Di Navbera Efsane, Şaşî û Keşfê de Lêkolîneke Erdnîgarî-Dîrokî

1. Pêşgotin: Pênasekirina Giravên Xeyalî û Cazîbeya Wan

Di kûrahiya dîroka keşfên erdnîgarî û pêşketina zanista nexşesaziyê de, fenomena “Giravên Xeyalî” wekî mijareke balkêş û pirreng derdikeve pêş. Ev gotara akademîk armanc dike ku bi awayekî kûr û analîtîk li ser vê diyardeyê raweste, sedemên derketina wan, mînakên navdar, pêvajoya piştrastkirin û pûçkirina wan, û di dawiyê de, girîngî û bandora wan li ser têgihiştina me ya dîrok û erdnîgariyê şîrove bike.

Pênaseya Giravên Xeyalî

Giravên xeyalî, ew girav in ku ji bo demekê, carinan bi sedsalan, li ser nexşeyên erdnîgarî hatine nîşandan, lê paşê, bi pêşketina zanîn û teknolojiyê re, hatiye îsbatkirin ku di rastiyê de tune ne. Ev girav bi gelemperî ji raporên ne-misoger an şaş ên deryavanên serdemên destpêkê yên keşfan, yên ku bi amûrên navîgasyonê yên kêm-pêşketî li herêmên nû digeriyan, derketine holê. Pênasekirina vê têgehê girîng e ji ber ku ew çarçoveya lêkolînê diyar dike û wê ji têgehên din ên erdnîgarî yên efsanewî cuda dike.

Cudahiya di Navbera Giravên Xeyalî û Erdên Windabûyî de

Pêwîst e giravên xeyalî ji “erdên windabûyî” bêne cudakirin. Erdên windabûyî, wekî mînaka navdar Atlantis, ew dever in ku tê îddîakirin an jî tê zanîn ku di demên berê de hebûne lê ji ber karesatên xwezayî, wekî noqbûna di bin avê de an teqînên volkanîk, ji holê rabûne. Berevajî vê, giravên xeyalî ew in ku tê îddîakirin di dema ragihandina wan de hemdemî hebûne, lê paşê tê dîtin ku qet nebûne, an jî wekî di mînaka “Girava Kalîforniyayê” de, di rastiyê de ne girav bûne lê beşek ji parzemînê bûne. Ev cudahî ji bo kategorîzekirina rast a van diyardeyan û ji bo destnîşankirina metodolojiya lêkolînê ya guncaw ji bo her yekê krîtîk e.

Sedemên Giştî yên Balkêşiya Mijarê

Giravên xeyalî ji ber çend sedeman balkêş in. Ew di serî de zehmetiyên serdema keşfan, pêvajoya gav bi gav a pêşketina zanista nexşesaziyê, û hêza domdar a efsane û çîrokên mirovî radixin ber çavan. Wekî din, ew pirsên bingehîn derbarê epistemolojiyê – ango, hebûna giravekê çawa tê piştrastkirin an pûçkirin? – û pêvajoya avakirina zanîna erdnîgarî derdixin holê.

Hebûna giravên xeyalî li ser nexşeyan ne tenê wekî xeletiyên teknîkî yên hêsan têne dîtin; ew di heman demê de neynika sînorên zanîna mirovahiyê di serdemên cuda yên dîrokê de ne. Nexşe, wekî amûrên ku armanca wan temsîlkirina rastiya fîzîkî ye, di serdemên berê de bi kêmasiyên teknolojîk re rû bi rû bûn ku rê li ber verastkirina tam a agahiyan digirt. Di encamê de, valahiyên li ser nexşeyan – ango herêmên nenas – derketin holê. Ji ber ku mirov bi gelemperî ji nezelaliyê hez nake û meyla wî heye ku valahiyan dagire, ev “herêmên vala” gelek caran bi texmînan, efsaneyan, an jî carinan bi agahiyên bi qestî çêkirî hatine dagirtin. Giravên xeyalî yek ji encamên berbiçav ên vê pêvajoya dagirtina valahiyan in, ku hem kêmasiyên teknîkî yên serdemê hem jî meylên psîkolojîk û çandî yên mirovahiyê nîşan didin.

Wekî din, çawa ku agahiyên çewt dikarin di nav civakê de belav bibin û bi demê re wekî “rastiyên” pejirandî bêne qebûlkirin, giravên xeyalî jî xwedî “jiyaneke civakî” di nav civata nexşesaz, deryavan û erdnîgarnasan de bûne. Piştî ku xeletiyek – wekî nîşandana giraveke xeyalî – li ser nexşeyekê hate çêkirin, nexşesazên din, dibe ku ji ber kêmbûna agahiyên alternatîf an jî ji ber rêzgirtina ji çavkaniya orîjînal re, heman xeletiyê di berhemên xwe de dubare kirine. Bi her kopîkirin û dubarekirinê re, “hebûna” wê girava xeyalî di têgihiştina giştî de bêtir dihate xurtkirin. Deryavanan dikaribû van nexşeyan di seferên xwe de bikar bînin û li hêviya dîtina van giravên nenas bin. Ev pêvajo bi gelemperî berdewam dikir heta ku delîlên xurt ên dijber derketin holê û teknolojiyên verastkirinê yên pêşketî ketin dewrê. Ji ber vê yekê, giravên xeyalî ne tenê xeletiyên teknîkî yên îzolekirî ne, lê belê diyardeyên ku bi saya pêvajoyên tevlihev ên civakî û teknîkî yên dema xwe hatine afirandin û domandin.

2. Sedemên Derketina Giravên Xeyalî li ser Nexşeyan

Derketina giravên xeyalî li ser nexşeyan encama gelek faktoran e, ku ji şaşiyên mirovî bigire heta diyardeyên xwezayî û efsaneyan diguhere. Fêmkirina van sedeman ji bo têgihiştina pêvajoya çêkirina nexşeyan di serdemên dîrokî de û herwiha ji bo nirxandina pêbaweriya çavkaniyên erdnîgarî yên kevn girîng e.

Şaşiyên Navîgasyonî û Çavdêriyên Kêmasî

Yek ji sedemên herî berbelav ên derketina giravên xeyalî, şaşiyên di navîgasyonê de û çavdêriyên kêmasî yên deryavanan bûne. Di serdemên berî îcada amûrên navîgasyonê yên rastîn, bi taybetî ji bo destnîşankirina dirêjahiyê (longitude), deryavanan bi zehmetî dikaribûn cihê xwe yê rastîn li ser okyanûsên mezin diyar bikin. Ev yek dibû sedem ku giravên rastîn li cîhên çewt bêne tomar kirin, an jî heman girav çend caran wekî giravên cuda bêne ragihandin. Mînak, Girava Pepys, ku demekê li başûrê Atlantîkê dihat nîşandan, îro wekî nasnameyeke şaş a Giravên Falklandê tê dîtin. Bi heman awayî, Nîvgirava Baja California li Amerîkaya Bakur û Nîvgirava Banks li Zelandaya Nû di nexşeyên destpêkê de carinan wekî girav hatine xêzkirin, berî ku pêwendiya wan bi parzemînê re were piştrastkirin. Ev mînak kêmasiyên teknolojîk û metodolojîk ên serdemên berê yên keşfê û zehmetiyên ku deryavanan di tomarkirina rast a erdnîgariyê de dikişandin, bi awayekî berbiçav nîşan didin.

Xapandinên Optîkî û Diyardeyên Xwezayî

Xweza bi xwe jî carinan dikare bibe çavkaniya “afirandina” giravên xeyalî. Diyardeyên atmosferî û okyanûsî yên wekî mîrajên serdest (superior mirages), ku tê de tiştên dûr ji cihê xwe yê rastîn bilindtir an mezinntir xuya dikin, dikarin bibin sedema dîtinên şaş ên bejahiyê. Herwiha, mij û ewrên nizm, berfê avê (icebergs) yên mezin, û girseyên pumîsê yên ku ji volkanên binê avê derdikevin û li ser rûyê avê diherikin, dikarin ji dûr ve wekî giravan xuya bikin. Mînak, Girava New South Greenland, ku di sala 1823an de li Deryaya Weddellê hate ragihandin lê careke din nehate dîtin, tê texmînkirin ku encama mîrajekê an jî dîtina berfê avê bûye. Ji bo Girava Sandy jî, yek ji teoriyan ew e ku dibe ku ew girseyeke pumîsê ya demkî bûbe. Fêmkirina van sedeman girîng e ji ber ku ew ronahiyê dide ser wê yekê ku çawa têkiliya mirov bi hawîrdora xwezayî re û şîrovekirina diyardeyên nediyar dikare bibe sedema çêbûna têgihiştinên erdnîgarî yên çewt.

Efsane, Çîrokên Gelêrî û Bandora Wan

Hêza efsane û çîrokên gelêrî di şekildana nexşeyan de nayê înkarkirin. Hin giravên xeyalî bi tevahî ji mîtolojî û folklorê derketine û ji hêla nexşesazan ve li ser nexşeyan hatine bicîhkirin. Girava Cinan (Isle of Demons), ku li nêzîkî Newfoundlandê dihat texmînkirin, dibe ku li ser bingeha efsaneyên herêmî yên derbarê giraveke bi ruhên xerab dagirtî ava bûbe. Hy-Brasil, ku bi gelemperî li rojavayê Îrlandayê dihat xêzkirin, xwedî kokên kûr di mîtolojiya Keltî de ye, ku tê de tê gotin ev girava efsûnî her heft salan carekê ji nav mijê derdikeve û xuya dibe. Antillia, ango Girava Heft Bajaran, jî bi efsaneyeke kevnar a Îberî ve girêdayî ye ku behsa heft metranan dike ku ji dagirkeriya Misilmanan reviyane û li giraveke dûr bi cih bûne. Ev mînak nîşan didin ka çawa çîrok û baweriyên çandî dikarin rasterast bandorê li ser temsîlkirina erdnîgarî bikin û heta bi sedsalan di nexşeyan de cih bigirin, carinan heta ku seferên keşfê yên rastîn teşwîq bikin.

Manîpulasyonên Bi Zanabûn û Çewtiyên Nexşesaziyê

Ne hemû giravên xeyalî encama şaşiyên bêqest an efsaneyan bûne. Di hin rewşan de, deryavanan bi qestî îdîayên keşfên derewîn kirine. Armanca wan dikaribû bidestxistina navûdengê, xelatên maddî, an jî peydakirina piştgiriya darayî ji bo seferên pêşerojê be. Mînakeke vê yekê Giravên Byres û Morrell in, ku ji hêla kapîtanê Amerîkî Benjamin Morrell ve di sedsala 19an de hatine îcadkirin û heta ku Xeta Guhertina Dîrokê ya Navneteweyî ji ber wan hate sererastkirin, li ser nexşeyan man.

Nexşesazan bi xwe jî carinan taybetmendiyên erdnîgarî yên çêkirî di nexşeyên xwe de bi cih kirine. Ev dikaribû ji bo armancên sextekarî be, an jî wekî taktîkek ji bo girtina kesên ku nexşeyên wan bê destûr kopî dikin (wekî “xefikên copyrightê” an “trap streets”). Lêbelê, divê were zanîn ku Servîsa Hîdrografî ya Awistralyayê diyar dike ku ev pratîk ji bo nexşeyên deryayî yên fermî ne standard bûye. Ev alî destnîşan dike ku pêvajoya çêkirina nexşeyan her gav pêvajoyeke bi tevahî objektîf nebûye û carinan dikare ji hêla berjewendiyên kesane, aborî, an jî heta siyasî ve were motîvekirin.

Giravên ku Hebûne lê Piştre Ji Holê Rabûne

Kategoriyeke din a giravên ku îro wekî “xeyalî” têne hesibandin, ew girav in ku dibe ku di rastiyê de di demên berê de hebûne lê ji ber bûyerên jeolojîk ên mezin ji holê rabûne. Teqînên volkanîk ên hêzdar, erdhejên mezin, şimitîna axa binê deryayê, an jî bilindbûna asta deryayê dikare bibe sedem ku giravên piçûk an erdên nizm (wekî girên qûmê) bi tevahî di bin avê de bimînin an jî ji holê rabin. Girava Thompson li başûrê Atlantîkê û Girava Bermeja li peravên Yucatánê (Meksîka) carinan wekî mînakên muhtemel ên vê diyardeyê têne destnîşankirin. Banka Pactolus, ku tê gotin Sir Francis Drake di sala 1578an de serdana wê kiriye, dibe ku mînakeke giraveke qûmê ya berê bûbe ku êdî li ser rûyê avê namîne. Ev xal girîng e ji ber ku ew nîşan dide ku ne hemû “giravên xeyalî” bi eslê xwe xeyalî bûne; hin ji wan dibe ku rastiyên erdnîgarî yên demkî bûne ku ji ber guherînên xwezayî yên dramatîk ji nexşeyan û ji bîra mirovahiyê winda bûne.

Sedemên derketina giravên xeyalî bi awayekî xurt bi asta teknolojiya navîgasyon û nexşesaziyê ya serdemê ve girêdayî ne. Di serdemên ku amûrên rastîn ên pîvandina dirêjahiyê (longitude) tune bûn, îhtimala şaşiyên navîgasyonî pir zêde bû. Kêmbûna teknolojiya navîgasyonê, wekî nebûna kronometreyên deryayî yên rast, dibû sedema zêdebûna xeletiyan di diyarkirina cîh de. Ev yek jî rê li ber ragihandina giravên ku li cîhên çewt bûn an jî dubarekirina giravên heyî wekî yên nû vedikir. Bi heman awayî, nebûna teknolojiyên verastkirinê yên wekî fotografiya hewayî an wêneyên satelaytê, pûçkirina îdîayên derbarê hebûna giravan pir dijwar dikir. Ji ber vê yekê, pêşketina teknolojiyê hem di “afirandina” giravên xeyalî de (bi rêya sînordarkirina rastbûna pîvandinan) hem jî di “pûçkirina” wan de (bi rêya peydakirina amûrên verastkirinê yên baştir) roleke dualî lîstiye.

Wekî din, afirandin û domandina giravên xeyalî ne tenê encama xeletiyên teknîkî an jî efsaneyan e, lê belê encama pergaleke tevlihev a sosyo-teknîkî ye. Di vê pergalê de, faktorên mirovî (wekî eger û motîvasyonên deryavanan û nexşesazan), faktorên çandî (wekî efsane û baweriyên serdest), û faktorên teknolojîk (wekî amûrên navîgasyonê û teknîkên nexşesaziyê) bi awayekî dînamîk bi hev re dikevin têkiliyê. Mînak, deryavanek dibe ku ji ber kêmasiya amûrên xwe yên teknolojîk an jî ji ber şîrovekirina çewt a diyardeyeke xwezayî, giravekê “bibîne”. Ev dîtin dikare bi efsaneyên çandî yên heyî re li hev bike û bi vî awayî pêbaweriya wê zêdetir bibe. Dûv re, nexşesazek, dibe ku ji bo bidestxistina navûdengê an jî ji ber nebûna agahiyên dijber, vê agahiya çewt li ser nexşeyê bi cih bike. Bi kopîkirina van nexşeyan, girava xeyalî di nav sîstema zanînê ya civakî-teknîkî de belav dibe û “rastiyeke” nû diafirîne. Ev nîşan dide ku ji bo fêmkirina fenomena giravên xeyalî, pêwîst e ku ew di çarçoveyeke berfirehtir de bêne nirxandin ku têkiliyên tevlihev ên di navbera mirovan, çandê, û teknolojiyê de li ber çavan digire.

3. Nimûneyên Navdar ên Giravên Xeyalî: Lêkolînên Mînak

Dîroka nexşesaziyê bi çîrokên gelek giravên xeyalî xemilandiye. Lêkolîna li ser çend mînakên navdar dikare têgihiştina me ya derbarê vê fenomenê kûrtir bike, û ronahiyê bide ser awayên cuda yên ku ev girav çawa “hatine afirandin”, çawa li ser nexşeyan mane, û di dawiyê de çawa hatine pûçkirin.

Girava Sandy (Île de Sable / Isla Arenosa)

Girava Sandy yek ji mînakên herî nûjen û balkêş ên giraveke xeyalî ye ku heta serdema dîjîtal jî hebûna xwe li ser hin nexşeyan domandiye. Ev girav zêdetirî sedsalekê li ser nexşeyan wekî ku li nêzîkî herêma Fransî ya Kaledonyaya Nû, di navbera Giravên Chesterfield û Nereus Reef de li Deryaya Koralê ye, hatibû xêzkirin. Yekem car ji hêla keştiya nêçîra balînayan a bi navê Velocity di sala 1876an de hate ragihandin. Her çend hin çavkanî îşaret bi dîtineke berê ya Kapîtan James Cook di sala 1774an de dikin jî, tê destnîşankirin ku cîhê ku Cook dîtiye ji cîhê îdîakirî yê Girava Sandy cuda bûye.

Girava Sandy di gelek nexşe û nexşeyên deryayî yên girîng de ji dawiya sedsala 19an ve cih girtiye, di nav de nexşeyeke Almanî ya sala 1881ê û nexşeyeke Admiraltyaya Brîtanî ya sala 1895an. Balkêş e ku hebûna wê heta destpêka sedsala 21an jî di hin daneyên nexşesaziyê yên cîhanî de û hetta li ser platformên dîjîtal ên wekî Google Earthê jî berdewam kir.

Pûçbûna Girava Sandy pêvajoyeke gav bi gav bû. Ew di sala 1974an de ji nexşeyên hîdrografî yên fermî yên Fransî hate rakirin, piştî ku kampanyayeke nasîna bi firokeyê û lêkolînên binê avê yên ji hêla Awistralyayê ve ti delîl ji bo hebûna wê nedîtin. Lêbelê, “ne-keşfkirina” wê ya ku bala raya giştî kişand, di sala 2012an de pêk hat. Keştiya lêkolînê ya zanistî ya Awistralyayî RV Southern Surveyor, dema ku ji bo lêkolînên jeolojîk li herêmê bû, çû cihê ku Girava Sandy lê dihat îdîakirin. Ekîbê li şûna giravekê, tenê okyanûsa vekirî dît; pîvandinên kûrahiyê nîşan dan ku kûrahiya avê li wê derê qet ji 1300 metreyan kêmtir nebûye. Berî vê yekê jî, komeke amatorên radyoyê di sala 2000î de di dema ekspedîsyoneke DX (komunîkasyona dûr) de gumanên xwe derbarê hebûna giravê anîbûn ziman.

Sedemên texmînî yên ji bo xuyabûna Girava Sandy li ser nexşeyan cihêreng in. Dibe ku raporkirina destpêkê ya keştiya Velocity şaşiyek bûbe, an jî dibe ku wan kevirên binê avê yên xeternak an jî, wekî ku hin teorî pêşniyar dikin, girseyeke pumîsê ya ku ji teqîneke volqaneke binê avê ya nêzîk derketibû, wekî giravekê şîrove kiribin. Hebûna wê di hin daneyên satelaytê yên nûjen de jî ne delîleke serbixwe ya hebûna wê bû; hate dîtin ku ev ji ber “maskeya erdê” (land mask) bûye ku di dema pêş-pêvajoyê de bi awayekî otomatîk li daneyan hatibû zêdekirin da ku deverên bejahî ji avê cuda bike, û ev maske li ser bingeha nexşeyên kevn ên ku girav tê de hebû, hatibû çêkirin. Mînaka Girava Sandy bi awayekî dramatîk nîşan dide ka çawa xeletiyek dikare bi sedsalan di pergalên nexşesaziyê de bimîne û hetta di serdema dîjîtal de jî were dubarekirin, û herwiha rola krîtîk a lêkolîna zanistî ya rasterast û verastkirina li ser erdê di pûçkirina van îdîayên kevn de destnîşan dike.

Girava Saxenburgh (Saxemberg)

Girava Saxenburgh mînakeke din a giraveke xeyalî ye ku ji bo demeke dirêj di Okyanûsa Atlantîka Başûr de cihê xwe li ser nexşeyan girtiye. Ew di navbera sedsalên 17an û 19an de carinan li ser nexşeyan xuya bûye. Tê ragihandin ku yekem car ji hêla deryavanê Hollandî John Lindestz Lindeman ve di sala 1670î de li koordînatên texmînî 30°45′S 19°40′W hatiye “keşfkirin”.

Lindeman giravê wekî erdekî nizm bi çiyayekî hinekî tûjkirî li navenda wê teswîr kiriye. Hin kesên din ên wê demê îdîa kirine ku nexşên hîn hûrgilîtir ên giravê û hetta nebatên ku li ser wê şîn dibin, dîtine. Tevî raporkirina Lindeman, gelek deryavanên ku paşê li herêmê geriyane nekarîne giravê li koordînatên diyarkirî bibînin, û ev yek ji destpêkê ve bûye sedema gumanan li ser hebûna wê. Lêbelê, çend dîtinên din jî hatine ragihandin: Kapîtan Galloway ê keştiya Amerîkî Fanny di sala 1804an de, Kapîtan Long ê keştiya Columbus di sala 1809an de, û Kapîtan Head ê keştiya True Briton di sala 1816an de îdîa kirine ku giravê dîtine. Balkêş e ku Kapîtan Long koordînatên cuda ji yên Lindeman tomar kirine (30° 18′S, 28° 20′W) û pêşniyar kiriye ku dibe ku cîhê orîjînal ê ragihandî şaş bûye.

Keşfkarê navdar ê Brîtanî Matthew Flinders, di dema sefera xwe ya bi keştiya Investigator re di îlona 1801ê de, hewl da ku Girava Saxenburgh bibîne, lê bi ser neket. Di destpêkê de, Flinders di pirtûka xwe A Voyage to Terra Australis de gumanên xwe yên xurt derbarê hebûna giravê anî ziman. Lêbelê, paşê piştî dîtina rapora Kapîtan Long, ew hinekî ji vê nêrîna xwe vegeriya. Tevî van hemû îdîayên dîtinê, yek ji kapîtanên ku ragihandine giravê dîtine, bi rastî lingê xwe neavêtiye ser wê. Nebûna delîlên piştrastkirî yên fîzîkî, têkçûna hewldanên dubare yên ji bo dîtina wê ji hêla gelek deryavanan ve, û nezelaliya derbarê cîhê wê yê rastîn, di dawiyê de bû sedem ku Saxenburgh wekî giraveke xeyalî were kategorîzekirin. Ev mînak bi taybetî balkêş e ji ber ku ew nîşan dide ka çawa dîtinên pirjimar (tevî ku nehatine piştrastkirin û carinan bi nakok) dikarin baweriyê bi hebûna giravekê ji bo demeke dirêj xurt bikin, û herwiha çiqas dijwar e ku meriv “ne-hebûna” tiştekî bi awayekî قطعی îsbat bike, nemaze di serdemên ku teknolojiyên verastkirinê yên sînordar bûn.

Girava Hy-Brasil (Brasil, Hy Breasil, hwd.)

Hy-Brasil yek ji giravên xeyalî yên herî navdar û bi efsaneyan dagirtî ye, ku tê gotin li rojavayê Îrlandayê di Okyanûsa Atlantîkê de ye. Ev girav bi kûrahî di mîtolojiya Îrlandî (Keltî) de cih digire, ku tê de wekî giraveke efsûnî tê teswîrkirin ku ji xeynî rojekê her heft salan carekê di nav mij û moraneke stûr de ye; di wê roja ku xuya dibe de jî, dîsa nayê gihîştin. Etîmolojiya navê “Brasil” an “Hy-Brasil” ne diyar e. Hin teorî pêşniyar dikin ku ew ji navê eşîreke kevnar a Îrlandî “Uí Breasail” (ango, neviyên an qebîleya Breasail) hatiye, hinên din jî wê bi dara boyaxê ya bi navê “brazilwood” (ku navê welatê Brezîlyayê jî jê tê) ve girê didin, her çend ev girêdan ji ber cîhê bakurî yê girava efsanewî hinekî bi guman be jî.

Xuyabûna Hy-Brasil li ser nexşeyan xwedî dîrokeke dirêj e. Yekem car li ser nexşeyeke portolan (nexşeya deryayî ya destan) a nexşesazê Majorcayî Angelino Dulcert di dora sala 1325an de wekî “Bracile” xuya bûye. Ji wê demê û pê de, ew bi sedsalan li ser gelek nexşeyan, bi gelemperî wekî giraveke girover û carinan bi çem an tengaveke navendî, li başûr-rojavayê Kendava Galwayê hate nîşandan. Ev rewş heta sala 1865an berdewam kir, dema ku li ser hin nexşeyan êdî wekî “Brasil Rock” (Kevirê Brasil) hate binavkirin, ku îşaretek bi kêmbûna baweriya bi hebûna wê wekî giraveke mezin bû. Dîtina herî dawî ya ragihandî ya Hy-Brasil di sala 1872an de bû, û piştî sala 1873an ew bi giştî ji nexşeyên fermî hate rakirin.

Gelek seferên keşfê, bi taybetî ji bendera Bristolê li Îngilîstanê, di dawiya sedsala 15an de ji bo dîtina Hy-Brasil hatin organîzekirin, lê tu yek ji wan bi ser neket. Çîrokeke navdar a Kapîtan John Nisbet heye ku di sala 1674an de îdîa kir ku ew û ekîba xwe li giravê asê mane û li wir bi sêrbazekî ku di keleheke kevirî de dijî û bi keriyên mezin ên kîvroşkên reş re rû bi rû hatine. Lêbelê, paşê hate eşkerekirin ku ev çîrok îcadeke wêjeyî ya nivîskarê Îrlandî Richard Head bûye.

Sedemên sereke yên pûçbûna Hy-Brasil wekî giraveke rastîn, nebûna domdar a dîtinên piştrastkirî tevî hewldanên dubare yên lêgerînê bû. Hin lêkolîner pêşniyar dikin ku efsaneya Hy-Brasil dibe ku bi taybetmendiyên erdnîgarî yên rastîn ên binê avê yên wekî Porcupine Bank (perçeyek erdê bilind ê binê avê ku bi qasî 200 km li rojavayê Îrlandayê ye) re hatibe tevlihevkirin an jî ji wan îlham girtibe. Hy-Brasil mînakeke klasîk e ku çawa efsane, folklor û xeyalên çandî dikarin rasterast bandorê li ser nexşesaziyê bikin û ji bo demeke pir dirêj di hişmendiya giştî û tomarên erdnîgarî de bimînin, heta ku pêşketinên zanistî û keşfên berfirehtir rastiya li pişt wan eşkere bikin.

Giravên Din ên Balkêş

Ji bilî sê mînakên jorîn, gelek giravên xeyalî yên din jî hene ku di dîroka nexşesaziyê de cih girtine û çîrokên balkêş li pişt wan hene:

Antillia (Girava Heft Bajaran): Ev girava efsanewî, ku dihat gotin li rojavayê Portekîz û Spanyayê di Okyanûsa Atlantîkê de ye, bi efsaneya heft metranên Vîzîgotî ve girêdayî bû ku di sedsala 8an de ji dagirkeriya Misilmanan a Îberyayê reviyane û li vê giravê heft bajar ava kirine. Antillia yekem car bi awayekî eşkere li ser nexşeya Zuane Pizzigano ya sala 1424an xuya bû. Ew li ser gelek nexşeyên sedsala 15an hebû û hetta ji hêla Christopher Columbus ve wekî rawestgeheke muhtemel di rêwîtiya wî ya ber bi Asyayê ve dihat hesibandin. Lêbelê, piştî keşfên Amerîkayê û zêdebûna seferên transatlantîk piştî sala 1492an, Antillia hêdî hêdî ji nexşeyan winda bû.
Frisland: Ev girava xeyalî, ku bi gelemperî li başûrê Îzlandayê û rojavayê Norwêcê dihat xêzkirin, bi taybetî piştî weşandina Nexşeya Zeno di sala 1558an de navdar bû. Tê texmînkirin ku Frisland dibe ku ji ber nasnameyeke şaş a Îzlandayê bi xwe, an jî yek ji Giravên Faroe, an jî hetta perçeyek ji Gronlandê derketibe holê. Tevliheviyên di raporên deryavanan û kopîkirina xelet a nexşeyan de dibe ku beşdarî “afirandina” û domandina wê bûbin.
Girava St. Brendan: Ev girav bi sefera efsanewî ya keşîşê navdar ê Îrlandî, St. Brendan ê Clonfertê (sedsala 6an), ve girêdayî ye, ku tê gotin bi komeke keşîşan re li “Erdê Sozdayî yê Pîrozan” li rojavayê Atlantîkê geriyaye. Çîroka sefera wî, ku di nivîsa latînî ya Navigatio Sancti Brendani Abbatis de hatiye tomarkirin, di serdema navîn de pir populer bû û bandoreke mezin li ser xeyalên erdnîgarî yên Ewropiyan kir. Girava St. Brendan li ser gelek nexşeyên serdema navîn û heta serdema nûjen a destpêkê jî xuya bûye, lê cîhê wê pir diguherî.
Bermeja: Giraveke piçûk a xeyalî ku li peravên Kendava Meksîkayê, li bakurê Nîvgirava Yucatánê, dihat îdîakirin. Bermeja ji sedsala 16an heta destpêka sedsala 20an li ser nexşeyan hebû. Di van salên dawî de, Bermeja ji nû ve ketiye rojevê ji ber ku hebûna wê (an nebûna wê) dikare bandorê li ser destnîşankirina sînorên deryayî û mafên îstismarkirina çavkaniyên neft û gazê yên di navbera Meksîka û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de li Kendava Meksîkayê bike. Lêkolînên nûjen ên hîdrografîk nekarîne ti şopek ji giravê bibînin.

Ji bo ku em bikaribin van mînakan û yên din bi awayekî sîstematîk berawird bikin û qalibên giştî derxînin, tabloya jêrîn dikare bibe alîkar. Ev tablo dê rê bide xwendevanan ku bi lez û bez agahiyên sereke yên çend giravên xeyalî yên navdar berawird bikin. Ew ê qalibên wekî serdemên ku hin cureyên sedeman (mînak, efsane li hemberî xeletiyên navîgasyonê yên paşê) serdest bûne, an jî herêmên erdnîgarî yên ku giravên xeyalî lê zêdetir “hatine dîtin” ronî bike. Ev rasterast bersivê dide daxwaza ji bo “tablo” û “berawirdkirin”. Bi danîna taybetmendiyên sereke yên giravan li kêleka hev, xwendevan dikare bi hêsanî cudahî û wekheviyan bibîne. Mînak, Girava Sandy ji ber xeletiyeke nûjentir û Hy-Brasil ji ber efsaneyeke kevnar derketiye holê. Dema ku daneyên ji bo çend giravan di tabloyê de têne rêzkirin, dibe ku qalibên giştî derkevin holê, wek mînak, gelek giravên Atlantîkê bi efsaneyên Ewropî yên serdema navîn ve girêdayî ne. Tablo dê wekî referanseke bilez ji bo agahiyên ku di metnê de bi hûrgilî hatine nîqaşkirin xizmet bike.

Tablo 1: Nimûneyên Sereke yên Giravên Xeyalî û Taybetmendiyên Wan

Navê Giravê (bi navên alternatîf)	Dîroka Yekem Xuyabûna li ser Nexşeyan (Texmînî)	Dîroka Rakirina ji Nexşeyan / “Ne-keşfkirin” (Texmînî)	Sedemên Sereke yên Texmînî yên Derketinê	Cihê Erdnîgarî yê Îddîakirî (Okyanûs/Herêm)	Notên Zêde (mînak, girêdana bi efsaneyek taybetî, sefereke girîng a lêgerînê)
Girava Sandy (Île de Sable, Isla Arenosa)	1876 (Velocity), li ser nexşeyan ji 1881ê	1974 (nexşeyên Fransî), 2012 (piştrastkirina giştî)	Çavdêriya şaş (dibe ku pumîs an kevirên binê avê), berdewamiya xeletiya nexşesaziyê, xeletiya daneyên dîjîtal	Deryaya Koralê (nêzî Kaledonyaya Nû)	Ji hêla RV Southern Surveyor ve di 2012an de hate pûçkirin.
Girava Saxenburgh (Saxemberg)	1670 (Lindeman)	Sedsala 19an	Çavdêriya şaş, şaşiyên navîgasyonê	Başûrê Okyanûsa Atlantîkê	Gelek dîtinên ne-piştrastkirî hatine ragihandin; tu carî ling lê nehatiye avêtin.
Hy-Brasil (Brasil, Hy Breasil, O’Brasil)	Dora 1325 (Nexşeya Dulcert)	Piştî 1873an (dîtina dawî 1872)	Efsaneya Keltî, çavdêriyên şaş ên gengaz, tevlihevkirina bi taybetmendiyên rastîn ên binê avê	Rojava yê Îrlandayê (Okyanûsa Atlantîkê)	Di efsaneyan de her heft salan carekê xuya dibe.
Antillia (Girava Heft Bajaran)	1424 (Nexşeya Pizzigano)	Piştî 1492an hêdî hêdî winda dibe (sedsala 16an)	Efsaneya Îberî (heft metran), texmînên erdnîgarî	Rojava yê Portekîz û Spanyayê (Okyanûsa Atlantîkê)	Bandor li ser seferên destpêkê yên Columbus kiriye.
Frisland (Frischlant, Friesland)	1558 (Nexşeya Zeno)	Sedsala 17an	Şaşiyên di Nexşeya Zeno de, nasnameya şaş a Îzlanda/Gronland/Giravên Faroe	Başûrê Îzlandayê (Okyanûsa Atlantîkê Bakur)	Bi taybetî ji hêla Mercator û Ortelius ve hate populer kirin.
Girava St. Brendan	Sedsala 9an (Navigatio Sancti Brendani), li ser nexşeyan ji serdema navîn	Sedsala 18an/19an	Efsaneya sefera St. Brendan, çavdêriyên şaş ên gengaz	Cihên cuda li Okyanûsa Atlantîkê (bi gelemperî rojavayê Afrîkaya Bakur an Giravên Kanarya)	Yek ji efsaneyên deryayî yên herî domdar ên Ewropayê.
Bermeja	1539 (Alonso de Santa Cruz)	Sedsala 20an (dawîn xuyabûn 1921)	Çavdêriya şaş, dibe ku giraveke ku binav bûye, an jî xeletiyeke nexşesaziyê	Kendava Meksîkayê (bakurê Nîvgirava Yucatán)	Di van demên dawî de ji ber sînorên deryayî û mafên petrolê bûye mijara gengeşiyê.

Piraniya giravên xeyalî yên navdar xwedî “çerxeke jiyanê” ya dişibin hev in. Ev çerx bi gelemperî bi ragihandineke destpêkê dest pê dike, ku pir caran nezelal û kêm-belgekirî ye. Dûv re, ev “keşf” li ser nexşeyekê, bi taybetî heke ji hêla nexşesazekî bi bandor an jî di nexşeyeke berfireh-bikaranî de be, tê bicîhkirin. Ev dibe sedema “rewabûna” destpêkê ya giravê. Piştre, bi rêya kopîkirina nexşeyan ji hêla nexşesazên din ve, hebûna girava xeyalî belav dibe û di nav civata erdnîgarî û deryayî de tê pejirandin. Ji bo demekê, ev girav dikeve serdemeke “hebûna” nisbeten bêguman. Lêbelê, her ku zanîna erdnîgarî pêş dikeve, amûrên navîgasyonê rasttir dibin, û seferên lêgerînê yên hûrgiltir têne kirin, guman derbarê hebûna van giravan zêde dibin. Seferên ku nikarin giravê bibînin, an jî pîvandinên ku cîhên rastîn ên erdên din nîşan didin, dest bi lawazkirina îdîaya hebûna wê dikin. Di dawiyê de, bi delîlên قطعی yên ne-hebûnê, wekî lêkolînên hîdrografîk ên berfireh, wêneyên hewayî an satelaytê, an jî lêkolînên rasterast ên li ser cîh, girav tê “ne-keşfkirin” an jî bi fermî ji nexşeyan tê rakirin. Ev çerxa jiyanê nîşan dide ku zanîna erdnîgarî ne tiştekî statîk e, lê belê di pêvajoyeke domdar a revîzyon, rastkirin û pêşketinê de ye.

Cûreyên “delîlên” ku di dîrokê de ji bo piştgirîkirina hebûna giravên xeyalî hatine pêşkêşkirin pir cihêreng in û ji hêla pêbaweriyê ve jî pir diguherin. Delîlên kesane an subjektîf, wekî gotinên deryavanan û çîrokên rêwiyan (mînak, îdîaya Kapîtan Nisbet derbarê Hy-Brasil ), bi gelemperî dijwar e ku bêne verastkirin û pir caran bi zêdegavî an jî hetta bi îcadên paşê re têkel bûne. Delîlên çandî û folklorîk, wekî efsane û mîtolojiyên derbarê Hy-Brasil an Girava St. Brendan , bêtir delîlên ji bo hebûna çandî û xeyalî ya van cihan in, ne ji bo hebûna wan a fîzîkî. Delîlên nexşesazî, ango hebûna van giravan li ser nexşeyên kevn, dikare wekî delîlek were hesibandin ku “di wê demê de dihate bawerkirin ku ew hene”, lê ne hewce ye ku ev yek delîla hebûna wan a rastîn be, ji ber ku nexşe bi xwe dikarin xeletiyan an efsaneyan dubare bikin. Hin “dîtin” jî encama şîrovekirina çewt a diyardeyên xwezayî bûne, wekî mîraj, girseyên ewr, an pumîs (mînak, texmînên ji bo New South Greenland an dibe ku Girava Sandy ). Di serdema nûjen de, hetta “delîlên” dîjîtal ên çewt jî derketine holê, wekî “maskeyên erdê” yên ku di daneyên satelaytê de bi xeletî hebûna Girava Sandy nîşan didan. Fêmkirina van cûreyên delîlan û nirxandina rexneyî ya pêbaweriya wan ji bo analîzkirina rast a dîroka giravên xeyalî û pêvajoya avakirina zanîna erdnîgarî krîtîk e.

4. Piştrastkirin û Pûçkirina Hebûna Giravan: Pêşketina Teknolojiyê û Metodolojiyê

Pêvajoya piştrastkirin an pûçkirina hebûna giravekê di dirêjahiya dîrokê de bi awayekî berbiçav guheriye, bi giranî ji ber pêşketinên di teknolojî û metodolojiya zanistî de. Ji şahidiyên subjektîf ên deryavanan bigire heta analîzên objektîf ên daneyên satelaytê, ev pêşveçûn di têgihiştina me ya erdnîgariya cîhanê de şoreşek çêkiriye.

Rêbazên Dîrokî yên Piştrastkirin û Pûçkirina Hebûna Giravan

Di serdemên berî pêşketinên mezin ên teknolojîk, piştrastkirina hebûna erdekî nû bi giranî xwe dispêrt şahidiyên deryavanan, tomarên ku di keştiyan de dihatin girtin (logbooks), û hevgirtina di navbera raporên cihêreng ên ji seferên cuda de. Heke gelek deryavanan bi awayekî serbixwe ragihandibana ku wan li heman herêmê giravek dîtiye, ev yek wekî delîleke xurt dihat hesibandin. Lêbelê, subjektîfbûna van raporan, kêmasiyên di amûrên pîvandinê de, û zehmetiya verastkirina serbixwe, rê li ber gelek xeletiyan vedikir. Mînakeke balkêş a teknîkên navîgasyonê yên sofîstîke yên serdemên berê, rêbazên ku ji hêla Polîneziyan ve dihatin bikaranîn e. Wan bi çavdêrîkirina baldar a tevgera çûkên deryayî, pozîsyona stêrkan, û qalibên pêlên okyanûsê, dikaribûn rêyên xwe di nav okyanûsên mezin de bibînin û giravên piçûk keşif bikin. Lêbelê, ev zanîn bi piranî bi devkî dihat veguhestin û ji bo cîhana Ewropî ya wê demê bi piranî nenas bû. Kêmasiya sereke ya van rêbazên dîrokî di nebûna standardîzasyoneke gerdûnî, rastbûna kêm a amûrên ku ji bo tomarkirina koordînatan dihatin bikaranîn, û zehmetiya verastkirina îdîayan ji hêla kesên din ve bû.

Bandora Pêşketinên Teknolojîk li ser Pûçkirina Giravên Xeyalî

Du pêşketinên teknolojîk ên mezin bi awayekî taybet bandoreke kûr li ser pûçkirina giravên xeyalî kirin: îcada kronometreya deryayî û pêşketina fotografiya hewayî û wêneyên satelaytê.

Kronometreya Deryayî: Îcada kronometreya deryayî ya rastîn ji hêla demjimêrsazê Îngilîz John Harrison ve di nîveka sedsala 18an de, di warê navîgasyonê de şoreşek çêkir. Berî vê îcadê, destnîşankirina dirêjahiyê (longitude) li deryayê pir dijwar û ne-misoger bû, ku ev yek dibû sedema şaşiyên mezin di diyarkirina cîhê keştiyan û herwiha di tomarkirina cîhê erdên nû-keşifkirî de. Kronometreya Harrison rê da ku deryavanan bikaribin dema Greenwichê (an jî bendereke din a referansê) bi xwe re bibin û bi berawirdkirina wê bi dema herêmî ya ku ji pozîsyona rojê an stêrkan dihat hesabkirin, dirêjahiya xwe bi awayekî pir rasttir diyar bikin. Ev pêşketin ji bo kêmkirina xeletiyên mezin ên cîh-nîşankirinê ku gelek caran dibûn sedema “keşfên” giravên xeyalî, an jî tomarkirina heman giravê li çend cîhên cuda, gaveke krîtîk bû. Ew yek ji gavên yekem bû ber bi nexşesaziyeke rasttir û kêmkirina “valahiyên” li ser nexşeyan ku dikaribûn bi xeyal û texmînan bêne dagirtin.

Fotografiya Hewayî û Wêneyên Satelaytê: Di sedsala 20an û bi taybetî di sedsala 21an de, pêşketina teknolojiya fotografiya hewayî û nemaze wêneyên satelaytê, rêbazên قطعی û objektîf ji bo verastkirina hebûn an nebûna taybetmendiyên erdnîgarî li seranserê cîhanê peyda kirin. Bi van teknolojiyan re, êdî ne hewce bû ku meriv xwe bispêre tenê raporên deryavanan an nexşeyên kevn. Wêneyên bi rezolûsyona bilind ên ku ji hewa an fezayê dihatin kişandin, dikaribûn bi awayekî rasterast nîşan bidin ka li cihekî diyarkirî erdek heye an na. Mînaka herî berbiçav a vê yekê, “ne-keşfkirina” Girava Sandy di sala 2012an de ye. Tevî ku ev girav bi sedsalekê li ser nexşeyan bû û hetta li ser Google Mapsê jî xuya dikir, lêkolînên ku daneyên kûrahiya okyanûsê û lêgerîna rasterast bikar anîn, piştrast kirin ku li cihê îdîakirî ti girav tune. Teknolojiyên hîskirina ji dûr ve (remote sensing) û Pergalên Agahdariya Erdnîgarî (GIS) niha ji bo analîzkirina rûyê erdê, çêkirina nexşeyên rastîn, û rastkirina xeletiyên di nexşeyên kevn de bûne amûrên bingehîn. Ev pêşketin girîngiya teknolojiyên nûjen di çareserkirina pirsên erdnîgarî yên kevn û di avakirina wêneyekî rasttir ê cîhana me de destnîşan dike.

Pêşveçûna Teknîkên Verastkirina Nexşeyan

Bi paralelî pêşketinên teknolojîk re, teknîk û metodolojiyên ku ji bo çêkirin û verastkirina nexşeyan têne bikaranîn jî bi awayekî berbiçav pêşve çûne. Nexşesazî ji hunereke ku bi giranî xwe dispêre raporên subjektîf ên keşfkeran û texmînên hunerî, ber bi zanisteke ku xwe dispêre pîvandinên rastîn, lêkolînên sîstematîk, û analîzên matematîkî ve bi pêş ketiye. Pêşketina teknîkên wekî sêgoşekirin (triangulation) di sedsalên 17an û 18an de, ku tê de tora sêgoşeyan ji bo pîvandina mesafeyan û destnîşankirina cîhan bi awayekî rast tê bikaranîn, rastbûna nexşeyan pir zêde kir. Di serdema nûjen de, rêbazên hîn sofîstîketir hatine pêşxistin. Georeferencing, ku tê wateya rêzkirina nexşeyên dîrokî bi pergalên koordînatên nûjen ên wekî GPS, rê dide ku nexşeyên kevn bi daneyên nû re bêne berawirdkirin û xeletiyên wan bêne analîzkirin. Analîza toponîmîk, ango lêkolîna li ser navên cihan û guherînên wan di dirêjahiya dîrokê de, dikare ji bo piştrastkirina rastiya agahiyên li ser nexşeyên kevn bibe alîkar. Bikaranîna GISê ji bo berawirdkirina nexşeyên ji serdemên cuda, tespîtkirina guherînên erdnîgarî, û naskirina xeletiyên potansiyel, bûye pratîkeke standard di erdnîgariya dîrokî de. Ev pêşveçûn di teknîkên verastkirinê de nîşan dide ku pêvajoya çêkirina nexşeyan û piştrastkirina rastiya wan her ku diçe sofîstîketir, rasttir û objektîftir dibe.

Ev pêşketina teknolojiyê di piştrastkirina hebûna giravan de guherîneke bingehîn di paradigma zanîna erdnîgarî de aniye. Em ji serdemeke ku piştrastkirin bi giranî li ser bingeha “dîtinê” bû – ango, şahidiya çavî ya deryavanan ku pir caran subjektîf û bi zehmetî dihat verastkirin – derbasî serdemeke ku piştrastkirin li ser bingeha “pîvandinê” ye bûne. Amûrên wekî kronometre, teknîkên wekî fotografiya hewayî, û pergalên wekî wêneyên satelaytê êdî ne tenê “çavên” baştir ji bo dîtinê ne, lê belê amûrên pîvandinê yên objektîf in ku dikarin hebûn an nebûna taybetmendiyekê erdnîgarî bi awayekî hejmarî, dubarekirî û verastkirî nîşan bidin. Ev guherîn di awayê ku em zanîna erdnîgarî ava dikin, parve dikin û rast dikin de şoreşek çêkiriye, û rê li ber têgihiştineke pir kûrtir û rasttir a cîhana ku em tê de dijîn vekiriye.

Lêbelê, tevî hebûna teknolojiyên pêşketî yên wekî Google Maps û databasên berfireh ên daneyên satelaytê, mînaka Girava Sandy, ku heta sala 2012an li ser hin platforman wekî heyî xuya dikir, dersên girîng dide me. Ev rewş nîşan dide ku tenê hebûna teknolojiyê têrê nake; pêvajoyên domdar ên verastkirina daneyan, nûvekirina databasan, û sepandina lêkolîneke rexneyî li hember hemû çavkaniyên agahiyê, tevî yên dîjîtal, hîn jî krîtîk in. Çawa ku xeletiyên li ser nexşeyên kaxezî bi sedsalan dom kirine, dibe ku “xeyalên dîjîtal” (digital phantoms) ango xeletiyên di daneyên dîjîtal de jî bidomin heke bi awayekî çalak neyên kontrolkirin û rastkirin. Mîrasa xeletiyên kevn dikare di serdema dîjîtal de jî bi awayên nû berdewam bike, û ev yek girîngiya “paqijkirina daneyan” û verastkirina çalak a domdar destnîşan dike.

5. Girîngî û Bandora Giravên Xeyalî

Giravên xeyalî, tevî ku di rastiyê de tune ne, xwedî girîngî û bandoreke berbiçav li ser dîrok, zanist û çanda mirovahiyê bûne. Ew ne tenê kuriozîteyên erdnîgarî ne, lê di heman demê de pencereyên ku em dikarin tê de li ser serdema keşfan, pêşketina nexşesaziyê, û hêza xeyal û efsaneyan bifikirin.

Di Têgihiştina Serdema Keşfan û Zehmetiyên Wê de Cihê Wan

Giravên xeyalî şahidiyeke bêdeng lê bi hêz li ser wêrekiya keşfkerên serdemên berê ne, lê di heman demê de ew sînorên zanînê û kêmasiyên amûrên ku di destê wan de bûn jî radixin ber çavan. Di serdema keşfan de, deryavanan bi keştiyên piçûk û amûrên navîgasyonê yên hêsan derketin okyanûsên mezin û nenas. Di van şert û mercên dijwar de, îhtimala xeletiyan, şîrovekirinên çewt, û hetta xapandinên optîkî pir zêde bû. Nexşeyên ku di wê serdemê de hatine çêkirin ne tenê tomarên erdnîgarî yên hişk bûn; ew di heman demê de belgeyên ku hêvî, tirs, texmîn û carinan jî armancên aborî an siyasî yên keşfker û nexşesazan tê de dihatin xuyang kirin. Hebûna giravên xeyalî li ser van nexşeyan tîne bîra me ku pêvajoya keşfkirina cîhanê ne rêwîtiyeke hêsan û rasterast bûye, lê belê tijî nezelalî, xeterî û ceribandin û xeletî bûye.

Rolê Wan di Pêşketina Nexşesaziyê û Zanista Erdnîgariyê de

Pêvajoya lêgerîn, “dîtin”, û paşê pûçkirina giravên xeyalî beşek ji çîroka pêşketina dîrokî ya nexşesaziyê ye ber bi armanca gihîştina rastbûn û objektîfbûneke mezintir. Her xeletiyek ku hate naskirin û rastkirin, beşdarî başkirina teknîkên nexşesaziyê, standardên verastkirina daneyan, û metodolojiya giştî ya zanista erdnîgariyê bû. Mînaka “xefikên copyrightê” (her çend ji bo nexşeyên deryayî yên fermî kêm be jî), ku tê de nexşesazan bi qestî xeletiyên biçûk di nexşeyên xwe de bi cih dikirin da ku kopîkeran bigirin, nîşan dide ku nexşesaz hay ji pirsgirêka kopîkirin û pêwîstiya parastina rastbûna berhemên xwe hebûn. Analîza ka çawa û çima giravên xeyalî ji bo demeke dirêj li ser nexşeyan mane, ji bo dîroknasên nexşesaziyê û erdnîgarnasên dîrokî girîng e ku pratîkên rabirdûyê, sînorên zanînê yên wê demê, û pêvajoya avabûna zanîna erdnîgarî fêm bikin. Bi vî awayî, giravên xeyalî, bi pûçbûna xwe, bûne kevirên bingehîn di avakirina bingeheke zanistîtir ji bo nexşesaziyê.

Mîrateya Çandî: Giravên Xeyalî di Wêje, Folklor û Hunerê de

Bandora giravên xeyalî ji qada zanist û nexşesaziyê wêdetir diçe û digihîje warên çand, wêje, folklor û hunerê. Gelek ji van giravan, bi taybetî yên ku bi efsane û çîrokên kevnar ve girêdayî ne, ketine nav xeyal û afirîneriya mirovahiyê û bûne sembolên cihên dûr, razdar, efsûnî, an jî carinan utopîk. Hy-Brasil, ji bo nimûne, di huner û wêjeya Îrlandî de xwedî cihekî taybet e û bûye îlham ji bo gelek helbest, çîrok û tabloyan. Girava St. Brendan û sefera wî ya efsanewî ne tenê di nivîsên olî de, lê di wêjeya serdema navîn û heta muzîka nûjen de jî deng vedaye. Antillia û efsaneya Heft Bajaran, wekî ku hate gotin, bandoreke rasterast li ser motîvasyona keşfkerên destpêkê yên ku berê xwe dan parzemîna Amerîkayê kiriye. Ev mîrateya çandî nîşan dide ku giravên xeyalî ji tenê xeletiyên erdnîgarî yên ku divê bêne rastkirin wêdetir in; ew beşek ji bîra kolektîf, xeyal û afirîneriya mirovahiyê ne, û dikarin wateyên kûr ên sembolîk hilgirin.

Balkêş e ku hin giravên xeyalî, tevî ku di rastiyê de tune bûn, bi awayekî neyekser wekî teşwîqek an katalîzatorek ji bo seferên keşfê yên rastîn xizmet kirine. Mînak, lêgerîna bêdawî ya ji bo giravên efsanewî yên wekî Antillia an Hy-Brasil, deryavanan ber bi herêmên nenas û ne-nexşekirî yên Okyanûsa Atlantîkê ve biriye. Ev sefer, her çend bi mebesta dîtina tiştekî xeyalî dest pê kiribin jî, carinan bûne sedema keşfkirina erdên rastîn ên nû an jî berhevkirina agahiyên erdnîgarî yên hîn rasttir derbarê okyanûs û peravên naskirî. Mînaka herî berbiçav dibe ku plana Christopher Columbus be, ku di bin bandora nexşeya Paolo Toscanelli de, Antillia wekî rawestgeheke muhtemel di rêya xwe ya ber bi rojava ve ji bo gihîştina Asyayê dihesiband. Herwiha, tê gotin ku John Cabot, dema ku ji Bristolê berê xwe da rojava, beşek ji motîvasyona wî lêgerîna “Brasil” bû. Ev nîşan dide ku çawa efsane, texmîn û hetta xeletî dikarin bibin motorên pêşveçûna zanistî û keşfê, hetta ku ew bi xwe di dawiyê de çewt derkevin. Bi vî awayî, xeyal dikare bibe pêşengek ji rastiyê re di pêvajoya tevlihev a keşfkirina cîhanê de.

Dema ku giravên xeyalî ji hêla zanistî ve têne pûçkirin û ji nexşeyên erdnîgarî yên fermî têne rakirin, çîroka wan bi dawî nabe. Gelek ji van giravan di folklor, wêje, huner û hişmendiya çandî ya giştî de jiyana xwe ya duyemîn berdewam dikin. Ev “jiyana piştî mirinê” ya li ser nexşeyan nîşan dide ku bandor û wateya van giravan ji rastiya wan a erdnîgarî ya fîzîkî wêdetir e. Ew dikarin bibin sembolên hêzdar ên xeyal, nostaljî, utopya, an jî heta hişyariyek li ser sînorên zanînê. Mînak, Hy-Brasil, piştî ku ji nexşeyan hate derxistin, di helbest, roman û tabloyên Îrlandî de wekî cîhekî mîstîk û efsûnî berdewam kir. Ev berdewamiya çandî destnîşan dike ku giravên xeyalî dikarin ji bo civakan xwedî wateyên kûrtir bin ku ji hêla erdnîgariya fîzîkî ya hişk ve nayên sînordarkirin. Ew dikarin bibin metafor ji bo tiştên windabûyî, yên ku qet nehatine dîtin, an jî yên ku mirov her tim li hêviya wan e û li wan digere.

6. Encûmname: Meraqa Naguhêrbar û Dersên Fêrbûyî

Lêkolîna li ser giravên xeyalî me digihîne rêwîtiyeke balkêş di nav dîroka erdnîgarî, nexşesazî û xeyalên mirovahiyê de. Wekî ku hate dîtin, ev giravên ku “hebûn lê tune bûn” encama têkiliyeke tevlihev a şaşiyên mirovî, şîrovekirinên çewt ên diyardeyên xwezayî, hêza domdar a efsane û folklorê, û carinan jî manîpulasyonên bi qestî bûne. Pêşketina teknolojiyê, bi taybetî di warên navîgasyon û hîskirina ji dûr ve, roleke krîtîk di pûçkirina piraniya van giravan de lîstiye, lê mîrateya wan a dîrokî û çandî berdewam dike.

Giravên xeyalî wekî mînakeke berbiçav a têkiliya dînamîk di navbera rastiya fîzîkî ya cîhanê, têgihiştina mirovî ya wê rastiyê, û awayên ku em wê temsîl dikin – bi taybetî bi rêya nexşeyan – xizmet dikin. Ew bi awayekî zelal nîşan didin ku nexşe ne tenê neynikên pasîf ên rastiyê ne, lê di heman demê de avakerên çalak ên têgihiştina me ya erdnîgariyê ne. Nexşe dikarin baweriyan şekil bidin, seferan teşwîq bikin, û hetta bibin sedema îdîayên siyasî û aborî, hetta ku bingeha wan li ser agahiyên çewt be jî.

Lêkolîna li ser giravên xeyalî girîngiya sepandina nêzîkatiyeke rexneyî li hember hemû çavkaniyên dîrokî, tevî nexşeyan, bi xurtî destnîşan dike. Pêwîst e ku meriv her gav bipirse ka agahî ji ku tê, bi çi armancê hatiye afirandin, di bin çi şert û mercan de hatiye tomarkirin, û çi kêmasî û alîgiriyên potansiyel tê de hene. Fenomena giravên xeyalî dersên girîng dide me derbarê xwezaya pêşverû û her-guhêrbar a zanînê û pêwîstiya domdar a vekolîn, pirsyarî û rastkirinê.

Di vê çarçoveyê de, giravên xeyalî dikarin wekî “fosîlên kartografîk” bêne dîtin. Mîna ku fosîlên biyolojîk şopên jiyana rabirdûyê û pêvajoya evolusyonê nîşan didin, giravên xeyalî jî şopên pêvajoya zanistî ya ceribandin û xeletiyê, hîpotez û pûçkirinê di dîroka erdnîgarî û nexşesaziyê de nîşan didin. Her hîpotezek derbarê hebûna giravekê (ku ji ber sedemên cihêreng derketiye holê) bi awayekî an yekî din hatiye “ceribandin” – yan bi seferên lêgerînê yên dijwar, yan jî bi analîzên hûrgilî yên nexşeyan û daneyên nû. Dema ku daneyên berhevkirî hîpotezê piştgirî nekirine, ew hîpotez hatiye pûçkirin û girav hêdî hêdî ji nexşeyan û ji qada zanîna pejirandî hatiye rakirin. Ev pêvajo, ku dişibe metoda zanistî ya giştî, nîşan dide ku çîroka giravên xeyalî ne tenê çîrokeke xeletiyan e, lê di heman demê de çîrokeke pêşketina zanînê û serkeftina lêgerîna mirovahiyê ya ji bo rastiyê ye. Her giraveke xeyalî ku ji nexşeyê hatiye rakirin, bi awayekî serkeftineke piçûk ji bo metodolojiya zanistî û lêgerîna bêdawî ya ji bo têgihiştineke rasttir a cîhanê temsîl dike.

Di dawiyê de, tevî ku piraniya giravên xeyalî yên klasîk ên li ser nexşeyên erdê hatine pûçkirin, meraqa mirovahiyê ya bêsînor ji bo keşfkirina nenas û tijekirina “valahiyan” di zanînê de berdewam e. Îro, ev “terra incognita” (erdê nenas) dibe ku ne li ser rûyê erdê be, lê belê li kûrahiyên okyanûsan, li deverên dûr ên fezayê, an jî di warên zanistî yên nû û nediyar de be. Fenomena giravên xeyalî tîne bîra me ku hewesa ji bo keşfê û xetereya ku em xeyalê bi rastiyê re tevlihev bikin, taybetmendiyên domdar û gerdûnî yên mirovahiyê ne. Mînaka “giravên efsûnî” yên ku li ser Tîtanê, heyva Saturnê, hatine dîtin û têne lêkolînkirin , her çend ji hêla xwezayê ve ji giravên xeyalî yên dîrokî cuda bin jî, heman ruhê meraq, lêkolîn û hewldana ji bo fêmkirina diyardeyên nediyar û nedîtî nîşan dide. Ji ber vê yekê, dersên ku ji çîroka giravên xeyalî têne fêrbûn, ji çarçoveya teng a erdnîgariya dîrokî wêdetir diçin û ji bo têgihiştina me ya giştî ya zanîn, keşf, û xwezaya mirovî têkildar û girîng dimînin.

Çavkanî