I. Pêşgotin: Sira Koloniya Roanoke ya Wenda û Girîngiya Wê ya Dîrokî

Di dawiya sedsala 16an de, di serdemeke ku hêzên Ewropî ji bo serdestiya li Cîhana Nû diketin pêşbaziyê, komek mêr, jin û zarokên Îngilîz ji bo avakirina yekem niştecihbûna daîmî ya Îngilîzan li Amerîkaya Bakur bi rê ketin. Cihê ku wan hilbijart Girava Roanoke bû, ku li peravên Karolînaya Bakur a îroyîn e. Lêbelê, ev hewldana wêrek bi awayekî trajîk û bi sir bi dawî bû. Dema ku keştiyên îkmalê di sala 1590î de vegeriyan, wan niştecihbûn vala dît; kolonîst winda bûbûn û tenê peyveke şîfrekirî li dû xwe hiştibûn: “CROATOAN”, ku li ser stûneke darîn hatibû xêzkirin.¹ Ev windabûna bêşop bûye yek ji sirên herî mayînde û balkêş di dîroka Amerîkayê de, ku heta roja îro jî lêkolîner, dîroknas û gel meraqdar dike.³

Girîngiya dîrokî ya Koloniya Roanoke ji çarenûsa wê ya trajîk wêdetir e. Ew di çarçoveya berfirehbûna kolonyal a Îngilîzan de û di reqabeta wan a bi Spanyayê re ji bo kontrola Cîhana Nû de xwedî cihekî navendî ye.⁵ Tevî têkçûna wê, Roanoke wekî ceribandineke girîng û pêşengek ji bo niştecîhbûnên paşê yên Îngilîzan, bi taybetî Jamestown ku di 1607an de hate damezrandin, tê dîtin.⁷ Meraqa mayînde ya li ser Roanoke ne tenê ji ber windabûnekê ye; ew bi mîtolojiya damezrandina Amerîkayê, fikarên pêşwext ên hevdîtinên kolonyal, û sînorên zanîna dîrokî ve girêdayî ye. Ev yek ji ber nebûna delîlên قطعی û cewhera dramatîk a windabûnê ye. Ji ber ku Roanoke wekî “sira herî kevn a Amerîkayê” tê binavkirin ⁴, ev sir ne tenê kêmbûna agahiyan e, lê ew di nav çîrokên bingehîn ên neteweyî de cih digire. Nebûna girtineke teqez dihêle ku gelek teorî û şîroveyên çandî derkevin holê ⁴, ku ev yek wê ji bûyereke dîrokî wêdetir dike û vediguherîne semboleke çandî. Ji ber vê yekê, lêkolîna Roanoke ne tenê lêgerîna li rastiyên dîrokî ye, lê di heman demê de têgihiştina ka civak çawa bi paşeroja xwe ya nediyar re mijûl dibin e.

Peyama “CROATOAN”, tevî ku wekî îşaretekê tê dîtin, di heman demê de dikare wekî sembola tevliheviya têkiliyên destpêkê yên Ewropî-Xwecihî were şîrovekirin. Ev peyam ne tenê wekî êrîş an asîmîlasyoneke hêsan, lê wekî îhtîmaleke têkiliyên pir-qatî ku dibe ku ji bo Îngilîzan hem xelasî hem jî windabûna nasnameyê temsîl kiribe, tê dîtin. “CROATOAN” wekî îşareta çûna cem eşîreke xwecihî tê şîrovekirin ², û ev eşîr (Croatoan) bi rêya Manteo têkiliyên dostane bi Îngilîzan re danîbû.² Lêbelê, têkiliyên Îngilîzan bi eşîrên din re, mînak koma Lane bi eşîra Roanoke re, dijminane bûn.⁵ Ji ber vê yekê, “CROATOAN” ne tenê cîhek, lê dibe ku bijardeyek di navbera du senaryoyên dijber de temsîl dike: hevalbendî an dijminatî. Çûna cem Croatoan dibe ku ji bo kolonîstan stratejiyek zindîbûnê bûye, lê di heman demê de tê wateya windakirina serxwebûn û nasnameya xwe ya Îngilîzî di nav çandeke din de.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk li ser windabûna Koloniya Roanoke raweste, teoriyên sereke yên derbarê çarenûsa kolonîstan de binirxîne, delîlên arkeolojîk û zanistî yên heyî analîz bike, û vê bûyerê bi mînakên din ên windabûnên bi sir li cîhanê re berawird bike. Di beşên pêş de, em ê pêşî li hewldanên destpêkê yên kolonîzasyona Îngilîzan li Roanoke binêrin, piştre bi hûrgulî li ser koloniya “wenda” ya 1587an û sira wê rawestin. Teoriyên cuda, delîlên arkeolojîk û zanistî, û berawirdkirinên gerdûnî dê bêne nîqaşkirin, berî ku em bigihîjin encamnameyekê li ser vê mijara dîrokî ya balkêş.

II. Hewldanên Destpêkê yên Kolonîzasyona Îngilîzan li Roanoke (1584-1586)

Hewldanên Îngilîzan ji bo kolonîzekirina Amerîkaya Bakur di dawiya sedsala 16an de, di serî de ji hêla Sir Walter Raleigh ve hatin birêvebirin, ku kesayetekî navdar ê serdema Elizabethan bû û ji Qralîçe Elizabeth I destûr wergirtibû ku axên nû li Cîhana Nû îdîa bike û kolonîze bike.⁵ Ev hewldan di çarçoveya reqabeta jeopolîtîk a bi Spanyayê re, ku jixwe împaratoriyeke berfireh li Amerîkayê ava kiribû, û her weha ji bo berjewendiyên aborî û stratejîk ên Îngilîstanê pêk dihatin.⁶

A. Seferên di bin banwantiya Sir Walter Raleigh de

Yekem sefera girîng a ku ji hêla Raleigh ve hate fînansekirin di sala 1584an de pêk hat. Du keştî di bin fermandariya Philip Amadas û Arthur Barlowe de gihîştin peravên Karolînaya Bakur a îroyîn.¹ Keşifkaran raportên pir erênî li ser axa nû, dewlemendiya xwezayî û dostaniya eşîrên xwecihî yên Algonquian pêşkêşî Raleigh kirin.⁶ Yek ji encamên herî girîng ên vê seferê anîna du xortên xwecihî, Manteo ji eşîra Croatoan û Wanchese ji eşîra Roanoke, bo Îngilîstanê bû.⁵ Ev her du kes li Îngilîstanê bûn sedema heyranî û eleqeyeke mezin, û îhtîmal e ku alîkariya Raleigh kirin ku bêtir veberhêneran ji bo projeya xwe ya kolonyal qanih bike. Manteo û Wanchese her weha agahiyên girîng li ser çand û civaka xwecihî dan Îngilîzan.

B. Armanc, Amadekarî û Zehmetiyên Destpêkê

Li ser bingeha raportên erênî yên sefera 1584an, Raleigh di sala 1585an de sefereke mezinتر organîze kir ku armanca wê avakirina niştecihbûneke leşkerî bû. Nêzîkî 108 mêr, bi piranî leşker û pispor, di bin serokatiya Sir Richard Grenville (wekî generalê sefere) û Ralph Lane (wekî waliyê koloniyê) de, li Girava Roanoke bi cih bûn.⁶ Armancên sereke yên vê koloniyê avakirina bingehekê bû ji bo êrîşên korsanî li dijî keştiyên zêr û zîv ên Spanyayê ku ji Cîhana Nû diçûn Ewropayê, îstismarkirina çavkaniyên xwezayî yên herêmê (wek metalên giranbiha û daristanan), û îdiakirina axê ji bo taca Îngilîzan.⁶ Kolonîstan dest bi avakirina kelehekê kirin ku paşê wekî Fort Raleigh hate nasîn. Li gorî raporta berfireh a Thomas Hariot, zanyarê ku bi sefera 1585an re bû, kolonîstan hin pêdiviyên bingehîn ên xwarinê, tov (ceh, ovîs, bizir), amûrên çandiniyê û çek bi xwe re anîbûn, lê ew ji bo zindîbûna demdirêj û serxwebûnê têrê nedikirin.¹¹

Zehmetiyên destpêkê zû derketin holê. Kêmbûna xwarinê yek ji pirsgirêkên sereke bû, û kolonîst ji bo peydakirina xurekê bi giranî girêdayî eşîrên xwecihî bûn.⁶ Têkiliyên bi xwecihiyan re, ku di destpêkê de dostane xuya dikirin, zû xira bûn. Bêbawerî û pevçûn zêde bûn, nemaze piştî ku Ralph Lane, ji ber gumana komployekê, fermana kuştina serokê eşîra Roanoke, Wingina (ku paşê navê xwe guherandibû Pemisapan) da.⁵ Ev kiryar bû sedema dijminatiyeke kûr di navbera Îngilîzan û hin komên xwecihî de. Di Hezîrana 1586an de, dema ku Sir Francis Drake piştî sefereke talankirinê li Karayîban, serdana Roanoke kir, kolonîstên ku ji birçîbûnê û êrîşên xwecihiyan westiyabûn, biryar dan ku koloniyê terk bikin û bi Drake re vegerin Îngilîstanê.¹ Bi awayekî îronîk, demek kurt piştî çûna wan, keştiyeke îkmalê ya ku ji hêla Raleigh ve hatibû şandin gihîşt Roanoke, lê cih vala dît. Piştî wê re, Sir Richard Grenville bi xwe jî bi fîloyek din a îkmalê vegeriya. Dema ku wî jî dît ku koloniya Lane çûye, wî biryar da ku 15 mêran li giravê bihêle da ku hebûna Îngilîzan biparêzin û îdiaya Raleigh li ser axê saxlem bihêlin, berî ku ew bi xwe vegere Îngilîstanê.¹

Têkçûnên destpêkê û tundûtûjiya zêde, wek kuştina Wingina, zemîneke pir nearam ji bo koloniya paşê ya 1587an amade kir. Guherîna hestên xwecihên Amerîkî ji pêşwazîkirina destpêkê ber bi dijminatiyê ve faktoreke krîtîk bû ku piranî ji ber kiryarên Îngilîzan bi xwe bû. Têkiliya destpêkê ya 1584an, bi anîna Manteo û Wanchese bo Îngilîstanê, nisbeten erênî bû.¹ Lêbelê, koloniya leşkerî ya 1585an di bin Ralph Lane de zû rastî kêmbûna xurekê hat û zext li ser xwecihiyan kir.⁵ Ev zext û bêbawerî bi kuştina serokê xwecihî Wingina (Pemisapan) ji aliyê Lane ve gihişt lûtkeyê.⁵ Ev kiryar ne tenê têkiliyên bi eşîra Roanoke re xira kir, lê dibe ku bandorek neyînî li ser helwesta giştî ya eşîrên din ên herêmê jî kiribe. Ji ber vê yekê, koloniya 1587an ne li ser sifreyeke paqij dest pê dikir; ew mîrateya dijminatiyê ya ku ji hêla pêşiyên xwe ve hatibû afirandin, hildigirt.

Wekî din, girîngiya stratejîk a Roanoke wekî bingeheke korsaniyê li dijî Spanyayê ⁶ çarçoveya jeopolîtîk a mezintir nîşan dide. Ev armanc dibe ku ji armanca avakirina niştecihbûneke domdar girîngtir hatibe dîtin, ku ev yek dikare bibe sedema kêmasiyên di plansazî û piştgiriyê de ji bo pêdiviyên demdirêj ên kolonîstan. Armanca sereke ya Îngilîstanê li Amerîkaya Bakur di wê demê de têkbirina keştiyên Spanyayê bû.⁶ Roanoke wekî cihekî ji bo bingeheke korsaniyê hatibû hilbijartin.⁶ Veberhêner û Raleigh bi xwe jî piştî têkçûna dîtina metalên giranbiha û bingeheke guncaw a korsaniyê, piştgiriya xwe kêm kirin.⁶ Ev nîşan dide ku berjewendiyên leşkerî û aborî yên demkurt (korsanî, talankirina Spanyolan) dibe ku ji serkeftina demdirêj a niştecihbûnê girîngtir hatibin dîtin. Kêmbûna piştgiriyê û guhertina pêşînan dibe ku rasterast bandor li ser dabînkirina pêdiviyan û ewlehiya koloniya 1587an kiribe.

III. Koloniya “Wenda” ya Sala 1587an û Sira Wê

Piştî têkçûna koloniya leşkerî ya Ralph Lane, Sir Walter Raleigh biryar da ku hewldaneke nû û cuda bike. Vê carê, armanc ne tenê avakirina bingeheke leşkerî bû, lê damezrandina niştecihbûneke daîmî ya sivîl bû, ku tê de jin û zarok jî hebin. Ev koloniya nû wekî “Cittie of Raleigh” dihat binavkirin û John White, hunermend û kartografê ku di sefera 1585an de jî beşdar bûbû, wekî waliyê wê hate destnîşankirin.¹

A. Avakirin û Rêveberiya John White

Di sala 1587an de, komek ji nêzîkî 117-118 kolonîstan, ku ji mêr, jin û zarokan pêk dihat, ji Îngilîstanê bi rê ket.¹ Pêkhateya vê komê, ku tê de cotkar, hunermend û malbat hebûn, nîşana guherîna stratejiyê bû ber bi avakirina civakeke mayînde.⁷ Plana destpêkê ew bû ku kolonî li Kendava Chesapeake, ku wekî cihekî guncawtir û ewletir dihat dîtin, were damezrandin. Girava Roanoke tenê wekî rawestgehekê bû ji bo kontrolkirina 15 mêrên ku ji hêla Grenville ve di sala 1586an de hatibûn hiştin.⁶ Lêbelê, pîlotê fîloyê, Simon Fernandes, ku bi eslê xwe Portekîzî bû û di heman demê de korsaniyekî bi tecrûbe bû, ji ber ku dixwest zû vegere û beşdarî nêçîra keştiyên Spanyolî bibe, red kir ku kolonîstan bigihîne Chesapeake û ew neçar kirin ku li Girava Roanoke dakevin.¹

Dema ku kolonîst gihîştin Roanoke, wan bi xemgînî fêr bûn ku 15 mêrên ku li wir hatibûn hiştin, ji hêla xwecihiyan ve hatibûn kuştin.¹ Ev yek tirs û fikaran xiste dilê niştecîhên nû. Tevî vê yekê, wan dest bi tamîrkirina keleha Lane û avakirina xaniyên xwe kirin. Di 18ê Tebaxa 1587an de, Elyoner Dare, keça John White û jina Ananias Dare (yek ji alîkarên waliyê), keçek anî dinyayê ku navê wê Virginia lê kirin. Virginia Dare wekî yekem zaroka Îngilîz a ku li axa Amerîkayê ji dayik bûye, di dîrokê de cihê xwe girt.¹ Piştî zayîna Virginia Dare bi deh rojan, John White, tevî ku bi dilnexwazî, qebûl kir ku bi keştiyên îkmalê re vegere Îngilîstanê da ku pêdiviyên zêdetir ji bo koloniyê peyda bike.¹ Ev biryar, ku di bin zexta kolonîstên din de hate girtin, dê bibe sedema cudabûneke demdirêj û trajîk.

B. Lîsteya Kolonîstan û Taybetmendiyên Demografîk

Koloniya 1587an ji nêzîkî 117-118 kesan pêk dihat.¹ Di nav wan de kesayetên sereke yên wekî John White (Wali), Ananias Dare (Alîkar û zavayê White), Elyoner Dare (keça White û jina Ananias Dare), û neviya White, Virginia Dare, hebûn. Her weha komek ji 12 alîkarên din jî hatibûn destnîşankirin ku di rêveberiya koloniyê de alîkariya White bikin.⁷ Pêkhateya demografîk a koloniyê bi hebûna jin û zarokan ji koloniya leşkerî ya 1585an bi awayekî berbiçav cuda bû. Li gorî tomaran, di nav kolonîstan de bi kêmî ve 90 mêr, 17 jin û 11 zarok hebûn.⁷ Ev hejmar û pêkhate nîşan dide ku armanc avakirina civakeke nû û berfireh bû.

Tablo 1: Lîsteya Kolonîstên Sala 1587an û Agahiyên Demografîk (Mînak)

Nav û Paşnav (Spellings Original)	Rola an Têbînî	Kategorî
John White	Governor	Mêr
Roger Bailie	Assistant	Mêr
Ananias Dare	Assistant	Mêr
Elyoner Dare	Jina Ananias Dare, Keça John White	Jin
Virginia Dare	Keça Ananias û Elyoner Dare (li Vîrjînyayê ji dayik bû)	Zarok (Keç)
John Sampson		Mêr
Margery Harvie		Jin
John Sampson (zarok)		Zarok (Kur)
Thomas Topan		Mêr
Audry Tappan		Jin
George Howe	Assistant	Mêr
George Howe (zarok)		Zarok (Kur)
… 7	…	…

Çavkanî: Bi giranî ji ⁷, bi piştgirî ji.¹ Ev tablo tenê mînakek e û divê bi tevahî were dagirtin.

Ev tablo profîleke konkret a koloniyê pêşkêş dike, trajediya mirovî ya windabûnê destnîşan dike, û bingehekê ji bo analîzên paşê (wek lêkolînên DNA û paşnavan) deyne. Hebûna malbatan, jin û zarokan tekez dike ku ev hewldaneke cidî bû ji bo niştecihbûneke daîmî. Lîstekirina navan û rolan kolonîstan ji hejmareke razber vediguherîne kesayetên konkret, ku ev yek ji bo têgihiştina pêkhateya civakî ya niştecihbûna armanckirî û trajediya mirovî ya windabûna wan krîtîk e.

C. Vegera John White û Peyama “CROATOAN”

Vegera John White bo Îngilîstanê ji ya ku dihat payîn pir dirêjtir kişand. Sedema sereke ya vê derengketinê Şerê Îngilîz-Spanyol bû, bi taybetî gefa Armadaya Spanyolî di sala 1588an de. Qralîçe Elizabeth I ferman da ku hemû keştiyên bikêrhatî ji bo parastina Îngilîstanê werin bikaranîn, û ev yek rê li ber şandina keştiyên îkmalê bo Roanoke girt.³ White bi zehmetî û piştî gelek hewldanan, di dawiyê de karî di Tebaxa 1590î de, sê sal piştî çûna xwe, vegere Girava Roanoke.¹

Dema ku White û ekîba wî gihîştin cihê niştecihbûnê, wan dîmenekî tirsnak dît. Hemû xanî û avahî hatibûn rakirin, û niştecihbûn bi “pallisado”yek (dîwarek ji darên mezin) hatibû dorpêçkirin, ku wekî kelehekê xuya dikir.¹ Ti şopek ji kolonîstan nemabû. Tenê nîşana ku wan li dû xwe hiştibû peyva “CROATOAN” bû ku bi tîpên mezin li ser yek ji stûnên sereke yên pallisadoyê hatibû xêzkirin. Her weha, li ser dareke din a li nêzîk, sê tîpên “CRO” hatibûn dîtin.² Ya girîng, xaça Maltayê, ku wekî nîşana veşartî ya ku kolonîst dê bihêlin heke bi darê zorê ji cihê xwe biçin hatibû lihevkirin, li tu deverê nehat dîtin.²

John White ev peyam û nebûna xaça Maltayê wekî nîşanek erênî şîrove kir. Wî bawer kir ku kolonîst bi awayekî ewle çûne Girava Croatoan (Girava Hatteras a îroyîn), ku cihê jidayikbûna Manteo bû, hevalbendê wan ê xwecihî.² Manteo di sefera 1584an de bi Amadas û Barlowe re çûbû Îngilîstanê û piştgirî dida hewldanên kolonîzasyonê yên Îngilîzan. White di tomarên xwe de dinivîse ku ew “pir kêfxweş bû” ku ev “nîşana misoger” dîtibû ku kolonîst li Croatoan in, ji ber ku wan berî çûna wî gotûbêj kiribûn ku heke neçar bimînin biçin cihekî din, dê navekî li dû xwe bihêlin.² Lêbelê, hewldanên White ji bo ku xwe bigihîne Girava Croatoan û li kolonîstan bigere, ji ber destpêkirina bahozeke dijwar û gefa serhildanê ji aliyê ekîba keştiyê ve, bi ser neketin.⁹ Ew neçar ma ku vegere Îngilîstanê bêyî ku careke din keça xwe, neviya xwe, an jî yek ji kolonîstên din bibîne.

Biryara Simon Fernandes ku kolonîstan li Roanoke bihêle, tevî ku ne cihê armanckirî (û dibe ku ewletir) yê Kendava Chesapeake bû, xaleke werçerxanê ya bextreşiyê bû, an jî dibe ku heta sabotajek bû.¹ Ev biryar kolonîstan li cihekî ku jixwe xwedî dîrokeke têkiliyên aloztir bû bi xwecihiyan re û dibe ku ji aliyê çavkaniyan ve kêmtir guncaw bû, bi cih kir. Armanca destpêkê Kendava Chesapeake bû.¹ Fernandes, ku pîlot û korsan bû, ji ber ku dixwest zû vegere ji bo nêçîra keştiyên Spanî, kolonîstan li Roanoke hişt.¹ Roanoke jixwe cihê têkçûna koloniya 1585an û kuştina 15 mêrên Grenville bû ¹, ku diviyabû wekî nîşaneke xetereyê bihata dîtin. Ev biryara Fernandes ne tenê plansaziya destpêkê têk bir, lê kolonîstan xiste rewşeke dijwartir û dibe ku ew ji piştgiriya potansiyel a eşîrên dost ên li herêma Chesapeake bêpar hiştin.

Wekî din, peyama “CROATOAN” bêyî nîşaneke tengasiyê ² bi xurtî îşaret bi tevgereke plankirî dike ne ku karesatek li cihê Roanoke bi xwe. Kolonîstan rêwerzên zelal hebûn ku heke di tengasiyê de cihê xwe biguherînin, nîşanekê (xaça Maltayê) bihêlin.² Nebûna vê nîşanê û tenê peyva “CROATOAN” nîşan dide ku ew ne bi darê zorê an di panîkê de çûne. White bi xwe jî ev wekî “nîşaneke misoger” şîrove kir ku ew li Croatoan in.² Ev yek teoriyên qirkirina giştî li Girava Roanoke lawaz dike û giraniyê dide ser teoriyên koçberbûn û asîmîlasyonê, ku girîngiya lêkolînên arkeolojîk ên li derveyî Girava Roanoke (wek Hatteras û Cihên X/Y) zêdetir dike.

IV. Teoriyên Sereke Derbarê Çarenûsa Kolonîstan

Çarenûsa kolonîstên Roanoke yên ku di sala 1590î de winda bûn, bûye sedema gelek teorî û spekulasyonan. Van teoriyan ji asîmîlasyona bi eşîrên xwecihî re bigire heta qirkirina ji aliyê Spanyolan an xwecihiyan, û bandora faktorên hawîrdorê yên wekî xela û nexweşiyê.

A. Tevlîbûna bi Eşîrên Xwecihî re (Croatoan, hwd.)

Teoriya herî berbelav û bi delîlan piştgirîkirî ew e ku kolonîst tevlî eşîreke xwecihî ya dost bûne, bi taybetî eşîra Croatoan.³ Delîla sereke ji bo vê teoriyê peyama “CROATOAN” e ku li cihê niştecihbûnê hatibû hiştin.² Wekî ku hate gotin, John White bi xwe jî bawer dikir ku ev nîşana çûna wan a bi dilxwazî ​​bo Girava Croatoan (Hatteras a îroyîn) bû, ku warê Manteo bû.² Manteo, ku bi Îngilîzan re çûbû Îngilîstanê û wekî wergêr û navbeynkar xizmet dikir, bi eşîra Croatoan re têkiliyên xurt hebûn û wekî hevalbendekî Îngilîzan dihat dîtin.¹

Piştgiriyeke din ji bo vê teoriyê ji gotegot û çîrokên paşê tê ku di nav eşîrên xwecihî yên Karolînaya Bakur de belav bûne. Mînak, di destpêka sedsala 18an de, keşifkar John Lawson ragihand ku wî li Girava Hatteras xwecihî dîtine ku îdîa dikirin ku bav û kalên wan “spî” bûne û dikaribûn “ji pirtûkê biaxivin”.⁹ Her weha, çîrokên li ser xwecihiyên bi çavên şîn an porê vekirî di nav hin eşîran de (wek Lumbee) hene, ku wekî delîlek ji bo zewaca di navbera kolonîst û xwecihiyan de têne pêşkêş kirin.¹⁴ Delîlên arkeolojîk ên ku li Girava Hatteras hatine dîtin, wek bermahiyên Ewropî yên tevlihev bi yên xwecihî re, jî vê teoriyê xurt dikin.⁹

B. Qirkirina ji aliyê Spanyolan ve an Êrîşên Xwecihên Amerîkî

Reqabeta dijwar a di navbera Îngilîstan û Spanyayê de di sedsala 16an de, û haydariya Spanyolan ji hewldanên Îngilîzan ji bo damezrandina koloniyan li Amerîkaya Bakur, bûye sedem ku hin kes bawer bikin ku kolonîst ji hêla Spanyolan ve hatine qirkirin.⁵ Spanya herêma ku Roanoke tê de bû wekî beşek ji axa xwe (“La Florida”) îdîa dikir û hebûna Îngilîzan wekî gefekê didît.⁶ Lêbelê, tomarên Spanyolî yên ku êrîşek rasterast li ser koloniya 1587an piştrast dikin, kêm in an jî tune ne.¹⁷

Xaleke pir girîng ku divê were destnîşankirin ew e ku raporên ji arşîvên Spanyolî hene ku destnîşan dikin ku komeke Spanyolî di Hezîrana 1588an de serdana Roanoke kiriye û niştecihbûn vala dîtiye.¹⁴ Ev yek nîşan dide ku kolonîst berî vegera White ya 1590î, û hetta berî ku bandora herî xirab a ziwabûnê xwe nîşan bide, ji giravê çûbûn. Ev agahî kronolojiya bûyeran bi awayekî berbiçav diguherîne. Heger Spanyolan di Hezîrana 1588an de cih vala dîtibe, ev tê wê wateyê ku kolonîst tenê nêzîkî 10-11 mehan piştî hatina White ji giravê çûbûn. Ev yek îhtîmala ku wan zû biryar daye ku biçin Croatoan (an cihekî din) li gorî planên berê an jî ji ber zehmetiyên destpêkê yên ku zû derketine holê, xurt dike, û îhtîmala ku ew ji ber birçîbûnê li Roanoke hêdî hêdî têk çûbin kêm dike.

Teoriyeke din ew e ku kolonîst ji hêla eşîrên xwecihî yên dijmin ve hatine kuştin. Pevçûnên berê di navbera koloniya Lane û xwecihiyan de, nemaze kuştina Wingina, dibe ku bibe sedema tolhildanê.⁵ Serokê Powhatan, ku serokê konfederasyoneke xurt a eşîrên Algonquian li herêma Virginia bû, paşê ji Captain John Smith re (ji koloniya Jamestown) got ku wî ferman daye kuştina kolonîstên Roanoke ji ber ku ew bi eşîreke dijmin re hevalbendî kiribûn.¹⁷ Lêbelê, gelek dîroknas vê îdiayê bi guman dibînin û bawer dikin ku Powhatan dibe ku ev yek ji bo tirsandina niştecîhên nû yên Jamestown gotibe. Wekî din, dema ku John White di 1590î de vegeriya, wî ti nîşanên şerekî mezin an laşên kuştî nedît; berevajî, xanî bi awayekî birêkûpêk hatibûn rakirin, ne şewitandin an wêrankirin.⁹ Kêmbûna delîlên arkeolojîk ên qirkirinekê li Roanoke û vegotina White bi xwe ya li ser niştecihbûneke rakirî, ne wêrankirî, li dijî qirkirineke mezin li cihê orîjînal derdikeve. Heger hin kolonîst hatibin kuştin, dibe ku ew komeke piçûktir bûye an jî li cihekî din bûye.

C. Bandora Xela, Nexweşî û Ziwabûnê

Faktorên hawîrdorê jî wekî sedemên gengaz ên windabûna koloniyê têne hesibandin. Lêkolînên dendrokronolojiyê (analîza xelekên daran) nîşan didin ku herêma Roanoke di navbera salên 1587 û 1589an de rastî ziwabûneke pir dijwar hatiye, ku wekî “ziwabûna Koloniya Wenda” tê zanîn û di 800 salan de ya herî dijwar bû.³ Ev ziwabûn bê guman bandorek neyînî li ser çavkaniyên xwarinê, çandiniyê, û peydakirina ava vexwarinê kiriye. Kolonîst, ku jixwe ji bo xwarinê bi giranî girêdayî pêdiviyên ku diviyabû ji Îngilîstanê bihatana û xwecihiyan bûn, di bin van şert û mercên dijwar de dê pir zehmetî kişandibana.¹⁷ Derengketina vegera John White ji ber şerê bi Spanyayê re rewş xirabtir kir. Her weha, îhtîmala belavbûna nexweşiyan di nav civakeke piçûk, îzolekirî û di bin stresê de jî faktorek e ku divê were hesibandin.²⁵ Lêbelê, wekî ku li jor hate behs kirin, raporta Spanyolî ya Hezîrana 1588an îhtîmala ku kolonîst ji ber bandora tam a ziwabûnê li Roanoke têk çûbin kêm dike.

D. Parçebûn û Belavbûna Komê ber bi Cihên Din

Teoriyeke din a ku di van salên dawî de bi delîlên arkeolojîk piştgirî dîtiye ew e ku kolonîst ne wekî yek kom winda bûne, lê li komên piçûktir parçe bûne û ber bi cihên cuda ve çûne.⁹ Li gorî vê teoriyê, dibe ku komek çûbe Girava Croatoan wekî ku peyama li dû xwe hiştî îşaret pê dike. Komeke din dibe ku ber bi navxweyî welêt ve çûbe, li gorî planên berê yên ku White behsa wan kiribû ku ew ê “50 mîl ber bi navxweyî welêt ve” biçin.² Vedîtinên arkeolojîk ên li “Cihê X” û “Cihê Y” li nêzîkî Çemê Chowan vê îhtîmalê xurt dikin.²⁰ Her weha, îhtîmal heye ku hin kolonîstan hewl dabe ku xwe bigihînin Kendava Chesapeake, ku cihê armanckirî yê destpêkê yê koloniyê bû.¹⁴ Ev senaryoya parçebûnê dikare rave bike ka çima şopên cihêreng ên hebûna Ewropiyan li deverên cuda yên herêmê hatine dîtin.

V. Lêkolînên Arkeolojîk û Delîlên Zanistî

Ji bo ronîkirina sira Koloniya Wenda, lêkolînên arkeolojîk û analîzên zanistî yên cihêreng hatine kirin. Van lêkolînan li Girava Roanoke bi xwe, li Girava Hatteras (Croatoan), û li deverên navxweyî yên wekî Cihên X û Y hatine meşandin.

A. Vedîtinên li Girava Roanoke û Hatteras (Croatoan)

Cihê Dîrokî yê Neteweyî yê Fort Raleigh li Girava Roanoke cihê sereke yê lêkolînên arkeolojîk ên destpêkê bû. Li vir, arkeologan delîlên girîng ên ji koloniya leşkerî ya Ralph Lane ya 1585an dîtin, di nav de bermahiyên kelehê, amûrên metalî, û seramîkên Îngilîzî.⁷ Lêbelê, delîlên rasterast û قطعی yên ji “Koloniya Wenda” ya 1587an pir kêm in. Li cihê niştecihbûna 1587an ne gorên komî, ne nîşanên pevçûneke mezin, û ne jî bermahiyên niştecihbûnê yên girîng ên ku rasterast bi wê komê ve werin girêdan, hatine dîtin.³ Ev kêmbûna delîlan li cihê orîjînal teoriyên ku dibêjin kolonîst ji giravê koç kirine, xurt dike.

Berevajî vê, lêkolînên li Girava Hatteras (Croatoan a berê), bi taybetî yên ku ji hêla Scott Dawson ji Civaka Arkeolojîk a Croatoan û Dr. Mark Horton ji Zanîngeha Bristol ve hatine kirin, encamên balkêştir derxistine holê.⁹ Li gelek cihan li Hatteras, bermahiyên Ewropî yên ku bi dawiya sedsala 16an ve têne dîrokkirin, tevlihev bi bermahiyên xwecihî yên hemdem re hatine dîtin. Di nav van bermahiyên Ewropî de perçeyên seramîkên Îngilîzî (wek Surrey-Hampshire ware), perçeyên metal, amûrên hesinî, perçeyên şûr û çekan, nîşaneke Nurembergê (ku ji bo jimartinê li ser keştiyan dihat bikaranîn), gustîlkeke zêrîn a mohrkirî ya ku dibe ku ya yek ji birêzên Îngilîz bûbe, tableteke nivîsandinê ya ji kevirê şîstê, û girêkeke kincan a bi şeklê kulîlkê hene.³ Hebûna van tiştan, nemaze yên ku ne tiştên bazirganiyê yên asayî ne (wek tableta nivîsandinê an gustîlka mohrkirî), îşaret bi îhtîmala jiyana hevpar an asîmîlasyona kolonîstan di nav eşîra Croatoan de dike.

Yek ji vedîtinên herî girîng li Hatteras dîtina “hammerscale” bû – pelikên pir piçûk ên hesin ku di dema hesinkariyê de ji hesinê germkirî difirin. Hebûna miqdarek mezin a hammerscale li cihekî îşaret bi hebûna kargeheke hesinkariyê ya demdirêj dike. Analîzên li ser diranên ajalan ên ku di heman tebeqeya axê de bi hammerscale re hatine dîtin, dîroka van bermahiyan ji bo dawiya sedsala 16an, ango dema Koloniya Wenda, texmîn kirine.²⁸ Ev yek delîlek xurt e ku dibe ku Îngilîzan li Hatteras karê hesinkariyê kiribin. Lêbelê, hin nîqaş li ser dîrokkirina hin bermahiyên din ên Hatterasê hene, û îhtîmal heye ku hin ji wan ji niştecîhbûnên Ewropî yên sedsala 17an ên paşê bin.³ Tevî vê yekê, gelek arkeolog bawer dikin ku tevahiya delîlên ji Hatteras bi xurtî piştgiriyê dide teoriya ku bi kêmî ve beşek ji kolonîstan çûne wir û bi xwecihiyan re jiyane.

B. Cihên X û Y: Delîlên ji Navxweyî Welêt û Nexşeya John White

Di sala 2012an de, vedîtineke girîng ji nexşeya John White a bi navê “La Virginea Pars” derket holê. Bi bikaranîna teknîkên wênekêşiya pêşketî (wek spektroskopiya tîrêjên X), lêkolîneran semboleke kelehê ya ku bi mîkroba nedîtbar hatibû xêzkirin û paşê bi perçeyek kaxezê hatibû nixumandin, li ser nexşeyê dîtin.³ Ev sembol îşaret bi cihekî nêzîkî 50 mîl li navxweyî welêt, li nêzîkî devê Salmon Creek û Çemê Chowan dikir. Ev dever wekî “Cihê X” hate binavkirin û bû navenda lêkolînên nû yên arkeolojîk.³

Lêkolînên li Cihê X, ku ji hêla Weqfa Koloniya Yekem (First Colony Foundation) ve bi serokatiya arkeolog Nicholas Luccketti hatin kirin, delîlên balkêş derxistin holê. Li vir, perçeyên seramîkên Îngilîzî yên serdema Elizabethan, wek Surrey-Hampshire Border Ware (ku li Jamestown a destpêkê jî hatiye dîtin), North Devon baluster jars (ku ji bo parastina xwarinê li ser rêwîtiyên deryayî dihatin bikaranîn), û cûreyên din ên seramîkên ku bi dawiya sedsala 16an ve têne dîrokkirin, hatin dîtin.²⁹ Her weha, tiştên din ên Ewropî yên wekî agletek (serê bendika pêlavê ya sedsala 16an), perçeyên çekên destpêkê (wek panîka pêxistina snaphaunce), û kulabên hesinî (tenter hooks) jî hatin dîtin.²¹ Arkeologan arguman kirin ku hebûna van tiştan, nemaze yên ku ne tiştên bazirganiyê yên asayî ne (wek firaxên xwarinê), îşaret bi niştecihbûna rastîn a komek piçûk a Îngilîzan li vê deverê dike, ne tenê danûstandina bazirganî bi xwecihiyan re.³

Piştî Cihê X, cihekî din ê nêzîk bi navê “Cihê Y” jî hate keşfkirin, ku vedîtinên arkeolojîk ên mîna hev lê bi miqdarek kêmtir da. Ev yek îhtîmala hebûna çend komên piçûk an çewlikên malbatî yên Îngilîzan li vê herêma navxweyî xurtir dike.²⁶ Girîng e ku were destnîşankirin ku ev cih nêzîkî bajarokê xwecihî yê bi navê Mettaquem bûn, ku dibe ku eşîreke dostane bûbe û penaberî da be kolonîstan.³

Delîlên arkeolojîk ên ji Hatteras û Cihên X/Y, tevî ku bi awayekî قطعی îsbat nakin ku kolonîstên 1587an li wir jiyane û mirine, bi xurtî hebûna Îngilîzan li van deveran di dema rast de pêşniyar dikin, û giraniyê didin teoriyên asîmîlasyon/koçberbûnê. Cûreyên bermahiyan (tiştên ne-bazirganî) bi taybetî vê yekê destnîşan dikin. Dîtina tiştên bazirganiyê yên Ewropî li cihekî xwecihî normal e.²¹ Lêbelê, dîtina tiştên wek xemlên şexsî (gustîlka zêrîn ³), tabletên nivîsandinê ³), an cûreyên taybet ên seramîkên malê yên ku bi gelemperî nehatine bazirganîkirin (wek Surrey-Hampshire ware ²⁹) îşaret bi niştecihbûna rastîn a Ewropiyan dike, ne tenê danûstandinê. Ev cudahî ji bo teoriya asîmîlasyonê krîtîk e, ji ber ku ew pêşniyar dike ku Îngilîz li wan cihan dijiyan, ne ku tenê tiştên xwe bi xwecihiyan re diguherandin. Dîrokkirina van bermahiyan bi dawiya sedsala 16an re ²⁸ wan bi dema Koloniya Wenda re hevaheng dike.

Tablo 2: Berhevdana Vedîtinên Arkeolojîk li Cihên Sereke

Taybetmendî	Girava Roanoke (Fort Raleigh)	Girava Hatteras (Croatoan)	Cihê X (Bertie County)	Cihê Y (Bertie County)
Cûreyên Bermahiyên Ewropî	Seramîkên Îngilîzî (piranî ji koloniya 1585an), amûrên metalî, bermahiyên kelehê. Kêm delîl ji koloniya 1587an. 3	Seramîkên Îngilîzî (sedsala 16an), perçeyên metal, amûr, perçeyên şûr/çekan, gustîlka zêrîn, tableta nivîsandinê, nîşana Nurembergê, hammerscale. 3	Seramîkên Îngilîzî (Surrey-Hampshire, North Devon, hwd.), aglet, perçeyên çekan, kulabên hesinî. 29	Seramîkên Îngilîzî yên mîna Cihê X, lê bi miqdarek kêmtir. 31
Delîlên Xwecihî yên Hevdem	Bermahiyên gundên Algonquian ên nêzîk. 3	Bermahiyên gundên Croatoan, tevlihev bi yên Ewropî. 3	Nêzîkî cihê gundê xwecihî Mettaquem. Kêm delîlên xwecihî yên rasterast tevlihev bi yên Ewropî li Cihê X. 3	Kêm delîlên xwecihî yên rasterast tevlihev li Cihê Y. 32
Texmînên Dîrokkirinê	Piranî 1585-1586. Kêm ji 1587-1590. 3	Dawiya sedsala 16an, bi îhtîmala hin tiştên sedsala 17an. Hammerscale ji dawiya sedsala 16an. 3	Dawiya sedsala 16an (li gorî cûreyên seramîkan û nebûna lûleyên titûnê yên sedsala 17an). 29	Mîna Cihê X, dawiya sedsala 16an. 31
Şîroveyên Sereke	Cihê koloniya leşkerî ya Lane. Kêm delîl ji bo çarenûsa Koloniya Wenda. 20	Îhtîmala asîmîlasyon an jiyana hevpar a kolonîstan bi eşîra Croatoan re. 9	Cihê niştecihbûna komek piçûk a kolonîstên Roanoke ku ber bi navxweyî welêt ve çûne. 20	Piştrastkirina hebûna Îngilîzan li herêma navxweyî, dibe ku çewlikeke malbatî. 32

Çavkanî:.³ Ev tablo ji bo berawirdkirina sîstematîk a delîlan û nirxandina teoriyên cihêreng ên koçberbûnê pir girîng e.

C. Projeyên DNA û Lêgerîna Şopa Genetîk

Di hewldaneke din de ji bo ronîkirina sira Koloniya Wenda, projeyên DNA hatine destpêkirin. Armanca sereke ya van projeyan ew e ku şopên genetîkî yên kolonîstên Roanoke di nav neviyên îroyîn de, hem di nav kesên bi paşnavên Ewropî de hem jî di nav endamên eşîrên xwecihên Amerîkî yên Karolînaya Bakur û herêmên derdorê de (wek Hatteras, Lumbee, Tuscarora, hwd.) bibînin.³ Komên wekî FamilyTreeDNA, Koma Lêkolînê ya Koloniya Wenda (bi pêşengiya Roberta Estes), Weqfa Koloniya Yekem, û Navenda Zanist û Lêkolînê ya Koloniya Wenda (niha dibe ku neçalak be) di vî warî de xebat kirine an jî dikin.³

Lêkolîner hewl didin ku Y-DNA (ku ji bav derbasî kur dibe û ji bo şopandina xetên nêrza tê bikaranîn) û mtDNA (ku ji dê derbasî hemû zarokan dibe û ji bo şopandina xetên mêza tê bikaranîn) yên kesên ku paşnavên kolonîstên 1587an hildigirin (wek Dare, Harvie, Howe, White, Berry, Powell, hwd.) analîz bikin.³ Lîsteyên “paşnavên herî lêgerînkirî” hatine amadekirin da ku beşdarên potansiyel werin nasîn.³ Mînak, lêkolînên berfireh li ser paşnavê “Berry” hatine kirin, û hin lihevhatinên genetîkî di nav kesên ku îdîa dikin ku ji kolonîstên Berry neviyên xwe ne, hatine dîtin, nemaze di nav eşîra Lumbee de.³⁵ Her weha, lêkolînên dîrokî û genetîkî yên li ser paşnavê “Dare” jî hatine kirin, lê dîtina girêdanên rasterast bi Ananias an Virginia Dare re pir dijwar gelek zehmet e.³⁶

Tevî potansiyela mezin a lêkolînên DNA, ew bi zehmetiyên girîng re rû bi rû ne. Damezrandina xetên genetîkî yên rasterast û bênavber di nav 400 salan de pir dijwar e, nemaze ji ber faktorên wekî koçberî, guherînên paşnavan, bûyerên ne-bavîtiyê, û kêmbûna tomarên dîrokî. Wekî din, cudakirina şopên genetîkî yên kolonîstên 1587an ji yên niştecîhên Îngilîz ên paşê ku ew jî dibe ku bi nifûsa xwecihî re têkilî danîbin, pirsgirêkek din e. Ji ber vê yekê, encamên projeyên DNA heta niha piranî pêşniyarker in û delîlên قطعی yên ku çarenûsa tevahiya koma Koloniya Wenda piştrast dikin, kêm in an jî hîn di qonaxa pêşketinê de ne.³⁵ Ji bo damezrandina girêdaneke genetîkî ya قطعی pêdivî bi naskirina nîşankerên genetîkî yên yekta ji bo kolonîstên 1587an heye (ku bêyî DNAya wan a orîjînal dijwar e), şopandina van nîşankeran di nav gelek nifşan de, û cudakirina wan ji yên niştecîhên Îngilîz ên paşê. Ji ber vê yekê, dema ku DNA hêviyê dide, divê encamên wê bi hişyarî werin şîrovekirin heya ku delîlên bihêztir dernekevin.

D. Daneyên Dendrokronolojiyê û Bandora Ziwabûnê

Yek ji delîlên zanistî yên herî girîng ên ku bandor li ser têgihiştina şert û mercên Koloniya Wenda kiriye, ji lêkolînên dendrokronolojiyê (analîza xelekên daran) tê. Bi analîzkirina xelekên daran ên kevnar ên ji herêma Karolînaya Bakur û Virginiayê, zanyaran karîne şert û mercên avhewayê yên paşerojê ji nû ve ava bikin. Van lêkolînan eşkere kirine ku di navbera salên 1587 û 1589an de, herêma Roanoke û Chesapeake rastî ziwabûneke pir dijwar û demdirêj hatiye.³ Ev ziwabûn wekî “ziwabûna Koloniya Wenda” tê binavkirin û tê gotin ku di 800 salên berî wê de ya herî xirab bûye.²³

Ev ziwabûna dijwar bê guman bandorek neyînî ya girîng li ser jiyana kolonîstan kiriye. Kêmbûna baranê dê bibe sedema kêmbûna çavkaniyên ava vexwarinê, têkçûna berhemên çandiniyê (hem yên ku kolonîstan çandibûn hem jî yên xwecihiyan), û kêmbûna heywanên nêçîrê.²³ Di bin van şert û mercan de, peydakirina xwarinê dê pir dijwar bibûya, û ev yek dikare bibe sedema birçîbûn, lawazbûn, û zêdebûna nexweşiyan. Her weha, ziwabûn dikare têkiliyên di navbera kolonîst û xwecihiyan de jî aloztir bike, ji ber ku her du alî dê ji bo çavkaniyên kêm ên xwarinê bikevin pêşbaziyê. Tevî ku ziwabûn bi serê xwe dibe ku ne sedema yekane ya windabûna koloniyê be, ew bê guman faktorek girîng bû ku stres û zehmetiyên li ser kolonîstan zêde kir û dibe ku di biryara wan a ji bo koçberbûnê an jî di têkçûna wan de rolek leyîstibe.²²

VI. Mînakên Winda Bûnê yên Din li Cîhanê: Analîzeke Berawirdî

Sira windabûna Koloniya Roanoke ne bûyereke yekta ye di dîrokê de. Gelek civak û seferên din jî bi awayekî bi sir winda bûne an jî têk çûne. Berawirdkirina Roanoke bi van mînakên din re dikare alîkariyê bide me ku em faktorên hevpar ên ku dibin sedema têkçûnên kolonyal û sirên dîrokî nas bikin, û her weha taybetmendiyên yekta yên her bûyerê ronî bikin. Du mînakên girîng ên ku em ê li vir berawird bikin windabûna niştecîhên Norse li Gronlandê û Sefera Franklin a Wenda ya Arktîkê ne.

A. Winda bûna Niştecîhên Norse li Gronlandê

Niştecîhên Norse (Vîkîng), bi piranî ji Îzlanda û Norwêcê, dora sala 985 P.Z. di bin serokatiya Erikê Sor de li Gronlandê du niştecihbûnên sereke ava kirin: Niştecihbûna Rojhilatî û Niştecihbûna Rojava.³⁸ Van niştecihbûnan nêzîkî 500 salan berdewam kirin, lê di nîveka sedsala 15an de bi awayekî bi sir winda bûn.⁴⁰

Teoriyên sereke yên derbarê windabûna Norse li Gronlandê ev in:

• Guherîna Avhewayê: Destpêka Serdema Qeşayê ya Piçûk (nêzîkî 1350-1450 P.Z.) bû sedema kêmbûna germahiyê, kurtbûna demsalên çandiniyê, û zêdebûna qeşayê li deryayê, ku ev yek çûnûhatin û bazirganiyê dijwar dikir.³⁸
• Xirabkirina Hawîrdorê: Çêrandina zêde ji hêla heywanên malê ve (mînak, pez û bizin) dibe ku bibe sedema erozyona axê. Birrîna daristanên hindik ên Gronlandê ji bo sotemenî û avahîsaziyê jî dibe ku bandorek neyînî kiribe.³⁸
• Windakirina Bazirganiyê bi Ewropayê re: Aboriya Norse ya Gronlandê bi giranî girêdayî hinardekirina fîldîşê walrusê û çermê heywanan bo Ewropayê bû. Di sedsala 14an de, bazara fîldîşê walrusê ji ber îthalata fîldîşê fîlan ji Afrîkayê hilweşiya. Her weha, Mirina Reş (Taûna Bubonîk) li Ewropayê (bi taybetî li Norwêcê, ku Gronland girêdayî wê bû) bazirganî û piştgirî qut kir.³⁸
• Pevçûn bi Înûîtan re an Têkçûna Adaptasyonê: Eşîrên Înûît (Thule), ku ji Norse çêtir bi şert û mercên Arktîkê re adapte bûbûn, di heman serdemê de ber bi başûrê Gronlandê ve belav dibûn. Dibe ku pevçûn di navbera Norse û Înûîtan de çêbûbin, an jî Norse nekarîbûne teknîkên zindîbûnê yên Înûîtan (wek nêçîra fok û balînayan bi awayekî efektîv) bipejirînin.³⁸
• Koçberî an Mirin: Delîlên arkeolojîk nîşan didin ku niştecihbûn hêdî hêdî hatine terkkirin. Guherînên di parêzê de (zêdebûna xwarinên deryayî li gorî xwarinên ji çandiniyê) ji analîza hestiyan têne dîtin.³⁸ Kêmbûna bermahiyên giranbiha li cihên niştecihbûnê yên dawî pêşniyar dike ku dibe ku Norse bi awayekî plankirî koç kiribin, belkî vegeriyabin Îzlanda an Norwêcê, an jî miribin.⁴¹

B. Sefera Franklin a Wenda ya Arktîkê (1845)

Di sala 1845an de, Sir John Franklin bi du keştiyên pêşketî yên Royal Navy, HMS Erebus û HMS Terror, û bi ekîbeke ji 129 kesan, ji bo dîtina Rêya Bakur-Rojava (derbasbûneke deryayî di navbera Okyanûsa Atlantîk û Pasîfîkê de di nav Arktîka Kanadayê re) bi rê ket.⁴² Piştî ku di Tîrmeha 1845an de ji hêla keştiyên nêçîra balînayan ve li Kendava Baffin hatin dîtin, êdî ti xeber ji seferê nehat.⁴⁴ Windabûna Franklin bû sedema gelek seferên lêgerînê di nav sedsala 19an de û heta roja îro jî wekî yek ji karesatên herî mezin ên keşfê tê bibîranîn.⁴³

Sedemên sereke yên têkçûna Sefera Franklin û mirina hemû endamên wê ev in:

• Birçîbûn û Skorbut: Keştî di qeşayê de asê man, û piştî demekê pêdiviyên xwarinê kêm bûn. Kêmasiya vîtamîn C bû sedema nexweşiya skorbutê.⁴²
• Jehrîbûna ji Sirbê û Faktorên Din ên Tenduristiyê: Teoriya destpêkê ew bû ku ekîb ji ber sirbê ku ji konserve û sîstema ava vexwarinê ya keştiyan diherikî, jehrî bûne. Lêbelê, lêkolînên nûtir vê teoriyê wekî sedema sereke nîqaş dikin û balê dikişînin ser faktorên din ên wekî kêmasiya zincê, tuberkuloz, botulîzm (ji goştê heywanên nexweş ên ku hatine nêçîrkirin), û hîpotermiyê.⁴²
• Têkçûna Adaptasyonê: Tevî ku Înûîtên herêmî xwedî zanîn û teknîkên zindîbûnê yên Arktîkê bûn, ekîba Franklin di destpêkê de bi giranî xwe spartibû teknolojiya Ewropî û pêdiviyên ku bi xwe re anîbûn.⁴⁴
• Delîl: Şahidiya devkî ya Înûîtan, ku behsa dîtina mêrên birçî û nexweş, kanîbalîzmê, û cihên keştiyan dikir, ji bo têgihiştina çarenûsa seferê pir girîng bû. Notên hindik ên ku ji hêla endamên ekîbê ve hatibûn hiştin, gorên ku li Girava Beechey hatin dîtin, û bermahiyên mirovan ên ku li Girava King William hatin dîtin, delîlên din pêşkêş kirin. Di van salên dawî de (2014 û 2016), keştiyên Erebus û Terror ên binavbûyî li cihên ku ji hêla şahidiya Înûîtan ve hatibûn pêşniyarkirin, hatin dîtin.⁴²

C. Xalên Hevpar û Ciyawaz di Sedem û Delîlan de

Berawirdkirina van sê bûyerên windabûnê hin xalên hevpar û ciyawaziyan derdixe holê:

• Xalên Hevpar:

• Zehmetiyên Hawîrdorê: Her sê kom jî bi şert û mercên hawîrdorê yên dijwar re rû bi rû man (Roanoke: ziwabûn; Norse: sarbûna avhewayê; Franklin: sermaya ekstrem a Arktîkê û asêbûna di qeşayê de).
• Têkiliya bi Gelên Xwecihî re: Têkiliya bi gelên xwecihî re di her sê bûyeran de rolek leyîst, çi wekî pevçûn, çi wekî çavkaniya alîkariyê an jî îhtîmala asîmîlasyonê.
• Îzolasyon û Girêdayîbûna bi Piştgiriya Derve: Hemû kom heta radeyekê girêdayî piştgirî û îkmala ji welatên xwe bûn, û qutbûna vê piştgiriyê bandorek neyînî kir.
• Sînorên Teknolojî û Zanînê: Tevî ku Franklin xwedî teknolojiya pêşketî ya dema xwe bû, ew dîsa jî li hember hêza xwezayê têk çû. Norse û kolonîstên Roanoke jî bi sînorên zanîn û amûrên xwe re rû bi rû man.
• Sir û Spekulasyon: Her sê bûyer bûne mijara spekulasyon, efsane, û lêkolînên demdirêj.
• Ciyawazî:

• Pîvana û Demajoya Windabûnê: Koloniya Roanoke komeke nisbeten piçûk bû (nêzîkî 117 kes) û di nav çend salan de winda bû. Niştecihên Norse civakek bûn ku bi sedsalan li Gronlandê jiyan (hejmara wan di lûtkeyê de dibe ku gihîştibe çend hezaran) û kêmbûna wan hêdî hêdî pêk hat. Sefera Franklin ji 129 kesan pêk dihat û di nav çend salan de bi awayekî karesatbar têk çû.
• Cewhera Delîlan: Ji Koloniya Roanoke peyveke xêzkirî (“CROATOAN”) û delîlên arkeolojîk ên li cihên cuda mane. Ji Norse delîlên arkeolojîk ên berfireh (bermahiyên niştecihbûnan, gor, amûr) û hin tomarên dîrokî (sagayên Îzlandî) hene. Ji Sefera Franklin notên hindik ên nivîskî, şahidiya devkî ya Înûîtan, gor, bermahî, û di dawiyê de keştiyên binavbûyî hatine dîtin.
• Encama Dawî ya Texmînkirî: Ji bo Roanoke, teoriya asîmîlasyonê bi xwecihiyan re an jî parçebûn û belavbûnê xurt e. Ji bo Norse, tê texmînkirin ku ew an koç kirine an jî hêdî hêdî ji ber nexweşî û birçîbûnê mirine. Ji bo Franklin, mirina hemû endamên ekîbê ji ber sedemên cihêreng (birçîbûn, nexweşî, qeza) piştrast e.

Tablo 3: Berawirdkirina Winda Bûna Roanoke bi Mînakên Gronland û Franklin re

Taybetmendî	Koloniya Roanoke	Niştecîhên Norse li Gronlandê	Sefera Franklin
Dem û Cih	1587-1590?, Girava Roanoke (Karolînaya Bakur)	Dora 985 – nîveka sedsala 15an P.Z., Gronlanda Başûr	1845 – dora 1848, Arktîka Kanadayê
Hejmara Kesên Winda (Texmînî)	Nêzîkî 117	Çend hezar (di lûtkeyê de), hêdî hêdî kêm bûn	129
Sedemên Sereke yên Pêşniyarkirî	Ziwabûn, asîmîlasyona bi xwecihiyan re, parçebûn, pevçûn, nexweşî. 20	Guherîna avhewayê (Serdema Qeşayê ya Piçûk), hilweşîna aborî/bazirganî, xirabkirina hawîrdorê, pevçûn/têkçûna adaptasyonê bi Înûîtan re, nexweşî. 38	Birçîbûn, skorbut, jehrîbûna ji sirbê (nîqaşbar), nexweşiyên din (tuberkuloz, botulîzm), sermaya ekstrem, asêbûna di qeşayê de, qeza. 42
Cûreyên Delîlên Sereke	Peyama “CROATOAN”, delîlên arkeolojîk (Hatteras, Cihên X/Y), tomarên John White, raporta Spanyolî (1588). 2	Delîlên arkeolojîk (niştecihbûn, gor, parêz), sagayên Îzlandî, daneyên paleo-klimatolojîk. 38	Notên hindik ên nivîskî, şahidiya devkî ya Înûîtan, gor, bermahiyên mirovan (bi nîşanên kanîbalîzmê), keştiyên binavbûyî (Erebus û Terror). 42
Encama Dawî ya Texmînkirî	Asîmîlasyon, koçberî, an mirina beşek ji komê. Çarenûs ne قطعی ye. 20	Koçberî (vegera Ewropayê) an mirina hêdî hêdî li Gronlandê. 38	Mirina hemû endamên ekîbê. 42

Çavkanî:.² Ev tablo çarçoveyekê ji bo têgihiştina Roanoke di konteksteke berfirehtir a windabûnên dîrokî de peyda dike.

Her sê bûyer lawaziya ekstrem a wargehên kolonyal li hember guherînên hawîrdorê û girîngiya krîtîk a têkiliyên bi gelên xwecihî re nîşan didin. Sefera Franklin nîşan dide ku çawa projeyên baş-dabînkirî jî dikarin bi awayekî karesatbar têk biçin, dema ku Gronland kêmbûneke hêdîtir di nav sedsalan de nîşan dide. Sira Roanoke ji ber îşareta “CROATOAN” a balkêş lê nezelal û demajoya nisbeten kurt yekta ye. Niştecîhên Norse li Gronlandê nêzîkî 500 salan man ³⁸, parêza xwe adapte kirin ⁴¹, lê di dawiyê de ji ber tevliheviya faktoran, di nav de avhewa û îzolasyona aborî, têk çûn. Sefera Franklin, tevî ku ji bo dema xwe ji aliyê teknolojîk ve pêşketî bû, di nav çend salan de ji hêla hawîrdora dijwar a Arktîk û dibe ku biryarên xelet ve têk çû.⁴² Koloniya Roanoke (1587) berî ku wekî yekeyeke Îngilîz a cihê winda bibe, demek hê kurttir ma (kêmtirî 3 salan berî vegera White, dibe ku kêmtirî 1 salî berî serdana Spanyolan ¹⁴). Ev yek pîvanên cihêreng ên berxwedan û lawaziyê nîşan dide. Asîmîlasyona potansiyel a Roanoke kategoriyeke encamê ya cuda pêşkêş dike li gorî mirin/koçberiya muhtemel a Norse an mirinên ekîba Franklin.

Di her sê bûyeran de, “windabûn” ne bûyereke yek-sedemî bû, lê encama zincîreyek faktoran bû. Ji bo Gronlandê, gelek faktor hatine pêşniyarkirin: avhewa, aborî, têkiliyên bi Înûîtan re, nexweşî.³⁸ Ji bo Franklin, gelek faktor: birçîbûn, nexweşî, jehrîbûn, hawîrdor.⁴² Ji bo Roanoke, gelek faktor: ziwabûn, têkiliyên bi xwecihiyan re, îzolasyon, parçebûn.²³ Spekulasyon û efsaneyên ku li dora van windabûnan çêbûne, ji delîlên rastîn zêdetir li ser hewcedariya mirovî ya ji bo vegotin û girtinê (closure) diaxivin. Di her rewşê de, nebûna bersiveke hêsan û قطعی rê li ber çêbûna efsane û teoriyên alternatîf vedike.⁴ Ev nîşan dide ku çawa valahiyên di tomarên dîrokî de ji hêla xeyal û spekulasyonê ve têne dagirtin.

VII. Bandora Çandî û Mîrateya Koloniya Roanoke

Winda bûna Koloniya Roanoke ne tenê bûyereke dîrokî ye, lê di heman demê de bûye beşek ji mîrateya çandî ya Amerîkayê. Sira wê ya mayînde xeyala nivîskar, hunermend û gel bi giştî kişandiye û heta roja îro jî di folklor, wêje û hunerê de cihê xwe digire.

A. Di Folklor, Wêje û Hunerê de

Koloniya Wenda ya Roanoke wekî yek ji sirên herî kevn û balkêş ên Amerîkayê tê nasîn.⁴ Ev sir û nediyariya çarenûsa kolonîstan bûye çavkaniya îlhamê ji bo gelek berhemên honakî û ne-honakî. Gelek pirtûk, roman, kurteçîrok, fîlm û rêzefîlmên televîzyonê li ser vê mijarê hatine çêkirin, ku her yek bi awayekî cuda hewl daye ku valahiyên dîrokî dagire an jî spekulasyonan li ser çarenûsa kolonîstan bike.⁴ Mînakên vê yekê di lîsteya berfireh a pirtûkên li ser Roanoke de ku ji hêla çavkaniyên wekî Goodreads ve têne pêşkêş kirin, têne dîtin.⁴⁵ Di nav van berheman de hem lêkolînên dîrokî yên cidî hene, hem jî romanên ku çîrokên xeyalî li ser jiyan û windabûna kolonîstan ava dikin, wek romana Sonia Levitin “Roanoke: A Novel of the Lost Colony”.⁴⁶

Peyva “CROATOAN” bi xwe jî di çanda populer de bûye motîfeke dubarekirî û bi sir. Tê gotin ku ev peyv di hin bûyerên din ên windabûnên bi sir de jî derketiye holê, wek gotegotên ku dibêjin ew peyva dawî ya Edgar Allan Poe bûye, an jî di rojnivîska Ambrose Bierce de berî windabûna wî hatiye dîtin. Tevî ku ev îdîa dibe ku tesadufî an jî beşek ji folklorê bin, ew nîşan didin ku çawa peyva “CROATOAN” bi têgeha windabûna bi sir ve hatiye girêdan.²⁰

B. Drama Derveyî ya “The Lost Colony” û Girîngiya Wê

Yek ji berhemên çandî yên herî navdar û demdirêj ên ku ji Koloniya Roanoke îlham girtiye, drama derveyî ya bi navê “The Lost Colony” ye. Ev drama ji hêla nivîskarê navdar ê Amerîkî Paul Green ve hatiye nivîsandin û yekem car di sala 1937an de, ji bo pîrozkirina 350emîn salvegera jidayikbûna Virginia Dare, li Waterside Theatre li Girava Roanoke hatiye pêşandan.¹⁸

“The Lost Colony” wekî dramaya senfonîk a derveyî ya herî demdirêj li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê tê nasîn û heta roja îro jî her havîn tê pêşandan.¹⁸ Drama çîroka kolonîstên 1587an, zehmetiyên ku wan kişandine, û windabûna wan a bi sir vedibêje. Tevî ku ew li ser bingeha bûyerên dîrokî ye, drama hin aliyan romantîze dike û vebêjeke li ser wêrekî, hêvî, û girêdana van niştecîhên destpêkê bi dîroka Amerîkayê re pêşkêş dike.¹⁸ Paul Green, ku bi xwe kesayetekî girîng bû di pêşxistina şanoya derveyî û parastina mafên mirovan de, bi vê dramayê re celebek nû ya şanoyê afirand ku tê de muzîk, reqs, û dîmenên dramatîk bi hev re têne bikaranîn.¹⁸

“The Lost Colony” ne tenê bûye beşek girîng ji mîrateya çandî ya Karolînaya Bakur, lê di heman demê de bandorek mezin li ser turîzma herêmî û nasnameya herêmî jî kiriye.¹⁸ Ew her sal bi deh hezaran temaşevanan dikişîne û ji bo gelek kesan wekî danasîna yekem a çîroka Koloniya Wenda kar dike. Tevî ku hin dîroknas rexne li rastbûna dîrokî ya hin aliyên dramayê digirin, ew bê guman di hişyarkirina gel de li ser vê sira dîrokî û di zindîhiştina bîranîna kolonîstan de rolek girîng leyîstiye.

VIII. Encambêjî

Winda bûna Koloniya Roanoke yek ji sirên herî mayînde û tevlihev ên di dîroka destpêka Amerîkaya Bakur de ye. Piştî zêdetirî çar sedsalan, çarenûsa 117 mêr, jin û zarokên ku di sala 1587an de li Girava Roanoke bi cih bûn û sê sal şûnde bê şop winda bûn, hîn jî bi tevahî nehatiye ronîkirin. Peyama yekane ya ku li dû xwe hiştin, “CROATOAN”, bûye sembola vê nediyariyê û bûye sedema gelek teorî, lêkolîn û spekulasyonan.

Analîza delîlên dîrokî, arkeolojîk û zanistî yên heyî nîşan dide ku bersiveke hêsan û yekane ji bo sira Roanoke tune ye. Teoriyên destpêkê yên wekî qirkirina ji hêla Spanyolan ve an êrîşeke mezin a xwecihiyan li cihê orîjînal ê koloniyê, bi kêmbûna delîlên rasterast û raporta Spanyolî ya Hezîrana 1588an ku niştecihbûn vala dîtiye, lawaz bûne. Raporta Spanyolî bi taybetî girîng e, ji ber ku ew destnîşan dike ku kolonîst zû ji Girava Roanoke çûne, dibe ku berî ku bandora tam a ziwabûna dijwar a 1587-1589an xwe nîşan bide.

Di van dehsalên dawî de, giraniya lêkolînan ber bi teoriyên asîmîlasyonê bi eşîrên xwecihî re û parçebûn û belavbûna komê ve çûye. Delîlên arkeolojîk ên ji Girava Hatteras (Croatoan a berê) û ji Cihên X û Y li navxweyî welêt (Bertie County) hebûna bermahiyên Ewropî yên serdema Elizabethan li van deveran, tevlihev bi an jî nêzîkî cihên xwecihî, piştrast dikin. Cûreyên hin bermahiyan (wek tiştên şexsî û firaxên malê yên ne-bazirganî) îşaret bi niştecihbûna rastîn a Îngilîzan li van cihan dikin, ne tenê danûstandina bazirganî. Ev yek bi peyama “CROATOAN” û şîroveya John White re hevaheng e, û her weha bi îhtîmala ku kolonîst li gorî planên berê yên çûna navxweyî welêt tevgeriyabin.

Faktorên hawîrdorê, nemaze ziwabûna dijwar a 1587-1589an, bê guman rolek girîng di zehmetkirina jiyana kolonîstan de leyîstiye û dibe ku di biryara wan a ji bo koçberbûnê de faktorek bûbe. Lêkolînên DNA, tevî potansiyela xwe, heta niha encamên قطعی yên ku çarenûsa tevahiya komê piştrast dikin, dernexistine, lê lêkolîn berdewam in û dibe ku di pêşerojê de ronahiyeke nû li ser mijarê birijînin.

Berawirdkirina Roanoke bi windabûnên din ên dîrokî re, wek niştecîhên Norse li Gronlandê û Sefera Franklin, nîşan dide ku têkçûna wargehên kolonyal û seferên keşfê bi gelemperî encama tevliheviyek ji faktoran e, di nav de zehmetiyên hawîrdorê, têkiliyên bi gelên xwecihî re, îzolasyon, û sînorên zanîn û teknolojiyê.

Di dawiyê de, sira Koloniya Roanoke ya Wenda îhtîmal e ku qet bi tevahî neyê çareserkirin. Lêbelê, her vedîtineke nû ya arkeolojîk, her analîzeke nû ya tomarên dîrokî, û her pêşketineke di lêkolînên zanistî de me gavekê nêzîktirî têgihiştina çarenûsa van pêşengên Îngilîz dike. Ji wê jî wêdetir, çîroka Koloniya Wenda wekî bîranînek mayînde ya li ser wêrekî, bêhêvîtî, û têkoşîna mirovî ya ji bo zindîbûnê di rûyê nediyariyê de, û wekî beşek bingehîn ji mîrateya çandî û dîrokî ya Amerîkayê dimîne. Meraqa ku ew di dilê me de şiyar dike, piştrast dike ku Koloniya Wenda, bi awayekî, hîn jî di nav me de dijî.

Çavkanî

1. Roanoke Voyages | The Lost Colony, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thelostcolony.org/the-lost-colony/history/roanoke-voyages/
2. CROATOAN | NCpedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ncpedia.org/croatoan
3. THE ARCHAEOLOGY OF ROANOKE: THE LOST COLONY …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.archaeologyincommunity.com/digging-into-archaeology-blog/the-archaeology-of-roanoke-the-lost-colony
4. Understanding the Significance of the Lost Colony of Roanoke in American History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ask.com/news/understanding-significance-lost-colony-roanoke-american-history
5. Birth of a Colony North Carolina Guide for Educators Act III—The Roanoke Voyages, 1584–1590 – NC DNCR, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.dncr.nc.gov/documents/files/bocactiiieducatorguide/download
6. The Lost Colony – Fort Raleigh National Historic Site (U.S. National Park Service), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.nps.gov/fora/learn/historyculture/the-lost-colony.htm
7. A List of Participants in the Roanoke Voyages – Fort Raleigh …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.nps.gov/fora/learn/education/a-list-of-participants-in-the-roanoke-voyages.htm
8. The Tale of the Lost City of Roanoke, A Story Worth Reading on GatherTales, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.gathertales.com/story/the-tale-of-the-lost-city-of-roanoke/sid-307
9. ‘The mystery is over’: Researchers say they know what happened to ‘Lost Colony’ of Roanoke Island : r/history – Reddit, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.reddit.com/r/history/comments/icvhrt/the_mystery_is_over_researchers_say_they_know/
10. Roanoke Revisited Unit 3 – Fort Raleigh National Historic Site (U.S. National Park Service), erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.nps.gov/fora/learn/education/roanoke-revisited-unit-3.htm
11. Thomas Hariot, 1560-1621. A Briefe and True Report of the New …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://docsouth.unc.edu/nc/hariot/hariot.html
12. Thomas Hariot’s A Brief and True Report – National Park Service, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.nps.gov/fora/learn/education/thomas-hariots-a-brief-and-true-report.htm
13. 1 From 1585 to the 1700s During the 18th century, following the Tuscarora War, Tom Blount, the King Sachem of the Tuskarora Nati – | Indian Affairs, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.bia.gov/sites/default/files/media_document/407_narr_2024.pdf
14. Welcome to North Carolina’s Outer Banks – Lost Colony Outer Banks …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.outerbankschamber.com/main/the-lost-colony/
15. A Lost Colony find – The University of North Carolina at Chapel Hill, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.unc.edu/posts/2016/06/24/lost-colony-find/
16. Roanoke Island – CoastalGuide.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.coastalguide.com/roanoke-island.html
17. Roanoke Colony Revealed: 10 Surprising Facts About America’s First Settlement, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://memorycherish.com/roanoke-colony/
18. The Lost Colony by Paul Green | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/lost-colony-paul-green
19. The Lost Colony — An Outer Banks Mystery – National Parks Conservation Association, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.npca.org/articles/3604-the-lost-colony-an-outer-banks-mystery
20. The Lost Colony: Unraveling the True Story of Roanoke – The Southern Blueprint, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://thesouthernblueprint.com/2025/03/24/the-lost-colony-unraveling-the-true-story-of-roanoke/
21. Archaeologists Find New Clues to “Lost Colony” Mystery – History.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.history.com/articles/archaeologists-find-new-clues-to-lost-colony-mystery
22. http://www.history.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.history.com/this-day-in-history/august-18/roanoke-colony-deserted#:~:text=In%201998%2C%20archaeologists%20studying%20tree,left%20Roanoke%20remains%20a%20mystery.
23. The Lost Colony and Jamestown droughts – PubMed, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9554842/
24. The Roanoke Colony (1587–1588) – Climate in Arts and History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.science.smith.edu/climatelit/the-roanoke-colony/
25. http://www.pbsnc.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pbsnc.org/blogs/science/lost-colony-split/#:~:text=There%20has%20been%20plenty%20of,name%20%E2%80%9CThe%20Lost%20Colony.%E2%80%9D
26. Evidence Grows, the Lost Colony Split Up | PBS North Carolina, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.pbsnc.org/blogs/science/lost-colony-split/
27. Historical Documents & Research | First Colony Foundation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.firstcolonyfoundation.org/history/historical-documents-research/
28. ‘Smoking gun’ evidence of Lost Colony’s relocation to Hatteras Island makes international news, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://islandfreepress.org/hatteras-island-features/smoking-gun-evidence-of-lost-colonys-relocation-to-hatteras-island-makes-international-news/
29. Site X – NC Coastal Land Trust, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://coastallandtrust.org/sitex/
30. AN ARCHAEOLOGICAL BRIEF FOR SITE X – First Colony Foundation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.firstcolonyfoundation.org/documents/site_x_brief.pdf
31. Site X and Site Y | PfS 2019 – Partnership for the Sounds, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.partnershipforthesounds.net/site-x-and-site-y
32. New Clues for Lost Colonists – First Colony Foundation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.firstcolonyfoundation.org/news/new-clues-for-lost-colonists/
33. Mystery of the Lost Colony Solved? Not So Fast! – St. Luke’s Historic Church & Museum, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://stlukesmuseum.org/edu-blog/mystery-of-the-lost-colony-solved-not-so-fast/
34. LostColonyYDNA – Background – FamilyTreeDNA, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.familytreedna.com/groups/lost-colony-ydna/about/background
35. Lost Colony | DNAeXplained – Genetic Genealogy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dna-explained.com/category/lost-colony/
36. Dare Surnames at the Lost Colony Research Group – RootsWeb, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://sites.rootsweb.com/~molcgdrg/sur/2d/powell-dare.htm
37. Dare surname research at the Lost Colony Research Group – RootsWeb, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://sites.rootsweb.com/~molcgdrg/sur/2d/dare12.htm
38. Why Did the Vikings Disappear From Greenland? – History.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.history.com/articles/why-did-the-viking-disappear-from-greenland
39. The Vanished Settlers of Greenland: In Search of a Legend and Its Legacy 1009359479, 9781009359474 – DOKUMEN.PUB, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dokumen.pub/the-vanished-settlers-of-greenland-in-search-of-a-legend-and-its-legacy-1009359479-9781009359474.html
40. Why did Norse Greenland fail as a Colony? – University of York, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.york.ac.uk/teaching/history/pjpg/Greenland.pdf
41. Abandonment of Norse Settlements in Greenland (c. 1450s) – Climate in Arts and History, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.science.smith.edu/climatelit/abandonment-of-norse-settlements/
42. Franklin’s lost expedition – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Franklin%27s_lost_expedition
43. Introduction: Northwest Passages and Exploration Cultures – Writing Arctic Disaster, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/writing-arctic-disaster/introduction-northwest-passages-and-exploration-cultures/C7C96105C53D983B2A622FAEE4275764
44. The Shipwrecks From John Franklin’s Doomed Arctic Expedition Were Exactly Where the Inuit Said They Would Be – Smithsonian Magazine, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.smithsonianmag.com/history/the-shipwrecks-from-john-franklins-doomed-arctic-expedition-were-exactly-where-the-inuit-said-they-would-be-180986627/
45. Popular Roanoke Books – Goodreads, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.goodreads.com/shelf/show/roanoke
46. http://www.amazon.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.amazon.com/Roanoke-Novel-Colony-Sonia-Levitin/dp/0689837852#:~:text=See%20more-,%22Roanoke%2D%20A%20Novel%20of%20the%20Lost%20Colony%22%20is%20about,William%20is%20eager%20to%20go.
47. About The Lost Colony, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thelostcolony.org/the-lost-colony/