Kodekseke Nepenî

1. Pêşgotin: Destnivîsa Voynichê – Serpêhatiyeke Bêdawî

Destnivîsa Voynichê, ku di Pirtûkxaneya Beinecke ya Pirtûk û Destnivîsên Kêmpeyda ya Zanîngeha Yale de bi nimreya MS 408 tê parastin, wekî yek ji mezintirîn û herî balkêş sirên nedeşîfrekirî di dîroka kodîkolojî, kriptografî û zimannasiyê de cihê xwe digire. Ev kodeksa nepenî, ku bi awayekî berfireh tê texmînkirin ku di destpêka sedsala 15an de li Ewropayê hatiye çêkirin, bi nivîsareke bi tevahî nenas (ku bi navê “Voynîchî” an “Voynichese” tê binavkirin) û rêzeke nîgarên seyr, fantastîk û carinan jî nerihetker dagirtî ye ku heta roja îro jî pispor, lêkolîner û amatoran matmayî û şaşwaz dihêle. Girîngiya Destnivîsa Voynichê ne tenê di nepenîtiya kûr a naveroka wê de ye, lê her weha di potansiyela wê de ye ku ronahiyê bide ser zimanên windabûyî, teknîkên şîfrekirinê yên pêşketî yên serdema xwe, û têgihiştinên nû li ser dîroka zanist, huner û dermanfiroşiyê pêşkêş bike.

Ji dema ku pirtûkfiroşê kevnareyên Polonî-Amerîkî Wilfrid M. Voynich di sala 1912an de ew li Îtalyayê “ji nû ve keşf kir” , hewldanên bêhejmar û pirreng ji aliyê zimannas, kriptograf, dîroknas, botanîst û pisporên din ve hatine kirin ji bo deşîfrekirina nivîsara wê ya razdar û têgihiştina armanc û koka wê. Tevî van hemû hewldanan, ku tê de analîzên destî yên kevneşopî û teknîkên herî pêşketî yên îstîxbarata çêkirî (AI) jî hene, heta niha tu teoriyek an îdîayeke deşîfrekirinê bi awayekî قطعی û ji hêla civaka zanistî ve bi tevahî nehatiye pejirandin an îsbatkirin. Ev rewşa bêçareserî ya domdar, destnivîsê dike mijareke bêhempa balkêş ji bo lêkolînên navdîsîplînî û çavkaniyeke bêdawî ya spekulasyon û nîqaşan.

Balkêş e ku tevî kêmbûna agahiyên nû yên bingehîn derbarê wateya nivîsê, eleqeya li hember Destnivîsa Voynichê qet kêm nebûye, belkî zêdetir jî bûye. Analîzên fîzîkî, wekî deytkirina radyokarbonê, hin rastiyên bingehîn derxistine holê, wek mînak temenê pergamenta ku ji bo çêkirina destnivîsê hatiye bikaranîn. Lêbelê, naveroka bingehîn a destnivîsê û zimanê ku pê hatiye nivîsandin wekî sireke girtî dimîne. Ev kêmbûna pêşketinê di warê deşîfrekirinê de, li şûna ku eleqeyê bişkîne, berevajî wê, meraq û xeyalan gurrtir dike. Mirov bi xwezayî ji tiştên nenas, nediyar û veşartî hez dikin, û Destnivîsa Voynichê mînakeke bêkêmasî ya vê meyla mirovî ye. Her “çareseriyek” an teoriyek nû ya ku tê pêşniyarkirin, çi ew li ser bingeheke zanistî ya xurt be çi jî spekulasyoneke wêrek be, dibe sedema pêleke nû ya nîqaşan, analîzan û eleqeyeke nûjen di nav civaka akademîk û raya giştî de. Ev yek nîşan dide ku Destnivîsa Voynichê ne tenê wekî objeyeke dîrokî ya sar, lê her weha wekî fenomeneke çandî û psîkolojîk a jîndar jî xwedî girîngiyeke mezin e. Ew neynika meraqa bêdawî ya mirovahiyê û hewldana wê ya ji bo têgihiştina nenasê ye.

2. Taybetmendiyên Fîzîkî û Kodîkolojîk ên Destnivîsê

Fêmkirina taybetmendiyên fîzîkî û kodîkolojîk ên Destnivîsa Voynichê ji bo her analîzeke kûr a li ser koka wê, dîroka wê û naveroka wê ya potansiyel bingehîn e. Ev taybetmendî ne tenê çarçoveyeke materyalî ji bo lêkolînê peyda dikin, lê di heman demê de dikarin hin teoriyan xurt bikin an jî lawaz bikin.

Destnivîs kodeksek e ku li ser velûmê, celebeke pergamenta bi kalîte ku ji çermê golikê hatiye çêkirin, hatiye nivîsandin. Pîvanên wê yên giştî bi qasî 23.5 cm bilindî, 16.2 cm firehî, û stûriyeke nêzîkî 5 cm ne. Hejmara rûpelên wê yên ku heta roja îro mane, li gorî çavkaniyên cihê hinekî diguhere; hin çavkanî behsa nêzîkî 240 rûpelan dikin , lê yên din, wekî weşanxaneya Moleiro ku faksimîleyeke wê çap kiriye, 304 rûpelan (tevî 10 rûpelên pêçayî) destnîşan dikin. Tê texmînkirin ku di forma xwe ya orîjînal de, destnivîs herî kêm 272 rûpel di nav 20 beşan (bi Îngilîzî “quire”) de hebûne, lê mixabin hin ji van rûpel û beşan bi demê re winda bûne. Hat dîtin ku hin folioyên taybet, wek folio 42 û 47, ji yên din stûrtir in. Qalîteya giştî ya velûmê wekî navîn tê nirxandin; tevî ku hin kêmasiyên xwezayî yên wekî qul û şikestin tê de hene, ku di kodeksên velûmê de ne tiştekî nû ye, diyar e ku bi baldarî û bi hostatiyeke mezin hatiye amadekirin, heta wê astê ku aliyê çerm û aliyê goşt ê velûmê bi zor ji hev tên cudakirin.

Cildê heyî yê destnivîsê, ku ji çermê bizinê hatiye çêkirin, û bergên wê ne yên orîjînal ên dema çêkirina wê ne. Tê bawer kirin ku ev cild û berg di dema ku destnivîs di destê Collegio Romano de bû, li wê hatine zêdekirin. Hebûna şopên kurmên kêzikan li ser rûpelên yekem û dawîn ên rêzkirina heyî ya destnivîsê, û herwiha rengguhertina li qeraxan, nîşan dide ku berî cildê heyî, bergeke ji text û çermê şixulî hebûye.

Nivîsara Destnivîsa Voynichê bi murekebeke qehweyî-reş hatiye nivîsandin ku tundiya rengê wê ji rûpelekê heta rûpeleke din û carinan di nav heman rûpelê de jî diguhere. Analîzên kîmyewî yên berfireh, di nav de spektroskopiya enerjiya belavbûyî ya tîrêjên X (EDS), dîfraksiyona tîrêjên X (XRD), û mîkroskopiya ronahiya polarîzekirî (PLM), bi awayekî domdar destnîşan kirine ku murekeba ji bo nivîsê û ji bo xêzên derveyî yên nîgaran hatiye bikaranîn, ji cureyê “iron gall ink” (murekeba gallê hesinî) ye. Ev murekeb bi gelemperî ji xwêyên hesin û asîdên tanîk ên ji maziyên daran (gall nuts) têne çêkirin. Ya balkêş ew e ku heman cureyê murekebê hem ji bo nivîsê hem jî ji bo xêzên nîgaran hatiye bikaranîn, ku ev yek bi xurtî îhtîmala ku nivîs û nîgar bi hev re an jî di heman serdemê de hatine afirandin, piştgirî dike. Murekeba ku ji bo nivîsandina hejmarên beşan (quire numbers) hatiye bikaranîn, li gorî analîzan xwedî rêjeyeke bilind a karbonê û rêjeyeke kêm a hesin e, lê dîsa jî wekî celebeke murekeba gallê hesinî ya bi naverokeke kêm a hesin tê nirxandin. Di dema lêkolîna bi tîrêja ultraviyole, nivîs wekî binefşî-reş a kûr û qedîfeyî xuya dike, ku ev jî taybetmendiyeke murekeba gallê hesinî ye.

Nîgarên di destnivîsê de bi boyaxên rengîn hatine xemilandin, di nav de kesk, şîn, sor-qehweyî, û spî/şefaf. Tê texmînkirin ku dibe ku ev boyaxkirin di demekê paşê de, piştî nivîsandin û xêzkirina bingehîn, hatibe kirin. Analîzên li ser van boyaxan jî hatine kirin. Mînak, boyaxa kesk bi awayekî ceribandinî wekî rezînata sifir û klor-sifirê (dibe ku atakamît) hatiye binavkirin, û boyaxa sor-qehweyî wekî okra sor a ku hematît û sulfîda hesinê dihewîne, hatiye nasîn. Boyaxa spî an şefaf jî wekî materyaleke proteînî (dibe ku spîka hêkê) ya ku bi karbonata kalsiyûmê re tevlihevkirî ye, hatiye tespîtkirin.

Li gorî lêkolînan, nivîs bi qelemeke pûrt (quill pen) hatiye nivîsandin, ku amûreke standard a nivîsandinê bû di serdema navîn de. Herwiha, delîl hene ku hin beşên nivîs û nîgaran di demekê de hatine retûşkirin an guhertin, ku tê de murekebeke tarîtir li ser nivîseke kevn a ku sisttir bûye, hatiye bikaranîn. Ev yek li ser gelek folioyan, wekî f1r, f3v, f26v, û yên din, tê dîtin.

Tespîtkirina ku heman cureyê murekebê (iron gall) hem ji bo nivîsê hem jî ji bo xêzên bingehîn ên nîgaran hatiye bikaranîn , xwedî girîngiyeke mezin e. Ev yek delîlek xurt pêşkêş dike ku nivîs û nîgar ne di demên pir cuda de, lê belê bi hev re an jî di çarçoveya heman projeyê de hatine afirandin. Ev yek teoriyên ku îdîa dikin ku nîgar paşê li nivîseke kevn hatine zêdekirin, an jî berevajî, nivîs li dora nîgarên ku berê hebûne hatiye nivîsandin, lawaz dike. Di şûna wê de, ev yek piştgiriyê dide wê nêrînê ku afirînerê/afirînerên destnivîsê xwedî planek yekbûyî bûne ji bo pêşkêşkirina nivîs û wêneyan bi hev re. Ev yek ji bo şîrovekirina naverokê girîng e, ji ber ku ew destnîşan dike ku nivîs û nîgar bi îhtîmaleke mezin bi hev ve girêdayî ne û divê di hewldanên deşîfrekirinê de bi hev re bên nirxandin, çi ew şîfreyek be, çi zimanekî nenas be, an jî sextekariyeke tevlihev be.

Xaleke din a girîng temenê velûmê ye ku bi rêbaza deytkirina radyokarbonê-14 di navbera salên 1404 û 1438an de hatiye destnîşankirin. Ligel vê yekê, analîzên li ser murekeb û boyaxan jî materyalên ku bi vê serdemê re li hev dikin nîşan didin. Her çiqas teorîkî mimkun be ku kesek velûmeke kevn peyda bike û sedsal şûnde tiştekî li ser binivîse, lê çend faktor vê îhtîmalê ji bo Destnivîsa Voynichê lawaz dikin. Ya yekem, analîzên mîkroskopî û kîmyewî tu materyalên anakronîk (ango, yên ku ne ji wê serdemê ne) di nav murekeb û boyaxan de nedîtine. Ya duyem, lêkolînên multispektral destnîşan kirine ku velûm berî çêkirina destnivîsa heyî nehatiye nivîsandin; ango, ew ne palîmpsest e (pergamenteke ku nivîsa wê ya kevn hatiye paqijkirin û ji nû ve li ser hatiye nivîsandin). Van delîlan bi hev re îhtîmala ku Destnivîsa Voynichê sextekariyeke sedsalên paşê be (mînak, ji hêla Wilfrid Voynich bi xwe ve di destpêka sedsala 20an de) pir kêm dikin. Di şûna wê de, ew lêkolînê bi awayekî xurt li ser destpêka sedsala 15an û li herêmeke Ewropî, bi îhtîmaleke mezin Îtalya , hûr dikin. Ev çarçoveya dîrokî ji bo têgihiştina konteksta çandî, zanistî û hunerî ya ku destnivîs tê de hatiye afirandin, krîtîk e.

Ji bo kurtebirî û zelaliyê, taybetmendiyên fîzîkî yên sereke yên Destnivîsa Voynichê di tabloya jêrîn de hatine berhevkirin:

Tablo 1: Taybetmendiyên Fîzîkî yên Destnivîsa Voynichê

Taybetmendî	Danasîn	Çavkanî
Pîvan (Bilindî x Firehî x Stûrî)	23.5 \text{ cm} \times 16.2 \text{ cm} \times \text{~}5 \text{ cm}
Materyalê Rûpelan	Velûm (çermê golikê)
Hejmara Rûpelan (Heyî)	Nêzîkî 240 (hinek çavkanî 304)
Hejmara Rûpelan (Texmînkirî ya Orîjînal)	Herî kêm 272
Hejmara Beşan (Quire) (Heyî)	18 (ji 20 beşên orîjînal)
Cureyê Murekebê (Nivîs û Xêzên Sereke)	Murekeba gallê hesinî (Iron Gall Ink)
Cureyên Boyaxên Sereke	Kesk, Sor-Qehweyî, Şîn, Spî/Şefaf
Amûra Nivîsandinê	Qelema Pûrt (Quill Pen)

Ev tablo agahiyên bingehîn ên fîzîkî yên destnivîsê bi awayekî kurt û berhevkirî pêşkêş dike, ku ji xwendevan re bingehekê çêdike berî ku bikeve nav hûrgiliyên tevlihevtir. Hebûna van agahiyan li cihekî navendî referansek hêsan peyda dike.

3. Dîrokçe û Xwediyên Destnivîsê yên Naskirî

Şopandina rêwîtiya dîrokî ya Destnivîsa Voynichê, ji xwediyên wê yên destpêkê yên naskirî heta ku gihîştiye Pirtûkxaneya Beinecke, ji bo têgihiştina çarçoveya ku tê de ev berhema nepenî hatiye parastin û nirxandin, girîng e. Dîroka xwedîtiyê, tevî hin valahiyan, hin ronahiyê dide ser nirx û balkêşiya ku destnivîsê di serdemên cuda de hebûye.

Xwediyê yekem ê ku bi awayekî piştrast bi destnivîsê ve tê girêdan Împeratorê Romaya Pîroz Rudolf II ye, ku di navbera salên 1576 û 1612an de hikum kiriye. Tê gotin ku Rudolf II, ku bi eleqeya xwe ya bi zanist, huner, alkîmya û tiştên neasayî dihat nasîn, destnivîs bi bihayekî giran, 600 dukatên zêr, kirîye. Ev biha ji bo wê demê sermayeyeke mezin bû û nîşan dide ku împerator qîmeteke taybet daye vê berhemê, bi baweriya ku ew karê fîlozof û zanyarê Îngilîz ê sedsala 13an Roger Bacon e. Pir îhtîmal heye ku Rudolf II destnivîs ji stêrnas û matematîkzanê navdar ê Îngilîz John Dee (1527-1608) stendibe. Dee demekê li Pragê di xizmeta Rudolf II de bû û tê zanîn ku xwediyê çend destnivîsên din ên ku bi Roger Bacon ve dihatin girêdan bû. Arthur Dee, kurê John Dee, di bîranînên xwe de behsa pirtûkeke bavê xwe ya ku “tê de tiştek ji bilî hîyeroglîfan tune bû” dike, ku John Dee gelek wext li ser xebitiye lê nekaribûye jê fêm bike; ev danasîn bi awayekî balkêş bi Destnivîsa Voynichê re li hev dike.

Delîlên xurt nîşan didin ku piştî Rudolf II, destnivîs ketiye destê Jacobus Horcicky de Tepenecz (m. 1622), ku bijîşk û kîmyagerê kesane yê împerator bû û serokê baxçeyên wî yên botanîkî li Pragê bû. Nivîsareke ku niha pir sist bûye û tenê bi alîkariya tîrêja ultraviyole li ser rûpela yekem a destnivîsê (folio 1r) xuya dike, îmzeya “Jacobi de Tepenecz” (an jî “Jacobi Sinapius”, ji ber ku Tepenecz bi navê latînî Sinapius jî dihat nasîn) nîşan dide. Tê texmînkirin ku Rudolf II, ku di dema mirina xwe de deyndarê Tepenecz bû, dibe ku destnivîs wekî beşek ji dayîna deynên xwe dabe wî, an jî Tepenecz piştî mirina împerator ew wekî berdêl girtibe.

Piştî Tepenecz, xwediyê din ê naskirî Georg Baresch e, kîmyagerekî ji Pragê yê sedsala 17an. Baresch bi nepenîtiya destnivîsê matmayî mabû û jê re wekî “Sfenks”ekê bi nav dikir ku “bêkêr cîh di pirtûkxaneya wî de digirt”. Di hewldanekê de ji bo deşîfrekirina wê, Baresch di sala 1639an de nimûneyek ji nivîsê û nameyek ji zanyarê Cizwîtî yê navdar Athanasius Kircher re şand, ku li Romayê dima û bi îdîayên xwe yên li ser deşîfrekirina hîyeroglîfên Misrî navdar bû. Ev nameya Baresch yekem behskirina dîrokî ya piştrastkirî ya Destnivîsa Voynichê ye.

Piştî mirina Baresch, destnivîs derbasî hevalê wî, Johannes Marcus Marci (1595-1667) bû, ku ew jî zanyarekî navdar û rektorê Zanîngeha Charles li Pragê bû. Marci, di sala 1665 an 1666an de, destnivîs tevî nameyeke pêvekirî ji Athanasius Kircher re şand. Ev nameya Marci, ku heta dema ku Voynich destnivîs kirî pê ve mabû, çavkaniyeke girîng a agahiyan e (tevî ku ne hemû agahiyên tê de hatine piştrastkirin). Di nameyê de, Marci behsa kirîna destnivîsê ji hêla Rudolf II bi 600 dukatan dike, teoriya nivîskariya Roger Bacon dubare dike (li ser bingeha gotinên Dr. Raphael Mnishovsky, ku mamosteyê zimanê Bohemî yê Ferdinand III bû), û behsa hewldanên berê yên ji bo deşîfrekirinê dike. Tevî ku Kircher destnivîs wergirt, heta niha ne diyar e ka wî çi pêşketinek di deşîfrekirina wê de bi dest xistiye, an jî gelo wî bi cidî li ser xebitiye yan na. Piştî Kircher, şopa destnivîsê ji bo nêzîkî du sedsalan di qeydên dîrokî de winda dibe. Tê texmînkirin ku ew di pirtûkxaneya Collegio Romano (niha Zanîngeha Pontîfîkal a Gregorian) de, ku Kircher lê kar dikir, hatiye parastin.

Destnivîs di destpêka sedsala 20an de ji nû ve derdikeve holê. Di sala 1912an de, pirtûkfiroş û berhevkarê kevnareyên Polonî-Amerîkî, Wilfrid M. Voynich, di dema serdaneke xwe ya ji bo kirîna pirtûkan li Îtalyayê, destnivîsê tevî 29 destnivîsên din ji Koleja Cizwîtî ya li Villa Mondragone li Frascati, li nêzîkî Romayê, dikire. Ji wê rojê û pê de, navê destnivîsê bi awayekî daîmî bi Voynich ve tê girêdan. Voynich bi salan hewl da ku bala zanyar û kriptografan bikişîne ser destnivîsê, wê deşîfre bike û di dawiyê de bifiroşe, lê di van hewldanan de bi ser neket. Piştî mirina Wilfrid Voynich di sala 1930î de, destnivîs kete destê jina wî, nivîskar Ethel Lilian Voynich. Piştî mirina Ethel di sala 1960î de, destnivîs derbasî hevala wê Anne Nill bû. Di sala 1961ê de, Anne Nill destnivîsê firot pirtûkfiroşê navdar ê kevnareyan Hans P. Kraus. Kraus jî, tevî hewldanên xwe, nekarî xirîdarekî ji bo vê berhema nepenî bibîne. Di dawiyê de, di sala 1969an de, Kraus destnivîsê wekî diyarî pêşkêşî Pirtûkxaneya Beinecke ya Pirtûk û Destnivîsên Kêmpeyda ya Zanîngeha Yale kir, ku ew heta roja îro di bin nimreya katalogê MS 408 de tê parastin û ji bo lêkolîneran û raya giştî (bi rêya dîjîtal) berdest e.

Nameya Marci ji Kircher re, wekî ku hate gotin, xwedî girîngiyeke taybet e di dîroka destnivîsê de. Ew ne tenê destnivîsê bi awayekî fîzîkî bi Kircher ve girêdide, lê di heman demê de şahidiya herî kevn a nivîskî ye ku behsa hin teoriyên li ser koka wê dike, wek îdîaya (niha bi giranî redkirî) ku Roger Bacon nivîskar e û ku Împerator Rudolf II ew kirîye. Hebûna îmzeya Jacobus de Tepenecz li ser rûpela yekem vê îdîaya paşîn, ango xwedîtiya Rudolf II û derbasbûna wê ji Tepenecz re, bi awayekî berbiçav xurtir dike. Ev zincîra xwedîtiyê, tevî hin valahiyên demkî, çarçoveyeke dîrokî ya bi piranî pêbawer dide destnivîsê û wê ji îhtîmala ku sextekariyeke modern be (mînak, ji hêla Voynich bi xwe ve hatibe çêkirin) dûr dixe. Ev dîrokçe bi zelalî nîşan dide ku Destnivîsa Voynichê herî kêm ji sedsala 17an vir ve wekî objeyeke bi qîmet, nepenî û hêjayî lêkolînê hatiye dîtin. Eleqeya kesayetiyên dîrokî yên wek Rudolf II, John Dee, û Athanasius Kircher, ku hemû jî bi eleqeya xwe ya bi zanistên neasayî, alkîmya, kriptografî û tiştên veşartî dihatin nasîn, qîmet û balkêşiya destnivîsê di konteksta wê ya dîrokî de hê bêtir tekez dike.

Her çend Wilfrid Voynich ne nivîskarê destnivîsê bû jî, rola wî di teşekirina “mîtolojiya” modern a Destnivîsa Voynichê de nayê înkarkirin. Hewldanên wî yên bêwestan ji bo danasîn, populerîzekirin û firotina destnivîsê, û bi taybetî jî pêşvebirina teoriya Roger Bacon, roleke mezin di kişandina bala cîhana akademîk û raya giştî li ser vê berhema nepenî de lîst. Veşartina wî ya destpêkê li ser çavkaniya kirîna destnivîsê (ku paşê derket holê ku ji ber soza ku dabû Cizwîtan bû ku navê wan eşkere neke) jî bi awayekî neyekser li ser atmosfera nepenîtiya ku li dora destnivîsê pêçabû zêde kir. Bi vî awayî, Voynich ne tenê “keşfkarê” nûjen ê destnivîsê bû, lê di heman demê de yek ji mîmarên sereke yên “efsaneya Voynich” bû ku heta roja îro bi hemû balkêşiya xwe berdewam dike.

Ji bo şopandina hêsantir a rêwîtiya dîrokî ya destnivîsê, kronolojiya xwediyên wê yên naskirî di tabloya jêrîn de tê pêşkêş kirin:

Tablo 2: Kronolojiya Xwediyên Destnivîsa Voynichê yên Naskirî û Kesên Têkildar

Serdem (Sedsal/Sal)	Xwedî/Kesê Têkildar	Agahiyên Girîng/Rola di Dîroka Destnivîsê de
Destpêka sedsala 15an	Afirîner(ên) Nenas	Çêkirina destnivîsê (li gorî deytkirina radyokarbonê ya velûmê: 1404-1438)
Dawiya sedsala 16an	John Dee (dibe)	Tê texmînkirin ku xwediyê destnivîsê bûye û dibe ku ew firotibe Rudolf II.
~1576-1612	Împerator Rudolf II	Destnivîs bi 600 dukatên zêr kirî, bi baweriya ku ew berhema Roger Bacon e.
Piştî 1612 – Berî 1622	Jacobus Horcicky de Tepenecz (Sin Tepenec)	Îmze (“Jacobi de Tepenecz”) li ser f1r. Dibe ku ji Rudolf II wekî dayîna deyn wergirtibe.
Nîveka sedsala 17an	Georg Baresch	Kîmyagerê Pragî. Di sala 1639an de nameyek û nimûneyek ji nivîsê ji Athanasius Kircher re şand ji bo alîkariya deşîfrekirinê.
~1665/1666	Johannes Marcus Marci	Piştî mirina Baresch destnivîs wergirt. Di 1665/1666an de destnivîs tevî nameyeke girîng ji Athanasius Kircher re şand.
Piştî 1665/1666 – ~1870	Athanasius Kircher / Collegio Romano	Kircher destnivîs wergirt. Tê texmînkirin ku piştî wî ji bo nêzîkî 200 salan di pirtûkxaneya Collegio Romano de maye û ji qeydên dîrokî winda bûye.
~1870 – 1912	Pirtûkxaneya Taybet a Petrus Beckx / Villa Mondragone	Piştî desteserkirina dewleta Papal, ji bo parastina ji desteserkirinê, dibe ku derbasî pirtûkxaneyên taybet ên Cizwîtan bûye, di dawiyê de li Villa Mondragone.
1912	Wilfrid M. Voynich	Destnivîsê ji Koleja Cizwîtî ya Villa Mondragone kirî. Navê xwe dayê û hewl da ku wê deşîfre bike û bifiroşe.
1930 – 1960	Ethel Lilian Voynich	Piştî mirina mêrê xwe, Wilfrid, bû xwediyê destnivîsê.
1960 – 1961	Anne Nill	Piştî mirina Ethel Voynich, destnivîs ji hevala wê Anne Nill re ma.
1961 – 1969	Hans P. Kraus	Pirtûkfiroşê kevnareyan destnivîsê ji Anne Nill kirî. Nekarî bifiroşe.
1969 – Heya Niha	Pirtûkxaneya Beinecke, Zanîngeha Yale	Kraus destnivîsê diyarî Pirtûkxaneya Beinecke kir, ku li wir wekî MS 408 tê parastin.

Ev tablo rêgezeke kronolojîk a zelal a xwediyên destnivîsê û bûyerên girîng ên pêwendîdar pêşkêş dike. Ev yek ji xwendevanan re dibe alîkar ku rêwîtiya dîrokî ya destnivîsê bişopînin û girîngiya her xwediyekî di parastin û veguhestina wê de fêm bikin.

4. Naveroka Destnivîsê: Beş û Nîgarên Seyr

Destnivîsa Voynichê ne tenê bi nivîsara xwe ya nedeşîfrekirî, lê her weha bi nîgarên xwe yên rengîn, seyr û pir caran jî fantastîk navdar e. Hema hema her rûpelek ji destnivîsê nîgarek an dîyagramek dihewîne, ku ev yek wê dike berhemeke dîtbarî ya balkêş. Li ser bingeha mijar û şêwaza van nîgaran, lêkolîneran bi gelemperî destnivîs li şeş beşên sereke dabeş kirine, her çend sînorên di navbera van beşan de her gav ne zelal bin.

Beşa Giyayan (Herbal): Ev beşa herî berfireh a destnivîsê ye û nêzîkî 112 folioyan (rûpelên du-alî) digire. Her rûpelek bi gelemperî nîgareke yek an du riwekan û li kêleka wan çend paragrafên nivîsa Voynîchî dihewîne. Şêwaza giştî ya pêşkêşkirinê – riwekeke mezin a navendî bi nivîsa raveker li dora wê – dişibe herbalên (pirtûkên li ser riwekên dermanî) Ewropî yên serdema navîn û destpêka Ronesansê. Lêbelê, cûdahiyeke mezin heye: piraniya riwekên ku di Destnivîsa Voynichê de hatine teswîrkirin, ji hêla botanîstan ve nayên naskirin an jî wekî ku ji parçeyên riwekên cuda yên nelihev hatine çêkirin (kompozît) xuya dikin. Hin ji van nîgaran wekî kopiyên mezintir û paqijtir ên xêzên ku di beşa “dermanan” de têne dîtin, xuya dikin. Tevî vê yekê, hin lêkolînerên destpêkê, wekî Ethel Voynich (jina Wilfrid Voynich), îdîa kirine ku hin riwekên naskirî nas kirine, mînakî viola (binefş) û nîlûfera avê, û folio 56r jî bi awayekî eşkere wekî Drosera (sundew) hatiye dîtin. Hinek teoriyên nûtir, wekî ya Arthur Tucker, pêşniyar dikin ku hin ji van riwekan dibe ku bi eslê xwe ji Amerîkaya Navîn (herêma Aztek) bin, lê ev îdîa di nav civaka zanistî de bi awayekî berfireh nehatiye pejirandin.
Beşa Astronomîk/Astrolojîk: Ev beş nêzîkî 21 folioyan pêk tîne. Ew dîyagramên girover ên tevlihev dihewîne ku bi awayekî eşkere dişibin nexşeyên astronomîk an astrolojîk, û tê de teswîrên roj, heyv, û komstêrkan hene. Yek rêzeke balkêş ji 12 dîyagraman sembolên konvansiyonel ên bûrcên zodiacê nîşan dide, wekî du masî ji bo Pisces (Masî), gayek ji bo Taurus (Ga), û nêçîrvanek bi kevan ji bo Sagittarius (Kevan). Her yek ji van dîyagramên zodiacê bi qasî 30 fîgurên jin ên tazî an nîv-tazî hatine xemilandin, ku di du an zêdetir bendên hevn navendî de hatine rêzkirin. Piraniya van jinan tiştekî ku dişibe stêrkeke bi navkirî digirin, an jî stêrk bi celebek girêdan an bendê bi milê wan ve girêdayî ye. Mixabin, rûpelên ku tê texmînkirin bûrcên Aquarius (Delv) û Capricornus (Gîsk) nîşan didin, winda bûne. Bûrcên Aries (Beran) û Taurus (Ga) her yek li ser du dîyagramên cotkirî hatine dabeşkirin, ku her yek 15 jin û 15 stêrkan nîşan dide. Gelek ji van dîyagramên astronomîk li ser rûpelên pêçayî (fold-out) ne, ku ev yek mezinahî û tevliheviya wan zêdetir dike. Şêwaza teswîrkirina hin bûrcan jî hin taybetmendiyên nedîtî nîşan dide; mînak, Penceşêr (Cancer) bi gelemperî wekî kevjalekî avê yê mezin (lobster/crayfish) li şûna kevjalekî asayî, û Akrep (Scorpio) jî wekî afirîdeyekî mîna margîseyê an sûsmarê tê teswîrkirin, ku ev yek di hin kevneşopiyên astrolojîk ên Ewropî yên kêm-belav de jî tê dîtin.
Beşa Balneolojîk (Serşok): Ev beş, ku nêzîkî 20 folioyan digire , yek ji beşên herî seyr û şîrovekirina wê herî dijwar a destnivîsê tê hesibandin. Ew ji nivîseke domdar û tîr pêk tê ku bi nîgarên gelek jinên piçûk ên tazî, ku hin ji wan tac li serê wan in, hatiye xemilandin. Ev jin di nav hewz an serşokên ku bi torgilokeke tevlihev û berfireh a boriyan ve bi hev ve girêdayî ne, serşokê dikin, dimeşin an jî tê de ne. Du folioyên taybet, folio 78 (aliyê verso) û folio 81 (aliyê recto), bi hev re sêwiraneke yekbûyî pêk tînin ku tê de av ji yek folioyê diherike ya din, û ev yek nîşan dide ku dibe ku ew bi eslê xwe wekî rûpelek ducarî ya mezin hatibin sêwirandin. Wateya van dîmenan bi tevahî nezelal e û bûye çavkaniya gelek spekulasyonan.
Beşa Kozmolojîk: Ev beş ji nêzîkî 13 folioyan pêk tê û zêdetir dîyagramên girover ên bi xwezayeke pir nezelal û razdar dihewîne. Di vê beşê de jî rûpelên pêçayî yên mezin hene. Yek ji yên herî navdar “folioya Rozetan” (Rosettes folio) e, ku dîyagrameke pir mezin e ku şeş rûpelan digire û nexşeyek an dîyagramek bi neh “girav” an “rozetan” ên ku bi “rê” an “pir”an ve bi hev ve girêdayî ne, nîşan dide. Di nav van rozetan de teswîrên keleh û avahiyên din, û her weha tiştekî ku dibe volqanek be, hene.
Beşa Dermanan (Pharmaceutical): Ev beş nêzîkî 34 folioyan digire. Ew gelek nîgarên bi navkirî (bi etîketên Voynîchî) yên parçeyên riwekan ên îzolekirî (wekî kok, pel, kulîlk, hwd.) dihewîne. Li kêleka van parçeyên riwekan, objeyên ku dişibin firaxên dermanfiroşan (apothecary jars) jî hatine teswîrkirin, ku şêwazên wan ji yên asayî û rojane heta yên fantastîk û xeyalî diguhere. Di vê beşê de jî çend paragrafên nivîsê hene. Riwekên ku di vê beşê de têne teswîrkirin, carinan hûrgulîtir xuya dikin û bi firaxên sor, şîn, an kesk re tên pêşkêş kirin.
Beşa Reçeteyan: Ev beşa dawî ya destnivîsê ye û nêzîkî 22 folioyan pêk tîne. Ew ji rûpelên ku bi tevahî bi nivîsa Voynîchî dagirtî ne pêk tê. Nivîs li gelek paragrafên kurt hatiye dabeşkirin, û her paragraf bi nîşaneke stêrkî (carinan bi dûvik) di qeraxa çepê de hatiye nîşankirin. Ji ber vê formatê, tê texmînkirin ku ev beş reçeteyan an rêwerzan dihewîne.

Analîza giştî ya nîgaran destnîşan dike ku ew wekî “parêzgehî lê jîndar” hatine wesifandin. Ew bi murekebê hatine xêzkirin û paşê bi rengên zindî yên wekî kesk, qehweyî, zer, şîn, û sor bi awayekî hêsan (wekî “wash”) hatine boyaxkirin. Nîgar, bi qasî nivîsara ku pê re ye, şaş û metelokî ne û têgihiştina wan dijwar e. Hin taybetmendiyên şêwaza hunerî, wekî kêmbûna perspektîfa realîst û nebûna xêzên erdê (ground line) ku di hunera Ewropî ya wê serdemê de hevpar bû, balkêş in. Hinek lêkolîner destnîşan dikin ku ev taybetmendî di hunera Mesoamerîkî de normaltir in. Herwiha, teknîka boyaxkirinê jî wekî hêsan û ne pir hûrgelî, bêyî bikaranîna teknîkên siyekirin an modelkirina pêşketî, tê dîtin.

Yektabûn û seyraniya nîgaran bi serê xwe çavkaniyeke zêde ya nepenîtiyê ye. Wekî ku hate gotin, piraniya riwekên di beşa giyayan de ji hêla botanîstên nûjen ve nayên naskirin, an jî wekî ku ji parçeyên riwekên cuda yên ku bi hev re naguncin hatine çêkirin, xuya dikin. Dîmenên di beşa balneolojîk de, bi boriyên xwe yên tevlihev, hewzên seyr, û jinên tazî yên ku tê de tevdigerin, tiştekî ku di destnivîsên din ên naskirî yên serdemê de pir nayê dîtin in. Dîyagramên kozmolojîk û astronomîk jî, tevî ku hin hêmanên naskirî yên wekî bûrcên zodiacê dihewînin, di heman demê de gelek hêmanên orîjînal, nediyar û şîrovekirina wan dijwar jî tê de hene. Ev yektabûn û seyraniya nîgaran, destnivîsê ji herbalên standard, pirtûkên astronomiyê, an nivîsên zanistî yên din ên serdemê bi awayekî berbiçav cuda dike. Ew vê pirsê derdixe holê ka gelo ev nîgar bi tevahî xeyalî ne, xwedî wateyeke sembolîk a kûr in, an jî zanîneke windabûyî ya ku ji me re nenas e temsîl dikin. Ev nezelalî di heman demê de beşdarî dijwariya deşîfrekirina nivîsê jî dibe; ji ber ku nîgarên ku diviyabû bibin alîkar ji bo têgihiştina nivîsê, bi xwe jî bûne beşek ji sira mezin.

Wekî din, têkiliya potansiyel a nîgaran bi kontekstên çandî yên cuda re jî mijareke balkêş e. Wek mînak, hin lêkolîneran, wekî Arthur Tucker, îdîa kirine ku hin riwekên di destnivîsê de bi eslê xwe ji Amerîkaya Nû (bi taybetî Meksîka) ne. Ger ev îdîa rast be, ew ê têgihiştina me ya li ser dîroka destnivîsê û têkiliyên navparzemînî yên wê serdemê bi awayekî radîkal biguherîne. Lêbelê, divê were zanîn ku ev îdîa di nav civaka zanistî de bi gumanbariyeke mezin hatiye pêşwazîkirin û bi giştî nehatiye pejirandin. Ji aliyê din ve, hin taybetmendiyên şêwaza nîgaran, wekî kêmbûna perspektîfê û nebûna xêzên erdê, bi hunera kevneşopî ya Mesoamerîkî re hatine berawirdkirin. Her weha, hin sembolên astrolojîk ên neasayî, wekî teswîrkirina Akrepê wekî afirîdeyekî margîse-şikl, di hin kevneşopiyên Ewropî yên kêm-belav de jî hatine dîtin. Van hemû xalan nîşan didin ku ji bo şîrovekirina nîgarên Destnivîsa Voynichê, pêdivî bi nêzîkatiyeke berfireh û navdîsîplînî heye ku ne tenê herbal û kevneşopiyên hunerî yên Ewropî yên standard, lê her weha îhtîmala bandorên ji çandên din û herêmên marjînal jî li ber çavan bigire. Lêbelê, divê bi hişyariyeke mezin nêzî van teoriyan bibin heya ku delîlên xurt û bêguman neyên pêşkêş kirin.

Ji bo ku xwendevan bikaribe bi awayekî baştir cihêrengî û taybetmendiyên her beşî fêm bike, tabloya jêrîn kurteyek li ser beşan û naveroka wan a sereke pêşkêş dike:

Tablo 3: Beşên Destnivîsa Voynichê û Taybetmendiyên Wan ên Sereke

Navê Beşê (Kurdî/Îngilîzî)	Hejmara Texmînî ya Folioyan	Kurte Danasîna Nîgaran	Taybetmendiyên Seyr/Balkêş
Giyayan (Herbal)	~112	Yek an du nîgarên riwekan li ser her rûpelê, bi gelemperî bi nivîsê re.	Piraniya riwekan nenas an fantastîk in; orîjînalîte li gorî herbalên serdemê.
Astronomîk/Astrolojîk (Astronomical/Astrological)	~21	Dîyagramên girover ên roj, heyv, stêrk; rêzeke bûrcên zodiacê bi fîgurên jin ên tazî ku stêrkan digirin.	Hin bûrc winda ne; teswîrên bûrcan carinan neasayî ne (mînak, Penceşêr wek kevjalê avê); gelek rûpelên pêçayî.
Balneolojîk (Serşok) (Balneological)	~20	Jinên piçûk ên tazî di nav hewz an serşokên ku bi torgilokeke tevlihev a boriyan ve girêdayî ne.	Dîmenên pir seyr û şîrovekirina wan dijwar; yek ji beşên herî nepenî.
Kozmolojîk (Cosmological)	~13	Zêdetir dîyagramên girover ên bi xwezayeke nezelal; “folioya Rozetan” a navdar a şeş-rûpelî bi nexşeya girav/keleh/volqanê.	Wateya dîyagraman bi tevahî nepenî ye; bikaranîna berfireh a rûpelên pêçayî.
Dermanan (Pharmaceutical)	~34	Nîgarên parçeyên riwekan ên îzolekirî (kok, pel) bi etîketên Voynîchî; objeyên ku dişibin firaxên dermanfiroşan.	Hûrguliyên riwekan carinan ji beşa giyayan zêdetir in; firaxên dermanfiroşan ji asayî heta fantastîk.
Reçeteyan (Recipes)	~22	Rûpelên tijî nivîs ên ku li gelek paragrafên kurt hatine dabeşkirin, her yek bi stêrkekê di qeraxa çepê de hatiye nîşankirin.	Tenê nivîs bêyî nîgarên mezin (ji bilî stêrkan); tê texmînkirin ku reçete an rêwerzan dihewîne.

Ev tablo dê bi awayekî sîstematîk naveroka dîtbarî ya destnivîsê pêşkêş bike û taybetmendiyên her beşî ronî bike. Ev yek ji xwendevanan re dibe alîkar ku cihêrengî û tevliheviya nîgaran fêm bikin û ji bo analîzên paşê bingehekê çêbike.

5. Nivîsa Voynîchî: Analîzên Zimannasî û Îstatîstîkî

Nivîsara ku tevahiya Destnivîsa Voynichê pê hatiye nivîsandin, ku bi navê “Voynîchî” (Voynichese) tê zanîn, hêmana herî navendî ya nepenîtiya wê ye. Ev nivîsar bi alfabeyeke ku li tu devereke din a cîhanê nehatiye dîtin hatiye qeydkirin û heta niha li hember hemû hewldanên deşîfrekirinê li ber xwe daye. Lêkolînên zimannasî û îstatîstîkî yên berfireh li ser vê nivîsarê hatine kirin da ku taybetmendiyên wê yên bingehîn werin fêmkirin û dibe ku hin ronahî li ser xwezaya wê were dayîn.

Taybetmendiyên giştî yên nivîsa Voynîchî destnîşan dikin ku ew bi awayekî sîstematîk hatiye rêkxistin. Nivîs bi eşkereyî ji çepê ber bi rastê ve û ji jor ber bi jêr ve li ser rûpelan diherike, ku ev yek bi pratîkên nivîsandina Ewropî yên wê serdemê re li hev dike. Nivîsar ji komên karakteran pêk tê ku bi valahiyên piçûk ji hev hatine veqetandin, û ev kom bi awayekî xwerû dişibin “peyvan”. Paragraf bi gelemperî xwedî marjîneke çepê ya rast û hevseng in, lê marjîna rastê tenê bi awayekî nêzîkî û ne bi tevahî hatiye rastkirin; rêza dawî ya her paragrafê jî bi gelemperî ji yên din kurtir e. Tevî ku piraniya delîlan (wekî şopa qelemê û rêzkirina giştî) piştgiriyê didin rêgeza nivîsandina ji çepê ber bi rastê , hin lêkolîneran, li ser bingeha analîza belavbûna hin karakterên ku wekî “tîpên mezin” ên destpêka peyvan hatine şîrovekirin, pêşniyar kirine ku dibe ku rêgeza xwendinê ya rastîn ji rastê ber bi çepê be. Lêbelê, ev teorî di nav piraniya pisporan de nehatiye pejirandin.

Alfabeya ku ji bo nivîsandina Voynîchî hatiye bikaranîn, bi xwe jî mijareke nîqaşê ye. Hejmara karakterên cihêreng ên ku di nivîsê de têne bikaranîn, li gorî şîrove û transkrîpsiyonên cihê, di navbera 23 û 40î de tê texmînkirin. Ji bo hêsankirina analîzên komputerî û parvekirina lêkolînan, çend sîstemên transkrîpsiyonê hatine pêşxistin, ku ya herî berbelav û standardkirî “Alfabeya EVA” (European Voynich Alphabet) ye, ku her karakterekî Voynîchî bi tîpek Latînî ya mezin an reqemekê temsîl dike. Di nihêrîna pêşîn de, hin karakterên Voynîchî dişibin tîpên nas ên alfabeya Latînî (wekî ‘a’, ‘c’, ‘i’ ya bêxal, ‘m’, ‘n’, ‘o’) û hin reqeman (wekî ‘2’, ‘4’, ‘8’, ‘9’). Wekî din, komeke karakterên taybet û berbiçav hene ku bi navê “gallows characters” (karakterên darvekirinê) têne binavkirin. Ev karakter bi gelemperî ji piraniya karakterên din bilindtir in, xwedî şeklên mîna darên darvekirinê ne, û di destnivîsên din ên serdema navîn de bi vî rengî nayên dîtin. Hin lêkolîneran pêşniyar kirine ku dibe ku hin karakterên Voynîchî bi rastî kurtenivîsên Latînî yên ku di serdema navîn de dihatin bikaranîn, an jî sembolên alkîmyayî yên wê demê bin. Lêkolînên nûjen ên ku li ser struktura navxweyî ya karakteran hûr dibin, îhtîmaleke balkêş derxistine holê: dibe ku hin karakterên Voynîchî yên ku tevlihev xuya dikin, bi rastî lîgatur bin, ango hevgirtina du an zêdetir tîpên hêsantir. Ger ev rast be, ew dikare hejmara tîpên bingehîn ên alfabeya Voynîchî bi awayekî berbiçav kêm bike.

Analîzên îstatîstîkî yên li ser korpusa nivîsa Voynîchî hin taybetmendiyên balkêş û carinan jî dijberî hev derxistine holê. Ji aliyekî ve, nivîsa Voynîchî hin qanûnên zimannasî yên ku di zimanên xwezayî de têne dîtin dişopîne. Mînak, ew bi awayekî giştî Qanûna Zipf (ku têkiliya di navbera rêza frekansa peyvekê û frekansa wê de diyar dike) dişopîne. Ev yek bi gelemperî wekî argumanek li dijî teoriya ku dibêje nivîs tenê rêzeke bêwate (gibberish) ya karakteran e, tê bikaranîn. Lêbelê, dema ku entropiya nivîsê tê lêkolînkirin, encam tevlihevtir dibin. Entropiya karakterên yekane (first-order entropy) ya Voynîchî hinekî ji ya zimanên xwezayî yên Ewropî yên wekî Latînî, Îtalî û Almanî kêmtir e. Ya girîngtir, entropiya şertî (conditional entropy, ku pîvana nezelaliya karakterê din li gorî karakterê berî wê ye) ya Voynîchî bi awayekî berbiçav ji ya zimanên xwezayî kêmtir e. Ev yek nîşan dide ku di Voynîchî de rêkxistineke navxweyî ya pir xurt û qalibên dubarebûnê yên karakteran hene, ku ji ya zimanên xwezayî yên naskirî zêdetir e.

Di warê dirêjahiya peyvan û dubarebûna wan de jî hin taybetmendiyên seyr hene. Hin “peyvên” Voynîchî pir caran dubare dibin. Wekî din, peyvên ku tenê bi yek tîpê ji hev cuda ne, bi frekanseke neasayî bilind dubare dibin, ku ev yek bûye sedem ku Elizebeth Friedman hewldanên deşîfrekirinê yên li ser bingeha şîfreyên cihguhertina hêsan wekî “mehkûmî bêhêvîbûneke tam” bi nav bike. Taybetmendiyeke din a îstatîstîkî ya balkêş a Voynîchî “xwe-korelasyona pozîtîf” (positive auto-correlation) e. Ev tê wateya ku peyvên bi heman dirêjahiyê meyldar in ku li pey hev kom bibin, li şûna ku peyvên dirêj û kurt bi awayekî hevseng li hev belav bibin, wekî ku di piraniya zimanên xwezayî de tê dîtin.

Lêkolînên li ser struktura navxweyî ya “peyvên” Voynîchî jî hin qalibên balkêş eşkere kirine. Jorge Stolfi modelek pêşniyar kiriye ku li gorî wê piraniya peyvên Voynîchî ji sê beşan pêk tên: “pêşgir” (prefix), “navgir” (midfix an stem), û “paşgir” (suffix). Ev beş ji du cureyên karakteran, “nerm” (soft) û “hişk” (hard), bi rêkûpêkiyeke taybetî têne avakirin. Ev yek hebûna qaîdeyên rêzimanî an morfolojîk ên navxweyî yên tevlihev di nav Voynîchî de pêşniyar dike.

Yek ji keşfên herî girîng ên destpêkê di lêkolîna Voynîchî de ji hêla Prescott Currier ve di salên 1970î de hate kirin. Currier destnîşan kir ku nivîsa destnivîsê dikare li du “ziman” an “zarava”yên ku xwedî taybetmendiyên îstatîstîkî yên cihê ne, were dabeşkirin. Wî navê van “Ziman A” û “Ziman B” lê kir. Ev dabeşkirin paşê bi analîzên paleografîk re hate girêdan, ku destnîşan kirin ku destnivîs bi îhtîmaleke mezin ji hêla herî kêm du (û dibe ku heta pênc) nivîskarên (scribes) cuda ve hatiye nivîsandin. Têkiliya di navbera van destnivîsên cuda û “Ziman A/B” de hîn jî mijareke lêkolînê ye.

Di dawiyê de, divê were zanîn ku çend peyv û hevokên kurt ên di destnivîsê de bi Voynîchî nehatine nivîsandin, lê bi tîpên Latînî ne. Ya herî berbiçav îmzeya “Jacobj à Tepenecz” e li ser folio 1r. Herwiha, rêzeke nivîsê ya bi tîpên Latînî li ser marjîna jorîn a folio 17r heye. Di beşa astronomîk/astrolojîk de (folio 70v heta 73v), navên deh mehan (ji Adarê heta Kanûnê) bi tîpên Latînî hatine nivîsandin, û rastnivîsa wan zimanên serdema navîn ên Fransa, bakurê rojavayê Îtalyayê, an jî Nîvgirava Îberyayê tîne bîra mirov. Wekî din, hin şîroveyên rengan ên pir kurt bi zimanê Almanî (mînak, peyva “rot” ji bo sor) li ser hin nîgaran, bi taybetî di beşa giyayan de, hatine dîtin.

Analîzên îstatîstîkî yên li ser nivîsa Voynîchî dijberiyên balkêş derxistine holê. Ji aliyekî ve, şopandina Qanûna Zipf û hin pîvanên entropiyê Voynîchî nêzîkî zimanên xwezayî dikin û piştgiriyê didin wê nêrînê ku ew ne tenê rêzeke tesadufî ya karakteran e. Lê ji aliyê din ve, taybetmendiyên wekî entropiya şertî ya pir kêm , xwe-korelasyona pozîtîf a neasayî ya dirêjahiya peyvan , û struktura “pêşgir-navgir-paşgir” a ku ji hêla Stolfi ve hatiye pêşniyarkirin wê ji zimanên xwezayî yên naskirî dûr dixin û nîşan didin ku ew xwedî rêkxistineke navxweyî ya pir hişk û taybet e. Ev dijberî nîşan dide ku eger Voynîchî zimanek be, ew zimanekî bi taybetmendiyên pir neasayî ye. Eger ew şîfreyek be, ew şîfreyeke pir tevlihev e ku hin taybetmendiyên îstatîstîkî yên zimanî diparêze lê yên din bi awayekî radîkal diguherîne. Ev yek jî derî li ber teoriya ku dibêje ew zimanekî çêkirî ye ku bi qaîdeyên xwe yên taybet hatiye sêwirandin, vedike. Di her rewşê de, ev dijberî hişyariyê dide ku tenê li ser bingeha yek an du pîvanên îstatîstîkî encamên قطعی neyên derxistin û pêdivî bi nêzîkatiyeke berfirehtir heye.

Keşfa ku destnivîs ji hêla herî kêm du (û dibe ku heta pênc) nivîskarên cuda ve hatiye nivîsandin û têkiliya vê yekê bi dabeşkirina “Ziman A” û “Ziman B” ya Currier re xwedî girîngiyeke mezin e. Ev yek nîşan dide ku cudahiyên îstatîstîkî yên di navbera beşên cuda yên destnivîsê de ne tenê tesadufî ne, lê dibe ku bi nivîskarên cuda yên ku her yek xwedî şêwazek hinekî cuda bûye, an jî bi beşên cuda yên ku ji hêla heman nivîskaran ve bi protokolên nivîsandinê yên hinekî cuda hatine nivîsandin, ve girêdayî bin. Ev yek pirsên nû derdixe holê: Gelo “Ziman A” û “Ziman B” bi rastî du zimanên cuda ne, du zaravayên heman zimanî ne, an jî tenê cudahiyên stilîstîkî yên nivîskarên cuda ne? Gelo her nivîskarek beşek taybetî ya destnivîsê nivîsandiye, an jî ew bi hev re li ser beşên cuda xebitîne? Mînak, hate destnîşankirin ku hemû pênc nivîskarên texmînkirî beşdarî nivîsandina beşa giyayan bûne, lê tenê yek nivîskar tevahiya beşa astronomîk/astrolojîk nivîsiye. Ev yek dikare nîşan bide ku beşa giyayan projeyeke hevpar bûye an jî ji ber dirêjbûna wê hewcedarî bi bêtir kesan hebûye. Bersivandina van pirsan ji bo têgihiştina pêvajoya çêkirina destnivîsê û organîzasyona naveroka wê krîtîk e.

Hebûna nivîsên derveyî yên bi tîpên Latînî û Almanî, wekî navên mehan , şîroveyên rengan , û îmzeya Jacobus de Tepenecz , tevî ku hindik in, xalên girîng in ku destnivîsê bi ziman û kesayetiyên naskirî yên dîrokî ve girêdidin. Rastnivîsa navên mehan, mînak, dikare hin îşaretan bide li ser koka erdnîgarî ya kesê/kesên ku ew lê zêde kirine (eger ew ne nivîskarê/a orîjînal ê/a destnivîsê bin) an jî li ser koka destnivîsê bi xwe. Tevî ku ev nivîsên derveyî rasterast alîkariyê nadin deşîfrekirina nivîsa Voynîchî ya sereke, ew çarçoveyeke dîrokî û erdnîgarî ya hêja peyda dikin û dikarin ji bo piştrastkirina an redkirina hin teoriyan (mînak, teoriya koka Îtalî ya destnivîsê) bên bikaranîn.

Ji bo ku xwendevan bikaribe têgihiştineke baştir li ser belavbûna karakterên Voynîchî peyda bike, tabloya jêrîn frekansa hin sembolên EVA yên hilbijartî û hin taybetmendiyên belavbûna wan nîşan dide.

Tablo 4: Frekansa Sembolên EVA yên Voynîchî (Hilbijartî) û Hin Taybetmendiyên Belavbûnê

Sembola EVA	Navê Konvansiyonel/Danasîn	Frekansa Giştî (Hejmar)	Taybetmendiyên Belavbûnê yên Mumkun
e	Wek ‘c’ xuya dike	7384	Pir caran li pey karakterên “bench” tê; dikare li pey ‘d’ jî were.
o	Wek ‘o’ xuya dike	6691	Pir caran berî ‘l’ tê; dikare li pey ‘q’ (wek ‘4’) were.
a	Wek ‘a’ xuya dike	4799	Dibe ku berî ‘l’ an ‘i’ were.
y	Wek ‘y’ an ‘9’ xuya dike	4790	Pir caran li dawiya peyvan piştî ‘d’ (wek ‘8’) tê (‘dy’); dikare ji bo tijekirina rêzê were bikaranîn.
i	Wek ‘i’ ya bêxal xuya dike	4033	Kêm e, pir caran li pey ‘a’ tê.
d	Wek ‘8’ xuya dike	3632	Pir caran li dawiya peyvan û bi ‘y’ re (‘dy’) tê, û berî wê ‘e’ tê.
ch	Karakterê “bench”	3612	Bi gelemperî li destpêka peyvan, pir caran li pey wê ‘e’ tê.
k	Karakterê “gallows”	3446	Dibe ku li pey ‘qo’ were.
l	Wek ‘l’ an ‘ll’ xuya dike	2970	Divê berî wê ‘o’ an carinan ‘a’ hebe, heya ku ne tîpa yekem a peyvê be.
q	Wek ‘4’ xuya dike	1880	Hema hema her gav li destpêka peyvan, pir caran li pey wê ‘o’ (bi gelemperî pê ve girêdayî ye: ‘qo’) û paşê karakterek “gallows”.
r	Wek ‘r’ an ‘s’ xuya dike	2107	Ne pir hevpar e, tenê li dawiya peyvan piştî ‘a’, ‘i’, an ‘o’ tê, an carinan bi serê xwe.

Ev tablo tenê nimûneyek e û ji bo analîzeke tam pêdivî bi lêkolîneke berfirehtir a li ser hemû karakteran û qalibên wan ên tevlihev heye. Lêbelê, ew nîşan dide ka çawa hin karakter xwedî frekans û qalibên belavbûnê yên taybet in, ku ev yek ji bo her hewldaneke deşîfrekirinê an jî modelkirina zimanî girîng e.

6. Teoriyên Sereke Derbarê Cewhera Destnivîsê

Ji ber nepenîtiya kûr a Destnivîsa Voynichê, gelek teorî û hîpotez derbarê cewher, armanc û koka wê hatine pêşniyarkirin. Ev teorî ji yên ku wê wekî zimanekî xwezayî yê nenas dibînin, heta yên ku wê wekî şîfreyeke tevlihev, zimanekî çêkirî, an jî sextekariyeke hostayî dihesibînin, diguherin. Her yek ji van teoriyan xwedî argumanên piştgir û dijber ên xwe ne.

A. Destnivîs wek Zimanekî Xwezayî yê Nenas/Windabûyî

Ev teorî pêşniyar dike ku nivîsa Voynîchî bi zimanekî mirovî yê rastîn hatiye nivîsandin ku an bi demê re bi tevahî winda bûye, an jî heta niha ji hêla zimannasan ve nehatiye naskirin û bi alfabeyeke taybet hatiye qeydkirin. Argumanên sereke yên ku piştgiriyê didin vê teoriyê, hin taybetmendiyên îstatîstîkî yên nivîsê ne ku dişibin yên zimanên xwezayî, wekî şopandina Qanûna Zipf û hin pîvanên entropiyê. Herwiha, struktura “peyvan” a ku dişibe morfolojiya zimanan (mînak, hebûna pêşgir, navgir û paşgiran) jî wekî delîl tê pêşkêşkirin. Di nav salan de, gelek zimanên cihêreng wekî berendamên potansiyel hatine pêşniyarkirin, di nav de zaravayekî Latînî yê vulgar , zimanekî kevnar ê Germanî (mînak, zimanekî Germaniya Destpêkê) , zimanekî kevnar ê Romanî , hin zimanên Asyayî (wekî zimanekî Tirkî yê kevn an zimanê Mançûyî ), û heta zimanekî ji Amerîkaya Navîn (wekî Nahuatl, zimanê Aztekan, bi taybetî di konteksta teoriya ku dibêje destnivîs herbaleke Aztekî ye). Lêbelê, heta niha tu zimanekî naskirî bi awayekî qanihker û bêguman bi Voynîchî re nehatiye girêdan. Yek ji zehmetiyên sereke yên vê teoriyê ew e ku piraniya riwekên di beşa giyayan de nayên naskirin, ku ev yek ji bo teoriya ku dibêje ew herbaleke ji herêmeke erdnîgarî ya taybetî ye, astengiyeke mezin çêdike.

B. Destnivîs wek Şîfreyeke li ser Zimanekî Naskirî

Ev teorî dibêje ku nivîsa Voynîchî ne zimanekî nû ye, lê belê şîfreyeke tevlihev e ku li ser zimanekî naskirî yê wê serdemê (mînak, Latînî, Îtalî, Almanî, an jî Îbranî) hatiye sepandin. Argumanên ku piştgiriyê didin vê teoriyê ev in: Serdema ku tê texmînkirin destnivîs tê de hatiye çêkirin (destpêka sedsala 15an) bi pêşketineke girîng a hunera kriptografiyê li Ewropayê, bi taybetî li dewlet-bajarên Îtalyayê, re hevrû ye. Hin taybetmendiyên îstatîstîkî yên nivîsê, wekî dubarebûna zêde ya hin karakteran û kêmbûna entropiya şertî, dikarin bi taybetmendiyên hin cureyên şîfreyan re hevaheng bin. Hîpoteza “referansên rûpelan ên serdema navîn ên sexte” ya ku ji hêla Nick Pelling ve hatiye pêşniyarkirin, dibêje ku hin komên karakteran ên ku di nivîsê de pir dubare dibin (mînak, koma ku bi EVA wekî “aiiv” tê transkrîbekirin) bi rastî ne beşek ji zimanekî ne, lê belê şîfreyên ku bi zanebûn dişibin referansên rûpelan ên ku di destnivîsên serdema navîn de dihatin bikaranîn, hatine çêkirin. Gelek kriptografên navdar, di nav de William Friedman ku di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de koda “Purple” a Japonî şikandibû, bi salan li ser deşîfrekirina Destnivîsa Voynichê xebitîne, lê mixabin bi ser neketine. Hin lêkolînerên nûtir îdîa kirine ku ew şîfreyeke li ser zimanê Îbranî ye (wekî pêşniyara Kondrak û Hauer bi karanîna îstîxbarata çêkirî) , an jî li ser zimanê Erebî. Lêbelê, zehmetiya sereke ya vê teoriyê ew e ku tevliheviya şîfreyê (eger hebe) pir zêde ye û heta niha tu “kilît” an algorîtmayeke deşîfrekirinê ya ku bikaribe encamên domdar, watedar û ji hêla civaka zanistî ve pejirandî hilberîne, nehatiye dîtin.

C. Destnivîs wek Zimanekî Çêkirî (Conlang)

Ev teorî pêşniyar dike ku Voynîchî ne zimanekî xwezayî ye ku bi demê re pêş ketiye, lê belê zimanekî ku bi zanebûn û ji bo armanceke taybetî hatiye afirandin (constructed language an conlang). Di dîrokê de mînakên zimanên çêkirî yên serdema navîn hene, wekî “Lingua Ignota” ya Hildegard von Bingen ji sedsala 12an. Argumanên ku piştgiriyê didin vê teoriyê ev in ku hin taybetmendiyên rêkxistî lê di heman demê de neasayî yên zimanê Voynîchî (wekî struktura peyvan a pir hişk û kêmbûna hin qalibên ku di zimanên xwezayî de hevpar in) dikarin bi taybetmendiyên zimanekî çêkirî re li hev bikin. Kriptografê navdar William Friedman jî di dawiya lêkolînên xwe de ber bi vê teoriyê ve meyldar bûbû. Zehmetiya sereke ya vê teoriyê ew e ku îsbatkirina ku zimanek çêkirî ye hema hema bi qasî deşîfrekirina wî dijwar e, heya ku nivîsên din ên ku bi heman zimanî hatine nivîsandin, an jî not û rêwerzên afirînerê wî neyên dîtin. Wekî din, divê were pirsîn ka armanca çêkirina zimanekî ewqas tevlihev û nivîsandina pirtûkeke ewqas mezin a bi wî zimanî çi bûye.

D. Destnivîs wek Sextekarîyek (Hoax)

Ev teorî dibêje ku Destnivîsa Voynichê bi rastî bêwate ye û ji bo xapandina kiriyaran (wekî Împerator Rudolf II), an jî ji ber sedemeke din a nediyar (wekî heneke rewşenbîrî ya tevlihev) hatiye çêkirin. Argumanên sereke yên ku piştgiriyê didin vê teoriyê seyraniya zêde ya nîgaran, nedîtîbûna ziman, û têkçûna hemû hewldanên deşîfrekirinê yên heta niha ne. Hin lêkolîneran, wekî Gordon Rugg, pêşniyar kirine ku nivîsa Voynîchî dikare bi rêbazên mekanîkî yên hêsan ên ku di serdema navîn de berdest bûn (wekî bikaranîna Cardan grille an tabloyên bi stûn û rêzên karakteran) were çêkirin, ku encamek dişibe zimanekî lê di rastiyê de bêwate ye. Herwiha, hin ceribandinên nûjen ên ku tê de ji mirovan tê xwestin ku nivîsên bêwate yên ku dişibin zimanekî biafirînin, hin taybetmendiyên îstatîstîkî yên mîna yên Voynîchî nîşan dane. Lêbelê, argumanên xurt li dijî teoriya sextekariyê jî hene. Ya yekem, deytkirina radyokarbonê ya velûmê (1404-1438) îhtîmala ku ew sextekariyeke ji hêla Wilfrid Voynich bi xwe ve an jî sextekariyeke sedsalên 17an heta 19an be, bi awayekî xurt red dike. Ya duyem, mesrefa çêkirina pirtûkeke velûmê ya bi qasî 240 rûpelî di sedsala 15an de pir zêde bû, û ev yek ji bo sextekariyekê veberhênaneke pir mezin û bi rîsk tê hesibandin. Ya sêyem, hin analîzên îstatîstîkî yên li ser nivîsê (wekî şopandina Qanûna Zipf û hebûna struktura peyvan a tevlihev) ji bo sextekariyeke bêserûber û hêsan pir pêşketî û tevlihev xuya dikin.

E. Teoriyên Komployê û Nêrînên Kêmtir Belavbûyî

Ji bilî van teoriyên sereke, gelek teoriyên din ên ku kêmtir bingeha wan a zanistî heye an jî dikevin kategoriya teoriyên komployê jî hatine pêşniyarkirin. Di nav van de îdîayên wekî ku destnivîs bi eslê xwe ji fezayê (alien) hatiye , berhemeke ji şaristaniyeke windabûyî ya pêşketî ye , an jî nivîseke ku di rewşeke glossolalia (axaftina bi zimanan di bin bandora îlhama îlahî an trance de) hatiye nivîsandin , hene. Hin teoriyên din destnivîsê bi civakên veşartî, alkîmyagerên navdar (ji bilî Roger Bacon, mînak, John Dee bi xwe wekî nivîskarê gengaz tê pêşniyarkirin) , an jî heta bi Leonardo da Vinci ve girê didin (tevî ku deytkirina radyokarbonê vê îdîaya paşîn bi tevahî red dike). Piraniya van teoriyan kêmasiya delîlên zanistî yên piştrastker hene û zêdetir li ser spekulasyon, şîroveyên subjektîf ên nîgaran, an jî hevrûdanên tesadufî ava dibin.

Pevçûna navxweyî ya delîlan û zehmetiya hilbijartina teoriyekê yek ji sedemên sereke ye ku Destnivîsa Voynichê heta niha wekî sirekê maye. Her komek delîl – çi fîzîkî be, çi îstatîstîkî, çi dîrokî, an jî hunerî – dikare ji bo piştgirîkirina teoriyekê û di heman demê de redkirina teoriyeke din were bikaranîn. Mînak, deytkirina radyokarbonê teoriya sextekariya modern (mînak, ji hêla Voynich bi xwe ve) bi awayekî xurt red dike , lê nikare bi قطعی bêje ka nivîsa li ser wê velûma kevn watedar e an na. Taybetmendiyên îstatîstîkî yên ku dişibin zimanên xwezayî (wek Qanûna Zipf) piştgiriyê didin teoriyên zimanê xwezayî, zimanê çêkirî, an jî şîfreya li ser zimanekî xwezayî. Lêbelê, taybetmendiyên îstatîstîkî yên neasayî (wek entropiya şertî ya pir kêm û xwe-korelasyona pozîtîf) pirsên cidî li ser van teoriyan derdixin holê. Yektabûn û seyraniya nîgaran dikare hem wekî nîşana jêhatîbûn û xeyaleke dewlemend a sextekarekî were şîrovekirin, hem jî wekî delîla zanîneke windabûyî, nêrîneke hunerî ya bi tevahî orîjînal, an jî sembolîzmeke kûr a ku ji me re nenas e. Ev rewş nîşan dide ku çareseriya sira Destnivîsa Voynichê ne hêsan e û pêdivî bi delîlekî pir xurt, berfireh û bêguman heye ku bikaribe hemû aliyên din ên dijber rave bike û li hev bîne. Heya niha, tu teoriyek negihîştiye vê asta pêbaweriyê. Ji ber vê yekê, nêzîkatiyeke skeptîk, rexneyî û pir-alî li hember hemû teoriyan pêwîst e.

Di nirxandina plausibilitya teoriyan de, konteksta dîrokî ya ku destnivîs tê de hatiye afirandin jî roleke girîng dilîze. Sedsala 15an li Ewropayê, û bi taybetî li Îtalyayê, serdemeke vejîna eleqeyê bi nivîsên kevnar ên Yewnanî û Romî, alkîmya, stêrnasî, û herwiha pêşketina kriptografiyê bû. Hebûna kesayetiyên wek Leon Battista Alberti, ku sîstemên şîfrekirinê yên polîalfabetîk ên pêşketî pêş xistin , û bikaranîna berfireh a şîfreyan ji hêla dewlet-bajarên Îtalî (wek Venedîk û Floransa) û bazirganan ve ji bo parastina peyamên xwe yên girîng , kontekstekê ji bo teoriya ku dibêje Destnivîsa Voynichê dibe ku şîfreyek be, peyda dike. Her weha, eleqeya xurt a wê serdemê bi herbal, nivîsên dermanfiroşiyê, û nivîsên zanistî yên neasayî û ezoterîk jî divê li ber çavan were girtin. Ev konteksta dîrokî îhtîmala ku Destnivîsa Voynichê şîfreyek be, an jî berhemeke ezoterîk a ku bi zimanekî taybet û sembolîk hatiye nivîsandin be, xurtir dike. Lêbelê, ew di heman demê de îhtîmala sextekariyeke serdema navîn a ku ji bo sûdwergirtina ji vê eleqeya bi tiştên nepenî û veşartî hatiye çêkirin jî ji holê ranake.

Ji bo ku xwendevan bikaribe bi awayekî zelaltir xurtî û lawaziyên her teoriyekê bibîne, tabloya jêrîn berawirdkirineke kurt a teoriyên sereke pêşkêş dike:

Tablo 5: Berawirdkirina Teoriyên Sereke yên Derbarê Cewhera Destnivîsa Voynichê

Navê Teoriyê	Kurte Danasîn	Argumanên Sereke yên Piştgir	Argumanên Sereke yên Dijber/Zehmetî	Navên Lêkolînerên Sereke yên Pêwendîdar (Mînak)
Zimanekî Xwezayî yê Nenas/Windabûyî	Voynîchî zimanekî rastîn e ku winda bûye an nehatiye naskirin, bi alfabeyeke taybet hatiye nivîsandin.	Qanûna Zipf, hin pîvanên entropiyê, struktura peyvan a dişibe morfolojiyê.	Tu zimanekî naskirî pê re nehatiye girêdan; piraniya riwekan nenas in.	(Gelek pêşniyarên cihêreng)
Şîfreyeke li ser Zimanekî Naskirî	Voynîchî şîfreyeke tevlihev e li ser zimanekî naskirî (mînak, Latînî, Îtalî, Îbranî).	Pêşketina kriptografiyê di sedsala 15an de li Îtalyayê; hin taybetmendiyên îstatîstîkî (dubarebûn, entropiya şertî ya kêm); hîpoteza “referansên rûpelan ên sexte”.	Tevliheviya şîfreyê pir zêde ye; tu kilît an algorîtmayeke domdar nehatiye dîtin; kriptografên navdar bi ser neketine.	William Friedman, Nick Pelling, Greg Kondrak & Bradley Hauer, Ahmet Ardic
Zimanekî Çêkirî (Conlang)	Voynîchî zimanekî bi zanebûn hatiye afirandin, ne ku bi awayekî xwezayî pêş ketiye.	Hin taybetmendiyên rêkxistî lê neasayî (struktura peyvan a hişk); mînakên zimanên çêkirî yên serdema navîn; meyla William Friedman ber bi vê teoriyê ve.	Îsbatkirina wê dijwar e; armanca çêkirina zimanekî ewqas tevlihev û pirtûkeke ewqas mezin pê çi bûye?	William Friedman, (Hildegard von Bingen wek mînakeke dîrokî)
Sextekarîyek (Hoax)	Destnivîs bêwate ye û ji bo xapandinê an ji ber sedemeke din a nediyar hatiye çêkirin.	Seyraniya nîgaran, nedîtîbûna ziman, têkçûna deşîfrekirinê; teoriyên li ser çêkirina bi rêbazên hêsan (mînak, Cardan grille); ceribandinên bi nivîsên bêwate.	Deytkirina karbonê sextekariya modern red dike; mesrefa bilind a çêkirinê di sedsala 15an de; hin taybetmendiyên îstatîstîkî yên ji bo sextekariyeke hêsan pir tevlihev.	Gordon Rugg, hin lêkolînerên ku ceribandinên bi nivîsên bêwate kirine.

Ev tablo bi awayekî berawirdî û rexneyî teoriyên sereke pêşkêş dike, ku ji xwendevanan re dibe alîkar ku xurtî û lawaziyên her teoriyekê bibînin û nîqaşa li ser cewhera destnivîsê baştir fêm bikin. Ev yek ji bo pêşxistina têgihiştineke hevseng û rexneyî girîng e.

7. Hewldanên Deşîfrekirinê: Ji Analîzên Kevneşopî heta Îstîxbarata Çêkirî (AI)

Dîroka lêkolînên li ser Destnivîsa Voynichê bi hewldanên bêhejmar ên ji bo deşîfrekirina nivîsara wê ya nepenî û têgihiştina naveroka wê tije ye. Van hewldanan ji analîzên destî yên zimannas û kriptografên destpêkê bigire heta bikaranîna teknîkên herî pêşketî yên îstîxbarata çêkirî (AI) û fêrbûna makîneyê (machine learning) di serdema nûjen de, berfireh dibin.

Hewldanên ji bo têgihiştina destnivîsê hema hema bi qasî dîroka wê ya naskirî kevn in. Jixwe di sedsala 17an de, xwediyên wê yên wekî Georg Baresch û Johannes Marcus Marci bi nepenîtiya wê re rûbirû mabûn û hewl dabûn ku alîkariyê ji kesayetiyên wekî Athanasius Kircher, ku bi pisporiya xwe ya di warê zimanên kevnar û deşîfrekirinê de dihat nasîn, werbigirin. Nameya Marci ji Kircher re bi xwe jî behsa hewldanên berê yên Dr. Raphael Mnishovsky dike ku “bi kedeke bêwestan” li ser deşîfrekirinê xebitîbû lê “hêviya xwe tenê bi jiyana xwe re berdabû”.

Piştî ku Wilfrid M. Voynich di sala 1912an de destnivîsê bi dest xist, wî ew pêşkêşî gelek pispor û akademîsyenên serdema xwe kir, bi hêviya ku yek ji wan bikaribe sira wê çareser bike. Yek ji hewldanên herî navdar û di destpêkê de bi bandor, ji hêla William Romaine Newbold, profesorê felsefeyê li Zanîngeha Pennsylvaniayê, di sala 1921ê de hat kirin. Newbold teoriyeke pir tevlihev pêşniyar kir ku li gorî wê nivîsa ku bi çav tê dîtin bêwate bû, lê her “tîpek” Voynîchî bi rastî ji rêzek nîşanên mîkroskopîk ên pir piçûk pêk dihat ku tenê di bin mezinkirinê de dihatin dîtin. Wî îdîa kir ku ev nîşanên mîkroskopîk li ser bingeha stenografiya Yewnanî ya kevnar bûn û naveroka rastîn a nivîsê dihewandin. Li ser vê bingehê, Newbold îdîa kir ku wî paragrafên tevahî deşîfre kirine ku îsbat dikin ku Roger Bacon nivîskarê destnivîsê ye û tê de behsa bikaranîna mîkroskopa hevedudanî û teleskopê, sedsalan berî îcadên wan ên naskirî, kiriye. Lêbelê, ev teoriya wêrek paşê ji hêla John Matthews Manly, pisporê edebiyata Îngilîzî ya serdema navîn, ve bi awayekî berfireh û qanihker hate redkirin. Manly destnîşan kir ku nîşanên mîkroskopîk ên ku Newbold behsa wan dikir, bi rastî tenê şikestinên xwezayî yên murekebê bûn ku dema li ser velûma zirav zuwa dibû çêdibûn (fenomeneke ku wekî pareidolia tê zanîn, ango meyla dîtina qalibên watedar di nav daneyên tesadufî de). Wekî din, metoda Newbold pir subjektîf bû û rê dida ku tîp bi awayekî kêfî werin ji nû ve rêzkirin heta ku Latîniyeke watedar derkeve holê.

Di salên 1940î de, Joseph Martin Feely pirtûkek bi navê “Roger Bacon’s Cipher: The Right Key Found” weşand û tê de îdîa kir ku destnivîs rojnivîskeke zanistî ya Roger Bacon e ku bi Latîniyeke pir kurtkirî û bi şîfreyeke cihguhertina hêsan hatiye nivîsandin. Nêzîkî heman demê, Leonell C. Strong, zanyarekî lêkolîna penceşêrê û kriptografekî amator, pêşniyar kir ku çareseriya Destnivîsa Voynichê “sîstemeke ducarî ya taybet a pêşveçûnên arîtmetîk ên alfabeyeke pirjimar” e.

Yek ji kesayetiyên herî girîng di dîroka hewldanên deşîfrekirina Voynichê de William F. Friedman bû, ku yek ji damezrînerên kriptografiya nûjen a Amerîkî tê hesibandin û bi şikandina koda “Purple” a Japonî di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de navdar bû. Friedman û tîma wî (ku wekî Koma Lêkolînê ya Yekem an FSG dihat nasîn) bi salan li ser Destnivîsa Voynichê xebitîn. Tevî ku wan nekarî wê bi tevahî deşîfre bikin, lêkolînên wan ên îstatîstîkî yên hûrgelî hin taybetmendiyên bingehîn ên nivîsê eşkere kirin. Friedman bi xwe ber bi wê teoriyê ve meyldar bû ku Voynîchî zimanekî çêkirî yê felsefî yê pêşketî ye, ku bi zanebûn hatiye sêwirandin. Ew û jina wî, Elizebeth Friedman (ku ew bi xwe jî kriptografeke jêhatî bû), bi awayekî navdar diyar kirin ku hewldanên deşîfrekirinê yên ku li ser bingeha şîfreyeke cihguhertina monoalfabetîk (her tîpek bi tîpek din a sabît tê guhertin) ava dibin, “mehkûmî bêhêvîbûneke tam in”.

Di salên 1970î de, Prescott Currier, ku ew jî bi Friedman re xebitîbû, du keşfên girîng kir: ya yekem, wî destnîşan kir ku nivîsa destnivîsê dikare li du “ziman” an “zarava”yên ku xwedî taybetmendiyên îstatîstîkî yên cihê ne (“Ziman A” û “Ziman B”) were dabeşkirin; ya duyem, wî nas kir ku destnivîs bi destê herî kêm du nivîskarên (scribes) cuda hatiye nivîsandin, û ev destnivîsên cuda bi “Ziman A” û “Ziman B” re têkildar in. Piştre, Robert Brumbaugh, profesorê felsefeyê, îdîa kir ku wî şîfreyek ku navê “Roger Bacon” dide deşîfre kiriye, û paşê jî pêşniyar kir ku destnivîs rîsaleyek li ser Elîksîra Jiyanê ye ku bi zimanê Almaniya Navîn a Bilind hatiye nivîsandin.

Di serdema nûjentir de jî îdîayên deşîfrekirinê berdewam kirine. Di sala 2014an de, Stephen Bax, profesorê zimannasiyê, îdîa kir ku wî bi rêbaza nasandina navên taybet (wekî navên riwek û stêrkan) di nîgaran de û girêdana wan bi nivîsa pê re, karibûye nêzîkî 10 peyvan ji nivîsa Voynîchî deşîfre bike. Di navbera salên 2016 û 2018an de, Greg Kondrak, zanyarekî kompûterê, û xwendekarê wî Bradley Hauer, bi karanîna teknîkên îstîxbarata çêkirî (AI) û algorîtmayên deşîfrekirina algorîtmîk, pêşniyar kirin ku zimanê bingehîn ê Destnivîsa Voynichê Îbranî ye. Li gorî teoriya wan, nivîs bi rêbaza anagramên alfabetîk (alphagrams) hatiye şîfrekirin (ango, tîpên her peyvê li gorî rêza alfabetîk ji nû ve hatine rêzkirin) û dengdêr jî hatine avêtin. Wan îdîa kir ku bi vê rêbazê, ji sedî 80ê peyvên deşîfrekirî di ferhengeke Îbranî de hatine dîtin û heta hevoka yekem a destnivîsê jî wekî “Wê pêşniyar ji kahîn, zilamê malê û min û mirovan re kirin” wergerandine. Lêbelê, ev îdîa ji hêla piraniya pisporên Voynichê ve bi gumanbariyeke mezin hate pêşwazîkirin û wekî neqanihker hate dîtin. Di sala 2018an de, endezyarekî elektrîkê yê Tirk bi navê Ahmet Ardic îdîa kir ku zimanê Voynîchî dişibe zaravayekî kevn ê Tirkî û wî karibûye ji sedî 30ê destnivîsê deşîfre bike. Di sala 2019an de, Gerard Cheshire îdîayeke din a pir bi nîqaş kir ku destnivîs bi zimanekî proto-Romanî hatiye nivîsandin, lê ev îdîa jî bi awayekî berfireh ji hêla civaka akademîk ve hate redkirin. Di van salên dawî de, Keagan Brewer û Michelle L. Lewis (2022) teoriyek pêşniyar kirine ku dibêje destnivîs dibe ku ji hêla bijîşkê Alman ê sedsala 15an Johannes Hartlieb ve hatibe nivîsandin û têkildarî mijarên tenduristiya jinan e, ku di zimanekî veşartî de hatiye kodkirin da ku ji sansurê were parastin.

Bikaranîna komputer û teknîkên îstîxbarata çêkirî (AI) di analîzên nûjen ên Destnivîsa Voynichê de her ku diçe zêdetir dibe. Ji salên 1940î ve, bi hewldanên Koma Lêkolînê ya Yekem (FSG) a Friedman re, transkrîpsiyonên komputer-xwendî yên destnivîsê ji bo hêsankirina analîzên îstatîstîkî hatine çêkirin. Alfabeyên transkrîpsiyonê yên wekî EVA, Currier, û FSG hatine standardîzekirin, û amûrên wekî ‘bitrans’ (ji hêla Jacques Guy ve) ji bo wergerandina di navbera van alfabeyên cihêreng de hatine pêşxistin. Di van salên dawî de, teknîkên pêşketîtir ên fêrbûna makîneyê (machine learning) û pêvajoykirina zimanê xwezayî (NLP) li ser nivîsa Voynîchî hatine sepandin. Di nav van de hewldanên ji bo bikaranîna modelên wekî SBERT (Sentence-BERT) û algorîtmayên komkirinê yên wekî KMeans ji bo tespîtkirina kokên peyvan ên ku dişibin hev û modelkirina struktura hevoksaziyê ya potansiyel hene. Nêzîkatiyên din hewl didin ku qalibên zimanî yên bingehîn nas bikin bêyî ku rasterast hewl bidin wergerînin, mînak bi analîzkirina “aboutness” ango mijara beşên cuda yên nivîsê li ser bingeha belavbûna peyvan. Analîzên li ser rêza cot-peyvan (word-pairs) jî ji bo dîtina qalibên ne-tesadufî û berawirdkirina bi zimanên xwezayî re hatine kirin. Herwiha, Modelên Markov ên Veşartî (Hidden Markov Models – HMM) ji bo modelkirina frekansa dengdêr û dengdarên potansiyel û berawirdkirina wan bi zimanên naskirî re hatine bikaranîn. Wekî ku hate gotin, AI jî ji bo pêşniyarkirina zimanên bingehîn ên gengaz (wekî Îbranî ji hêla Kondrak û Hauer ve) hatiye bikaranîn, her çend encamên van hewldanan pir bi nîqaş bin.

Lêbelê, tevî potansiyela van rêbazên nûjen, sînordariyên girîng jî hene. Yek ji pirsgirêkên sereke kêmbûna daneyan e. Tevî ku Destnivîsa Voynichê bi qasî 240 rûpelan dirêj e û bi deh hezaran “peyvan” dihewîne, ev korpus ji bo perwerdekirina modelên AI yên mezin û tevlihev (wekî Modelên Zimanî yên Mezin – LLM) pir piçûk tê hesibandin. Pirsgirêkeke din a bingehîn nebûna “ground truth” ango rastiya bingehîn e. Ji ber ku heta niha tu wergereke piştrastkirî ya Destnivîsa Voynichê tune, perwerdekirina çavdêrîkirî (supervised learning) ya modelên AI ji bo wergerandina rasterast ne mimkun e. Modelên heyî yên AI, bi taybetî LLM, di hilberandina encamên ku “pêbawer” an “plausible” xuya dikin de pir baş in, lê ev nayê wê wateyê ku ew encam “rast” in an jî wateya rastîn a nivîsê nîşan didin. Wekî din, hin lêkolîner gumanan li ser pêbaweriya valahiyên di navbera “peyvan” de jî dikin, ku ev yek dikare bandorê li analîzên li ser bingeha peyvan bike. Di dawiyê de, di her hewldaneke deşîfrekirinê de, bi taybetî bi rêbazên ku gelek serbestî û şîrovekirinê didin lêkolîner (wekî anagramkirin an hilbijartina peyvan ji ferhengan), xetera pareidolia (dîtina qalibên sexte) û xapandina xwe pir zêde ye. Ji ber vê yekê, piraniya pisporan tekez dikin ku her îdîayeke deşîfrekirinê divê bi rûpelek tijî ya wergera domdar, watedar û ji hêla zimannasî ve maqûl were piştgirî kirin, ne ku tenê bi çend peyvên hilbijartî.

Dîroka lêkolînên li ser Destnivîsa Voynichê çerxeke dubarekirî ya îdîayên “çareseriyê” nîşan dide ku paşê yan ji hêla civaka zanistî ve hatine redkirin, yan jî bi delîlên têr nehatine piştgirî kirin û di dawiyê de hatine jibîrkirin (mînakên berbiçav ên vê yekê teoriyên Newbold û îdîayên nûtir ên Kondrak & Hauer ne). Ev yek ji ber çend faktoran e: tevliheviya pirsgirêkê bi xwe, kêmbûna delîlên قطعی û bêguman, û meyla xwezayî ya hişê mirovî ya ji bo dîtina qaliban û wateyê li cihê ku dibe ku tune bin (pareidolia). Herwiha, balkêşiya medyayî ya “şikandina koda Voynichê” carinan dibe sedem ku îdîayên ku hîn bi tevahî nehatine piştrastkirin an jî bingeha wan lawaz e, zû û bi berfirehî belav bibin. Ev çerxa îdîa û redkirinê girîngiya nêzîkatiyeke zanistî ya hişk, verastkirina serbixwe ji hêla pisporên din ve, û parastina skeptîsîzmeke saxlem li hember îdîayên nû yên deşîfrekirinê tekez dike. Pêşketina rastîn di têgihiştina Destnivîsa Voynichê de pêdivî bi rêbazên zelal, dubarekirî, û ji hêla civaka lêkolîner a berfireh ve pejirandî heye.

Di derbarê rola îstîxbarata çêkirî (AI) di lêkolînên Voynichê de, divê potansiyel û sînordariyên wê bi hev re werin nirxandin. AI û teknîkên pêvajoykirina zimanê xwezayî (NLP) bê guman dikarin di analîzkirina qalibên îstatîstîkî yên tevlihev, nasîna strukturên veşartî yên di nav nivîsê de, û berawirdkirina bi korpusên mezin ên zimanên din re bibin alîkarên hêja. Lêbelê, wekî ku di çavkaniyên û de bi zelalî tê destnîşankirin, kêmbûna daneyên perwerdehiyê yên bi kalîte û taybet ji bo Voynîchî, û nemaze nebûna wergerên piştrastkirî (ground truth), sînordariyên mezin ji bo modelên fêrbûna makîneyê yên heyî, nemaze ji bo armanca wergerandina rasterast, çêdikin. AI amûreke hêzdar e, lê ew ne çareseriyeke efsûnî ye ku bikaribe bi serê xwe sira Voynichê çareser bike. Ew dikare ji bo analîzkirina strukturê, ceribandina hîpotezên zimannasî an kriptografîk, û dibe ku nasîna qalibên ku ji çavê mirov veşartî ne, were bikaranîn. Lêbelê, şîrovekirina encamên ku ji hêla AI ve têne hilberandin, nirxandina girîngiya wan, û entegrekirina wan bi zanîna dîrokî, zimannasî, û kodîkolojîk a berfireh re hîn jî wekî erkekî bingehîn ji bo lêkolînerên mirovî dimîne. Pêşeroja lêkolînên Voynichê dibe ku ne di teslîmkirina pirsgirêkê bi tevahî ji AI re be, lê belê di pêşxistina hevkariyeke bibandor û rexneyî di navbera mirov û AI de be, ku tê de her aliyek xurtiyên xwe bikar tîne.

8. Destnivîsa Voynichê di Konteksta Çandî û Zanistî ya Serdema Xwe de (Ewropaya Poş-Ronesansê)

Ji bo ku em hewl bidin Destnivîsa Voynichê baştir fêm bikin, girîng e ku em wê ne tenê wekî objeyeke îzolekirî, lê her weha wekî berhemeke potansiyel a serdema xwe, ango destpêka sedsala 15an li Ewropayê, bi taybetî li Îtalyayê, binirxînin. Berawirdkirina wê bi destnivîsên din ên herbal, alkîmyayî, û şîfreyî yên wê demê re dikare hin wekhevî û cudahiyan eşkere bike û ronahiyê bide ser konteksta çandî û zanistî ya ku tê de hatiye afirandin.

Çavkanî