparative_Study_of_Thirty_City-State_Cultures_An_Investigation_Conducted_by_the_Copenhagen_Polis_Centre_Edited_by
46. AP World History: Modern Unit 2 – Networks of Exchange (1200-1450) – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/ap-world/unit-2
47. Maritime republics – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Maritime_republics
48. Trade in the Indian Ocean 15th-16th century – World History …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/image/20178/trade-in-the-indian-ocean-15th-16th-century/
49. AP World History: Modern Unit 1 – The Global Tapestry (1200-1450) – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://library.fiveable.me/ap-world/unit-1
50. From the Globalization of the Afro-Eurasian Area to the Dawn of European Expansion (Fifteenth and Early Sixteenth Centuries) (Part III) – The Worlds of the Indian Ocean, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/worlds-of-the-indian-ocean/from-the-globalization-of-the-afroeurasian-area-to-the-dawn-of-european-expansion-fifteenth-and-early-sixteenth-centuries/7DAF33CD2C1FCC58534EC9791E2B9973
51. Wonders of the African World – Episodes – The Swahili Coast – PBS, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pbs.org/wonders/Episodes/Epi2/swahi_2.htm
52. Omani rule – Zanzibar Travel Guide, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.zanzibar-travel-guide.com/bradt_guide.asp?bradt=1583
53. Slaves, Spices and Ivory in Zanzibar – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/slaves-spices-and-ivory-in-zanzibar/8BBA2BA56875E3637C05D875E04280CD
54. Slaves, Spices, and Ivory in Zanzibar: Integration of an East African Commercial Empire into the World Economy, 1770-1873 (Eastern African Studies) – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Slaves-Spices-Ivory-Zanzibar-Integration/dp/0821408720
55. African historiography – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/African_historiography
56. The Painful Demise of Eurocentrism: An Afrocentric Response to Critics – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Painful-Demise-Eurocentrism-Afrocentric-Response/dp/0865437432
57. African Merchants of the Indian Ocean: Swahili of the East African Coast – Amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/African-Merchants-Indian-Ocean-Swahili/dp/1577663144
58. When Did the Swahili Become Maritime? – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4368416/
59. Kilwa and its Environs | Oxford Research Encyclopedia of African History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1008?p=emailAWAhi2TjaqxUc&d=/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1008
60. The Swahili Coast and Indian Ocean Trade | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.scribd.com/document/701156161/The-Swahili-Coast-and-Indian-Ocean-Trade
61. The Swahili World | Stephanie Wynne-Jones, Adria LaViolette – Taylor & Francis eBooks, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.taylorfrancis.com/books/edit/10.4324/9781315691459/swahili-world-stephanie-wynne-jones-adria-laviolette
62. http://www.thoughtco.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thoughtco.com/indian-ocean-trade-routes-195514#:~:text=The%20Indian%20Ocean%20trade%20routes%20connected%20lands%20like%20India%2C%20Arabia,from%20India%20to%20Southeast%20Asia.