Dadgehkirina Ajalan di Serdema Navîn de

Analîzeke Dîrokî-Hiqûqî û Çandî

1. Pêşgotin

Danasîna Mijarê

Di qada dîroka hiqûqê de, yek ji pratîkên herî ecêb û balkêş ku bala lêkolîneran kişandiye, fenomena dadgehkirina ajalan e. Ev pratîk, ku bi taybetî di Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen de li Ewropayê berbelav bû, tê de ajalên wekî beraz, mişk, kêzik û heta tiştên bêcan jî carinan ji ber tawanên curbecur dihatin darizandin. Di van dadgehan de, ku hem li dadgehên laîk û hem jî li yên dêrî dihatin lidarxistin, parêzer ji bo ajalan dihatin tayînkirin, şahid dihatin guhdarî kirin, û carinan cezayên giran ên wekî îdam, sirgûnkirin an jî aforozkirinê li wan dihatin birîn.¹ Mînak, berazek dikaribû ji ber kuştina zarokekê bi darvekirinê bihata cezakirin, an jî komek cûrcûle dikaribû ji ber zirardana zeviyan bi aforozkirinê bihata tehdîtkirin.¹ Ev prosedurên hiqûqî yên ku li ser aktorên ne-mirovî dihatin sepandin, îro ji me re wekî tiştekî seyr û bêwate xuya dikin, lê di çarçoveya xwe ya dîrokî de, ew têgihiştinên kûr li ser edalet, berpirsiyarî, nîzama kozmîk û têkiliya tevlihev a di navbera mirov û cîhana ajalan de di serdemên borî de eşkere dikin.

Girîngî û Balkêşiya Mijarê

Balkêşiya sereke ya vê mijarê di pirsên bingehîn de ye ku ew derdixe holê. Ev pratîka hanê çi li ser têgihiştina Serdema Navîn a li ser edalet, berpirsiyarî, û têkiliya mirovan bi ajalan re vedibêje? Bingeha van dadgehan çi bû; gelo ew tenê xurafeyên gelêrî bûn an jî di nav pergaleke hiqûqî û teolojîk a tevlihevtir de cih digirtin? Çima civakên wê demê hewce dîtin ku çavkaniyên xwe yên hêja – dem, pere, û personelên hiqûqî – ji bo darizandina afirîdên ku li gorî têgihiştina îroyîn bêaqil û bêberpirsiyar in, bi kar bînin? Wek ku hin lêkolîner amaje dikin, ev dadgeh ne tenê kêmasiyeke hiqûqî ya serdemê bûn, lê belê ew nîşaneke kûr a hewldana civakên serdema navîn bû ji bo ku li hemberî bûyerên nediyar û zirarê, bi taybetî yên ku ji hêla aktorên ne-mirovî ve dihatin kirin, wateyekê û kontrolekê bibînin û saz bikin.³ Civakên serdema navîn bi gelek nediyariyan re rû bi rû bûn, wek nexweşî, birçîbûn, û karesatên xwezayî. Zirara ji ajalan, wek kuştina zarokekî ji hêla berazekî ve an zirara zeviyan ji hêla kêzikan ve, wekî tehlûkeyên din ên li ser jiyan û debara wan dihatin dîtin. Pergala hiqûqê yek ji amûrên sereke bû ji bo birêkûpêkkirina civakê û bersivdana li hemberî binpêkirinan. Bi kişandina ajalan nav vê pergalê, civakê hewl dida ku van bûyerên “kaotîk” bixe nav çarçoveyeke naskirî û kontrolkirî, û bi vî awayî hestek ji nîzam û edaletê vegerîne. Ev ne tenê li ser cezakirina ajalê bû, lê belê li ser piştrastkirina civakê bû ku “tiştek” tê kirin û ku pergalên wan ên civakî û hiqûqî dikarin bersivê bidin her cure tehlûkeyan.

Armanc û Avaniya Gotarê

Armanca vê gotarê ew e ku pratîka dadgehkirina ajalan di Serdema Navîn de bi awayekî kûr û berfireh analîz bike. Bi bikaranîna çavkaniyên akademîk ên heyî, dê hewl were dayîn ku çarçoveya dîrokî û erdnîgarî ya van dadgehan, cûr û pêvajoyên hiqûqî yên ku dihatin bikaranîn, ajalên ku dihatin darizandin û tawanên ku pê dihatin tawanbar kirin, û cezayên ku li wan dihatin birîn, werin ronîkirin. Bi taybetî, dê li ser wate û şîrovekirinên cihêreng ên vê pratîkê were sekinandin, da ku têgihiştina serdema navîn a li ser edalet, berpirsiyarî, û têkiliya mirov-ajal baştir were fêm kirin. Herwiha, dê îstatîstîkên berdest (bi piranî kalîtatîf) û berawirdkirina bi mînakên din ên cîhanê re werin pêşkêş kirin da ku çarçoveyeke berfirehtir ji xwendevan re were dayîn. Dirêjahiya dema ku ev pratîk berdewam kiriye, ji sedsala 13an heta sedsala 18an ², nîşan dide ku ev ne tenê bûyereke demkî an jî herêmî bû, lê belê beşek ji têgihiştineke berfirehtir a hiqûqî û çandî ya wê serdemê bû ku bi hêdîka hate guhertin. Pratîkên ku bi sedsalan berdewam dikin, bi gelemperî di nav bawerî û strukturên civakî yên kûr de cih digirin. Berdewamiya vê pratîkê di nav guhertinên mezin ên civakî, siyasî û rewşenbîrî de nîşan dide ku ew ji bo civakên wê demê xwedî wate û fonksiyoneke girîng bû ku bi hêsanî nehate terikandin. Dibe ku ev wate û fonksiyon bi demê re hinekî guherîbe, lê bingeha wê – hewldana ji bo kontrolkirina nediyariyê û sepandina edaletê li gorî têgihiştina serdemê – dibe ku mayînde bûbe heta ku guhertinên mezin ên rewşenbîrî, wek Serdema Ronahiyê, ew bêwate kirin.

Gotar dê bi vî awayî bê avakirin: Pêşî, dê çarçoveya dîrokî û erdnîgarî ya dadgehkirina ajalan were pêşkêş kirin. Paşê, dê li ser cûr û pêvajoyên hiqûqî yên van dadgehan were sekinandin. Beşên din dê li ser ajalên hatine darizandin, tawanên wan, û cezayên ku li wan hatine birîn bisekinin. Dûv re, dê şîrove û wateyên cihêreng ên vê pratîkê werin nîqaş kirin, û berawirdkirinek bi mînakên din ên cîhanê re were kirin. Di dawiyê de, dê li ser kêmbûn û dawîhatina vê pratîkê û encamên giştî yên lêkolînê were rawestîn.

2. Çarçoveya Dîrokî û Erdnîgarî ya Dadgehkirina Ajalan

Kronolojî

Pratîka dadgehkirina ajalan xwedî dîrokeke dirêj e, lê belavbûna wê ya sereke û forma wê ya herî baş tomarkirî di Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen de li Ewropayê ye. Li gorî çavkaniyan, ev pratîk bi giranî ji sedsala 13an dest pê dike û heta sedsala 18an berdewam dike.² Hin lêkolîner destnîşan dikin ku lûtkeya van dadgehan di navbera salên 1400 û 1700 de bû.¹ Mînaka herî kevn a tomarkirî ya dadgehkirina ajalekê ku hin çavkanî behs dikin, vedigere sala 1266an li Fontenay-aux-Roses, li nêzîkî Parîsê, ku berazek ji ber xwarina pitikekê hate tawanbar kirin û bi şewitandinê hate cezakirin.⁶ Hinek çavkaniyên din îdîa dikin ku yekemîn daraza nivîskî di sala 1226an de bûye.² Lêbelê, E.P. Evans, yek ji lêkolînerên herî girîng ên vê mijarê, behsa bûyereke hê kevntir dike ku di sala 824an de li Geliyê Aosta li dijî kurmikan (moles) pêk hatiye ⁷, her çend dibe ku ev bêtir nifirîn an jî rêûresmeke dêrî bûbe ne ku dadgeheke forme. Bi giştî, sedsalên 13an heta 17an wek serdema herî çalak a van dadgehan têne dîtin.

Belavbûna Erdnîgarî

Ev pratîka hiqûqî ya taybet bi piranî li Ewropaya Rojava û Navîn berbelav bû.

Ewropa: Fransa wekî navenda sereke ya van dadgehan tê destnîşankirin. Sedema vê yekê ew e ku herî zêde dozên tomarkirî û belgeyên dîrokî ji arşîvên Fransî hatine bidestxistin, bi saya xebata antîkzanên Fransî.¹ Welatên din ên ku ev pratîk lê bi awayekî berbiçav hatiye dîtin Swîsre, Îtalya (bi taybetî herêmên bakur), Almanya, û Holenda ne.¹ Herwiha, tomarên dadgehkirina ajalan li welatên Slavî yên başûr û, her çend kêm caran be jî, li Spanyayê hatine dîtin.²
Dervayî Ewropayê: Her çend lûtke û forma herî baş belgekirî ya dadgehkirina ajalan li Ewropayê be jî, hin çavkanî îşaret bi hebûna pratîkên bi vî rengî an jî dişibin wan li deverên din ên cîhanê jî dikin. Mînak, behsa dozên li Brezîlya, Rûsya, Kanada, Malezya, Kongo, û Amerîkaya kolonyal tê kirin.⁵ Lêbelê, divê were zanîn ku agahiyên kûr û berfireh li ser forma û naveroka van “dadgehan” li derveyî Ewropayê di çavkaniyên berdest de kêm in, û dibe ku ew ji aliyê pêvajoyên hiqûqî û felsefeya bingehîn ve ji mînakên Ewropî cuda bin. Dibe ku ev bêtir rêûresmên cezakirinê an jî bersivdayînên çandî yên cihêreng bin li hemberî zirara ji ajalan.

Pêşengên Kevnar

Fikra berpirsyarkirina ajal an tiştên bêcan ji bo kiryarên wan û sepandina celebek “ceza” li ser wan, ne tenê taybetmendiya Serdema Navîn a Ewropî bû. Mînakên kevntir jî hene ku dikarin wekî pêşengên vê têgihiştinê werin dîtin:

Yewnana Kevnar: Li Atînaya kevnar, qanûnek hebû ku li gorî wê, çek, kevir, dar, an her tiştekî din ê bêcan ku bibûya sedema mirina mirovekî, diviyabû bi awayekî forme bihata “mehkûm kirin” û ji derveyî sînorên bajêr bihata avêtin. Ev yek li dadgeheke taybet a bi navê “Prytaneion” dihate kirin. Mînaka herî navdar a vê yekê peykerê werzişvanekî ye ku li ser kesekî ket û ew kuşt; piştî vê yekê, peyker hate “dadgehkirin” û bi awayekî merasîmî avêtin behrê.⁶ Armanca sereke ya van kiryaran paqijkirina civakê ji “miasma” (pîsbûn an gemariya rîtuelî) ya ku ji ber mirinê çêdibû, bû. Yewnaniyan herwiha ajal jî ji ber kuştina mirovan dadgeh dikirin.⁹
Romaya Kevnar: Çîrokek navdar heye ku dibêje piştî ku Galiyan di sala 390 B.Z. de êrîşî Romayê kir û hewl da ku bi şev bikeve Keleha Kapîtolê, qazên pîroz ên perestgeha Juno bi qîrîna xwe Romayî hişyar kirin û bajar xilas kirin, lê kûçikên nobedar bêdeng man. Wekî encam, her sal di salvegera bûyerê de, qaz bi awayekî merasîmî dihatin pîroz kirin, lê kûçikek dihate cezakirin (li xaçê dixistin an jî bi awayekî din dihate îşkence kirin) ji ber îhmalkirina erkê xwe.⁶ Ev mînak bêtir dişibe cezakirina ji ber têkçûna di pêkanîna berpirsiyariyekê de, ne ku tawaneke çalak.

Van mînakan nîşan didin ku hewldana mirovahiyê ji bo ku li hemberî bûyerên neyînî yên ku ji hêla aktorên ne-mirovî ve têne çêkirin bertek nîşan bide û celebek “nîzamê” vegerîne, xwedî rehên kûr e. Lêbelê, forma ku vê yekê di Serdema Navîn a Ewropî de girt, bi taybetî bi kişandina ajalan nav pêvajoyên hiqûqî yên forme, xweseriyekê nîşan dide.

Lûtkeya dadgehkirina ajalan di sedsalên 15an heta 17an de bi serdemên krîz û guhertinên mezin ên civakî, olî û rewşenbîrî yên li Ewropayê re hevaheng e. Ev serdem, serdema nêçîra sêrbazan, Reformasyona Protestanî û dij-Reformasyona Katolîk, şerên olî, û guhertinên mezin ên aborî û civakî bû. Di serdemên weha de, civak bi gelemperî li rêyên xurtkirina normên xwe û cezakirina her cure binpêkirinê digerin, çi ew rast bin an jî sembolîk. Dadgehkirina ajalan, nemaze yên ku wekî amûrên şeytan dihatin dîtin (mînak, dîkê ku hêk dike ²) an jî yên ku zirareke mezin didan (zirara zeviyan ji hêla kêzikan ve ku wekî bela dihat dîtin), dikare wekî hewldanek ji bo têkoşîna li dijî hêzên xirab û vegerandina nîzama Xwedayî were şîrove kirin. Wekî ku Peter Dinzelbacher amaje dike, ev dadgeh di serdemeke krîzê de wekî tedbîrên tund ji bo parastina qanûn û nîzamê derketine holê, da ku nîşan bidin ku rayedar bi awayekî çalak nîzamê diparêzin, tewra ku sûcdar ne mirov bin.¹

Her çend forma hiqûqî ya van dadgehan li Ewropayê xweser be jî, hebûna pratîkên “bersivdayînê” li hemberî zirara ji ajalan li çandên din ⁵ nîşan dide ku dibe ku ev hewcedariyeke mirovî ya bingehîn be ji bo ku li hemberî bûyerên ku ji hêla aktorên ne-mirovî ve têne çêkirin, wateyekê bibîne an jî tolê hilîne. Li Yewnana Kevnar avêtina tiştê kujer, li Romayê cezakirina kûçikan, û li gorî Koda Malacca kuştina gayê kujer ⁶ hemû mînakên vê ne. Taybetmendiya Ewropaya Serdema Navîn ew bû ku vê bersivê xiste nav çarçoveya pergala xwe ya hiqûqî ya ku ji bo mirovan hatibû çêkirin, bi parêzer, dadger û pêvajoyên forme. Ev yek nîşan dide ku çiqas bawerî bi hêz û gerdûniya pergala hiqûqê hebû û çawa dihate bawer kirin ku ev pergal dikare li hemberî her cure “kaosê” bisekine.

3. “Dadgehkirina Ajalan Çi Ye?”: Cûr û Pêvajoyên Hiqûqî

Ji bo fêmkirina fenomena dadgehkirina ajalan, pêwîst e ku mirov cûreyên sereke yên dadgehan û pêvajoyên hiqûqî yên ku dihatin şopandin, ji hev cuda bike. Bi giştî, du celeb dadgeh bi van dozan re mijûl dibûn: dadgehên laîk (sekuler) û dadgehên dêrî (eklesiyastîk).

Cûreyên Sereke yên Dadgehan

Dadgehên Laîk (Sekuler): Van dadgehan, ku di bin kontrola rayedarên sivîl an feodal de bûn, bi piranî bi tawanên ku ji hêla ajalên kedîkirî yên mezin ve dihatin kirin, mijûl dibûn. Ajalên wekî beraz, ga, hesp, kûçik, û ker bi gelemperî li ber van dadgehan dihatin darizandin.¹ Tawana herî berbelav ku dihatin tawanbar kirin, kuştin (homicide) an birîndarkirina giran a mirovan bû, nemaze kuştina zarokan (infanticide) ji hêla berazan ve. Cezayên ku ji hêla van dadgehan ve dihatin birîn bi gelemperî fizîkî û tund bûn, wek îdam (bi darvekirin, şewitandin, an jî zindî veşartin) an jî di hin rewşan de sirgûnkirin.¹¹ Pêvajoyên li van dadgehan bi gelemperî dişibiyan prosedurên ku ji bo tawanbarên mirovî dihatin bikaranîn, bi lêpirsîn, şahidî, û carinan jî parastinê.
Dadgehên Dêrî (Eklesiyastîk): Van dadgehan, ku di bin kontrola rayedarên dêrê de bûn (wek metran an dadwerên dêrî yên din), bi piranî bi komên “kêzik û haşerat” re mijûl dibûn. Ev ajalên piçûk û belavbûyî, wek mişk, cûrcûle, kulî, kêzikên zeviyan, kurmik, û mêş, bi gelemperî ji ber zirardana zeviyan, rezan, an milkên din dihatin tawanbar kirin.¹ Ji ber ku girtin û anîna van afirîdên piçûk li ber dadgehê bi awayekî fizîkî ne mumkin bû, dêr bi rêyên giyanî û rîtuelî mudaxele dikir. Cezayên ku ji hêla van dadgehan ve dihatin birîn bi gelemperî ne fizîkî bûn, lê belê aforozkirin (excommunication), nifirîn (anathema), an jî fermanên fermî yên derketina ji herêmê bûn.¹

Pêvajoyên Hiqûqî

Her çend ji bo me îro ecêb be jî, pêvajoyên dadgehkirina ajalan bi gelemperî bi ciddiyeteke mezin û bi şopandina rêzikên hiqûqî yên wê demê dihatin meşandin.

Wekheviya bi Dadgehkirina Mirovan: Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên van dadgehan ew bû ku pêvajoyên wan bi gelemperî dişibiyan yên ku ji bo mirovan dihatin bikaranîn.² Ev yek nîşan dide ku hewldanek hebû ji bo ku ev dozên neasayî di nav çarçoveya hiqûqî ya heyî û naskirî de werin bicihkirin, û bi vî awayî rewa bibin.
Agahdarkirin û Parêzerî: Ajal, bi awayên curbecur li gorî cûreyê xwe, dihatin “agahdarkirin” ku ew hatine tawanbar kirin. Ji bo ajalên mezin, ev dikaribû bi ragirtina wan be. Ji bo kêzik û haşeratan, gazîname bi dengekî bilind li cihên ku ew lê dihatin dîtin dihat xwendin, û sê caran derfet ji wan re dihat dayîn ku xwe biparêzin an jî nûnerê xwe bişînin.¹ Di gelek dozan de, nemaze di dadgehên dêrî de, parêzer ji bo ajalan dihatin tayînkirin.¹ Mînaka herî navdar a vê yekê parêzerê Fransî Bartholomew Chassenée ye, ku di sedsala 16an de li Autunê parêzeriya komek mişkên ku bi zirardana ceh hatibûn tawanbar kirin, kir.¹ Stratejiyên parastinê yên Chassenée, wek îdiaya ku mişk ji ber tirsa pisîkan nehatine dadgehê an jî ku gazîname bi awayekî rast negihîştiye hemû mişkan, ne tenê jêhatîbûna wî ya hiqûqî nîşan didin, lê herwiha ciddiyeta ku carinan ji van dozan re dihate dayîn jî eşkere dikin.⁴ Bikaranîna parêzeran û rêzgirtina li hemberî hin argumanên parastinê nîşan dide ku ev ne tenê şanoyek bû; di nav pergalê de potansiyelek ji bo “edaleta pêvajoyî” hebû, her çend ew di çarçoveyeke ji bo me îro ecêb de be jî. Ev yek pirsan derdixe holê ka gelo têgihiştina “mafên bersûc” heta radeyekê ji bo ajalan jî dihate fikirîn. Tayînkirina parêzeran ji bo ajalan û rêzgirtina dadgehê ji bo argumanên wan ên pêvajoyî ji formalîteyeke vala wêdetir bû. Ev nîşan dide ku dadwerên wê demê amade bûn ku prensîbên hiqûqî yên ku ji bo mirovan derbasdar bûn, heta radeyekê ji bo ajalan jî bi kar bînin. Ev nayê wateya ku ajalan xwedî “maf” bûn wek ku em îro fêm dikin, lê ew destnîşan dike ku pêvajoya hiqûqî bi xwe xwedî girîngiyek bû û diviyabû ku heta radeyekê “adil” bihata meşandin, tewra dema ku bersûc ajal bû. Wek mînak, Leeson amaje dike ku dadwerên dêrî “dadmendiyeke berbiçav” nîşan didan, wek tayînkirina parêzerekî jêhatîtir ji bo mêşên ku ji ber piçûkbûna xwe nehatibûn dadgehê.¹
Şahidî û Delîl: Di dadgehan de şahidên mirovî dihatin guhdarî kirin da ku li ser kiryara ajalê agahiyan bidin.² Delîl, her çend bi piranî li ser bingeha çavdêriyên rasterast an jî encamên kiryarê bûn, dihatin nirxandin.
Cil û Bergên Mirovî: Di hin rewşên sembolîk de, nemaze di dozên îdamê yên ajalên mezin de, ajal bi cil û bergên mirovan dihatin xemilandin berî ku werin îdam kirin. Mînaka navdar a vê yekê berazek e ku di sala 1386an de li Falaise (Fransa) ji ber kuştina zarokekê hate mehkûm kirin; berî darvekirinê, li vî berazî jîlek, lepik, pantorek kin û maskeyeke bi rûyê mirovî hatibû kirin.² Ev yek hewldanek bû ji bo ku ajal bi awayekî sembolîk bikevin nav kategoriya “sûcdarên mirovî”, da ku sepandina cezayên mirovî li ser wan hêsantir û “rastdartir” xuya bike. Ev yek xêzên di navbera mirov û ajalan de bi awayekî demkî û ji bo armanca dadgehê ditevizand. Ajal bi xwezayî ne beşek ji pergala edaleta mirovan in. Ji bo ku ew karibin di vê pergalê de werin “dadgehkirin” û “cezakirin” wek mirovan, diviyabû ew bi awayekî sembolîk nêzîkî statuya mirovan bibin. Lixwekirina kincên mirovan û girtina di girtîgehên mirovan de du rê bûn ji bo vê “mirovkirina” demkî. Bi vî awayî, ajal ji statuya xwe ya “tenê ajal” derdiket û dibû “sûcdarek ku dişibe mirovan”, û ev yek ji bo civakê û dadgehê rewakirina pêvajo û cezayê hêsantir dikir.¹⁸
Girtina Ajalan: Hin ajal, nemaze yên mezin ên ku tawanên giran kiribûn, berî darizandinê an jî îdamê di girtîgehan de dihatin ragirtin. Carinan ev ragirtin ji bo demeke dirêj bû û xerciya lênêrîna wan di girtîgehê de bi heman rêjeya girtiyên mirovî dihate hesab kirin.¹¹ Ev yek jî beşek ji hewldana “mirovkirina” sûcdarê ajal bû.

Ji bo ku cûdahî û wekheviyên di navbera dadgehên laîk û dêrî de baştir werin fêm kirin, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 1: Berawirdkirina Dadgehên Laîk û Dêrî di Dadgehkirina Ajalan de

Taybetmendî	Dadgehên Laîk (Sekuler)	Dadgehên Dêrî (Eklesiyastîk)
Cûreyê Ajalê yê Tîpîk	Ajalên kedîkirî yên mezin (beraz, ga, hesp, kûçik, hwd.) ¹	Kêzik û haşerat (mişk, cûrcûle, kulî, mêş, hwd.) ¹
Tawanên Tîpîk	Kuştin an birîndarkirina mirovan, zirara milk ¹	Zirardana zeviyan, rezan, depoyên xwarinê ¹
Pêvajoya Hiqûqî Sereke	Dişibiya ya mirovan; lêpirsîn, şahidî, parastin, darizandin ²	Gazîkirina giştî, derfeta parastinê, carinan parêzer ¹
Rayedarên Dadgehê	Dadwerên sivîl, mîrên feodal ²	Metran, dadwerên dêrî, karbidestên dêrê ¹
Cezayên Tîpîk	Îdam (darvekirin, şewitandin), sirgûnkirin, îşkence ¹¹	Aforozkirin, nifirîn, fermanên derketinê ¹

Ev tablo nîşan dide ku her çend armanca bingehîn – bersivdana li hemberî zirara ji ajalan – hevpar be jî, awayê pêkanîna wê li gorî cûreyê dadgehê û cûreyê “sûcdarê” ajal bi awayekî berbiçav diguherî.

4. Ajalên Hatine Dadgehkirin û Tawanên Wan

Di seranserê Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen de, cûrbecûr ajal rastî tawanbarkirin û dadgehkirinê hatin. Hilbijartina ajalan û cûreyên tawanên ku ew pê dihatin tawanbar kirin, ne tesadufî bû, lê belê bi kûrahî bi tirs, fikar û nirxên civakên wê demê ve girêdayî bû.

Ajalên Kedîkirî yên Tîpîk

Ajalên kedîkirî, ji ber nêzîkahiya wan bi mirovan re û potansiyela wan a ji bo zirardana rasterast, pir caran dibûn mijara dozên li dadgehên laîk.

Beraz: Bêguman, beraz ajalê ku herî zêde di tomarên dadgehkirina ajalan de xuya dike. Sedema sereke ya vê yekê ew bû ku beraz di Serdema Navîn de bi gelemperî bi serbestî li kolan û derdora gundan digeriyan û carinan êrîşî zarokên piçûk ên bêparastin dikirin.¹ Kuştina zarokan (infanticide) ji hêla berazan ve tawaneke pir giran dihate hesibandin. E.P. Evans di xebata xwe de di navbera sedsalên 13an û 16an de 15 dozên berazên ku ji ber kuştina zarokan hatine îdam kirin, tomar dike.²
Ga, Hesp, Kûçik, Ker: Ev ajalên din ên kedîkirî jî carinan ji ber kuştin, birîndarkirina mirovan, an jî tawanên din ên wekî zirardana milk dihatin darizandin.¹ Mînak, hespek dikaribû ji ber lêdana kujer a li mirovekî, an kûçikek ji ber gezkirina kesekî bihata darizandin.

Kêzik û Haşerat

Berevajî ajalên mezin ên kedîkirî, kêzik û haşerat bi gelemperî wekî kom dihatin tawanbar kirin û dozên wan li dadgehên dêrî dihatin dîtin.

Mişk, cûrcûle (locusts), kulî (weevils), mêş, kurmik, qirnî (caterpillars), şemalok (snails), û cûreyên curbecur ên kêzikên zeviyan (wek “inger” li Swîsreyê) di nav ajalên ku herî zêde dihatin darizandin de bûn.¹ Ev afirîd bi gelemperî ji ber zirardana berfireh a zeviyan, rezan, baxçeyan, an jî depoyên xwarinê dihatin tawanbar kirin, ku ev yek dikaribû bibe sedema birçîbûn û krîzên aborî ji bo civakê.

Mînakên Taybet û “Dij-Xwezayî”

Ji bilî tawanên “asayî” yên wekî kuştin an zirardana milk, hin dozên taybet hebûn ku têgihiştinên kûr ên serdemê yên li ser xwezayê, olê û efsûnê nîşan didin.

Dîkê ku Hêk Dike: Yek ji dozên herî navdar û ecêb, doza dîkekî ye ku li bajarê Baselê li Swîsreyê di sala 1474an de hate darizandin û bi şewitandinê hate cezakirin. Tawana wî “kiryara kevnar û dij-xwezayî ya hêk kirinê” bû.¹ Di wê demê de, baweriyek xurt hebû ku hêka ku ji hêla dîkekî ve were kirin (tiştekî ku ji hêla biyolojîk ve ne mumkin e, lê dibe ku bi hin anormaliyên fîzyolojîk ên mirîşkan re têkildar be ku wan dişibîne dîkan) dê bibe sedema çêbûna afirîdên efsûnî û xeternak ên wekî bazilîsk an kokatrîsê, ku wekî sembolên şeytanî û xirabiyê dihatin dîtin. Dozeke din a bi vî rengî li Swîsreyê di sala 1730an de jî qewimiye.² Ev doz nîşan didin ku tirsên ji efsûn, sêrbazî û bandora şeytanî dikarin rasterast bibin sedema destpêkirina pêvajoyên hiqûqî yên fermî li dijî ajalan.

Tawanên Sereke

Li gorî cûreyê ajalê û dadgehê, tawanên sereke yên ku ajal pê dihatin tawanbar kirin ev bûn:

Kuştin (Homicide/Infanticide): Ev tawana herî giran bû û bi gelemperî ji bo ajalên mezin ên kedîkirî dihat bikaranîn, ku encama wê bi piranî îdam bû.²
Zirardana Zeviyan û Milk: Ev tawana sereke bû ji bo kêzik û haşeratan, ku dibû sedema cezayên wekî aforozkirin an fermanên derketinê ji hêla dadgehên dêrî ve.¹
Sodomî (Bestiality): Di vê tawanê de, hem mirovê ku bi ajalê re têkiliya cinsî danîbû û hem jî ajal bi xwe dikaribûn werin darizandin. Balkêş e ku di hin dozan de, ajal dihat berdan. Sedemên vê berdanê dikarin ev bin: îdiaya ku ajal bi zorê beşdarî kiryarê bûye, an jî şahidiya li ser “karaktera baş” a ajalê. Mînaka herî navdar a vê yekê doza kerê ye ku di sala 1750an de li Vanvesê (Fransa) tevî zilamekî bi navê Jacques Ferron ji ber sodomiyê hate darizandin. Zilam hate mehkûm kirin û şewitandin, lê ker, piştî ku şahidên ji gund (tevî keşîşê dêrê) şahidî dan ku ew ajalekî “bi namûs û xwedî exlaqekî baş e”, hate berdan.⁶
Kiryarên “Dij-Xwezayî” an Şeytanî: Wek mînaka dîkê ku hêk dike, ev tawan bi baweriyên olî û tirsên ji hêzên serxwezayî ve girêdayî bûn.²

Hilbijartina ajalan û tawanên ku ew pê dihatin tawanbar kirin, ne tesadufî bû lê belê tirsa herî mezin a civakê û xalên herî lawaz ên jiyana rojane nîşan dida. Kuştina zarokan ji hêla berazan ve tirsa li ser ewlehiya nifşê nû û lawaziya zarokan radixe ber çavan. Zirara zeviyan ji hêla kêzikan ve, di civakeke ku bi giranî bi çandiniyê ve girêdayî ye, tê wateya birçîbûn û xetereya li ser jiyanê. Dozên wekî dîkê ku hêk dike an jî sodomî nîşan didin ku binpêkirina “nîzama xwezayî” ya ku ji hêla Xwedê ve hatibû danîn, wekî xetereyek mezin dihat dîtin. Ji ber vê yekê, dadgeh ne tenê li ser tawanên madî bûn, lê herwiha li ser vegerandina hevsengiya civakî, aborî û heta kozmolojîk bûn.

Di dozên sodomiyê de, carinan berdana ajalê bi hinceta “nebûna razîbûnê” an “karaktera baş” ⁶ têgihiştineke pêşkeftî (ji bo wê demê) ya ajansa ajalê û berpirsiyariya cuda ya di navbera mirov û ajalê de nîşan dide. Her çend di piraniya dozan de ajal wekî berpirsiyarê kiryarên xwe dihatin dîtin, di dozên sodomiyê de, ku tawanek bi hevkarî ye, carinan ferq dihate danîn navbera niyeta mirov û “beşdariya” ajalê. Argumana ku ajal “bi daxwaza xwe beşdar nebûye” ⁶ an jî şahidî li ser “karaktera baş” a ajalê ⁶ nîşan dide ku dadgeh amade bû ku radeyên cuda yên berpirsiyariyê binirxîne. Ev yek dijberî wê fikrê ye ku ajalan bi temamî bê îrade an jî bê feraset dihatin dîtin, û destnîşan dike ku di hin çarçoveyan de, têgihiştineke nuwaze ya li ser psîkolojî û “exlaqê” ajalan hebû.

5. Cezayên ku li Ajalan Dihatin Birîn

Cezayên ku di dadgehên ajalan de dihatin birîn, bi cûreyê dadgehê (laîk an dêrî), cûreyê ajalê, û giraniya tawana ku hatibû kirin, diguherî. Armanca van cezayan ne tenê tolhildan bû, lê herwiha vegerandina nîzama civakî, nîşandana hêza dadwerî, û carinan jî perwerdekirin an tirsandina gel bû.

Cezayên Dadgehên Laîk

Dadgehên laîk, ku bi piranî bi tawanên giran ên ajalên mezin re mijûl dibûn, cezayên fizîkî yên tund û bi gelemperî kujer didan.

Îdam: Ev cezayê herî berbelav bû ji bo tawanên wekî kuştina mirovan. Rêbazên îdamê bi gelemperî dişibiyan yên ku ji bo tawanbarên mirovî dihatin bikaranîn:

Darvekirin (Hanging): Ev rêbaza herî tîpîk a îdamê bû, nemaze ji bo berazan û ajalên din ên mezin.¹ Ajal bi gelemperî li ser darên darvekirinê yên giştî (fourches patibulaires) dihatin darvekirin. Ev darên darvekirinê, ku ji stûnên kevirî yên bi tîrêjên darîn bi hev ve girêdayî pêk dihatin, bi gelemperî li derveyî bajaran li cîhekî bilind dihatin çêkirin da ku ji hêla her kesî ve werin dîtin û wekî sembola berbiçav a hêza dadwerî û edaletê bisekinin.¹² Heke li bajarekî darên darvekirinê yên taybet tune bana, dibe ku ajal ji bo îdamê bişandana bajarekî din ê nêzîk ku xwedî van amûran bû, wek mînaka berazekî ku di sala 1317an de zêdetirî 30 kîlometreyan hate birin da ku li Noisy-le-Grand were darvekirin.¹² Carinan jî darvekirin li cîhekî din ê berbiçav, wek darek li nêzîkî rêyeke sereke, dihate kirin.¹²
Şewitandin (Burning): Ev ceza bi taybetî ji bo tawanên ku bi efsûn, sêrbazî, an jî kiryarên şeytanî ve girêdayî dihatin dîtin, dihate bikaranîn. Mînaka herî baş a vê yekê dîkê ku li Baselê di sala 1474an de ji ber “hêk kirinê” hate şewitandin e.² Herwiha, berazek ku di sala 1266an de zarokek parçe kiribû û kuştibû, bi şewitandinê hate cezakirin.¹¹
Zindî Veşartin (Live Burial): Ev rêbazek kêmtir berbelav bû, lê di hin tomaran de behsa wê tê kirin.
Îşkence berî Îdamê: Di hin rewşan de, nemaze dema ku tawan bi awayekî hovane hatibû kirin, ajal berî îdamê dihate îşkence kirin. Mînakek navdar berazê ye ku di sala 1386an de li Falaise (Normandiya, Fransa) zarokek kuştibû û di pêvajoyê de rû û milên zarokê parçe kiribû. Li gorî tomaran, berî ku were darvekirin, heman birîn û perçekirin li serê û lingên pêşîn ên berazê hatin kirin.² Ev bûyer paşê di freskoyekê de li dêra herêmî hate nemirkirin.

Sirgûnkirin (Exile): Ji bo hin ajalên mezin, nemaze yên ku dibe ku xwediyên wan xwedî bandor bûn an jî tawan ne ewqas giran dihate dîtin, sirgûnkirin wekî alternatîfek ji îdamê dihate bikaranîn.¹¹
Darvekirina Peykerê (Execution in Effigy): Heke ajalê sûcdar nehatiba girtin, reviyabûya, an jî xwediyê wî ew veşartibûya, dadgeh carinan biryar dida ku peykerek (effigy) ji ajalê were çêkirin û ew peyker bi awayekî merasîmî were “darvekirin” an “cezakirin”. Armanca vê yekê ew bû ku peyama edaletê bigihîje her kesî û nîşan bide ku tewra sûcdarê reviyayî jî nikare ji destê hiqûqê xilas bibe.¹² Mînakek vê yekê di sala 1317an de li nêzîkî Parîsê qewimî, dema ku hespek mirovek kuşt û xwediyê wî hesp veşart. Dadgehê ferman da ku peykerek ji hespê were çêkirin û ew peyker li Noisy-le-Grand were kaş kirin û darvekirin.

Cezayên Dadgehên Dêrî

Dadgehên dêrî, ku bi piranî bi komên kêzik û haşeratan re mijûl dibûn, cezayên ku bêtir xwedî karakterekî giyanî û sembolîk bûn, didan.

Aforozkirin (Excommunication): Ev cezayê herî berbelav bû ji bo kêzik û haşeratên ku zirar didan zeviyan an milkên din. Aforozkirin, ku tê wateya derxistina ji civata bawermendan, bi merasîmên olî yên taybet û bi xwendina duayên nifirînê dihate kirin.¹ Armanc ew bû ku bi hêza giyanî ya dêrê, ev afirîdên zirardar ji herêmê werin dûrxistin.
Nifirîn (Anathema): Ev jî dişibiya aforozkirinê û wekî laneteke olî ya tund dihate bikaranîn da ku kêzik û haşerat werin tehdît kirin û ji herêmê werin derxistin.¹
Fermanên Derketinê: Berî ku cezayê aforozkirinê were sepandin, dadgehên dêrî bi gelemperî fermanek fermî didan kêzik û haşeratan ku di nav demek diyarkirî de (mînak, çend roj an hefte) herêmê biterikînin. Ev ferman bi dengekî bilind li cihên ku ew lê kom dibûn dihat xwendin. Heke ew di dema diyarkirî de herêmê neterikandana, wê demê ew dihatin aforoz kirin.¹

Cûrbecûrî û sembolîzma cezayan, nemaze yên laîk, nîşan dide ku armanc ne tenê tolhildan bû. Belkî, armanceke girîng ew bû ku bi awayekî dramatîk û giştî nîzama civakî ya ku ji hêla ajalê ve hatibû xerakirin, ji nû ve were saz kirin. Her rêbazek îdamê û her merasîmek pê re wateyeke taybet hildigirt. Mînak, darvekirin li cîhekî giştî û bilind ¹² ne tenê kuştina ajalê bû, lê nîşandaneke giştî ya hêza dadwerî û serweriya mirovan bû. Şewitandin, nemaze ji bo tawanên “dij-xwezayî” ², wateya paqijkirinê û tunekirina tam a xirabiyê hildigirt. Îşkenceya ku kiryara ajalê teqlîd dikir ² ne tenê sadîzm bû, lê hewldanek bû ji bo ku ceza bi awayekî “adil” û “wekhev” bi tawanê re be, li gorî têgihiştina “çav bi çav”. Ev hemû nîşan didin ku ceza bi xwe performansek bû ku armancên wê ji tunekirina fîzîkî ya ajalê wêdetir bûn.

Cezayên dêrî yên ji bo kêzikan (aforozkirin, nifirîn) nîşan didin ku dêr hewl dida ku hêza xwe ya giyanî li ser qadeke ku kontrola fîzîkî lê zehmet bû (kêzik û haşerat) bisepîne. Mirov nikaribûn bi awayekî fîzîkî kêzikan “bigirin” û “dadgeh bikin” wek ajalên mezin. Ji ber vê yekê, dadgehên dêrî rêbazên “metafîzîkî” bi kar anîn.² Aforozkirin û nifirîn ne tenê “cezayên” sembolîk bûn, lê di heman demê de hewldanek bûn ji bo ku bi awayekî çalak mudaxeleyî rewşê bikin, bi hêviya ku hêza Xwedê an jî tirsandina şeytan dê kêzikan dûr bixe. Wek ku Leeson amaje dike, ev dikare ji bo xurtkirina baweriya gel bi hêza dêrê û bi vî awayî zêdekirina dahata dehyekan jî hatibe bikaranîn.¹

Her çend daxwaza bikarhêner ji bo “îstatîstîkan” hebe jî, çavkaniyên berdest îstatîstîkên hejmarî yên berfireh pêşkêş nakin. Xebata E.P. Evans, ku nêzîkî 200 doz tomar kirine ¹¹, çavkaniya herî girîng e, lê ji bo çêkirina tabloyek îstatîstîkî ya kûr, pêdivî bi gihîştina rasterast a wê xebatê heye. Lêbelê, li ser bingeha agahiyên giştî yên ji çavkaniyan, tabloya jêrîn dikare qalibên sereke nîşan bide:

Tablo 2: Kurteya Cezayan li gorî Cûreyê Ajalê, Tawanê û Dadgehê (Li ser Bingeha Qalibên Giştî)

Cûreyê Ajalê	Tawana Tîpîk	Dadgeha Tîpîk	Cezayê Tîpîk yê Herî Berbelav	Mînakên Welatan (Piranî)
Beraz	Kuştina zarokan (Infanticide)	Laîk	Darvekirin, carinan şewitandin an îşkence berî îdamê ²	Fransa, Swîsre
Ga, Hesp, Kûçik	Kuştin, birîndarkirina mirovan	Laîk	Darvekirin, sirgûnkirin ¹	Fransa, Almanya, Îtalya
Ker (di doza sodomiyê)	Sodomî (bi mirovan re)	Laîk	Carinan berdan, carinan îdam (bi mirovê tawanbar re) ⁶	Fransa
Dîk	Kiryara “dij-xwezayî” (mînak, hêk kirin)	Laîk/Dêrî	Şewitandin ²	Swîsre
Mişk, Cûrcûle, Kêzikên Zeviyan	Zirardana zeviyan, rezan, xwarinê	Dêrî	Aforozkirin, nifirîn, fermanên derketinê ¹	Fransa, Swîsre, Îtalya

Ev tablo, her çend ne li ser bingeha hejmarên teqez be jî, qalibên giştî yên ku di çavkaniyan de hatine destnîşankirin, bi awayekî kurt pêşkêş dike.

6. “Çima Balkêş e?”: Şîrovekirin û Wateya Dadgehkirina Ajalan

Pratîka dadgehkirina ajalan ji kuriozîteyeke dîrokî ya bêwate wêdetir e; ew pencereyeke girîng e ku têgihiştina serdema navîn a li ser edalet, berpirsiyarî, nîzama kozmîk, û têkiliya tevlihev a di navbera mirov û cîhana ajalan de ji me re vedike. Ji bo fêmkirina “çima” ev pratîk ewqas balkêş e û çi wateyê hildigire, pêwîst e ku mirov li ser bingeha felsefî, teolojîk, civakî û psîkolojîk a van dadgehan raweste.

Têgihiştina Serdema Navîn a li ser Edalet, Berpirsiyarî û Têkiliya Mirov-Ajal

Ajansa Exlaqî û Berpirsiyarî: Yek ji pirsên herî navendî yên ku ev dadgeh derdixin holê, ew e ku gelo di Serdema Navîn de dihate bawer kirin ku ajal xwedî îradeya azad, kapasîteya ferqkirina başî û xirabiyê, û bi vî awayî ajansa exlaqî ne. Çavkanî nîşan didin ku li ser vê mijarê nêrîneke yekgirtî tune bû. Li aliyekî, pêvajoya dadgehkirinê bi xwe – bi tayînkirina parêzeran, guhdarîkirina şahidan, û sepandina cezayan – îhtimaleke berpirsiyariya exlaqî ya ajalan nîşan dide.¹⁵ Wusa dixuye ku civak, bi kêmanî di pratîkê de, amade bû ku ajalan wekî aktorên ku dikarin “sûc” bikin, bihesibîne. Li aliyê din, gelek fîlozof û teologên navdar ên serdemê, wekî Thomas Aquinas û hiqûqnasê Fransî Philippe de Rémi, bi awayekî eşkere arguman dikirin ku ajal ji ber kêmasiya aqil û nebûna kapasîteya têgihiştina qanûnê, nikarin bibin sûcdar an jî bi awayekî exlaqî berpirsiyar werin dîtin.² Aquinas, mînak, digot ku heke ajal zirarê bidin, ew an wekî amûrên Xwedê ji bo ceribandina mirovan tevdigerin, an jî wekî amûrên Şeytan; di her du rewşan de jî, berpirsiyariya bingehîn ne ya ajalê ye.²¹ Ev dijberiya di navbera pratîka hiqûqî û teoriya felsefî/teolojîk de xaleke girîng a analîzê ye. Wek ku hin lêkolînerên nûjen amaje dikin, dibe ku piraniya mirovên serdema navîn ajansa exlaqî an niyeta hiqûqî ya ku em îro fêm dikin, nedidan ajalan.¹⁰ Lêbelê, pratîka dadgehkirina ajalan dijberiyeke bingehîn di navbera têgihiştinên teolojîk/felsefî yên serdest û pêkanîna hiqûqî de nîşan dide. Ev yek ne tenê nakokiyek e, lê belê nîşana wê yekê ye ku hiqûq di serdema navîn de ne tenê li ser doktrînên abstrakt, lê herwiha li ser hewcedariyên civakî, baweriyên gelêrî û performansa sembolîk ava bûbû. Doktrîna fermî digot ku ajal nikarin sûc bikin ji ber ku kêmasiya aqil û niyeta wan heye.² Lêbelê, dadgehên fermî, bi dadger, parêzer û pêvajoyên hiqûqî, ajalan dadgeh dikirin.⁶ Ev nakokî nîşan dide ku pratîka hiqûqî ne her gav bi tevahî li gorî teoriya hiqûqî ya elît bû. Faktorên din ên wekî zexta civakî ji bo “kirina tiştekî” ¹⁶, baweriyên gelêrî yên li ser ajalan ²¹, û hewcedariya bi merasîmên giştî yên ji bo vegerandina nîzamê ² dibe ku ji argumanên felsefî yên safî girantir bûn. Wek ku Esther Cohen dibêje, ev dadgeh di navbera teoriyên elît û baweriyên gelêrî de mabûn.²¹
Têkiliya Mirov û Ajalan: Di Serdema Navîn de, xeta di navbera mirov û ajalan de ne ewqas tûj û zelal bû wek ku em îro dihesibînin.¹⁵ Ajal ne tenê wekî milk an çavkaniyên aborî dihatin dîtin, lê di jiyana rojane ya mirovan de xwedî cihekî navendî bûn – wekî alîkarên di karên çandiniyê de, wekî çavkaniyên xwarinê, wekî hevalên nêçîrê, û heta wekî endamên malbatê. Ev nêzîkahî û têkiliya rojane dibû sedem ku mirov carinan taybetmendiyên mirovî li ajalan bar bikin û wan wekî endamên civakê yên ku dikarin norman binpê bikin, bihesibînin. Mînak, tê gotin ku pisîk, ji ber serbixwebûn û guhnedana wan a li qaîdeyên mirovan, carinan dibûn sedema tengezariyê û wekî sembolên hêzên nediyar an jî şeytanî dihatin dîtin.²⁴ Ajalên ku dihatin darizandin bi gelemperî yên kedîkirî an nîv-kedîkirî bûn, ku têkiliya wan a normatîf bi mirovan re bindestî bû; ji ber vê yekê, kiryareke wan a “sûcdar” wekî binpêkirina vê têkiliya hiyerarşîk dihate dîtin.¹⁸
Rola Dêrê û Baweriyên Gelêrî: Baweriyên olî yên serdest ên li ser serweriya mirovan li ser ajalan, ku ji şîrovekirina pirtûkên pîroz (wekî çîroka Nûh û keştiya wî) dihat ¹⁰, çarçoveyeke teolojîk ji bo vê têkiliya hiyerarşîk ava dikir. Lêbelê, li kêleka doktrînên fermî yên dêrê, baweriyên gelêrî yên li ser efsûn, sêrbazî, giyanên xerab, û bandora şeytanî jî roleke mezin di têgihiştina kiryarên ajalan de dilîstin.¹⁵ Tawanên “dij-xwezayî” yên wekî hêka dîk rasterast bi van baweriyan ve girêdayî bûn. Heta Aquinas jî, dema ku li ser berpirsiyariya ajalan difikirî, îhtimala ku ew bibin ajanên Şeytan red nedikir.²³

Bingeha Van Dadgehan (Motîvasyon û Fonksiyon)

Lêkolîneran gelek teorî û şîrove pêşniyar kirine ji bo ravekirina motîvasyon û fonksiyonên civakî yên dadgehkirina ajalan:

Vegerandina Nîzama Civakî û Îlahî: Yek ji şîroveyên herî berbelav ew e ku ev dadgeh ji bo vegerandina nîzama civakî û kozmîk a ku ji hêla kiryara “sûcdar” a ajalê ve hatibû xerakirin, dihatin lidarxistin. Têgihiştina “Zincîra Mezin a Hebûnê” (Great Chain of Being), ku di Serdema Navîn de pir bi bandor bû, her tiştî di gerdûnê de di nav hiyerarşiyeke Xwedayî de bi cih dikir, ku tê de mirov li ser ajalan serwer bûn.¹⁰ Kiryara ajalekî ku zirarê dide mirovekî, wekî têkbirina vê nîzama pîroz dihate dîtin, û dadgeh û cezakirina ajalê wekî rêyek ji bo vegerandina vê hevsengiyê û nîşandana serweriya mirovan dihate dîtin.¹
Nîşandana Hêza Dadwerî: Dadgeh û bi taybetî îdamên giştî yên ajalan, wekî nîşandaneke hêz û kontrola rayedarên laîk an dêrî li ser civakê û heta radeyekê li ser xwezayê dihatin bikaranîn.¹² Ew peyamek didan gel ku rayedar dikarin li hemberî her cure “kaos” û “binpêkirinê” bisekinin.
Fonksiyona Perwerdeyî û Tirsandinê (Deterrence): Hin lêkolîner arguman dikin ku îdamên giştî yên ajalan, nemaze yên ku mirovan kuştibûn, ji bo ku bibin ders ji xwediyên ajalan re dihatin bikaranîn, da ku ew bêtir hay ji ajalan hebin û nehêlin ku ew zirarê bidin kesî. Herwiha, ew dikaribûn ji bo tirsandina gel bin, da ku ew ji encamên binpêkirina normên civakî û hiqûqî haydar bin.²
Kêmasiya Têgihiştina Zanistî: Bi taybetî di mijara kêzik û haşeratên ku zirar didan zeviyan de, kêmbûna rêbazên bi bandor ên kontrola biyolojîk an kîmyewî dibû sedem ku mirov serî li rêyên olî û hiqûqî bidin. Dema ku rêyên pratîk têrê nedikirin, dibe ku aforozkirin an nifirîn wekî çareya dawî dihatin dîtin.¹
Motîvasyonên Aborî: Aborînas Peter T. Leeson teoriyek balkêş pêşniyar kiriye ku dibêje dadgehên dêrî yên li dijî kêzikan û haşeratan, nemaze li herêmên ku dayîna dehyekê (tithe) ji dêrê re kêm bû, ji bo xurtkirina baweriya gel bi hêz û cezayên dêrê (wek aforozkirinê) dihatin bikaranîn. Bi vî awayî, dêr dikaribû dahata xwe zêde bike.¹
Tolhildan û Katarsis: Hin lêkolîner jî amaje dikin ku ev dadgeh ji bo têrkirina hesta tolhildanê ya civakê piştî bûyereke trajîk (wek kuştina zarokekê) û wekî rêyek ji bo katarsîs (paqijbûna hestyarî) ya komunal dihatin bikaranîn.³

Xebata E.P. Evans, “The Criminal Prosecution and Capital Punishment of Animals” (1906), wekî çavkaniyeke bingehîn û klasîk ji bo vê mijarê tê qebûlkirin. Evans di pirtûka xwe de gelek dozên dadgehkirina ajalan ji seranserê Ewropayê berhev kirine û analîz kirine, û xebata wî hîn jî ji bo lêkolînerên îroyîn xwedî girîngiyeke mezin e.³

Dadgehkirina ajalan dikare wekî “teknolojiyeke çandî” were dîtin ku ji hêla civakên serdema navîn ve ji bo birêvebirina têkiliya xwe ya tevlihev bi cîhana xwezayî re, ji bo kategorîzekirina û kontrolkirina tehdîdên ku ji ajalan dihatin, û ji bo xurtkirina nasnameya xwe ya mirovî li hemberî “yên din” ên ajalî, hate bikaranîn. Civak ji bo birêvebirina pirsgirêk û têkiliyên xwe “teknolojiyên” çandî (rêûresm, qanûn, çîrok, hwd.) diafirînin. Dadgehkirina ajalan rêbazek bû ji bo ku civak li hemberî kiryarên ajalan ên ku wekî tehdîd dihatin dîtin, bertek nîşan bide. Bi anîna ajalan nav qada hiqûqê, mirovan ew ji “xwezaya hov” derdixistin û dixistin nav kategoriyeke ku dikaribû were fêm kirin û birêvebirin (wek “sûcdar”). Ev yek di heman demê de alîkarî dikir ku sînorên di navbera mirov (yên ku dadgeh dikin) û ajal (yên ku tên dadgehkirin) de were xurt kirin, tewra ku pêvajo bi xwe hin ji wan sînoran ditevizand.¹⁸ Wek ku tê destnîşankirin, ev dadgeh ne qurbanîkirin an jî kirasêgunehkirin bû, lê belê pêvajoyeke ji bo zelalkirina girêdana di navbera sûcdarê ajal û sûcê taybet de bû.¹⁸

Ziman û prosedurên hiqûqî, wek bikaranîna peyva “kuştin” (murder) li şûna “kuştin” (killing) ¹², bi awayekî çalak ajal vediguherandin “sûcdarekî” û kiryara wî vediguherand “sûcekî” di çarçoveya têgihiştina hiqûqî ya mirovan de. Kiryara ajalê (mînak, berazek zarokekê dikuje) bûyereke xwezayî ye. Ji bo ku ev bibe mijara dadgeheke mirovî, diviyabû ew ji nû ve were şîrove kirin û kategorîzekirin. Bikaranîna termînolojiya hiqûqî ya wekî “kuştin” (murder), ku tê de niyeta xerab heye ¹², vê bûyerê vediguherand “sûcekî” ku dişibiya sûcên mirovan. Bi vî awayî, ajal jî dibû “sûcdarek” ku dikaribû were darizandin û cezakirin li gorî pîvanên mirovan. Ev ne tenê tesbîtkirina rastiyan bû, lê avakirina rastiyeke hiqûqî bû.

7. Berawirdkirina bi Mînakên Din ên Cîhanê

Her çend dadgehkirina ajalan bi forma xwe ya hiqûqî ya berfireh bi piranî wekî fenomeneke Ewropî ya Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen tê dîtin, fikra bersivdayînê li hemberî zirara ji ajalan an tiştên bêcan ne tenê bi vê herêm û serdemê ve girêdayî ye. Li çand û serdemên din jî mînakên bi vî rengî an jî dişibin wan hene.

Yewnana Kevnar: Wekî ku berê hate gotin, li Atînaya kevnar pratîka dadgehkirina ajal û tiştên bêcan hebû. Heke tiştekî bêcan (wek kevir an dar) bibûya sedema mirina mirovekî, ew tişt di dadgeha Prytaneion de dihate “mehkûm kirin” û ji derveyî sînorên Attîkayê dihate avêtin.⁶ Heman tişt ji bo ajalên ku mirovan dikuştin jî derbasdar bû. Armanca sereke ya vê yekê paqijkirina civakê ji “miasma” (pîsbûn an gemariya rîtuelî) ya ku ji ber mirinê çêdibû, û vegerandina hevsengiya bi xwedayan re bû.
Romaya Kevnar: Mînaka cezakirina kûçikên nobedar ên Keleha Kapîtolê ji ber ku di dema êrîşa Galiyan de hişyarî nedabûn, dema ku qazên ku hişyarî dabûn hatibûn pîrozkirin, berê hate behs kirin.⁶ Ev yek bêtir dişibe cezakirina ji ber îhmalkirina erkê, ne ji ber tawanekê bi wateya hiqûqî ya nûjen.
Koda Malacca (Sedsala 19an): Ev kod, ku li herêma Malezyayê dihat bikaranîn, destnîşan dike ku heke gamêş an çêleka ku li daristanê girêdayî ye mirovekî bikuje, divê ew ajal were kuştin, lê xwediyê wê bê ceza dimîne.¹⁰ Ev yek bêtir dişibe prensîba “deodand” a ku di hiqûqa kevnar a Îngilîzî de hebû, ku tê de tiştê (animal or inanimate object) ku rasterast dibû sedema mirina mirovekî, ji xwediyê xwe dihate standin û (bi teorî) ji bo armancên xêrxwaziyê dihate bikaranîn.
Behskirina Çandên Din: Çavkanî behsa îhtîmala hebûna pratîkên bi vî rengî li deverên din ên cîhanê jî dikin, wek Brezîlya, Rûsya, Kanada, Malezya, Kongo, û Amerîkaya kolonyal.⁵ Lêbelê, agahiyên kûr li ser forma û naveroka van “dadgehan” an jî rêûresmên cezakirinê di snippetan de kêm in. Tê gotin ku ev fenomeneke cîhanî bû, lê lûtkeya wê û forma wê ya herî hiqûqî li Ewropayê bû.⁵

Ji bo ku ev berawirdkirin zelaltir bibe, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 3: Berawirdkirina Pratîkên Dadgehkirina/Cezakirina Ajalan: Ewropaya Serdema Navîn vs. Çandên Din

Herêm/Çand	Serdem	Cûreyê Ajalê/Tiştê	Sedemên Dadgehkirinê/Cezakirinê	Pêvajoya Tîpîk	Encama Tîpîk
Ewropaya Serdema Navîn (Laîk)	Sedsalên 13-18an	Ajalên kedîkirî (beraz, ga, hwd.) ¹	Kuştina mirovan, zirara milk ¹	Dadgeha forme, parêzer, şahid, darizandin ²	Îdam (darvekirin, şewitandin), sirgûnkirin ¹¹
Ewropaya Serdema Navîn (Dêrî)	Sedsalên 13-18an	Kêzik û haşerat (mişk, cûrcûle, hwd.) ¹	Zirardana zeviyan, rezan ¹	Gazîkirina giştî, fermanên dêrî, carinan parêzer ¹	Aforozkirin, nifirîn, fermanên derketinê ¹
Yewnana Kevnar (Atîna)	Serdema Klasîk	Ajal, tiştên bêcan (kevir, dar, çek) ⁶	Bûna sedema mirina mirovekî ⁶	Dadgehkirina li Prytaneion, mehkûmkirin ⁶	Avêtina ji derveyî sînorên bajêr (ji bo tiştan), dibe ku kuştin (ji bo ajalan)
Romaya Kevnar	Komar/Împeratorî	Kûçik ⁶	Îhmalkirina erkê (neparastina Kapîtolê) ⁶	Cezakirina giştî ya salane (merasîmî) ⁶	Li xaçê xistin an îşkencekirin ⁶
Koda Malacca	Sedsala 19an	Gamêş, çêlek ¹⁰	Kuştina mirovekî dema ku girêdayî be ¹⁰	Li gorî kodê, biryara kuştinê ¹⁰	Kuştina ajalê ¹⁰

Cûdahiya sereke di navbera pratîka Ewropî ya Serdema Navîn û mînakên din ên cîhanê de dibe ku ne di fikra bingehîn a “bersivdayîna” li hemberî zirara ji ajalan de be, lê di asta formalîteya hiqûqî û hewldana entegrekirina van bûyeran di nav pergala edaleta mirovî ya heyî de be. Li Yewnana Kevnar, Romayê û di Koda Malacca de, bertekên li hemberî ajalan an tiştên kujer hebûn.⁶ Lêbelê, li Ewropaya Serdema Navîn, ev bertek bi awayekî pir forme û bi teqlîdkirina dadgehên mirovan pêk dihat, bi hebûna parêzer, şahid, û pêvajoyên hiqûqî yên berfireh.⁶ Ev yek nîşan dide ku li Ewropayê, ne tenê armanc ew bû ku ji ajalê xilas bibin an jî tolê hilînin, lê herwiha ew bû ku ev yek bi rêya mekanîzmayên hiqûqî yên pejirandî û bi awayekî ku serweriya hiqûqê nîşan bide, were kirin. Dibe ku li çandên din, rêûresmên alternatîf an jî mekanîzmayên ne ewqas hiqûqî ji bo van armancan hatibin bikaranîn.

Berawirdkirin herwiha nîşan dide ku têgihiştina “kesayetiya hiqûqî” an jî “berpirsiyariya” ne-mirovan ne sabît e û li gorî çand û serdeman diguhere. “Kesayetiya hiqûqî” têgeheke çêkirî ye. Li Ewropaya Serdema Navîn, ev têgeh bi awayekî demkî û ji bo armancên taybet li ajalan dihate barkirin.⁸ Li Yewnana Kevnar, tiştên bêcan jî dikaribûn bibin xwedî celebek “berpirsiyariyê”.⁶ Ev nîşan dide ku sînorên kesayetiya hiqûqî û berpirsiyariyê ne gerdûnî ne û ji hêla çarçoveyên çandî û hewcedariyên civakî ve têne şekilandin.

8. Kêmbûn û Dawîhatina Pratîkê

Pratîka dadgehkirina ajalan, ku bi sedsalan li Ewropayê berdewam kiribû, di sedsala 18an de bi awayekî berbiçav kêm bû û hema hema bi dawî hat, her çend hin dozên îzolekirî heta destpêka sedsala 20an jî hatibin ragihandin.⁸ Kêmbûn û dawîhatina vê pratîkê bi guhertinên kûr ên rewşenbîrî, felsefî, zanistî û hiqûqî yên ku di Serdema Ronahiyê (Enlightenment) û piştî wê de li Ewropayê çêbûn, ve girêdayî ye.

Bandora Serdema Ronahiyê û Şoreşa Zanistî

Serdema Ronahiyê, ku di sedsala 18an de li Ewropayê gihîşt lûtkeya xwe, giringiyeke mezin da aqil, rexnegirî, çavdêriya ampîrîk û zanistê. Fîlozof û zanyarên vê serdemê dest bi pirsiyarkirina baweriyên kevn, xurafeyan û otorîteyên kevneşopî kirin.⁵ Ev guhertina di awayê fikirînê de bandoreke rasterast li ser têgihiştina cîhanê, xwezayê û cihê mirovan û ajalan tê de kir.

Guhertina Têgihiştina li ser Aqil û Xwezayê: Bi pêşketina zanistên xwezayî re, ravekirinên mekanîkî û xwezayî ji bo bûyeran li şûna ravekirinên serxwezayî an şeytanî derketin pêş. Fikra ku ajal dikarin bi awayekî exlaqî berpirsiyar bin an jî ku kêzik dikarin bi nifirînê werin dûrxistin, di vê çarçoveya nû ya zanistî û rasyonel de her ku çû bêwate xuya dikir.
Pirsên li ser Ajalan û Muameleya bi Wan Re: Fîlozofên Serdema Ronahiyê, wek Voltaire, Rousseau, û paşê Bentham, dest bi nîqaşkirina statuya exlaqî ya ajalan û muameleya mirovan a bi wan re kirin.³⁶ Hin ji wan arguman kirin ku ajal hebûnên hestiyar in (sentient beings) û ji ber vê yekê heqê muameleyeke mirovane dikin.

Guhertina Têgihiştinên Hiqûqî û Felsefî

Bi guhertina cîhanbîniya giştî re, têgihiştinên hiqûqî û felsefî yên li ser ajalan jî guherîn.

Kêmbûna Baweriya bi Ajansa Exlaqî ya Ajalan: Fikrên fîlozofên wekî René Descartes, ku di sedsala 17an de arguman kiribû ku ajal tenê “otomat” an makîneyên bê hest û bê aqil in (her çend ev şîroveya herî hêsan a nêrînên wî be jî) ²², û paşê nêrînên Immanuel Kant, ku digot berpirsiyariyên me yên exlaqî yên rasterast li hemberî ajalan nîn in ji ber ku ew ne xwedî aqilê rasyonel in ²², bandoreke mezin li ser têgihiştina rewşenbîrî ya li ser ajalan kir. Heke ajal ne xwedî aqil û îradeya azad bin, wê demê ew nikarin bibin sûcdar û darizandina wan bêwate ye.
Derfetina Fikra “Hestiyariyê” (Sentience): Fîlozofê Îngilîz Jeremy Bentham di dawiya sedsala 18an de argumaneke girîng pêşkêş kir ku bandoreke mayînde li ser têkiliya exlaqî ya bi ajalan re hişt. Bentham got ku pirs ne ew e ku gelo ajal dikarin biaxivin an bifikirin, lê pirs ew e ku “Gelo ew dikarin êşê bikişînin?”.³⁷ Ev giringîdana li ser kapasîteya êşkêşanê (sentience) wekî bingeha nirxandina exlaqî ya ajalan, rê li ber têgihiştineke nû ya li ser parastina ajalan vekir.

Reformên Hiqûqî

Bi demê re, pergalên hiqûqî yên Ewropî dest pê kirin ku ajalan bêtir wekî milkê mirovan bihesibînin, ne wekî sûcdarên potansiyel ên ku dikarin werin darizandin. Ev yek bû sedema derketina qanûnên nû yên ku armanca wan ne cezakirina ajalan, lê parastina wan ji zilma mirovan bû.

Qanûnên Yekem ên Parastina Ajalan: Di destpêka sedsala 19an de, yekemîn qanûnên nûjen ên ji bo parastina ajalan ji muameleya hovane dest pê kirin ku li welatên Ewropî derkevin. Mînaka herî navdar “Qanûna Martin” (Martin’s Act) e ku di sala 1822an de li Brîtanyayê hate pejirandin û zilma li ser hin ajalên kedîkirî (wek dewar) qedexe kir.¹⁴ Ev yek nîşan dide ku fokusa hiqûqê ji “cezakirina ajalan ji ber kiryarên wan” ber bi “parastina ajalan ji kiryarên mirovan” ve guherî.

Kêmbûna dadgehkirina ajalan ne tenê encama “pêşketina” hiqûqî bû, lê belê nîşana guherîneke bingehîn di “epîstemê” (awayê zanîn û têgihiştinê) ya Ewropî de bû. Dadgehkirina ajalan li ser bingeha cîhanbîniyekê bû ku tê de sînorên di navbera xwezayî û serxwezayî, mirov û ajal, exlaq û bûyerê de ne ewqas zelal bûn. Serdema Ronahiyê û şoreşa zanistî ⁵ ev cîhanbîniya hanê bi awayekî radîkal guhert. Wan giringî da aqil, çavdêriya ampîrîk û ravekirinên xwezayî. Di vê çarçoveya nû de, fikra ku ajalek dikare bi awayekî exlaqî berpirsiyar be an jî ku kêzik dikarin bi nifirînê werin dûrxistin, bêwate xuya dikir. Ji ber vê yekê, kêmbûna van dadgehan ne tenê guherîneke hiqûqî bû, lê nîşana guherîneke kûr a di awayê ku mirovan li cîhanê û cihê xwe tê de dinêrî.

Derfetina tevgerên parastina ajalan û qanûnên li dijî zilma li ser ajalan ³⁶ di heman serdemê de ku dadgehkirina ajalan bi dawî dibû, ne tesaduf e. Ew du aliyên heman pereyê ne. Heta ku ajal wekî hebûnên xwedî ajansa exlaqî ya neyînî (karînên kirina xirabiyê) dihatin dîtin, “cezakirina” wan mentiqî xuya dikir. Gava ku ev têgihiştin ji holê rabû û ajal bêtir wekî hebûnên bêaqil lê hestiyar hatin dîtin ³⁷, berpirsiyariya exlaqî ji ajalan derbasî mirovan bû. Êdî ne pirs ew bû ku ajal çawa dikarin bên cezakirin, lê pirs ew bû ku mirov çawa divê bi ajalan re muamele bikin. Ji ber vê yekê, qanûnên ku zilma li ser ajalan qedexe dikin ¹⁴ li şûna dadgehên ku ajalan ceza dikin, derketin holê.

9. Encamname

Lêkolîna li ser pratîka dadgehkirina ajalan di Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen de, her çend ji perspektîfa îroyîn ecêb û heta bêwate xuya bike jî, derfeteke bêhempa pêşkêşî me dike ku em kûrtir li ser têgihiştinên civakên berê yên li ser edalet, berpirsiyarî, nîzama kozmîk, û têkiliya tevlihev a di navbera mirov û cîhana ajalan de bifikirin. Ev pratîk ne tenê kuriozîteyeke dîrokî ya îzolekirî bû, lê belê pencereyeke girîng bû ji bo têgihiştina cîhanbîniya serdema navîn û awayê ku civakên wê demê hewl didan ku li hemberî bûyerên nediyar, tirsnak û zirardar wateyê bibînin û nîzamê saz bikin.

Kurteya Xalên Sereke

Wekî ku di vê gotarê de hate nîqaş kirin, dadgehkirina ajalan fenomeneke berfireh bû ku bi taybetî li Ewropayê ji sedsala 13an heta sedsala 18an berdewam kir. Du celebên sereke yên van dadgehan hebûn: dadgehên laîk, ku bi piranî bi tawanên ajalên mezin ên kedîkirî (wek kuştina mirovan) re mijûl dibûn û cezayên fizîkî yên wekî îdamê didan; û dadgehên dêrî, ku bi komên kêzik û haşeratan (wek zirardana zeviyan) re mijûl dibûn û cezayên giyanî yên wekî aforozkirinê didan. Pêvajoyên hiqûqî bi gelemperî dişibiyan yên mirovan, bi tayînkirina parêzeran, guhdarîkirina şahidan, û carinan jî bi lixwekirina kincên mirovan li ajalan. Ajalên herî zêde dihatin darizandin beraz bûn (ji ber kuştina zarokan), lê ga, hesp, kûçik, û cûrbecûr kêzik jî di nav tawanbaran de bûn. Tawanên “dij-xwezayî”, wek mînaka dîkê ku hêk dike, tirs û baweriyên kûr ên serdemê nîşan didan.

Şîrovekirinên li ser wateya van dadgehan cihêreng in: vegerandina nîzama civakî û îlahî, nîşandana hêza dadwerî, perwerdekirin û tirsandin, kêmasiya têgihiştina zanistî, motîvasyonên aborî (ji bo dêrê), û têrkirina hesta tolhildanê. Berawirdkirina bi mînakên din ên cîhanê (wek Yewnana Kevnar an Koda Malacca) nîşan dide ku her çend fikra bersivdayînê li hemberî zirara ji ajalan ne nû be jî, forma hiqûqî ya berfireh a ku li Ewropaya Serdema Navîn hate dîtin, xweser bû. Kêmbûn û dawîhatina vê pratîkê bi guhertinên kûr ên ku Serdema Ronahiyê û şoreşa zanistî bi xwe re anîn, û bi derketina têgihiştinên nû yên li ser aqil, hestiyarî û mafên ajalan ve girêdayî bû.

Nirxandina Giştî

Dadgehkirina ajalan nîşan dide ku çawa hiqûq ne tenê pergaleke ji qaîdeyên abstrakt pêk tê, lê herwiha amûreke civakî û sembolîk e ku ji bo birêvebirina têkiliyan, çareserkirina nakokiyan, û avakirina wateyê tê bikaranîn. Di Serdema Navîn de, ev amûr heta radeyekê li ser cîhana ajalan jî hate sepandin, ne ji ber ku bi tevahî dihate bawer kirin ku ajal xwedî heman kapasîteyên exlaqî yên mirovan in, lê ji ber ku civakê hewce dikir ku li hemberî “kaos” û “zirarê” – ji ku derê dibe bila bibe – bi awayekî ku nîzam û edaletê (li gorî têgihiştina xwe) vegerîne, bertek nîşan bide.

Girêdana bi Têgihiştinên Îroyîn

Her çend em îro êdî ajalan bi awayekî forme li dadgehan dariz nakin, mîrasa vê pratîka dîrokî û pirsên ku ew derdixe holê, hîn jî ji bo têgihiştina me ya îroyîn li ser têkiliya mirov-ajal û hin mijarên exlaqî û hiqûqî girîng in. Mînak, nîqaşên li ser “mafên ajalan”, berpirsiyariya xwediyên ajalan ji bo kiryarên ajalên xwe (wek di mijara kûçikên êrîşkar de), û biryarên li ser “ewtanazîkirin” an tunekirina ajalên ku wekî “xeter” an “zirardar” têne dîtin, hin pirsên exlaqî û “dadwerî” yên dişibin yên ku di Serdema Navîn de dihatin pirsîn, derdixin holê.⁹ Gelo em bi tevahî ji “dadgehkirina” ajalan dûr ketine, an jî em wê bi awayên nû, kêmtir eşkere, û dibe ku bêtir “zanistî” lê ne kêmtir problematîk, dikin? Mînak, dema ku kûçikekî bi awayekî giran êrîşî mirovekî bike, ew îro ji hêla rayedaran ve tê “nirxandin” û dibe ku biryara “tunekirinê” ji bo wî were dayîn. Her çend pêvajo cuda be (îro bê dadgeheke forme), encam (mirina ajalê) û hin ji motîvasyonan (parastina civakê, hesta ku “tiştek” divê were kirin) dişibin hev. Wek ku hin lêkolîner hişyarî didin, her çend em êdî ajalan bi awayekî forme dadgeh nakin, em hîn jî wan ji ber “sûcên” wan li hemberî mirovan ceza dikin, û ev yek divê me li ser awayê ku em sîstemên xwe yên dadwerî û kontrolê yên îroyîn bi kar tînin, bide fikirandin.⁹

Lêkolîna li ser dadgehkirina ajalan di dawiyê de me neçar dike ku em li ser xwezaya “hiqûqê” û “edaleta” bi xwe bipirsin. Ew nîşan dide ku ev têgeh çiqas bi çand û serdemê ve girêdayî ne û çawa dikarin ji bo armancên ku ji têgihiştina me ya îroyîn dûr in, werin bikaranîn. Em bi gelemperî hiqûq û edaletê wekî têgehên gerdûnî û objektîv dihesibînin. Lêbelê, pratîka dadgehkirina ajalan nîşan dide ku tiştê ku di serdemekê de wekî “hiqûqî” û “adil” dihate dîtin, dibe ku di serdemeke din de wekî “bêaqilî” an “hovîtî” were dîtin. Ev yek me teşwîq dike ku em li ser bingeha pratîkên xwe yên hiqûqî û exlaqî yên îroyîn bipirsin û wan wekî encamên pêşketinên dîrokî û çandî bibînin, ne wekî rastiyên bêguhêrbar. Fêmkirina “çima” û “çawa” civakên berê ajalan dadgeh dikirin, dikare alîkariyê bide me ku em bi awayekî rexneyîtir li têkiliya xwe ya îroyîn bi ajalan û bi têgeha edaletê bi xwe re binêrin. Ev yek girîngiya lêkolînên dîrokî yên rexneyî ji bo têgihiştina pratîkên me yên îroyîn û ji bo avakirina pêşerojeke dadmendtir, hem ji bo mirovan û hem jî ji bo ajalan, derdixe pêş.

10. Çavkanî

When Societies Put Animals on Trial – JSTOR Daily, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://daily.jstor.org/when-societies-put-animals-on-trial/
Animal trial – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_trial
Illogical Thinking: Problems Concerning Medieval Notions of “Idiocy” and “Rationality” | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/350509691_Illogical_Thinking_Problems_Concerning_Medieval_Notions_of_Idiocy_and_Rationality
When animals were put on trial | davidhgrimm.com, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://davidhgrimm.com/2016/05/23/when-animals-were-put-on-trial/
Kangaroo (and Pig and Monkey and Dog and Donkey) Courts …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.sciencehistory.org/stories/disappearing-pod/kangaroo-and-pig-and-monkey-and-dog-and-donkey-courts/
Strange But Serious Medieval Animal Trials Were No Kangaroo …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.ancient-origins.net/history-ancient-traditions/animal-trials-0012008
Domesticating Life in the Animal Trials – Humanimalia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://humanimalia.org/article/download/11727/19517?inline=1
Animals on Trial: Formal Legal Proceedings, Criminal Acts, and …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://blogs.loc.gov/law/2016/02/animals-on-trial/
Animals as ‘criminals’: the bizarre trialling of animals in the Middle Ages and warnings for contemporary justice systems by Laura Johnstone – Animals in Society, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://animalsinsocietygroup.wordpress.com/2022/06/20/animals-as-criminals-the-bizarre-trialling-of-animals-in-the-middle-ages-and-warnings-for-contemporary-justice-systems-by-laura-johnstone/
Animal Trials – CASE, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.case.edu.au/blogs/case-subscription-library/animal-trials
The Truth and Myth Behind Animal Trials in the Middle Ages – Atlas Obscura, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.atlasobscura.com/articles/the-truth-and-myth-behind-animal-trials-of-the-middle-ages
MacGregor | Criminalising Animals in Medieval France: Insights from …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://olh.openlibhums.org/article/id/4552/
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_trial#:~:text=Although%20less%20frequent%20than%20those,worms%2C%20snails%2C%20and%20leeches.
Why medieval Europeans used to put “bad” animals on criminal trial – Big Think, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://bigthink.com/thinking/animal-morality-medieval-trials/
The Strangest Courtrooms: Animal Trials in Medieval Europe – History is Now Magazine, Podcasts, Blog and Books, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.historyisnowmagazine.com/blog/2024/9/26/the-strangest-courtrooms-animal-trials-in-medieval-europe
Medieval animal trials: like animals? | News articles | University of Groningen, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.rug.nl/news/2022/09/bij-de-beesten-af?lang=en
Double Review: Cowed by Denis and Gail Boyer Hayes, and Animal Trials by Edward Payson Evans – MAKE Literary Productions, NFP, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://makelit.org/double-review-cowed-by-denis-and-gail-boyer-hayes-and-animal-trials-by-edward-payson-evans/
Animal Trials, Humiliation Rituals, and the Sensuous Suffering of …, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://brill.com/display/book/edcoll/9789004360686/BP000014.xml
What animals were common during Medieval times? – Quora, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.quora.com/What-animals-were-common-during-Medieval-times
Medieval animal trials: Why they’re not quite as crazy as they sound., erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://slate.com/human-interest/2013/02/medieval-animal-trials-why-theyre-not-quite-as-crazy-as-they-sound.html
cohen1986 – Animal Studies at Michigan State University, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://animalstudies.msu.edu/ASBibliography/cohen1986.htm
Animal Welfare: A Brief History – Fondation Droit Animal, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.fondation-droit-animal.org/proceedings-aw/animal-welfare-a-brief-history/
27 The Law is an Ass: Reading E.P. Evans’ The Medieval Prosecution and Capital Punishment of Animals Piers Beirnes1 UNIVERSITY O, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.animalsandsociety.org/wp-content/uploads/2015/10/beirnes.pdf
The Cat in Medieval Western Europe – Leiden Arts in Society Blog, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.leidenartsinsocietyblog.nl/articles/the-cat-in-medieval-western-europe
A Special Relationship—Aspects of Human–Animal Interaction in Birds of Prey, Brown Bears, Beavers, and Elk in Prehistoric Europe – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10854542/
Animals in Medieval Literature – British and Irish Literature – Oxford Bibliographies, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.oxfordbibliographies.com/abstract/document/obo-9780199846719/obo-9780199846719-0209.xml
HUMAN DRAMA, ANIMAL TRIALS: WHAT THE MEDIEVAL ANIMAL TRIALS CAN TEACH US ABOUT JUSTICE FOR ANIMALS | Animal Legal & Historical Center, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.animallaw.info/article/human-drama-animal-trials-what-medieval-animal-trials-can-teach-us-about-justice-animals
Communion and Stewardship: Human Persons Created in the Image of God – The Holy See, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_con_cfaith_doc_20040723_communion-stewardship_en.html
discovery.ucl.ac.uk, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://discovery.ucl.ac.uk/10161192/2/Page_AnimalMagicKorshiParis20.pdf
How Did a Pig End Up on Trial in the Middle Ages? – TheCollector, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.thecollector.com/how-did-a-pig-go-on-trial-in-the-middle-ages/
Bizarre animal trials from the Middle Ages | Mythfolks, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.mythfolks.com/animal-trials-middle-ages
Animals: Ethics, Rights & Laws—A Bibliography, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, http://www.jurisdynamics.net/files/documents/animals.doc
world (p. 84), the author could perhaps have obtained aid from E. P. Evans, Criminal Prosecution and Capital Punishment of Anima – Cambridge University Press & Assessment, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/844B11DEE5D7BB95D87EA4D3A305CC07/S0003055400033414a.pdf/law_and_the_social_sciences_by_huntington_cairns_foreword_by_roscoe_pound_new_york_harcourt_brace_and_company_1935_pp_xiv_279.pdf
“Things Fearful to Name”: Bestiality in Colonial America, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://jeremy-brown-vpk4.squarespace.com/s/Bestiality-in-Colonial-America.pdf
History of Europe – Enlightenment, Revolution, Reform – Britannica, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/The-Enlightenment-throughout-Europe
Timeline of animal welfare and rights in Europe – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_animal_welfare_and_rights_in_Europe
Timeline of animal welfare and rights – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_animal_welfare_and_rights
History of animal rights – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_animal_rights
Dumb Beasts and Dead Philosophers. Humanity and the Humane in Ancient Philosophy and Literature – Bryn Mawr Classical Review, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://bmcr.brynmawr.edu/2007/2007.09.60/
Animals and Ethics | Internet Encyclopedia of Philosophy, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://iep.utm.edu/animals-and-ethics/
what the medieval animal trials can teach us about justice for, erişim tarihi Mayıs 24, 2025, https://www.animallaw.info/sites/default/files/lralvol17_2_273.pdf