1. Pêşgotin: Girîngiya Pirtûkxaneya Pergamûmê di Cîhana Kevnar de

Pirtûkxaneya Pergamûmê, ku di serdema Helenîstîk de li bajarê Pergamûmê (îro Bergama, Tirkiye) hatiye avakirin, ne tenê wekî depoyek pirtûkan, lê belê wekî yek ji navendên çandî û entelektuelî yên herî girîng ên cîhana kevnar tê naskirin. Ev pirtûkxane, ku sembola hêz û prestîja xanedana Attalî bû, di heman demê de şahidê pêşbaziya çandî ya dijwar a wê serdemê bû, bi taybetî bi hevrika xwe ya mezin, Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê re. Pêşbaziya di navbera van her du navendên zanînê de ne tenê li ser berhevkirina hejmareke zêdetir a pirtûkan bû, lê di heman demê de li ser kişandina zanyarên herî baş û pêşxistina teknolojiyên nû yên nivîsandinê bû. Di vê çarçoveyê de, Pirtûkxaneya Pergamûmê, bi riya pêşbaziya xwe ya bi Îskenderiyeyê re û bi nûjeniyên xwe yên wekî pêşxistina berfireh a çermê nivîsandinê, ango parşomenê, roleke diyarker di parastin û belavkirina zanînê de di cîhana kevnar de lîstiye. Pirtûkxaneyên kevnar, ji bilî ku cihên xwendin û lêkolînê bûn, di heman demê de amûrên propagandayê yên siyasî û çandî bûn ji bo xanedanên ku dixwestin serwerî û rewşenbîriya xwe nîşan bidin. Xanedanên Helenîstîk ên wekî Attalî û Ptolemî, ji bo ku rewaî û prestîja xwe xurt bikin, ketibûn pêşbaziyeke dijwar.¹ Avakirina pirtûkxaneyên mezin û bi heybet beşek girîng ji vê pêşbaziyê bû, ji ber ku ev avahî dewlemendî, hêz û girêdana bi mîrateya Îskenderê Mezin re nîşan didan.¹ Ji ber vê yekê, pirtûkxane ne tenê wekî navendên zanistê dihatin dîtin, lê di heman demê de wekî sembolên siyasî yên girîng dihatin hesibandin. Ev gotar dê bi hûrgilî li ser dîrok, avahî, koleksiyon, pêşbazî, rola wê di pêşxistina parşomenê de, kesayetên girêdayî wê û çarenûsa Pirtûkxaneya Pergamûmê raweste.

2. Vejîna Pergamûmê û Binyada Pirtûkxaneya Wê

Xanedana Attalî û Armancên Çandî

Derketina Xanedana Attalî (281-133 B.Z.) û damezrandina keyaniya Pergamûmê di dîroka Helenîstîk de qonaxeke girîng nîşan dide. Philetaerus, ku di destpêkê de ji hêla Lysimachus, yek ji generalên Îskenderê Mezin, ve wekî berpirsiyarê xezîneya Pergamûmê hatibû destnîşankirin, piştî mirina Lysimachus serxwebûna xwe îlan kir û bingeha xanedana Attalî danî.² Attalî, ku ji “kokên nefsbiçûk” dihatin ², ji bo ku xwe wekî hukumdarên navdar û meşrû bipejirînin, bi awayekî sîstematîk piştgirî dan huner, wêje û zanistê.² Armanca wan a sereke ew bû ku Pergamûmê bikin navendeke çandî ya pêşeng ku bikaribe bi metropolên Helenîstîk ên wekî Atîna û bi taybetî Îskenderiyeyê re bikeve pêşbaziyê.⁴ Ev hewldan ne tenê ji bo berhevkirina pirtûkan an avakirina avahiyên bi heybet bû, lê ji bo avakirina nasnameyeke çandî ya bi hêz û mayînde bû ku dê statuya Pergamûmê di cîhana Helenîstîk de bilind bike. Xanedana Attalî, ku nû bi hêz ketibû, hewceyê sembolên statû û meşrûiyetê bû.² Di cîhana Helenîstîk de, piştgirîkirina çand û zanistê rêyeke girîng bû ji bo bidestxistina vê armancê.¹

Damezrandina di bin serweriya Eumenes II de

Rola sereke di damezrandin û geşkirina Pirtûkxaneya Pergamûmê de ji hêla Key Eumenes II (serwerî 197-159 B.Z.) ve hat lîstin. Eumenes II, ku bi taybetî qîmeteke mezin dida wêje û hînbûnê ², pirtûkxane wekî beşek ji kompleksa Perestgeha Athena Nikephoros li ser akropolê Pergamûmê ava kir.² Ev biryar ne tesadufî bû; armanca Eumenes II ew bû ku pirtûkxaneyek ava bike ku rasterast bi Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê re, ku wê demê navenda herî mezin a zanînê di cîhana Helenîstîk de bû, bikeve pêşbaziyeke dijwar.² Bi vî awayî, Eumenes II dixwest Pergamûmê ne tenê wekî hêzek siyasî û leşkerî, lê di heman demê de wekî hevrikek cidî di warê entelektuelî û çandî de jî nîşan bide. Hilbijartina cihê pirtûkxaneyê li nêzî perestgeha Athena, xwedawenda şehrezayî û zanînê, girêdana sembolîk a pirtûkxaneyê bi van nirxan re xurt dikir û armancên çandî yên xanedanê tekez dikir. Damezrandina Pirtûkxaneya Pergamûmê, ji ber vê yekê, ne tenê çalakiyek çandî bû, lê di heman demê de beşek ji stratejiyeke berfireh a Attaliyan bû ji bo bilindkirina statuya Pergamûmê û xurtkirina meşrûiyeta desthilatdariya xwe di cîhaneke ku tê de prestîja çandî bi qasî hêza leşkerî girîng bû.

3. Avahîsaziya Heybet û Nûjenî

Cih û Rêkxistina li Akropolê

Pirtûkxaneya Pergamûmê li cihekî stratejîk û sembolîk li ser akropolê bilind ê bajêr hatibû avakirin, li beşa bakur, û wekî pêvekek ji Perestgeha Athena Nikephoros re dihat hesibandin.² Ev cihêbûn ne tenê nêzîkbûna fizîkî, lê di heman demê de girêdaneke kûr a di navbera zanîn (pirtûkxane) û şehrezayiyê (Athena) de jî nîşan dida. Li gorî lêkolînên arkeolog û dîroknasê mîmarî Wolfram Hoepfner, pirtûkxane ne tenê ji yek avahiyê pêk dihat, lê belê “komek avahiyan” bû ku ji bo armancên cihêreng hatibûn sêwirandin. Di vê kompleksê de salonên ji bo nîqaş û rêveçûna zanyaran, odeyên xwendinê yên taybet, depoyên ji bo hilanîna rûloyan, saloneke bi heybet û navendî ji bo destxetên orîjînal (otograf), û beşek îdarî ku salona ziyafetê jî tê de bû, hebûn.⁸ Vedîtinên arkeolojîk çar odeyên sereke destnîşan kirine; odeya herî mezin, ku bi qasî 13.6 metre dirêj û 15.2 metre fireh bû, wekî salona pêşwazî, civînên akademîk û konferansan dihat bikaranîn.² Sê odeyên din, ku piçûktir bûn, wekî “depo” (stacks) ji bo refên ku rûloyên pirtûkan li ser dihatin bicîkirin, hatine nasîn.²

Taybetmendiyên Sêwiranê û Teknîkên Parastinê

Sêwirana hundurîn a Pirtûkxaneya Pergamûmê hem ji aliyê estetîk ve hem jî ji aliyê fonksiyonel ve bal kişandiye. Salona sereke bi peykerekî Athena yê kolosal, ku tê gotin kopiyek ji Athena Parthenos a navdar a Phidias bû, hatibû xemilandin.⁶ Hebûna eksedrayan (niştecîhên nîv-dor an çargoşe) û refên ku wekî dolabên girtî hatibûn çêkirin, ji bo hilanîna bi rêkûpêk a rûloyan guncaw bûn.⁶

Yek ji taybetmendiyên herî balkêş û nûjen ên sêwirana Pirtûkxaneya Pergamûmê, teknîka parastinê ya bêhempa bû ku ji bo parastina koleksiyonê ji şilbûnê hatibû pêşxistin. Di navbera refên pirtûkan û dîwarên derve yên avahiyê de cihekî vala yê bi qasî 50 cm (an 20 înç) hatibû hiştin.⁶ Ev valahî rê dida gera hewayê û bi vî awayî pêşî li kombûna şilbûnê û zirarê digirt, ku di avhewaya germ û carinan şil a Anatolyayê de pirsgirêkek cidî bû. Ev rêbaz wekî yek ji hewldanên herî pêşîn ên parastina sîstematîk a materyalên pirtûkxaneyê di dîroka kevnar de tê dîtin. Rûloyên papîrûs û parşomenê di hundurê van dolabên girtî de dihatin parastin da ku ji bandora şilbûna ku ji binyada avahiyê an jî ji pencereyên mezin dihat, dûr bimînin.⁶ Ji ber ku heta dawiya sedsala 1emîn a B.Z. camên pencereyan bi berfirehî nedihatin bikaranîn, li ser pencereyan banî (awning) hatibûn çêkirin da ku hundurê pirtûkxaneyê ji baran û tozê biparêzin.⁶ Li gorî Hoepfner, dolabên pirtûkan bi xwe ji kevir (bi îhtîmaleke mezin mermer) hatibûn çêkirin û wekî “aediculae” (perestgehên piçûk an nîşên xemilandî) dihatin binavkirin, û deriyên wan ji text bûn. Van dolaban li ser podyûmên bilindkirî û ji dîwaran dûr dihatin bicîkirin, û di navbera dîwar û dolaban de rêgeheke parastinê ya bi navê “Peristasis” hebû, ku ev hemû ji bo zêdekirina parastina li hember şilbûnê bû.⁸ Pêdiviya parastina van rûloyên hêja ji ber avhewaya Anatolyayê ya germ û şil ⁶, bû sedema sêwirana bi valahiya hewayê û dolabên girtî.⁶ Ev yek nîşana têgihiştineke pratîkî ya pirsgirêkên hawîrdorê ye.

Vedîtinên Arkeolojîk û Şîroveyên Wan

Pergamûm yekane pirtûkxaneya serdema Yewnanî ya Klasîk û Helenîstîk e ku ji bo wê delîlên arkeolojîk ên ewle û berbiçav hatine dîtin.⁴ Ev yek wê dike çavkaniyeke bêhempa ji bo têgihiştina mîmariya pirtûkxaneyên kevnar. Di avakirina pirtûkxaneyê û avahiyên din ên akropolê de mermerê spî yê bi kalîteyeke bilind hatibû bikaranîn.¹¹ Dîwarên pirtûkxaneyê ji kevirên birî yên bi şêwaza Helenîstîk hatibûn çêkirin, banê wê ji text û zemîna wê jî bi mozaîkan hatibû xemilandin.¹²

Lêbelê, di nav lêkolîneran de nîqaşên girîng hene derbarê nasnameya rastîn a bermahiyên ku li nêzî Perestgeha Athena hatine dîtin û wekî Pirtûkxaneya Pergamûmê têne hesibandin.¹³ Hinek lêkolîner, wekî Harald Mielsch, pêşniyar dikin ku dibe ku pirtûkxaneya sereke li kompleksa Gymnasiumê bûya, lê piraniya akademîsyenan li ser wê yekê hemfikir in ku ew li nêzî Perestgeha Athena bû. Wolfram Hoepfner yek ji parêzvanên sereke yên vê şîroveya dawî ye.¹³ Hebûna peykerên ku şehrezayî, fezîlet, jîrbûn û zanînê temsîl dikin li ber deriyê pirtûkxaneyê ¹⁴, û herwiha peykerên fîgurên navdar ên wekî Homer, Herodot, Sappho û zanyarên din di hundurê salonan de ¹², ne tenê wekî xemilandinê dihatin dîtin, lê di heman demê de armanca pirtûkxaneyê wekî navendeke perwerdehiyê û îlhamê jî xurt dikir. Ev nîqaşên li ser şîroveya arkeolojîk girîngiya delîlên berbiçav û dijwariyên ku di lêkolîna avahiyên kevnar de derdikevin pêş, radixe ber çavan. Kêmbûna delîlên قطعي ji bo pirtûkxaneyên kevnar û cihêrengiya şîroveyên arkeolojîk vê rastiyê piştrast dike.

4. Koleksiyona Navdar: Berfirehî û Naverok

Mezinahiya Texmînkirî: 200,000 Pêşpirtûk (Rûlo)

Li gorî dîroknasê kevnar Plutarch, Pirtûkxaneya Pergamûmê di serdema xwe ya herî geş de nêzîkî 200,000 pêşpirtûk (rûlo) li xwe digirt.² Ev hejmar, her çend ji hêla hin lêkolînerên nûjen ve wekî efsaneyî an jî zêdekirî were dîtin ¹¹, bi gelemperî di wêjeya akademîk de tê pejirandin û Pergamûmê dike duyemîn pirtûkxaneya herî mezin a cîhana kevnar, piştî hevrika wê ya navdar, Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê.⁶ Piraniya van pirtûkan, nemaze piştî kêmbûna îtxalata papîrûsê ji Misrê, li ser parşomenê hatibûn nivîsandin, materyalek ku Pergamûm di pêşxistina wê de roleke sereke lîstibû.² Mezinahiya vê koleksiyonê ne tenê nîşana dewlemendî û kapasîteya teknîkî ya Keyaniya Pergamûmê bû, lê di heman demê de ambîsyona Attaliyan ji bo avakirina navendeke zanistî ya cîhanî jî radixe ber çavan.

Cûreyên Nivîsaran ên Naskirî û Texmînkirî

Mixabin, kataloga orîjînal a Pirtûkxaneya Pergamûmê heta roja îro nemaye, ji ber vê yekê zanîna rastîn û hûrgilî ya derbarê naveroka tevahiya koleksiyonê ne mimkun e.² Lêbelê, li ser bingeha armanca pêşbaziyê ya bi Îskenderiyeyê re, ku xwedî koleksiyoneke pir berfireh a wêje, dîrok, felsefe, zanist û dermanê bû ¹, tê texmînkirin ku Pirtûkxaneya Pergamûmê jî hewl daye ku koleksiyoneke bi heman rengî cihêreng û جامع ava bike. Li gorî delîlên ku ji deverên din ên Asyaya Biçûk hatine bidestxistin, berhemên wêjeyî yên herî populer ên wê serdemê Îliyad û Odîseya ya Homer (bi taybetî Îliyad di daxwazeke mezin de bû) û herwiha berhemên trajîk ên Euripides bûn.² Hebûna zanyarên navdar ên wekî Kratesê Mallusî, ku fîlolog û fîlozofekî Stoîk bû, û Galen, bijîjkê navdar, di derdora Pergamûmê de, îhtîmala hebûna metnên felsefî, rêzimanî û bijîjkî yên girîng di pirtûkxaneyê de xurt dike.² Wekî din, li gorî şîroveya Hoepfner, salona sereke ya bi heybet a pirtûkxaneyê ji bo parastina “otografan” ango destxetên orîjînal ên nivîskaran hatibû veqetandin, ku ev yek nirxek taybetî dide berhemên yekemîn û girîngiya ku ji orîjînalîteyê re dihat dayîn nîşan dide.⁸

Stratejiyên Bidestxistinê û Astengî

Koleksiyona Pirtûkxaneya Pergamûmê bi saya hewldanên bêwestan û “bidestxistina bi kelecan” a Key Eumenes II, û bi alîkariya birayê wî Attalus II û piştgiriya aborî ya welatiyên dewlemend ên Pergamûmê pêk hatibû.² Pêşbaziya dijwar a bi Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê re her du aliyan teşwîq kir ku bi berdewamî li pey bidestxistina pirtûkên nû û kêmpeyda bigerin.¹ Ev pêşbazî ewqasî dijwar bû ku hin zanyar û berhevkarên pirtûkan neçar man ku pirtûkxaneyên xwe yên taybet veşêrin da ku ji hêla ajanên Key Eumenes an jî Fîrewnên Misrê ve neyên desteserkirin û ji bo pirtûkxaneyên keyaniyê neyên birin.² Çîroka navdar a li ser veşartina koleksiyona hêja ya Arîstoteles di xendekekê de ji hêla mîrasgirên wî ve, ji bo ku nekeve destê keyên Attalî, vê rastiyê bi awayekî berbiçav nîşan dide.² Wekî din, bijîjkê navdar Galen di nivîsên xwe de îdîa dike ku pêşbaziya di navbera keyên Pergamûm û Îskenderiyeyê de ji bo bidestxistina pirtûkên kevn û kêmpeyda ne tenê bihayê van pirtûkan li sûkê pir zêde kiribû, lê di heman demê de bûbû sedema çêkirin û belavbûna sextekariyên pirtûkan jî.¹⁷ Ev hemû nîşan didin ku pirtûk di wê serdemê de ne tenê wekî tiştên entelektuelî, lê di heman demê de wekî sermayeyên stratejîk û sembolên prestîjê dihatin dîtin. Nebûna katalogekê ji Pirtûkxaneya Pergamûmê valahiyek mezin di têgihiştina me ya îroyîn de dihêle, lê hebûna zanyarên ji warên cihêreng û armanca eşkere ya pêşbaziyê bi Îskenderiyeyê re destnîşan dike ku divê naveroka koleksiyonê pir cihêreng û berfireh bûya.

5. Pêşbaziya Mezin: Pergamûm li hember Îskenderiyeyê

Sedem: Hêz, Prestîj û Serweriya Entelektuelî

Pêşbaziya di navbera Pirtûkxaneya Pergamûmê û Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê de ji daxwazeke kûr a ji bo hêz, prestîj û serweriya entelektuelî di cîhana Helenîstîk de derketibû holê. Piştî hilweşîna împeratoriya Îskenderê Mezin, mîrasgirên wî – Antîgonî, Seleukî û Ptolemî – ne tenê li qada şer, lê di heman demê de di warê çand û zanistê de jî ji bo serweriyê ketibûn pêşbaziyekê.¹ Pirtûkxane di vê pêşbaziyê de wekî amûrên girîng dihatin dîtin, ji ber ku ew dewlemendî, hêz û girêdana bi mîrateya çandî ya Yewnanî re nîşan didan.¹ Keyaniya Pergamûmê, bi taybetî di bin serweriya Eumenes II de, bi awayekî eşkere hewl dida ku xwe wekî hêzek çandî ya wekhev, an jî heta ji Îskenderiyeyê bilindtir, nîşan bide.¹ Ji ber vê yekê, avakirina pirtûkxaneyek ku bikaribe bi ya Îskenderiyeyê re pêşbaziyê bike, bû armanceke stratejîk.

Diyardeyên Pêşbaziyê

Pêşbaziya di navbera Pergamûm û Îskenderiyeyê de di gelek waran de xwe nîşan da:

• Pêşbirka ji bo Pirtûk û Zanyaran: Her du pirtûkxane bi awayekî êrîşkar hewl didan ku hejmara pirtûkên xwe zêde bikin û koleksiyonên xwe berfirehtir bikin.¹ Ev yek carinan dibû sedema ku zanyar û berhevkarên pirtûkan pirtûkxaneyên xwe yên taybet veşêrin da ku ji desteserkirinê biparêzin.² Pêşbaziyê her wiha bazara pirtûkên kevn germ kiribû û heta bûbû sedema çêkirina pirtûkên sexte yên ku wekî kevn dihatin firotin.¹ Ji bilî pirtûkan, her du navend ji bo kişandina zanyar, fîlozof û nivîskarên herî baş jî ketibûn pêşbaziyeke dijwar, û ji bo vê yekê mûçeyên bilind û şert û mercên baş pêşkêş dikirin.¹ Heta tê gotin ku carinan rêbazên tundtir jî dihatin bikaranîn; mînak, tê îdîakirin ku Ptolemî V, fîrewnê Misrê, zanyarê navdar Arîstofanêsê Bîzantî ji ber gumana ku ew ê biçe Pergamûmê û li wir kar bike, daye girtin.¹ Ev yek nîşan dide ku zanyar jî wekî sermayeyên stratejîk dihatin dîtin.
• Ambargoya Papîrûsê û Vejîna Parşomenê: Yek ji diyardeyên herî navdar ên vê pêşbaziyê, ambargoya papîrûsê bû. Li gorî dîroknasê Romayî Plînyûsê Kal, Ptolemî hinartina papîrûsê, ku materyalê sereke yê nivîsandinê bû û Misir monopola hilberîna wê di destê xwe de digirt, ji Keyaniya Pergamûmê re qedexe kir.⁴ Armanca vê ambargoyê ew bû ku mezinbûn û pêşketina Pirtûkxaneya Pergamûmê asteng bike. Lêbelê, ev zext bû sedema encameke nediyar: Pergamiyan, ji bo ku li hember vê kêmasiyê bisekinin, li ser pêşxistin û baştirkirina teknîkên hilberîna çermê nivîsandinê, ango parşomenê, sekinîn.¹ Her çend nivîsandina li ser çerm berê jî hebûya jî, Pergamiyan ev teknîk gihandin asteke nû û parşomen wekî alternatîfek bihêz û domdar ji papîrûsê re derxistin pêş.
• Nîqaşên Fîlolojîk û Dibistanên Zanyarî (Krates li hember Aristarchus): Pêşbazî ne tenê di warê materyalî de bû, lê di heman demê de di warê entelektuelî û zanistî de jî didomiya. Zanyarên her du navendan di rexneya metnî ya nivîskarên klasîk ên Yewnanî, bi taybetî Homer û Hêsîodos, de ketibûn nîqaşên kûr û carinan dijber.²⁰ Zanyarên Îskenderî bi gelemperî wekî grammatikoi (rêzimannas) dihatin nasîn, dema ku Kratesê Mallusî, serekê Pirtûkxaneya Pergamûmê, û hevkarên wî ji xwe re digotin kritikoi (rexnegir).²⁰ Li gorî Krates, karê kritikos ji yê grammatikos berfirehtir bû; kritikos diviyabû serwerê tevahiya “zanistiya” (epistēmē) logikē (mentiq û rêbazên ramandinê) be, lê grammatikos bi tenê bi ravekirina peyvan û pirsên prozodiyê (ahenga helbestê) ve mijûl dibû.²² Ev cudahiya termînolojîk nîşana du nêzîkatiyên cihêreng ên li hember zanînê û rexneya metnî bû; Pergamûm îdîaya nêzîkatiyeke felsefîtir û berfirehtir ji zanistiyê re dikir. Her du dibistanan şîrove û edîsyonên cuda yên metnên klasîk, nemaze yên Homer, pêş dixistin, û ev yek dibû sedema dewlemendbûna kevneşopiya fîlolojîk.¹

Bandora Pêşbaziyê li ser Pêşketina Zanistî û Çandî

Tevî ku pêşbaziya di navbera Pergamûm û Îskenderiyeyê de carinan bi rêbazên “nepak” û dijminane dihat meşandin ¹, bandoreke erênî û teşwîqkar li ser pêşketina giştî ya zanistî û çandî kir. Ev pêşbazî “hilberîna zanyaran li her du navendan teşwîq kir” ¹, bû sedema nûjeniyên teknolojîk ên girîng ên wekî pêşxistina parşomenê ¹, û herwiha bû sedema zêdekirina giringî û veqetandina fonên zêdetir ji bo pirtûkxane û navendên lêkolînê.¹ Daxwaza ji bo serweriya çandî ¹ bû sedema pêşbirkekê ji bo bidestxistina çavkaniyên entelektuelî yên wekî pirtûk û zanyaran.¹ Ev yek, tevî bikaranîna taktîkên aborî yên wekî ambargoya papîrûsê ²¹ û heta zordariya li ser zanyaran ¹, di dawiyê de bû sedema nûjeniyê (mînak, pêşxistina parşomenê ²¹). Di heman demê de, pêşbaziya entelektuelî ya di navbera fîgurên wekî Krates û Aristarchus de ²⁰ bû sedema pêşxistina dibistanên rexneyî yên cihêreng û kûrkirina lêkolînên fîlolojîk. Bi vî awayî, ev “şerê çandî” yê serdema Helenîstîk, tevî aliyên xwe yên neyînî, di dawiyê de ji bo pêşketina mîrateya zanistî ya cîhanê sûdmend bû.

6. Parşomen: Mîrateya Mayînde ya Pergamûmê

“Îcadkirin” an Pêşxistina Parşomenê

Yek ji beşdariyên herî girîng û mayînde yên Pergamûmê ji şaristaniya cîhanê re, rola wê ya navendî di pêşxistin û belavkirina parşomenê de ye. Piraniya çavkaniyên kevnar û hin çavkaniyên nûjen behsa “îcadkirina” parşomenê li Pergamûmê dikin, û bi gelemperî vê yekê wekî encama rasterast a ambargoya papîrûsê ya ku ji hêla Misrê ve li ser Pergamûmê hatibû sepandin, dinirxînin.²⁴ Lêbelê, lêkolînên dîrokî û arkeolojîk ên nûjentir destnîşan dikin ku teknîka nivîsandina li ser çermê ajalan beriya serdema Pergamûmê jî li Rojhilata Nêzîk û deverên din dihat zanîn û bikaranîn.² Ji ber vê yekê, rasttir e ku meriv bêje Pergamiyan ne ku parşomenê ji sifirê “îcad kirine”, lê belê teknîkên hilberîna wê bi awayekî berbiçav “baştir kirine”, “pêş xistine” û bikaranîna wê di asteke mezin de belav kirine.² Armanca sereke ya vê pêşxistinê ew bû ku girêdayîbûna Keyaniya Pergamûmê bi papîrûsa ku ji Misrê dihat îtxalkirin kêm bikin û ji bo pirtûkxaneya xwe ya ku bi lez mezin dibû, çavkaniyeke nivîsandinê ya alternatîf û pêbawer peyda bikin. Girîngiya Pergamûmê di vî warî de ewqas mezin bû ku navê “parşomen” bi xwe jî ji navê bajêr hatiye wergirtin; bi Latînî wekî pergamenum an charta pergamena (kaxeza Pergamî) dihat nasîn.²

Hilberîn û Bandora wê li ser Nivîsandinê û Forma Pirtûkê (Kodeks)

Pêvajoya hilberîna parşomenê li Pergamûmê û deverên din ên ku ev teknîk lê belav bû, bi gelemperî gavên wekhev li xwe digirt. Çermê ajalan, bi taybetî yê bizin, mih an jî golikên ciwan (ji ber ku çermê ajalên mezin pir stûr bû), dihat bikaranîn. Pêşî, çerm di nav ava kilsê de dihat islakirin da ku nerm bibe û mû jê bi hêsanî werin rakirin. Piştre, mû û bermahiyên goşt ji ser çerm dihatin paqijkirin. Çermê paqijkirî li ser çarçoveyekê bi awayekî teng dihat kişandin û di bin vê tengezariyê de dihat hişkkirin. Di dawiyê de, rûyê çermê hişkbûyî bi kevirê hûrik (pumice stone) an jî amûrên din ên sivikkirinê dihat sivikkirin û polîkirin da ku ji bo nivîsandinê bibe rûyekî lûs û guncaw.²¹

Parşomen li gorî papîrûsê xwedî gelek avantajên girîng bû. Ew ji papîrûsê pir bihêztir û domdartir bû. Li hember şilbûn û kêzikên ku zirar didan papîrûsê, parşomen berxwedêrtir bû. Wekî din, parşomen ji bo nivîsandina li ser her du aliyên xwe jî guncaw bû, ku ev yek di papîrûsê de bi gelemperî ne mimkun bû an jî pir dijwar bû. Taybetmendiyeke din a girîng a parşomenê ew bû ku dikaribû ji nû ve were bikaranîn; nivîsên kevn dikaribûn ji ser rûyê parşomenê werin jêbirin an xişandin (bi vî awayî jê re digotin palimpsest) û ji bo nivîsandina metnên nû were bikaranîn.¹⁹ Rûyê sivik û nerm ê parşomenê rê dida nivîsandineke hûrtir, zelaltir û bi kontroltir. Ev yek jî bû sedema guherîna amûrên nivîsandinê; li şûna firçeyên qamîşê yên ku bi gelemperî ji bo papîrûsê dihatin bikaranîn, qelemên ku ji perê qazê an jî ajalên din dihatin çêkirin, ji bo nivîsandina li ser parşomenê populertir bûn.²⁸

Lê belê, bandora herî şoreşgerî ya parşomenê li ser forma fizîkî ya pirtûkê bû. Parşomen, ji ber ku dikaribû were birîn, qatkirin û bi hev ve were dirûtin, ji bo çêkirina forma “kodeks”ê (pirtûka ku em îro nas dikin, bi rûpelên ku bi hev ve girêdayî ne û bergên wê hene) ji rûloyên papîrûsê yên dirêj û nerehet pir guncawtir bû.²⁷ Veguherîna ji forma rûloyê bo forma kodeksê yek ji qonaxên herî girîng di dîroka pirtûk û belavkirina zanînê de tê hesibandin. Kodeks ne tenê ji bo hilanîn û veguhestinê pratîktir bû, lê di heman demê de rê li ber awayên nû yên xwendin û referansdayînê jî vekir, wekî bikaranîna hejmarên rûpelan û naverokê. Kêmkirina girêdayîbûna bi papîrûsa Misrê re û domdariya zêdetir a parşomenê, di serdemên paşê de, nemaze di Împeratoriya Romayê û Ewropaya Serdema Navîn de, belavbûna berfirehtir a zanîn û parastina metnên kevnar hêsantir kir.¹⁰ Bi vî awayî, parşomen ne tenê bersivek ji krîzeke demkî re bû, lê bû nûjeniyek teknolojîk ku bandoreke kûr û mayînde li ser awayê tomarkirin, parastin û ragihandina zanînê di dirêjahiya dîrokê de kir. Rola Pergamûmê di vê pêşketina girîng de navendî bû, û parşomen bû yek ji mîrateyên herî berbiçav ên vî bajarê kevnar.

7. Jiyana Entelektuelî û Kesayetên Navdar

Hebûna Pirtûkxaneya Pergamûmê û piştgiriya Xanedana Attalî ji bo çand û zanistê, Pergamûmê kiribû navendeke zindî ya jiyana entelektuelî û gelek zanyar, fîlozof û nivîskar kişandibû vî bajarî.

Serekên Pirtûkxaneyê û Zanyar

• Kratesê Mallusî (Sedsala 2emîn B.Z.): Yek ji kesayetên herî navdar ên girêdayî Pirtûkxaneya Pergamûmê Kratesê Mallusî bû. Ew rêzimannas, fîlozofekî Stoîkî yê bi bandor, û rexnegirekî wêjeyî yê girîng bû. Tê gotin ku ew ji hêla Key Eumenes II an jî birayê wî Attalus II ve wekî serekê pirtûkxaneyê hatibû erkdarkirin.² Krates bi çêkirina yekemîn globusa naskirî ya Erdê jî navdar e, ku têgihiştina erdnîgarî ya wê demê nîşan dide.² Wekî din, dema ku wekî balyozê Pergamûmê çûbû Romayê, lingê wî şikestibû û di dema başbûna xwe de li wir dersên rêzimanê dabû, û bi vî awayî, li gorî Suetonius, “yekem kes bû ku xwendina rêzimanê anî bajarê me”.² Krates hevdemê Arîstarkosê Samosî bû, ku serekê Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê bû, û di navbera her du dibistanên fîlolojîk de nîqaş û pêşbaziyeke dijwar hebû. Krates nêzîkatiya kritikoi ya Pergamî diparast, ku îdîaya nêzîkatiyeke berfirehtir û felsefîtir ji rexneya metnî re dikir, li hember nêzîkatiya grammatikoi ya Îskenderî.²⁰
• Athenodoros Kordylion (Sedsala 1emîn B.Z.): Fîlozofekî din ê Stoîkî ku wekî serekê Pirtûkxaneya Pergamûmê kar kiriye. Ew bi parastina metnên Stoîkî û paqijkirina wan ji beşên ku wî nepejirandiye navdar bû. Piştî Pergamûmê, ew çû Romayê û li cem dewletparêzê navdar Cato yê Ciwan ma û bandorek li ser wî kir.¹³
• Artemon: Çavkanî behsa kesekî bi navê Artemon dikin ku di sedsala 2emîn B.Z. de li pirtûkxaneyê xebitiye, lê agahiyên berfirehtir li ser nasname û rola wî ya rastîn kêm in.¹⁰

Zanyarên Din ên Girêdayî Pergamûmê

• Galen (nêzîkî 129-200 P.Z.): Bijîjkê herî navdar ê serdema Romayê, Galen, li Pergamûmê ji dayik bûbû û perwerdeya xwe ya destpêkê li wir standibû. Her çend ew bi giranî li Romayê kar kiribe jî, girêdana wî bi Pergamûmê re xurt bû û tê texmînkirin ku wî ji çavkaniyên Pirtûkxaneya Pergamûmê û pirtûkxaneya li Perestgeha Asklepios ji bo lêkolîn û nivîsên xwe yên berfireh ên li ser derman û anatomiya sûd wergirtiye. Xebat û lêkolînên Galen bingeha dermanfiroşiya rojavayî ya nûjen danîne û ew wekî “bavê farmakolojiyê” tê naskirin.⁴
• Apollodorosê Pergamî (nêzîkî 105–23 B.Z.): Mamosteyekî navdar ê retorîkê (hunera axaftinê) bû û yek ji mamosteyên Împeratorê Romayê yê pêşerojê, Augustus, bû.⁴
• Telephosê Pergamî (nêzîkî 80–180 P.Z.): Rêzimannasekî din ê girîng ê ji Pergamûmê bû.⁴

Xêrxwaz

• Flavia Melitene: Navê Flavia Melitene wekî xêrxwazeke girîng di dîroka Pergamûmê de derbas dibe. Ew hemwelatiyeke navdar a bajêr û jina endamekî meclîsa şaredariyê bû. Tê gotin ku wê di dabînkirina pirtûkxaneyê de roleke girîng lîstiye û herwiha peykerekî Împerator Hadrian diyarî pirtûkxaneyê kiriye.¹⁰ Lêbelê, piraniya çavkaniyan destnîşan dikin ku ev bexş û pirtûkxaneya ku Flavia Melitene ava kiriye, ne Pirtûkxaneya Keyaniyê ya navdar a li Akropolê bû, lê belê pirtûkxaneyek bû ku li kompleksa Perestgeha Asklepios, navenda saxlemiyê ya navdar a Pergamûmê, hatibû çêkirin.⁷ Tevî vê cudahiyê, ev yek nîşan dide ku kevneşopiya piştgirîkirina pirtûkxane û navendên çandî di nav elîta Pergamûmê de belav bûbû.

Kevneşopiya Rêzgirtina ji Entelektuelan re

Pirtûkxaneya Pergamûmê ne tenê cihê hilanîna pirtûkan bû, lê di heman demê de wekî pêşangehek hunerî jî dihat dîtin. Li gorî çavkaniyan, salonên pirtûkxaneyê bi peyker, bust û portreyên helbestvan, nivîskar û fîlozofên mezin ên Yewnanî hatibûn xemilandin. Di nav wan de peykerên Homer, Herodot, Sappho, û zanyarên din hebûn.¹² Tê gotin ku ev kevneşopiya xemilandina pirtûkxane û akademiyan bi portre û bustên mirovên mezin û navdar ji Pergamûmê dest pê kiriye û paşê li cîhanê belav bûye.¹⁵ Ev yek nîşan dide ku li Pergamûmê rêzeke mezin ji bo kesayetên entelektuelî û beşdariyên wan ji şaristaniyê re hebû. Hebûna van kesayetên navdar û piştgiriya xêrxwazan nîşan dide ku Pergamûm xwedî hawîrdoreke entelektuelî ya zindî û pêşketî bû. Pirtûkxane ne tenê depoyek pasîf a pirtûkan bû, lê navendeke çalak a lêkolîn, nîqaş, perwerdehî û hilberîna zanistî bû, ku zanyarên ji warên cihêreng dikişandin û ji bo pêşketina zanînê zemîneke guncaw peyda dikir.

8. Çarenûsa Nediyar a Pirtûkxaneya Pergamûmê

Çarenûsa Pirtûkxaneya Pergamûmê, tevî girîngiya wê ya dîrokî, bi sir û nediyariyê dorpêçkirî ye. Her çend hin agahî û teorî hebin jî, dawiya rastîn a vê navenda zanînê hîn jî mijara nîqaşê ye.

Diyariya Îdiakirî ya Marcus Antonius ji Kleopatrayê re (43 B.Z.)

Rivayeta herî navdar û dramatîk a derbarê çarenûsa Pirtûkxaneya Pergamûmê ew e ku Marcus Antonius, general û dewletparêzê Romayî, tevahiya koleksiyona pirtûkxaneyê, ku tê gotin ji 200,000 rûloyên parşomenê pêk dihat, wekî diyariyek ji evîndara xwe, Şahbanûya Misrê Kleopatra VII re şandiye.² Armanca vê diyariyê, li gorî hin çavkaniyan, ew bû ku zirarên ku di dema şerê Julius Caesar de li Îskenderiyeyê (48 B.Z.) gihîştibûn Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê, bêne telafîkirin.¹⁰ Ev çîrok bi giranî ji hêla dîroknasê Yewnanî Plutarch ve tê vegotin.²

Lêbelê, rastiya vê îdîayê ji hêla gelek lêkolînerên nûjen ve bi guman tê pêşwazîkirin. Plutarch bi xwe jî di nivîsên xwe de destnîşan dike ku dibe ku ev agahî ji hêla Calvisius, dijberekî siyasî yê Antonius, ve wekî buxtanek li dijî wî hatibe çêkirin da ku wî li ber çavê Senatoya Romayê reş bike.⁴ Wekî din, çavkanî destnîşan dikin ku piştî mirina Antonius û Kleopatrayê, Împerator Augustus, ku bûbû serwerê yekane yê Romayê, hin ji van rûloyên ku ji Pergamûmê hatibûn birin, li bajêr vegerandin.² Ev yek îhtîmala ku beşek ji koleksiyonê hatibe veguhestin xurt dike, lê di heman demê de nîşan dide ku dibe ku ne tevahiya koleksiyonê hatibe birin û pirtûkxane bi tevahî nehatibe valakirin. Tevî gumanan, çîroka diyariya Antonius bandoreke mezin li ser têgihiştina populer a çarenûsa pirtûkxaneyê kiriye.

Paşketina di bin Serweriya Romayê û Serdemên Paşê de

Piştî ku Keyaniya Pergamûmê di sala 133 B.Z. de bi wesiyeta Key Attalus III ji Komara Romayê re ma, pirtûkxane û bajar bi giştî ketin bin serweriya Romayê. Her çend hin çavkanî behsa paşketin û xemsariya li hember pirtûkxaneyê di vê serdemê de dikin ¹⁰, delîlên din nîşan didin ku Romayiyan parastin û lênihêrîna pirtûkxaneyê berdewam kirine.² Heta tê zanîn ku împeratorên Romayî yên wekî Trajan (serwerî 98-117 P.Z.) û Hadrian (serwerî 117-138 P.Z.) piştgirî dane pirtûkxaneyê û ji bo parastina wê xebitîne.⁵ Ev yek nîşan dide ku pirtûkxane di serdema Romayê de jî girîngiya xwe parastiye.

Pirtûkxaneya Pergamûmê di erdheja mezin a ku di sala 262 P.Z. de li herêmê qewimî de, bi îhtîmaleke mezin zirar dîtiye.² Lêbelê, delîl hene ku ew piştî vê erdhejê jî hatiye tamîrkirin û di salên destpêkê yên Împeratoriya Bîzansê de (sedsala 4emîn-5emîn P.Z.) hîn jî wekî navendeke çandî dixebitî.²

Teoriyên li ser Windabûna Wê

Çarenûsa dawî ya Pirtûkxaneya Pergamûmê û koleksiyona wê ya hêja bi temamî ne diyar e û di tariyê de maye.² Teoriya herî bihêz û bi gelemperî pejirandî ew e ku koleksiyona pirtûkxaneyê ne bi carekê û ji ber bûyereke tekane, lê bi awayekî gav bi gav û ji ber sedemên cihêreng kêm bûye û di dawiyê de winda bûye. Îhtîmal heye ku beşek mezin ji koleksiyonê ji hêla pirtûkxanevan, zanyar an jî rayedarên Bîzansî ve hatibe rakirin û ber bi Konstantînopolê, paytexta nû ya împeratoriyê ve, an jî deverên din ên ewletir ve hatibe veguhestin, berî ku bajarê Pergamûmê bi xwe piştî sala 1300 P.Z. bi giranî were terikandin û bikeve ber xirabûnê.²

Ji bilî vê teoriyê, hin spekulasyonên din jî hene:

• Hin lêkolîner pêşniyar dikin ku dibe ku rûloyên hêja yên pirtûkxaneyê di sedsala 1emîn B.Z. de ji hêla senator û berhevkarên dewlemend ên Romayî ve hatibin kirîn an desteserkirin û ber bi Romayê ve hatibin birin.⁴
• Teoriyeke din ew e ku koleksiyon di sedsala 4emîn P.Z. de ji bo dewlemendkirina Pirtûkxaneya Împeratorî ya nû ya Konstantînopolê hatibe şandin.⁴
• Hin çavkanî îdîa dikin ku pirtûkxane an jî beşek ji koleksiyona wê di sedsala 6emîn P.Z. de, di dema kampanyayên Împerator Justinian I yên li dijî milkên çandî yên pagan (pûtperest) de, hatibe îmhakirin.⁴
• Herwiha, hin çavkaniyên paşê behsa talankirina bajêr û pirtûkxaneyê ji hêla artêşên Ereban ve di sedsala 7emîn de (nêzîkî 663 P.Z.) dikin.⁵

Pirrengiya van teoriyan û nebûna delîlên قطعي yên arkeolojîk an nivîskî yên derbarê dawiya pirtûkxaneyê, dijwariya şopandina çarenûsa saziyên kevnar ên bi vî rengî radixe ber çavan. Ev nediyarbûn, di heman demê de, beşek ji mîstîk û balkêşiya Pirtûkxaneya Pergamûmê pêk tîne û wê dike mijareke herdemî ya lêkolîn û meraqê. Berdewamiya hebûna pirtûkxaneyê di serdema Romayê û heta serdema Bîzansê de ² li dijî teoriyên îmhakirina zû derdikeve û nîşan dide ku windabûna wê pêvajoyeke aloztir û demdirêjtir bûye.

9. Analîza Berawirdî: Pergamûm di Çarçoveya Pirtûkxaneyên Cîhanê de

Ji bo ku em girîngî û taybetmendiyên Pirtûkxaneya Pergamûmê baştir fêm bikin, pêwîst e ku em wê di çarçoveya pirtûkxaneyên din ên navdar ên cîhana kevnar de bi cih bikin. Ev berawirdkirin dê alîkariya me bike ku em cihê Pergamûmê di “ekosîstema” zanînê ya wê serdemê de û beşdariyên wê yên taybet bibînin.

Tabloya Berawirdî ya Pirtûkxaneyên Kevnar

Ji bo pêşkêşkirina daneyên sereke yên pirtûkxaneyên cuda bi awayekî birêkûpêk û hêsan, tabloyek berawirdî dikare pir sûdmend be. Ev tablo dê bihêle ku xwendevan bi lez û bez wekhevî, cudahî û cihê Pergamûmê li hember hevdemên wê bibîne û çarçoveyekê bide destkeftiyên wê.

Pirtûkxane	Dîroka Damezrandinê (Texmînî)	Damezrîner/Patronên Sereke	Hejmara Texmînkirî ya Koleksiyonê (Rûlo/Tablet)	Zanyar/Pirtûkxaneyên Navdar	Taybetmendî/Nûjeniyên Sereke	Çarenûsa Dawî
Pirtûkxaneya Pergamûmê	Nêzîkî 197-159 B.Z. 2	Eumenes II, Xanedana Attalî 2	200,000 rûlo 2	Kratesê Mallusî, Athenodoros Kordylion 2	Parşomen, teknîkên parastinê yên mîmarî, pêşbaziya bi Îskenderiyeyê re, ji raya giştî re vekirî 4	Nediyar, dibe ku di 262 P.Z. de zirar dîtibe, piştî 1300 P.Z. hatiye terikandin; îdiaya diyariya Antonius 2
Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê	Nêzîkî 295-282 B.Z. 31	Xanedana Ptolemî (Ptolemî I/II) 1	400,000-700,000 rûlo 1	Zenodotus, Aristarchus, Eratosthenes, Euclid, Callimachus 22	Mouseion, mezinahiya bêhempa, navenda lêkolînê ya cîhanî, Pinakes (Kataloga Callimachus) 22	Kêmbûn û îmhakirina gav bi gav, îhtîmalen di 272 P.Z. an 297 P.Z. de bi temamî îmha bûbe 32
Pirtûkxaneya Celsus (Efes)	110 P.Z. (an 117-120 P.Z.) 31	Tiberius Julius Aquila Polemaeanus (ji bo bavê xwe Celsus)	Nêzîkî 12,000 rûlo 14	Nayê zanîn	Avahîsaziya Romayî ya bi heybet, goristana Celsus di hundur de, sêwirana dîwarê ducarî ji bo parastinê	Di erdhejekê de zirar dît, di êrîşa Gothan de di 262 P.Z. de şewitî
Pirtûkxaneya Aşûrbanîpal (Nînova)	Sedsala 7emîn B.Z. 31	Key Aşûrbanîpal 33	Zêdetirî 30,000 tabletên kêlî (10,000 berhem) 6	Nayê zanîn	Yek ji pirtûkxaneyên herî kevn ên bi sîstematîk hatî berhevkirin, tabletên kêlî, Efsaneya Gilgamêş, kataloga tabletî 33	Di dema hilweşîna Nînovayê de (612 B.Z.) hat îmha kirin, lê tablet ji ber şewatê pijiyan û parastî man 33

Çavkanî: Agahiyên di vê tabloyê de ji çavkaniyên ku di metnê de hatine nîşandan, hatine berhevkirin.

Beşdariyên Taybet û Bandora Mayînde ya Pergamûmê

Pirtûkxaneya Pergamûmê, tevî ku di bin siya hevrika xwe ya mezin, Îskenderiyeyê de mabû jî, xwedî gelek taybetmendî û beşdariyên yekta bû ku wê di dîroka pirtûkxane û zanînê de cihêkî taybet daye:

• Duyemîn Pirtûkxaneya Herî Mezin: Bi koleksiyona xwe ya ku digihîşt 200,000 rûloyan, Pergamûm piştî Îskenderiyeyê wekî duyemîn pirtûkxaneya herî mezin a cîhana kevnar dihat hesibandin.⁵ Ev yek nîşana ambîsyon û kapasîteya Keyaniya Attalî bû.
• Delîlên Arkeolojîk ên Yekane: Wekî ku berê jî hat gotin, Pergamûm yekane pirtûkxaneya serdema Yewnanî ye ku ji bo wê delîlên arkeolojîk ên berbiçav û ewle hatine dîtin.⁴ Ev yek wê dike modelek girîng ji bo têgihiştina mîmariya pirtûkxaneyên Helenîstîk.
• Vekirîbûna ji Raya Giştî re: Li gorî hin çavkaniyan, Pirtûkxaneya Pergamûmê ji raya giştî re vekirî bû, ku ev yek ji bo wê demê nûjeniyek girîng bû.⁴ Piraniya pirtûkxaneyên berê yan taybet bûn yan jî bi perestgehan ve girêdayî bûn û gihîştina wan sînordar bû.
• Pêşxistina Parşomenê: Beşdariya herî navdar a Pergamûmê, bêguman, rola wê ya navendî di pêşxistin û belavkirina parşomenê de bû. Ev materyalê nivîsandinê yê nû ne tenê Pergamûmê ji girêdayîbûna bi papîrûsa Misrê rizgar kir, lê di heman demê de bandoreke şoreşgerî li ser forma pirtûkê (derbasbûna ji rûloyê bo kodeksê) û parastina demdirêj a metnan kir.
• Dibistana Rexneya Fîlolojîk a Cihêreng: Di bin bandora zanyarên wekî Kratesê Mallusî de, li Pergamûmê dibistaneke rexneya fîlolojîk a cihêreng û xweser pêş ket, ku bi nêzîkatiya xwe ya kritikoi ji dibistana grammatikoi ya Îskenderî cuda dibû.²⁰ Ev yek nîşan dide ku Pergamûm ne tenê navendeke berhevkirina pirtûkan bû, lê di heman demê de navendeke hilberîna zanistî û nîqaşên entelektuelî bû.
• Teknîkên Parastinê yên Pêşketî di Avahîsaziyê de: Sêwirana mîmarî ya pirtûkxaneyê, bi taybetî valahiya di navbera refan û dîwaran de ji bo gera hewayê û parastina ji şilbûnê, nîşana têgihiştineke pêşketî ya pirsgirêkên parastina materyalên nivîskî bû.⁶

Bi giştî, tevî ku Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê ji hêla mezinahî û navûdengê giştî ve dibe ku li pêş bûya, Pirtûkxaneya Pergamûmê bi nûjeniyên xwe yên teknolojîk (parşomen), mîmarî (teknîkên parastinê) û bi kevneşopiya xwe ya zanistî ya xweser, roleke girîng û bêhempa di cîhana kevnar de lîstiye. Berawirdkirin nîşan dide ku her navendek xwedî taybetmendî û beşdariyên xwe yên yekta bû, û Pergamûm ne tenê kopiyek ji Îskenderiyeyê bû, lê xwedî nasname û bandoreke xwe ya xweser bû ku mîrateyeke mayînde di dîroka zanînê de hiştiye.

10. Encam: Dengvedanên Pergamûmê di Dîroka Zanînê de

Pirtûkxaneya Pergamûmê, wekî yek ji stûnên sereke yên şaristaniya Helenîstîk, ji bilî ku tenê depoyek pirtûkan be, navendeke zindî ya entelektuelî, nûjenî û pêşbaziya çandî bû. Beşdariyên wê yên sereke, ku îro jî di dîroka zanîn û pirtûkê de deng vedidin, pirreng û girîng in. Pêşxistina berfireh a parşomenê wekî materyalek nivîsandinê ya alternatîf û domdar, ne tenê bersivek ji ambargoya papîrûsê ya Misrê re bû, lê di heman demê de şoreşek di çanda maddî ya pirtûkan de çêkir. Parşomen rê li ber derbasbûna ji forma rûloyê ya nerehet ber bi forma kodeksê ya pratîktir vekir, ku ev yek awayê xwendin, hilanîn û belavkirina zanînê bi bingehîn guherand.²¹

Pêşbaziya dijwar a bi Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê re, her çend carinan bi rêbazên nepak dihat meşandin jî, wekî motorek ji bo pêşketina entelektuelî û teknolojîk xebitî.¹ Ev pêşbazî ne tenê bû sedema berhevkirina koleksiyonên mezin ên pirtûkan, lê di heman demê de teşwîqkirina nûjeniyê, kişandina zanyarên jêhatî, û pêşxistina dibistanên rexneya fîlolojîk ên cihêreng kir. Nêzîkatiya kritikoi ya Pergamî, ku ji hêla Kratesê Mallusî ve dihat parastin, modelek alternatîf ji nêzîkatiya grammatikoi ya Îskenderî re pêşkêş kir û bi vî awayî kevneşopiya fîlolojîk dewlemendtir kir.²⁰

Di warê mîmariyê de, Pirtûkxaneya Pergamûmê bi teknîkên xwe yên parastinê yên pêşketî, wekî sêwirana valahiya di navbera refan û dîwaran de ji bo pêşîgirtina li şilbûnê, modelek ji bo pirtûkxaneyên paşerojê pêşkêş kir.⁶ Vekirîbûna wê ji raya giştî re, her çend bi tevahî nehatibe piştrastkirin jî, nîşana guherînekê di têgihiştina rola pirtûkxaneyan de bû, ji saziyên taybet an perestgehî ber bi navendên giştî yên zanînê ve.⁴

Mîrateya Pirtûkxaneya Pergamûmê ji koleksiyona wê ya ku îro winda bûye, pir wêdetir e. Ew di rola wê ya di guhertina çanda maddî ya pirtûkan de, di xurtkirina zanistiya rexneyî de, û di nîşandana wê yekê de ye ku pêşbazî çawa dikare bibe hêzek afirîner ji bo pêşketina entelektuelî û teknolojîk, xwe dide der. Her çend Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê ji hêla mezinahiyê ve dibe ku li pêş bûya, Pergamûm bi nûjeniyên xwe yên taybet û bi kevneşopiya xwe ya zanistî ya xweser, ne tenê şopek di dîrokê de hiştiye, lê beşdarî şekildana amûr û rêbazên ku zanîn bi sedsalan bi wan hatiye parastin û ragihandin, bûye. Dengvedanên Pergamûmê îro jî di têgihiştina me ya dîroka pirtûk, zanîn û pêşketina şaristaniyê de bi zelalî têne bihîstin.

Çavkanî

1. The Fierce, Forgotten Library Wars of the Ancient World – Atlas …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.atlasobscura.com/articles/the-fierce-forgotten-library-wars-of-the-ancient-world
2. Library of Pergamon – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/Library_of_Pergamon/
3. Pergamum (Turkey)…Hellenistic Library – The Desert Fathers, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://desertfathers.blogspot.com/2012/07/pergamum-turkeyhellenistic-library.html
4. hdms.bsz-bw.de, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://hdms.bsz-bw.de/files/483/krone.pdf
5. Bergama Kütüphanesi – Dünya Tarihi Ansiklopedisi, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/trans/tr/1-21051/bergama-kutuphanesi/
6. The Library of Pergamum: A Contender for the Greatest Library of …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ancient-origins.net/ancient-places-asia/library-pergamum-contender-greatest-library-ancient-world-007601
7. journals.ub.uni-heidelberg.de, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/gfa/article/view/105095/100221
8. archiv.ub.uni-heidelberg.de, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/5483/1/Hoepfner_Die_Bibliothek_Eumenes_II_2002.pdf
9. The Library of Pergamum – THE PERGAMON, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://siyuliu-cleo.weebly.com/the-library-of-pergamum.html
10. Bergama Kütüphanesi – Vikipedi, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Bergama_K%C3%BCt%C3%BCphanesi
11. Ancient Pergamon – Biblical Archaeology Society, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.biblicalarchaeology.org/daily/biblical-sites-places/biblical-archaeology-sites/ancient-pergamon-2/
12. dergipark.org.tr, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1787445
13. Bibliothek von Pergamon – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://de.wikipedia.org/wiki/Bibliothek_von_Pergamon
14. 8 Legendary Ancient Libraries | HISTORY – History.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.history.com/articles/8-impressive-ancient-libraries
15. Bergama’yı Sevmek – BERKSAV, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.berksav.org/2017/bergamayisevmek.asp
16. Pergamon – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pergamon
17. Full text of “Library Of Alexandria BY Samy” – Internet Archive, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://archive.org/stream/LibraryOfAlexandriaBYSamy/Library%20of%20Alexandria%20BY%20Samy_djvu.txt
18. diadochen – imperium-romanum.com – Kultur – Bildung – Bibliotheken, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://imperiumromanum.com/kultur/bildung/bibliothek_diadochen_01.htm
19. Das geht auf keine Kuhhaut! – Papyrus, Pergament und antike Bibliothekskriege, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/content/blog/das-geht-auf-keine-kuhhaut-papyrus-pergament-und-antike-bibliothekskriege/
20. Wherewas the royal library of Pergamum? (Chapter 6) – Ancient …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/ancient-libraries/wherewas-the-royal-library-of-pergamum/7D1058C27CB7B3D3007FB18F3646164D
21. Parchment-making | Cornell University Library Conservation, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://blogs.cornell.edu/culconservation/2015/04/03/parchment-making/
22. The Library of Pergamon as a Classical Model – The Center for …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://chs.harvard.edu/curated-article/gregory-nagy-the-library-of-pergamon-as-a-classical-model/
23. Homeric scholarship – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Homeric_scholarship
24. Pergamon or Pergamum – A Complete Guide – Eskapas, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://eskapas.com/pergamon/
25. Samarkand Paper – Bukhari Creative Group, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://bukharicreative.group/blog/samarkand-paper
26. Things to do in Pergamon | Pergamon Tours | Travel Bergama, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.turkeytraveltours.com/destination/pergamon
27. Das geht auf keine Kuhhaut! – Papyrus, Pergament und antike …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/content/blog/das-geht-auf-keine-kuhhaut-papyrus-pergament-und-antike-bibliothekskriege
28. Parchment and Paper | Paper, Leather, Clay & Stone – Online …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://exhibits.library.cornell.edu/Paper-exhibit/feature/parchment-and-paper
29. What do we know about the Hellenistic era Great Library at … – Quora, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.quora.com/What-do-we-know-about-the-Hellenistic-era-Great-Library-at-Pergamon
30. ToposText, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://topostext.org/place/391272SAsk
31. Most Significant Libraries of the Ancient World – WorldAtlas, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldatlas.com/ancient-world/most-significant-libraries-of-the-ancient-world.html
32. Library of Alexandria – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.worldhistory.org/Library_of_Alexandria/
33. Library of Ashurbanipal – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Library_of_Ashurbanipal