Vekolîneke Akademîk li ser Sedem, Bûyer û Encamên Wê

Pêşgotin: Belaya Dansê ya 1518an û Konteksta Wê ya Dîrokî

Belaya Dansê ya 1518an, ku wekî maniya dansê an koreomaniya jî tê zanîn, bûyereke awarte ya nexweşiya psîkojenîk a komî (MPI) bû ku li Strasbourgê, Alsace (wê demê beşek ji Împaratoriya Romaya Pîroz, niha Fransa) qewimî. Ev diyarde di Tîrmeha 1518an de dest pê kir û tê de bi sedan kes bi awayekî bêkontrol û xuya ye bê dilxwazî bi hefteyan, heta bi mehan reqisîn, û hin ji wan ji westanê an krîza dil mirin. Bûyer ji ber ku yek ji mezintirîn û baştirîn belgekirî yên maniya dansê li Ewropayê ye, xwedî girîngiyeke dîrokî ya mezin e. Lêkolîna wê têgihiştinên krîtîk pêşkêşî stresên civakî, baweriyên çandî û diyardeyên psîkolojîk ên kolektîf ên serdema dawiya navîn û destpêka modern dike. Ev fenomen ji ber xwezaya xwe ya ecêb û pirsên ku derbarê reftara mirovî di bin zextê de derdixe holê, bi sedsalan e dîroknas, pisporên bijîjkî û hunermendan mijûl kiriye.

Di destpêka sedsala 16an de, Strasbourg bajarekî di bin zexteke giran de bû. Bajar bi hevdemî gelek zehmetiyên civakî-aborî û hawirdorî yên dijwar dijî. Beriya sala 1518an, ji ber hewaya ekstrem (“sermahiya zêde li pey germahiya zêde dihat” ), rêzeke dirûnên nebaş çêbûbûn, ku bû sedema kêmbûna xwarinê û bihayên bilind. Ev yek bû sedema birçîbûneke berbelav û bêhêvîtiyeke aborî. Li gel vê, bajar bi nexweşiyên heyî û nû re têdikoşiya. Belaya bubonîk û kotî metirsiyên dubare bûn, û sifilîs nû gihîştibû Almanyayê, tirs û êş belav dikir. Nexweşiya zirav (smallpox) jî hebû. Xizanî dijwar bû, û gelek welatiyên xizan hebûn. Bêîstîqrara civakî bi aloziyên di navbera esilzade, oldar û serokên sendîkayên nû derketî de hebû. Xwediyên erdan bacên nû yên giran ferz dikirin û mafên kevneşopî yên gundiyan betal dikirin. Di heman demê de, gel bi kûrahî dîndar û xurafeparêz bû. Baweriyeke xurt bi cezayê îlahî, ketina destê cinan û hêza pîrozan wek St. Vitus hebû, ku dihat bawer kirin ku dikare nifira dansê li mirovan bike. Ev yek atmosfereke fikar û tirsa ji tolhildana serxwezayî diafirand. Desthilatdariya oldaran jî ji hêla hinekan ve dihat pirsîn, ku dibû sedema bêewlehiya giyanî. Ev kombûna stresorên dijwar – birçîbûn, nexweşî, xizanî, bêîstîqrara civakî û fikara olî – “bahozeke bêkêmasî” ji bo bûyereke psîkolojîk a komî afirand. Belaya Dansê ne bûyereke rasthatî bû, lê belê diyardeyeke civakeke li ber têkçûnê bû. Nîşanên pêşwext ên wekî “stêrkek li ezmanan diherike, zevî di bin avê de dimînin” jî hestek kûr a tirs û pêşbîniya felaketê nîşan didin, ku gel ji hêla psîkolojîk ve lawaz dikir.

Bûyerên li Strasbourgê: Kronolojî, Berfirehî û Qurbanî

Li gorî hemû çavkaniyan, epîdemî di Tîrmeha 1518an de bi jinekê bi navê Frau Troffea (herwiha Trauffea) dest pê kir. Wê li kolanekê bi awayekî coşdar û bêkontrol dest bi dansê kir, bêyî ku muzîk hebe, û xuya bû ku nikare raweste. Frau Troffea çend rojan, li gorî ragihandinan di navbera çar û şeş rojan an nêzîkî hefteyekê de, reqisî, ji westanê dikeve erdê lê piştî bêhnvedanê dîsa dest pê dikir. Kiryarên wê bala gel kişand û meraq çêkir. Hin vegotin destnîşan dikin ku dansa wê piştî nîqaşekê bi mêrê xwe re dest pê kir. Wekî ku di de bi zelalî tê vegotin: “Roja Tîrmehê ya germ a sala 1518an jineke bi navê Frau Troffea derdikeve qadeke Strasbourgê û dest bi dansê dike… Ew nêzîkî hefteyekê direqise, carinan ji westanê dikeve… Muzîk tune.” Li gorî , wê di 14ê Tîrmehê de dest bi dansê kir. Ji şeş vegotinên kronîkî, çar piştgiriyê didin ku Frau Troffea dansera yekem bû.

Di nav hefteyekê de ji destpêka dansa Frau Troffea, zêdetirî 30 kesên din tevlî bûn. Hejmara danseran her ku çû zêde bû, û heta Tebaxê, texmînên hejmara kesên bandor bûyî di navbera 50 û 400 kesî de diguhere. Hejmara herî zêde ya ku tê gotin 400 e. Dans bi hefteyan dom kir, û hin çavkanî destnîşan dikin ku maniya nêzîkî du mehan, ji Tîrmehê heta destpêka Îlonê 1518an, berdewam kir. Danseran nîşanên tengahiyê, êşê û westanê nîşan didan, lingên wan bi xwîn û tevgerên bêkontrol û coşdar bûn, û gelek caran diqîriyan an digiriyan. Ew wekî di rewşeke mîna transekê de hatin binavkirin. Zêdebûna bilez ji yek kesî (Frau Troffea) bo bi sedan kesan, asta bilind a vegirtina civakî û hesasiyeta di nav gelê Strasbourgê de nîşan dide. Ev ne şewbek hêdî bû, lê teqînek bû. Bandora dîtbarî û hestyarî ya danserên destpêkê dibe ku ji bo kesên din ên ku ji ber stres û baweriyên çandî amade bûn, wekî teşwîqek xurt tevgeriyabe.

Gelek çavkanî îdîa dikin ku hejmarek danser ji westanê, krîza dil an felcê mirine. Hin vegotin hejmareke bilind a miriyan radigihînin, wek mînak “heta 15 kesî di rojê de” di lûtkeya belayê de. Lêbelê, dîroknas John Waller destnîşan dike ku çavkaniyên hemdem ên bajarê Strasbourgê yên wê demê hejmara miriyan, an jî heta ku mirin çêbûne, behs nekirine. Îdîayên mirinê bi gelemperî ji vegotinên paşê tên. Kurteya gotara Waller a 2008an dibêje “kronîk li hev dikin ku bi dehan kes ji westanê dimirin,” ku dixuye bi hişyariya wî ya paşê ya derbarê çavkaniyên hemdem ên ku di de hatine behs kirin re nakok e. Divê ev cudahî were pejirandin; dibe ku “kronîk” di kurteyê de behsa komeke berfirehtir dike ku yên paşê jî di nav de ne, an jî nêrînên wî di weşanên cihêreng de pêş ketine an zelal bûne. Nezelaliya derbarê hejmara miriyan de mijareke krîtîk a dîroknasiyê ye. Piştrastiya bi vegotinên paşê ji bo hejmarên mirinê, wekî ku Waller destnîşan kiriye , zehmetiyên ji nû ve avakirina bûyerên dîrokî bi awayekî rast û potansiyela zêdekirin an efsanekirinê bi demê re radixe ber çavan. Ev jî pirsan derbarê xwezaya “kronîkan” derdixe holê – gelo hemû hemdem û bi heman awayî pêbawer in? Danasînên rewşa fîzîkî ya danseran (lingên bi xwîn, westan, mîna transekê) ezmûneke rastîn û bêdilxwaz a tengahiyeke kûr nîşan didin, ne kiryareke dilxwaz a şahî an protestoyê. Ev yek teoriya MPIyê piştgirî dike.

Li jêr tabloyek heye ku îstatîstîkên sereke yên Belaya Dansê ya 1518an kurt dike:

Tablo 1: Îstatîstîkên Sereke yên Belaya Dansê ya 1518an

Taybetmendî	Agahî	Çavkanî
Destpêk (Initiation)	Frau Troffea, 14ê Tîrmehê, 1518
Cih (Location)	Strasbourg, Alsace (Împaratoriya Romaya Pîroz)
Demajok (Duration)	Tîrmeh – Îlon 1518 (Nêzîkî 2 mehan)
Hejmara Beşdaran a Texmînkirî	Di navbera 50 û 400î de (bi gelemperî 400 tê gotin)
Mirinên Hatine Ragihandin	Hejmarek nediyar; îdîayên “bi dehan” an “heta 15 kesî di rojê de” hene, lê çavkaniyên hemdem ên bajêr mirinan piştrast nakin.
Çavkaniyên Daneyan ên Sereke	Nivîsên bijîşkan, waezên katedralê, kronîkên herêmî û bajêr, notên Konseya Bajêr a Strasbourgê

Reaksiyonên Destilatdariyê û Civakê

Di destpêkê de, desthilatdarên bajêr (esilzade, burjuva, konsey) bi tirs ketin û bi bijîşkên herêmî re şêwirîn. Bijîşkan, piştî ku sedemên stêrnasî an serxwezayî ji holê rakirin, rewş wekî “nexweşiyeke xwezayî” ya ji ber “xwîna germ” (zêdebûna xwînê ji ber germahiya havînê) teşhîs kirin. Li ser bingeha vê şîreta bijîjkî, desthilatdaran teorîze kirin ku çareserî zêdetir dans e – divê kesên nexweş “bi dansê xwe azad bikin” an “bi dansê derxînin”. Ji bo vê yekê, wan salonên sendîkayan û bazara genim wekî cihên dansê vekirin, sehneke darîn ava kirin, muzîkjen (defjen, bilûrvan) anîn da ku lê bidin, û heta danserên profesyonel jî girtin da ku bi kesên nexweş re bireqisin da ku ew di tevgerê de bimînin. Ev stratejî bi awayekî felaket bi ser neket, tenê vegirtinê girantir kir û hejmara danseran zêde kir. Wekî ku John Waller destnîşan kir, “tiştek ji vê çêtir nedihat hesab kirin ku dansê bike epîdemiyeke tam û tije ji bilî ku qurbaniyên wê li cihên herî giştî dansên xwe bikin”. Ev nêzîkatiya destpêkê ya desthilatdaran, ku li ser teoriya bijîjkî ya hemdem (“xwîna germ”) bû, têgihiştineke bingehîn a şaş a xwezaya diyardeyê nîşan dide û bê mebest epîdemiyê gur kir. Ev yek xetera sepandina modelên bijîjkî yên neguncaw li ser diyardeyên psîkolojîk an civakî radixe ber çavan.

Dema ku nêzîkatiya destpêkê bi ser neket û rewş xirabtir bû, û li gorî ragihandinan mirin çêbûn, desthilatdaran stratejiya xwe guhertin. Wan paşê dansa giştî û muzîk qedexe kirin, û ji bo binpêkirinan ceza danîn. Ev yek berevajîkirina tam a polîtîkaya wan a berê bû. Baldarî ber bi destwerdana olî ve çû, ji ber ku baweriya ku bela cezayek ji St. Vitus an ketina destê cinan e, xurt bû. Danserên nexweş paşê bi zorê, gelek caran bi erebeyan, birin perestgeheke St. Vitus li derveyî bajêr (li Çiyayên Vosges, nêzîkî Saverne). Li perestgehê, rîtuel hatin kirin: danseran xaçên piçûk û pêlavên sor (ku bi ava pîroz hatibûn rijandin û xaç li ser wan hatibûn boyax kirin) dan wan, li dora peykerekî darîn ê pîroz gerandin, pere pêşkêş kirin, û keşîşan ayînên derxistina cinan kirin an li ser wan dua kirin. Ev destwerdana olî xuya bû ku nîşanan sivik kir, û epîdemî di destpêka Îlona 1518an de dest bi kêm bûnê kir. Guhertina ji ravekirineke bijîjkî bo ravekirin û stratejiyeke destwerdana olî, nêrîna cîhanî ya serdest nîşan dide ku tê de serxwezayî xwedî hêzeke raveker a girîng bû, nemaze dema ku nêzîkatiyên laîk bi ser neketin. Serkeftina (an serkeftina tê texmîn kirin) a rîtuela perestgeha St. Vitus dibe ku van baweriyên serxwezayî xurtir kiribe. Detaya “pêlavên sor” hêmaneke ecêb û dubarekirî ye di rîtuelên St. Vitus de. Ev dibe ku sembolîk be, dibe ku bi folklora derbarê rengê sor ve girêdayî be (bi pozîtî, zayendîtî, şeytan, an hêzê ve girêdayî ye, lê di heman demê de dibe ku di vê çarçoveyê de xwedî girîngiyeke parastinê an rîtuelî be). Pêlavên sor dibe ku beşek ji “senaryoya” nifir/dermankirina St. Vitus bûne, qatek din li xwezaya çandî ya avakirî ya bûyerê û çareseriya wê zêde kirine.

Teoriyên li ser Sedeman: Nêrînên Hemdem û Modern

Şiroveyên hemdem ên Belaya Dansê cihêreng bûn. Gelek kesan dans bi sedemên serxwezayî ve girêdidan, wek xezeba Xwedê ji ber gunehan, nifira St. Vitus (pîrozê parêzgerê danseran û epîleptîkan, ku dihat bawer kirin ku belayên dansê li kesên ku wî hêrs dikin dişîne), an ketina destê cinan. Sebastian Brant, oldarekî Strasbourgê, du dehsalan beriya 1518an nivîsandibû, Şeytan ji ber “dansa gêj” tawanbar kiribû. Wekî ku berê hate behs kirin, bijîşkên herêmî rewş wekî nexweşiyeke xwezayî ya ji ber “xwîna germ” a ku mejî zêde germ dike û dibe sedema dînîtiyê, teşhîs kirin. Ev li ser bingeha teoriya humoral a Galenî bû. Paracelsus, ku piştî bûyerê nivîsand, her weha teoriyek têkildarî “xwîna zêde germbûyî” ya ku dikeve “rehên kenê” û dibe sedema hestek xuriyê pêşniyar kir, lê di heman demê de “xeyal” wekî hêzeke vegirtî ya xurt nirxand.

Teoriyeke din a ku di sedsala 20an de derket holê, jehrîbûna bi kivarka ergotê bû. Kivarka ergotê (Claviceps\ purpurea) li ser genimê cew, ku genimekî bingehîn e, nemaze di şert û mercên şil de, mezin dibe. Strasbourg kêmbûna xwarinê dijî, ku dibe ku piştrastiya bi her genimê berdest zêde kiribe. Ergot pêkhateyên halusînojenîk û psîkoaktîf (ergotamîn, bi LSDyê re têkildar) dihewîne ku dikarin bibin sedema konvulsiyon, spazm û halusînasyonan, ku dibe ku wekî dans hatibin şaş şîrove kirin. Şewbên ergotîzmê (Agirê St. Anthony) li Ewropaya navîn dihatin zanîn. Lêbelê, John Waller û dîroknasên din bi piranî vê teoriyê red dikin. Bandorên fîzîkî yên ergotîzmê (êşa dijwar, gangren, konvulsiyonên lawazker) ne mimkûn e ku rê bidin danseke domdar û hevahengî ya bi rojan an hefteyan. Qurbanî bi gelemperî pir nexweş in. Ne mimkûn e ku ewqas kes bi heman awayî bertek nîşanî kîmyewiyên psîkotropîk ên ergotê bidin û heman reftara taybetî (dans) nîşan bidin. Jehrîbûna ergotê bi gelemperî dibe sedema nîşanên kaotîktir û cihêrengtir. Ne hemû şewbên maniya dansê li herêmên ku genimê cew bingehîn bû qewimîn, û di sala 1518an de li Strasbourgê raporên hevdem ên ergotîzma gangrenoz tune bûn, ku gelek caran bi ergotîzma konvulsîf re tê.

Ravekirina herî berfireh a modern Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) ye, ku ji hêla dîroknas John Waller ve tê parastin. MPI belavbûna bilez a nîşan û nîşaneyên nexweşiyê di nav komeke hevgirtî de ye, ku ji têkçûneke sîstema nervê derdikeve, ku tê de gilî û gazincên fîzîkî sedemek organîk a têkildar tune ne. Ew bi gelemperî di bin şert û mercên stresa ekstrem de çêdibe. Wekî ku di pêşgotinê de bi hûrgilî hate rave kirin, li Strasbourgê faktorên stresê yên civakî-aborî yên dijwar hebûn: birçîbûna giran, nexweşiyên berbelav (taûn, kotî, sifilîs, zirav), xizaniya ekstrem, rêjeyên mirinê yên bilind, û bêîstîqrara civakî hawirdorek ji stres û fikara psîkolojîk a bêserûber afirandibû. Waller van wekî “salên bêrehm” binav dike û dansê wekî “psîkoza ji stresê çêbûyî” li ser asteke komî binav dike. Baweriya pêşheyî ya ku St. Vitus dikare mirovan bi danseke bêkontrol nifir bike, ji bo îfadekirina vê stresa bêtehemûl derfetek an “senaryoyek” çandî ya pejirandî peyda kir. Mirovan bawer dikir ku ew bi rastî hatine nifir kirin, û ev bawerî bi xwe dibe ku beşdarî nekarîna wan a rawestandina dansê bûbe. Dibe ku qurbanî ketibin rewşeke mîna transekê, ku ji ber tengahiyên psîkolojîk çêbûye û bi van baweriyan hatiye xurt kirin, ku rê daye wan ku li hember westana fîzîkî ya ekstrem bisekinin. Pirtûk û gotarên Waller (“Wextê Dansê, Wextê Mirinê”) di argumana MPIyê de bingehîn in. Ew koreomaniyê wekî “epîdemiyeke psîşîk” an “psîkoza ji stresê çêbûyî” binav dike, ku ji ber zehmetiyên ekstrem û baweriyên xurafeparêz ên herêmî çêbûye. Ew tekez dike ku danser ne dixapandin lê bi rastî bawer dikirin ku nexweş in û di tengahiyeke mezin de bûn.

Faktorên din ên potansiyel coşeke olî ya ekstrem in; hin teorî pêşniyar dikin ku dans dibe ku rengek ezmûna olî ya ekstazî an îfadeyeke rîtuelî bûbe, dibe ku ji hêla mezhebên heretîk an kultan ve ji bo kişandina qenciya îlahî. Lêbelê, tengahiyên ragihandî yên danseran û nebûna şahiyê li dijî vê yekê wekî sedemek bingehîn ji bo piraniya beşdaran arguman dike. Hin lêkolînerên modern faktorên neurolojîk pêşniyar dikin, wek encefalît an enfeksiyonên vîrusî ku dibe sedema tevgerên bêdilxwaz, her çend ev ji bo bûyera 1518an bi taybetî li gorî MPIyê kêmtir tê tekez kirin. Koreya Sydenham (di dîrokê de jê re Dansa St. Vitus jî tê gotin) nexweşiyeke neurolojîk e ku dibe sedema tevgerên hejokî, lê pêşkêşkirin û pîvana epîdemiya wê ji belaya 1518an cuda ye.

Nîqaşa li ser sedeman (Ergotîzm vs. MPI) metodolojiyên zanistî û dîrokî yên pêşketî nîşan dide. Guhertina ber bi MPIyê ve nirxandineke mezintir ji bo faktorên psîkososyal di epîdemiyên dîrokî de û têgihiştineke zelaltir a têkiliyên hiş-laş nîşan dide. Hebûna gelek ravekirinên hemdem (serxwezayî, “xwîna germ”) tevlihevî û tirsa kûr a ku bûyerê afirandiye nîşan dide. Nekarîna desthilatdarên sazkirî (bijîjkî û olî) ku çareseriyek bilez a qayîlker û bi bandor pêşkêş bikin, dibe ku fikara civakî zêde kiribe. Tekezkirina Paracelsus li ser “xeyal” wekî hêzeke vegirtî bi awayekî berbiçav pêşbînî bû, ku têgehên modern ên vegirtina civakî û nexweşiya psîkojenîk pêşbînî dikir, her çend di çarçoveya têgihiştina serdema wî de be jî.

Li jêr tabloyek heye ku teoriyên sedemkariyê yên sereke berawird dike:

Tablo 2: Berawirdkirina Teoriyên Sedemkariyê yên Sereke

Teorî (Theory)	Delîlên Piştrastker (Evidence For)	Delîlên Dijber (Evidence Against)	Alîgirên Sereke (Key Proponents)
Jehrîbûna bi Ergotê (Ergot Poisoning)	Genimê cew bingehîn, ergot dihat zanîn, nîşanên wek konvulsiyon/halusînasyonan.	Ne mimkûn e dansa domdar/hevahengî, reaksiyona yekreng ne mimkûn e, raporên gangrenoz tune ne.	Hin pêşniyarên sedsala 20an.
Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI)	Stresa civakî ya ekstrem, baweriyên çandî (St. Vitus), belavbûna bilez, tengahiyên belgekirî.	Bi paşverû îsbatkirina wê bi teqezî zehmet e.	John Waller, piraniya dîroknasên modern.
Sedemên Serxwezayî (Supernatural Causes) (Hemdem)	Nêrîna cîhanî ya serdest, têkçûna ravekirinên din ên wê demê.	Ji bo zanista modern bingeheke ampîrîk tune.	Kronîknivîsên hemdem, oldar.
Xwîna Germ (Hot Blood) (Hemdem)	Teoriya bijîjkî ya hemdem (Galenî).	Ji hêla standardên modern ve ji hêla bijîjkî ve ne saxlem e, destwerdan bi ser neket.	Bijîşkên Strasbourgê di 1518an de, Paracelsus (beşek).

Encamên Belaya Dansê

Belaya Dansê bandorên demkurt ên girîng li ser civaka Strasbourgê kir. Wekî ku hate nîqaş kirin, hin danser li gorî ragihandinan ji westanê, krîza dil an felcê mirin, her çend hejmara rastîn tê nîqaş kirin. Gelekên din ji tengahiyên fîzîkî yên giran, birîndarbûn û westanê êşiyan. Xwezaya nediyar û bêkontrol a dansê di nav gel û desthilatdaran de tirs, fikar û şaşwaziyeke berbelav çêkir. Bajar wekî “ji tirsê felc bûyî” hate binavkirin. Bi sedan kes, di nav de mezinên berpirsiyarê kar û malbatan, bi hefteyan ji ber dansê bêkar man, jiyana rojane û aboriya herêmî bi awayekî girîng têk çû. Cihên giştî ji hêla danseran ve hatin dagir kirin. Desthilatdaran çavkanî ji bo girtina muzîkjenan, avakirina sehneyan û paşê organîzekirina hecê bo perestgeha St. Vitus xerc kirin.

Bandorên demdirêj û mîrata bûyerê di dîrok û lêkolînên psîkolojîk de berfireh in. Bûyer di tomarên hemdem ên cihêreng de (notên bijîşkan, waez, kronîk, notên konseya bajêr) hate belge kirin, ku ew dike lêkolîneke sereke ji bo “maniya dansê”. Belaya Dansê ya 1518an wekî mînakeke dîrokî ya girîng dimîne ji bo têgihiştina nexweşiya psîkojenîk a komî, reftara kolektîf û bandora faktorên civakî-çandî li ser tenduristiyê. Ew kapasîteya mirovî ya ku tengahiyên psîkolojîk ên kûr bi awayekî fîzîkî îfade dike, radixe ber çavan. Xwezaya ecêb a bûyerê bi sedsalan e ku berhemên hunerî û wêjeyî îlham kiriye û dike. “Pêlavên Sor” ên Hans Christian Andersen gelek caran wekî ku ji diyardeyên weha îlham girtiye tê binav kirin. Bûyer têgihiştinan li ser bersivên destpêkê yên tenduristiya giştî peyda dike, zehmetiyên ku desthilatdaran rû bi rû mane û pêşveçûna ji destwerdanên bijîjkî (her çend şaş bin jî) ber bi yên olî ve nîşan dide. Ew girîngiya çarçoveya çandî di krîzên tenduristiyê de tekez dike. Ew wekî bîranîneke dîrokî ye ku çawa civak dikarin ji hêla diyardeyên nediyar ve werin dorpêç kirin û xeteriyên xurafeparêzî û bersivên şaş agahdar dike.

Encama bingehîn a demdirêj ne guhertineke di polîtîkaya herêmî ya Strasbourgê de ye derbarê dansê an kultên St. Vitus (ji bo vê yekê di çavkaniyan de delîlên hindik hene), lê belê statuya wê ya mayînde wekî “mînakeke tîpîk” ji bo hîsteriya komî di lêkolînên dîrokî û psîkolojîk de ye. Xwezaya wê ya baş-belgekirî (li gorî bûyerên din ên bi vî rengî) cihê wê di nîqaşa akademîk de zexm kiriye. Bûyer lawaziya civakan, heta li navendên bajarî yên qaşo “rasyonel” an “pêşketî” (Strasbourg bajarekî bazirganî yê girîng bû ), li hember têkçûna psîkolojîk a kolektîf dema ku bi krîzên pirreng û bêserûber re rû bi rû dimînin, radixe ber çavan. Ev yek ji bo têgihiştina berxwedana civakî ya îro encamên xwe hene. Vegotina Belaya Dansê, nemaze hejmara miriyan a dramatîk (her çend dibe ku zêdekirî be), wekî metaforeke çandî ya bihêz ji bo windakirina kontrolê, têkçûna civakî û hêza razdar a psîşeya mirovî kar dike.

Belaya Dansê û Bûyerên Psîkojenîk ên Komî yên Modern: Analîzeke Berawirdî

Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) belavbûna bilez a nîşanên nexweşiyê ye (mînak, serêş, gêjbûn, hest bi vereşînê, bêhişbûn, konvulsiyon) di nav komeke hevgirtî de, ku sedemek organîk/patojenîk a naskirî tune ye. Nîşan bi gelemperî demkî û sivik in, bi destpêk û başbûneke bilez. Ew bi gelemperî di komên veqetandî de (mînak, dibistan, fabrîqe) di bin stresê de çêdibe. Fikareke awarte bi gelemperî heye, û nîşan dikarin bi riya dîtin, bihîstin an danûstandina devkî (vegirtina civakî) belav bibin. Gelek caran, teşwîqek hawirdorî (mînak, bêhneke neasayî, xwarin) tê guman kirin lê paşê bêzerar derdikeve. Jin di gelek şewban de bi awayekî nehevseng bandor dibin. MPI dikare li “hîsteriya fikara komî” (fikara tûj, gelek caran belavbûna dîtbarî, mînak, bêhişbûn piştî gefeke derewîn) û “hîsteriya motorî ya komî” (anormaliyên di reftara motorî de, tengezariya berê heye, mînak, hejok, pseudoseizure, an maniyên dansê yên dîrokî) were dabeş kirin. Belaya Dansê bêtir bi hîsteriya motorî ya komî re li hev tê.

Mînakên modern ên MPIyê hene. Şewba “June Bug” (1962) li fabrîqeyeke tekstîlê li DYAyê qewimî; 62 karker (piraniya wan jin) nîşanên wek hest bi vereşînê, rijandina çerm, gêjbûn û vereşînê nîşan dan. Dihat bawer kirin ku ew ji ber kêzikên ji barkêşiyeke qumaşê hatine, lê kêzik nehatin dîtin. Karkerên bandor bûyî bi gelemperî di bin zextê de bûn (zêdekarî, dabînkerê sereke yê dahata malbatê). Epîdemiya Kenê ya Tanganyika (1962) bi çend keçên dibistanê dest pê kir, li sedan kes belav bû, bû sedema kenê bêkontrol, girî, êş, bêhişbûnê; bi mehan dom kir û bû sedema girtina dibistanan. Bûyera Bêhişbûna Dibistana Blackburn (1965) li Îngilîstanê qewimî, ku 85 keçên dibistanê bêhiş bûn, ji gêjbûn, nalîn, qirçîna diranan gilî kirin piştî ku çend kesên destpêkê nexweş ketin. Sedemek organîk nehat dîtin.

Di navbera Belaya Dansê û MPIyên modern de wekhevî û cudahî hene. Wekhevî ev in: nebûna sedemek organîk a naskirî; belavbûna bilez di nav komekê de (vegirtina civakî); hebûna stresa bingehîn a girîng (civakî di 1518an de, gelek caran stresa komî ya herêmîtir di bûyerên modern de); nîşan îfadeyên fîzîkî yên tengahiyên psîkolojîk in; û hêza bawerî û hêviyê (tirsa ji nifira St. Vitus di 1518an de; tirsa ji toksînek/kêzikê di bûyerên modern de). Cudahî jî hene: nîşana bingehîn di 1518an de dansa dirêj, bêkontrol û ji hêla fîzîkî ve dijwar bû. MPIyên modern bi gelemperî bêhişbûn, hest bi vereşînê, serêş an nîşanên motorî yên kêmtir dijwar dihewînin. Bûyera 1518an bi giranî ji hêla baweriyên olî yên taybetî (St. Vitus) ve hate şekilandin. MPIyên modern bi gelemperî ji hêla tirsên hemdem (mînak, toksîn, xeteriyên hawirdorî) ve têne şekilandin. Mirinên ragihandî (her çend têne nîqaş kirin) di 1518an de di şewbên MPIyên modern de, ku bi gelemperî sivik in, kêm in. Pîvan û demajoya belaya 1518an awarte xuya dike. Bersiva 1518an rîtuelên olî yên eşkere wekî dermanek dihewand. Bersivên modern lêpirsîna bijîjkî, tedbîrên tenduristiya giştî û gelek caran piştgiriya psîkolojîk dihewînin. Digel ku şiklê MPIyan pêş ketiye (ji maniyên dansê ber bi bêhişbûn an hest bi vereşînê), mekanîzmaya bingehîn – tengahiyên psîkolojîk ên kolektîf ku bi awayekî çandî lihevhatî bi awayekî fîzîkî îfade dibin – domdar dimîne. Ev yek qalibek bingehîn a bersivdayîna mirovî li hember stresa bêserûber nîşan dide.

Li jêr tabloyek heye ku hin mînakên hilbijartî yên nexweşiyên psîkojenîk ên komî yên modern pêşkêş dike:

Tablo 3: Mînakên Hilbijartî yên Nexweşiyên Psîkojenîk ên Komî yên Modern

Bûyer (Event)	Sal (Year)	Cih (Location)	Nîşanên Sereke (Key Symptoms)	Faktorên Têdayker ên Gumanbar (Suspected Triggers/Context)
Epîdemiya Kenê ya Tanganyika	1962	Tanganyika (Tanzania)	Ken/girî yê bêkontrol, êş, bêhişbûn	Nenas (hawirdora dibistanê)
Şewba “June Bug”	1962	DYA (Fabrîqeya Tekstîlê)	Hest bi vereşînê, rijandina çerm, gêjbûn	Baweriya bi kêzikan, stresa karkeran
Bêhişbûna Dibistana Blackburn	1965	Blackburn, Îngilîstan (Dibistan)	Gêjbûn, bêhişbûn, hîperpne	Nenas (hawirdora dibistanê)
Nexweşiya Xwendekarên Kosovayê	1990î	Kosova (Dibistan)	Serêş, gêjbûn, pirsgirêkên bêhnvedanê	Tengezariya siyasî ya bilind, stresa etnîkî

Belavbûna zêdetir a MPIyê di komên veqetandî yên wekî dibistan û fabrîqeyan de di demên modern de, û gelek caran di nav jinan de, dibe ku zextên civakî yên taybetî, dînamîkên hêzê, an awayên pejirandî yên îfadekirina tengahiyê di wan hawirdoran de nîşan bide. Ev yek bi bandora civakî ya berfirehtir di 1518an de, ku dibe ku ji ber xwezaya berbelav a stresoran bû (birçîbûn, taûn ku bandor li her kesî dikir), cuda ye. Rola medyayê û belavbûna agahiyan guherbareke sereke ye. Di 1518an de, ew bi devkî û çavdêriya rasterast bû. MPIyên modern dikarin bi ragihandina medyayê ya girseyî werin zêdekirin, ku dikare fikarê zêde bike û “senaryoya” nexweşiyê bi leztir û berfirehtir belav bike.

Xulase û Encamname

Belaya Dansê ya 1518an li Strasbourgê bûyereke dîrokî ya girîng bû, ku bi dansa bêkontrol a bi sedan kesan hate binav kirin. Ew di çarçoveya zehmetiyên civakî-aborî yên giran û baweriyên xurafeparêz ên berbelav de qewimî. Di nav teoriyên sedemkariyê de, delîlên xurt ji bo Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) ya ku ji ber stresa ekstrem û faktorên çandî (baweriyên St. Vitus) çêbûye, hene, û argumanên li dijî ergotîzmê xurt in. Reaksiyonên desthilatdaran ji hewildanên destpêkê yên şaş ên “bi dansê derxistinê” heta destwerdanên olî yên dawî diguherîn. Encamên wê têkçûna civakî, tirs û mîrateke mayînde di lêkolînên dîrokî û psîkolojîk de bûn. Wekhevî û cudahiyên bi MPIyên modern re mekanîzmayên bingehîn ên domdar tevî nîşan û çarçoveyên çandî yên pêşketî radixin ber çavan.

Belaya Dansê ya 1518an ji meraqeke dîrokî wêdetir e; ew lêkolîneke kûr a kapasîteya hişê mirovî ye ku bi awayên kolektîf û çandî yên qalibkirî bersivê bide stresa ekstrem. Ew girîngiya krîtîk a nirxandina faktorên civakî-çandî, psîkolojîk û hawirdorî dema analîzkirina epîdemiyên dîrokî û reftarên kolektîf ên tevlihev radixe ber çavan. Bûyer dabeşkirinên hêsan ên di navbera hiş û laş de dijber dike, nîşan dide ku çawa tengahiyên psîkolojîk ên kûr dikarin di nîşanên fîzîkî yên dramatîk de li ser asteke komî îfade bibin. Ew wekî bîranînek ji lawaziya civakî li hember diyardeyên psîkolojîk ên komî, nemaze di demên krîzê de, û hewcedariya bi bersivên dilovanî û agahdar li şûna yên li ser bingeha tirs an şaşfêmkirinê kar dike. Lêkolîna bûyerên weha beşdarî têgihiştineke kûrtir a berxwedan, hesasiyet û têkiliya tevlihev a ku ezmûna mirovî ya kolektîf di serdemên dîrokî yên cihêreng de şekil dide, dike. Enîgmaya mayînde ya Belaya Dansê, tevî lêkolînên berfireh, sînorên xwerû yên lêpirsîna dîrokî dema ku bi diyardeyên ku di ezmûna subjektîf û dînamîkên psîkososyal ên tevlihev de kokên xwe digirin re mijûl dibe, radixe ber çavan. Belaya Dansê wekî pêşengeke dîrokî ji bo nîqaşên hemdem ên derbarê tenduristiya giyanî, trawma û stresa civakî re xizmet dike. Ew nîşan dide ku bersivên psîkolojîk ên kolektîf li hember krîzê ne nû ne, lê belê taybetmendiyeke dubarekirî ya dîroka mirovahiyê ne, her çend bi îdyomên çandî yên cihêreng werin îfade kirin.

Çavkanî

1. Dancing plague of 1518 | Facts & Theories | Britannica, https://www.britannica.com/event/dancing-plague-of-1518 2. Dancing mania – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dancing_mania 3. In a spin: the mysterious dancing epidemic of 1518 – PubMed, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18602695/ 4. The “Dancing Plague” of 1518 – Explore the Archive, https://explorethearchive.com/dancing-plague 5. The Dancing Plague of 1518 – Paintvine, https://paintvine.co.nz/blogs/news/the-dancing-plague-of-1518 6. The Dancing Plague: A Glimpse into History’s Mysterious Dance Epidemics – Medbound Times, https://www.medboundtimes.com/medbound-blog/the-dancing-plague-a-glimpse-into-historys-mysterious-dance 7. The people who ‘danced themselves to death’ – BBC, https://www.bbc.com/culture/article/20220512-the-people-who-danced-themselves-to-death 8. The Dancing Plague of 1518 – Michele Gargiulo, https://www.michelegargiulo.com/blog/the-dancing-plague-of-1518 9. When Dance Turned Deadly: The Unbelievable Story of the 1518 Dan – Contra, https://contra.com/p/eqMsq6Bm-when-dance-turned-deadly-the-unbelievable-story-of-the-1518-dan 10. When Strasbourg Danced Itself to Death: Revisiting the Plague of 1518 That Still Baffles Europe – https://eutoday.net, https://eutoday.net/when-strasbourg-danced-itself-to-death/ 11. In a spin: the mysterious dancing epidemic of 1518 | Sarabeth Buckley, https://sarabethbuckley.wordpress.com/wp-content/uploads/2014/11/in-a-spin-the-mysterious-dancing-epidemic-of-1518.pdf 12. What was the Dancing Plague of 1518 in Strasbourg? – Icy Sedgwick, https://www.icysedgwick.com/dancing-plague/ 13. Mass-anxiety in Strasbourg: what was the dancing plague of 1518? – New Historian, https://www.newhistorian.com/2018/05/22/strasbourg-dancing-plague-of-1518/ 14. The unsolved mystery of the medieval dancing plague | Guinness World Records, https://www.guinnessworldrecords.com/news/2022/12/the-unsolved-mystery-of-the-medieval-dancing-plague-728701 15. What Was the Dancing Plague of 1518? – History.com, https://www.history.com/articles/what-was-the-dancing-plague-of-1518 16. The Strasbourg Dancing Plague of 1518: When People Danced To Their Death – WorldAtlas, https://www.worldatlas.com/articles/the-strasbourg-dancing-plague-of-1518-when-people-danced-to-their-death.html 17. The Dancing Plague of 1518: One of History’s Strangest Phenomena : r/MedievalHistory, https://www.reddit.com/r/MedievalHistory/comments/1gxlpx1/the_dancing_plague_of_1518_one_of_historys/ 18. THE RETURN OF CATHOLIC CULTURE: The Disco Mania of 1518 – Issuu, https://issuu.com/pvipanthertracks/docs/crossroads_issue_4.pdf.tmp/s/57647451 19. Dancing plague of 1518 – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dancing_plague_of_1518 20. Rhythms of Despair: Uncovering the Bizarre Case of the Dancing Plague of 1518 – Discovery UK, https://www.discoveryuk.com/mysteries/rhythms-of-despair-uncovering-the-bizarre-case-of-the-dancing-plague-of-1518/ 21. What caused the deadly ‘dancing plague’ of 1518? – History Skills, https://www.historyskills.com/classroom/year-8/dancing-plague/ 22. The Dancing Plague of 1518: A Mysterious Epidemic – Baroan Technologies, https://www.baroan.com/the-dancing-plague-of-1518-a-mysterious-epidemic/ 23. The Strasbourg Dancing Plague of 1518 – The French History Podcast, https://www.thefrenchhistorypodcast.com/the-strasbourg-dancing-plague-of-1518/ 24. The Dancing Plague: A Bizarre Epidemic – Medieval History, https://historymedieval.com/the-dancing-plague-a-bizarre-epidemic/ 25. The Dancing Plague of 1518: Analyzing the bizarre phenomenon that terrorized a small town. : r/UnresolvedMysteries – Reddit, https://www.reddit.com/r/UnresolvedMysteries/comments/mtnu89/the_dancing_plague_of_1518_analyzing_the_bizarre/ 26. The dancing plague – Herald Journal, https://herald-journal.com/articles/viewpoints-hj/the-dancing-plague/ 27. Dancing Plague of 1518 – Facts, Theories and FAQ’s – Vedantu, https://www.vedantu.com/history/dancing-plague-of-1518 28. CommonLit | The Dancing Plague of 1518 – Mr. Feldkamp, https://www.mrfeldkamp.com/uploads/2/3/8/6/23865301/commonlit_the-dancing-plague-of-1518_student.pdf 29. Historic Epidemics: the Dancing Plague of 1518 – Stephanie Landsem Author, https://stephanielandsem.com/historic-epidemics-the-dancing-plague-of-1518/ 30. The Curse of the Red Shoes: Dancing Manias of the Middle Ages, https://hauntedpalaceblog.com/2013/04/04/the-curse-of-the-red-shoes-dancing-manias-of-the-middle-ages/ 31. Time to Dance, a Time to Die The Extraordinary Story of the Dancing Plague Of 1518 – Amazon.com, https://www.amazon.com/Time-Dance-Die-Extraordinary-Dancing/dp/1848310536 32. A Time to Dance, a Time to Die: The Extraordinary Story of the Dancing Plague of 1518 – Amazon.com, https://www.amazon.com/Time-Dance-Die-Extraordinary-Dancing/dp/1848310218 33. Dancing Diseases: A Public Health Perspective on Emerging Outbreaks and Response Strategies – Greener Journals, https://www.gjournals.org/2025/03/10/020425019-odubo-et-al/ 34. Mass Psychogenic Illness: Demography and Symptom Profile of an Episode – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4884863/ 35. Mass psychogenic illness – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mass_psychogenic_illness 36. Mass psychogenic illness – Wikipedia, the free encyclopedia, https://www.apothecaries.org/wp-content/uploads/2019/06/Mass_psychogenic_illness.pdf 37. The mysterious case of mass sociogenic illness – Varsity, https://www.varsity.co.uk/science/19768