1. Pêşgotin (Destpêk)

Mansa Mûsa, ku di navbera salên nêzîkî 1312 û 1337an de serwerî kiriye, nehemîn Mansa (împarator) yê Împaratoriya Maliyê bû û di serdema wî de împaratorî gihîşt lûtkeya xwe ya erdî û hêzê. Navê wî di dîrokê de wekî yek ji kesên herî dewlemend, heta radeyekê ku dewlemendiya wî ji hêla hevdemên wî ve wekî “bêhesab” an “nayê texmînkirin” hatiye wesfandin, hatiye tomarkirin. Ev gotar armanc dike ku bi awayekî akademîk û analîtîk dewlemendiya efsanewî ya Mansa Mûsa, rêwîtiya wî ya navdar a Hecê ya salên 1324-1325an, û bandorên kûr û pir-alî yên vê rêwîtiyê li ser aborî, çand, û têkiliyên navneteweyî yên serdema navîn lêkolîn bike.

Çîroka Mansa Mûsa ji çîrokeke dewlemendiyê wêdetir e; ew pencereyeke girîng e ku li ser hêz, dewlemendî û pêşketina şaristaniyên Afrîkaya Rojava di serdema navîn de vedibe. Wekî ku di pirsa bikarhêner de jî hatiye destnîşankirin, ev mijar nîşan dide ku parzemîna Afrîkayê di wê demê de çiqas dikaribû dewlemend û bihêz be, û bandorên comerdiya bêhempa ya Mansa Mûsa li ser aboriya cîhanî û têgihiştina cîhanê ya li ser Afrîkayê, mirov dide fikirandin. Ji bo têgihiştineke berfirehtir û kêmtir Ewropa-navendî ya dîroka cîhanê, lêkolînkirina kesayetî û serdema Mansa Mûsa xwedî girîngiyeke taybet e. Mansa Mûsa, ku di kevneşopiya devkî û Kronîkên Tîmbûktûyê de wekî “Kanku Musa” jî tê nasîn, nêzîkî 25 salan serwerî kir.

Hîpoteza navendî ya vê gotarê ew e ku dewlemendiya Mansa Mûsa û rêwîtiya wî ya Hecê ne tenê sembola hêza Împaratoriya Maliyê bûn, lê di heman demê de wekî katalîzatorek ji bo guherînên aborî yên demkurt û ji bo nasandina Afrîkaya Rojava li ser nexşeya cîhanî ya serdema navîn kar kirin. Zehmetiya pîvandina dewlemendiya Mansa Mûsa bi hejmarên îroyîn û binavkirina wê wekî “bêhesab” an “nayê texmînkirin” , ne tenê kêmasiyek di tomarên dîrokî de ye, lê belê ew bixwe nîşana asta efsanewî ya dewlemendiya wî û bandora ku wî li ser hevdemên xwe hiştiye ye. Çavkaniyên hevdem û dîroknasên nûjen tekez dikin ku hejmareke rastîn ji bo dewlemendiya Mûsa nayê dayîn. Kovara Time dinivîse ku “bi rastî rêyek tune ku meriv hejmareke rastîn bide ser dewlemendiya wî”. Munsif Daily wê wekî “Nayê fêmkirin” bi nav dike. Ev nezelalî ne ji ber kêmbûna eleqeyê ye, lê ji ber mezinahiya xeyalî ya dewlemendiyê ye ku ji pîvanên normal wêdetir bûye. Dîroknas Rudolph Ware dibêje, “Xeyal bikin ku mirovek çiqas zêr dikare xwedî bike û wê ducar bikin, ev tiştê ku hemî vegotin hewl didin ragihînin”. Ev “bêhesabî” bi xwe re hêmayeke mîstîk û efsanewî li kesayetiya Mansa Mûsa zêde dike, ku bandora wî ya çandî û dîrokî ji ya ku bi hejmaran bihata pîvandin, xurttir dike. Ji ber vê yekê, nebûna hejmareke teqez ne kêmasiyek e, lê şahidiyek e ji bo bandora kûr a dewlemendiya wî li ser têgihiştina cîhanî. Divê ev yek ne wekî astengiyek, lê wekî taybetmendiyek girîng a çîroka Mansa Mûsa were nirxandin.

2. Mansa Mûsa û Serdema Zêrîn a Împaratoriya Maliyê

Jiyan û Desthilatdariya Mansa Mûsa

Navê kesane yê vî serwerê navdar Mûsa bû, û ew ji xanedana Keita bû. Dîroka jidayikbûna wî li dora sala 1280 tê texmînkirin, û mirina wî jî li dora sala 1337an pêk hatiye. Awayê ku ew gihîştiye ser desthilatdariyê hinekî nezelal e û di navbera vegotinên dîrokî de cihêrengî hene. Li gorî vegotina Mansa Mûsa bi xwe, ku ji hêla El-Umerî ve hatiye ragihandin, pêşiyê wî, ku muhtemelen Mihemed ibn Qu bû, du seferên mezin ji bo keşfkirina sînorên Okyanûsa Atlantîkê organîze kirine. Sefera yekem ji 200 keştiyan û ya duyem ji 2000 keştiyan pêk dihat. Pêşiyê wî bi xwe serkêşiya sefera duyem kiriye û Mûsa wek cîgirê xwe ji bo birêvebirina împaratoriyê heta vegera xwe destnîşan kiriye. Dema ku ew ji sefera xwe ya keşfê venegeriyaye, Mansa Mûsa taca împaratoriyê daniye serê xwe. Hin dîroknasên nûjen, li hemberî vê vegotinê, bi guman lê dinêrin û îhtîmala ku Mûsa bi rêya derbeyekê desthilatdarî bi dest xistibe û çîroka sefera Atlantîkê ji bo rewakirina desthilatdariya xwe çêkiribe, didin pêş. Tevî van gumanan, îhtîmala sefereke wisa ji hêla gelek dîroknasan ve bi ciddî tê nirxandin û nîşan dide ku serwerên Maliyê xwedî ambîsyonên mezin û meraqeke berbiçav a keşfê bûn.

Lûtkeya Împaratoriya Maliyê di Dema Wî De

Serdema desthilatdariya Mansa Mûsa bi gelemperî wekî lûtkeya hêz, prestîj û dewlemendiya Împaratoriya Maliyê tê qebûlkirin. Di bin serweriya wî de, împaratorî gihîşt asta xwe ya herî berfireh a erdî. Sînorên împaratoriyê ji peravên Okyanûsa Atlantîkê li rojava dirêj dibûn heta navenda çemê Nîjerê li rojhilat, û ji çolên Sahrayê li bakur heta daristanên tropîkal ên başûr. Ev erda berfireh welatên îroyîn ên wekî Malî, Gîne, Senegal, Morîtanya û Gambiya di nav xwe de dihewand. Mezinahiya împaratoriyê bi qasî tevahiya Ewropaya Rojava dihat texmînkirin. Bajarên girîng û stratejîk ên bazirganiyê yên wekî Gao û Tîmbûktûyê di dema wî de bi awayekî teqez ketin bin kontrola Împaratoriya Maliyê. Tê texmînkirin ku di serdema lûtkeya hêza împaratoriyê de, zêdetirî 400 bajar û bajarok di nav herêma Deltaya Nîjerê de hebûn, ku ev yek nîşana nifûseke berçav û tora bajarvaniyeke pêşketî ye. Ji bo parastina van sînorên berfireh û kontrolkirina rêyên bazirganiyê, Împaratoriya Maliyê xwedî artêşeke mezin û profesyonel bû ku hejmara wê digihîşt 100,000 leşkeran, û di nav vê artêşê de 10,000 siwarên zirxpoş jî hebûn.

Sîstema Rêveberî û Darayî

Mansa Mûsa ji bo birêvebirina împaratoriyeke ewqas mezin û cihêreng, sîstemeke rêveberî ya birêkûpêk damezrandibû. Wî împaratorî li parêzgehan dabeş kiribû, û ji bo her parêzgehekê walîyek (bi navê farba) ku rasterast ji hêla wî ve dihat tayînkirin, destnîşan kiribû. Farba berpirsiyarê berhevkirina bacên herêmî, birêvebirina dadmendiyê, û çareserkirina nakokiyên di navbera eşîrên herêmî de bû. Ji bo xurtkirina kontrola navendî û başkirina rêveberiya darayî, sîstema tomarkirinê hate pêşxistin û qeydên berfirehtir ji parêzgehan ji ofîsên hikûmeta navendî ya li paytext Nianiyê re dihatin şandin.

Sîstema bacgirtinê yek ji stûnên sereke yên aboriya împaratoriyê bû. Dahata împaratoriyê ji sê çavkaniyên bingehîn pêk dihat: baca li ser bazirganiyê û kelûpelên ku di nav sînorên împaratoriyê re derbas dibûn, kirîn û firotina kelûpelan ji hêla dewletê ve bi bihayên bilindtir, û dahata rasterast ji çavkaniyên xwezayî yên dewlemend ên împaratoriyê (bi taybetî zêr, xwê û sifir). Hemû kelûpelên ku diçûn û dihatin nav împaratoriyê, bi awayekî giran dihatin bacgirtin, ku ev yek xezîneya împaratoriyê bi awayekî berçav dewlemend dikir. Yek ji polîtîkayên darayî yên herî girîng ew bû ku hemû kulîçe û perçeyên mezin ên zêrê xav (nuggets) wekî milkê taybet ê Mansa dihatin hesibandin û rasterast ji xezîneya împaratoriyê re dihatin veqetandin. Bazirgan û kesên din tenê destûr hebûn ku toza zêr ji bo danûstandinên bazirganî bikar bînin. Ev polîtîka kontroleke navendî ya xurt li ser çavkaniya sereke ya dewlemendiya împaratoriyê misoger dikir û rê li ber kombûna zêrê xav di destê hêzên din ên potansiyel de digirt.

Rêveberiyek navendî û birêxistinkirî, bi parêzgehên di bin kontrola farbayan de û sîstemeke bacê ya baş-sazkirî, ji bo Mansa Mûsa bingehê pêwîst ji bo îstismarkirin û rêvebirina dewlemendiya mezin a împaratoriyê û herwiha ji bo fînansekirina projeyên mezin ên wekî Heca wî ya navdar û avakirin û pêşxistina bajarê Tîmbûktûyê wek navendeke çandî û zanistî, peyda kir. Hebûna çavkaniyên xwezayî yên wekî zêr, xwê û sifir bingehê dewlemendiyê bû , lê bêyî sîstemeke rêveberî ya bibandor, îstismarkirina van çavkaniyan û veguherandina wan bo hêzeke aborî û siyasî ya rastîn dê zehmet bûya. Sîstema parêzgehan a bi farbayên tayînkirî kontroleke navendî li ser deverên dûr û berhevkirina bacê misoger dikir. Pêşketina burokratîk a bi tomarkirina qeydên baştir û şandina wan ji navendê re ji bo rêveberiya darayî ya împaratoriyeke ewqas mezin girîngiyeke mezin hebû. Monopolîzekirina zêrê neqişandî ji hêla Mansa ve rê li ber kombûna dewlemendiyê di destê dewletê de vedikir û hêza aborî ya navendî xurt dikir. Ev sîstema rêveberî û darayî ya birêxistinî bû ku rê da Mansa Mûsa ku karwaneke Hecê ya ewqas mezin û biha organîze bike û li Tîmbûktûyê veberhênanên çandî yên demdirêj bike. Bêyî vê avahiya rêveberî ya pêşketî, îhtîmal e ku dewlemendiya xav a Maliyê nedihat veguherandin hêzeke aborî û çandî ya wisa bibandor û navdar.

Sîstema Siyasî û Civakî: Gbara (Meclîsa Mezin) û Rola Wê

Ji bilî sîstema rêveberî ya ku ji hêla Mansa û karbidestên wî ve dihat birêvebirin, Împaratoriya Maliyê xwedî saziyeke şêwirmendiyê ya girîng bû ku bi navê Gbara, ango Meclîsa Mezin, dihat nasîn. Gbara di sala 1235an de, di dema damezrînerê împaratoriyê Sundiata Keita de, li gorî prensîbên destûra bingehîn a Mandinka ya bi navê Kouroukan Fouga hatibû damezrandin. Ev meclîs ji 32 endaman pêk dihat ku nûnertiya nêzîkî 29 qebîleyên sereke yên împaratoriyê, bi piranî Mandinka, dikirin. Van qebîleyan di têkoşîna Sundiata ya ji bo damezrandina împaratoriyê de roleke girîng lîstibûn û wek xelat, di rêveberiya nû de cihekî bi bandor bi dest xistibûn.

Gbara li ser çar blokên dengdanê yên sereke hatibû dabeşkirin, ku her yek ji wan berpirsiyariyên taybet di warên leşkerî, siyasî, olî û aborî de hildigirt ser xwe. Mînak, bloka Maghan (Qebîleyên Mîranî), ku qebîleya qralî ya Keita jî di nav de bû, ji bo serokatî û mijarên siyasî yên sereke berpirsiyar bû. Bloka Mori-Kanda-Lolou (Parêzvanên Baweriyê) ji bo hînkirin û şîretên têkildarî ola kevneşopî ya Afrîkî û herwiha ji bo şîrovekirina nîşanan berpirsiyar bû. Destûra Kouroukan Fouga, ku bingeha Gbara pêk dianî, ne tenê rêzikên siyasî, lê di heman demê de reformên civakî û aborî jî di nav xwe de dihewand. Di nav van reforman de qedexekirina muameleya xerab a li hemberî girtî û koleyan û herwiha bicihkirina jinan di nav derdorên hikûmetê de hebûn.

Hebûna Gbara wekî meclîseke şêwirmendiyê ya bi bandor, ku nûnertiya qebîleyên sereke dikir û xwedî blokên dengdanê yên diyarkirî bû, dibe ku faktorek girîng bûya di pêşîgirtina li desthilatdariyeke mutleq a zordar û di dabînkirina piştgiriyeke berfirehtir ji bo Mansa û polîtîkayên wî. Împaratoriyên mezin bi gelemperî bi pirsgirêkên îstiqrara navxweyî û serhildanên herêmî re rû bi rû dimînin. Gbara, bi tevlêkirina nûnerên qebîleyên cuda yên ku di damezrandina împaratoriyê de roleke wan hebû , mekanîzmayek ji bo parvekirina hêzê ya sînorkirî û kanalkirina berjewendiyên cuda pêşkêş dikir. Dabeşkirina Gbara li ser blokên fonksiyonel (leşkerî, siyasî, olî, aborî) nîşan dide ku avahiyeke sofîstîke ji bo birêvebirina aliyên cihêreng ên dewletê hebû. Destûra Kouroukan Fouga, ku Gbara li ser bingeha wê hatibû damezrandin, bi reformên xwe yên civakî dikare nîşana hewldanek ji bo avakirina civakeke adiltir û bi îstiqrartir be. Her çend Mansa wekî serwerê herî bilind dihat dîtin , pêdiviya wî bi Gbara re ji bo şêwirînê dikaribû wekî hevsengiyek li hember desthilatdariya wî tevbigere. Ji ber vê yekê, Gbara ne tenê sembolek bû; ew saziyeke siyasî ya girîng bû ku dibe ku beşdarî domdarî û serkeftina Împaratoriya Maliyê di bin serweriya Mansa Mûsa de bûbe, û îstiqrara siyasî ya pêwîst ji bo serdema zêrîn a împaratoriyê xurt kiribe.

3. Çavkaniyên Dewlemendiya Bêhempa ya Mansa Mûsa

Dewlemendiya efsanewî ya Mansa Mûsa û Împaratoriya Maliyê ji gelek çavkaniyan diherikî, lê sê hêmanên sereke hebûn: kanên zêr, xwê û sifirê; kontrola li ser rêyên bazirganiya Trans-Sahrayê; û sîstemeke bacgirtinê ya bibandor.

Kanên Zêr, Xwê û Sifirê yên Împaratoriya Maliyê

• Zêr: Bêguman, çavkaniya herî navdar û girîng a dewlemendiya Maliyê zêr bû. Împaratorî sê herêmên mezin ên kana zêr kontrol dikir: Bambuk (li ser yek ji şaxên çemê Senegalê yê jorîn), Bure (li ser jêderkên çemê Nîjerê), û Bourén (Galam). Tê texmînkirin ku di lûtkeya hêza xwe de, Împaratoriya Maliyê nêzîkî nîvê zêrê ku di Cîhana Kevn (Afrîka, Ewropa û Asya) de di gerê de bû, hildiberand an kontrol dikir. Zêr bi piranî bi teknîka kevneşopî ya şûştina xîz û qûma çeman (panning) dihat derxistin. Wekî ku berê hate gotin, hemû kulîçe û perçeyên mezin ên zêrê xav (nuggets) wekî milkê taybet ê Mansa dihatin hesibandin û beşek ji xezîneya împaratoriyê bûn. Bazirganî bi van kulîçeyan re di nav sînorên împaratoriyê de qedexe bû. Tenê toza zêr wekî yekîneya danûstandinê û dirav di bazirganiyê de dihat bikaranîn. Ev yek ne tenê dewlemendiyê di destê dewletê de kom dikir, lê di heman demê de rê li ber enflasyona zêrê xav di nav sûkê de digirt.
• Xwê: Ji bo aborî û jiyana rojane ya Împaratoriya Maliyê, xwê bi qasî zêr, û carinan li hin herêman ji zêr jî biqîmettir bû. Ev bi taybetî ji bo herêmên başûrê împaratoriyê rast bû, ku li wir xwê kêm peyda dibû û pêdiviyeke mezin pê hebû, nemaze ji bo parastina xwarinê û tenduristiya mirovan û ajalan. Kanên sereke yên xwê li Taghaza, di kûrahiya Çola Sahrayê de, cih digirtin. Xwê bi şêwazê lewheyên mezin dihat birîn û bi karwanên deveyan ber bi başûr ve dihat veguhestin.
• Sifir: Sifir jî kelûpeleke din a biqîmet bû ku di aboriya Maliyê de roleke girîng dilîst. Bi taybetî herêmên bakurê împaratoriyê, wekî bajarê Takedda, bi kanên xwe yên sifirê navdar bûn. Sifir hem ji bo çêkirina amûr û çekan, hem jî wekî kelûpeleke bazirganiyê dihat bikaranîn û di navbera bakur û başûrê împaratoriyê de dihat guhertin.

Kontrola li ser Rêyên Bazirganiya Trans-Sahrayê

Cihê erdnîgarî yê stratejîk ê Împaratoriya Maliyê yek ji faktorên sereke yên dewlemendiya wê bû. Împaratorî li ser xaçerêya rêyên bazirganiya Trans-Sahrayê yên kevnar û girîng cih digirt, ku Afrîkaya Rojava bi Bakurê Afrîkayê, Rojhilata Navîn û Ewropayê ve girêdida. Ev kontrol împaratoriyê dikir dergehekî sereke ji bo herikîna kelûpelan.

Împaratoriya Maliyê bacên giran li ser hemû kelûpelên ku di nav sînorên wê re derbas dibûn an jî di sûkên wê de dihatin firotin, datanîn. Ev sîstema bacgirtinê dahateke sêqolî ji împaratoriyê re peyda dikir: bacên rasterast li ser bazirganiyê, qezenca ji kirîn û firotina kelûpelan ji hêla dewletê ve bi bihayên bilindtir, û dahata ji îstismarkirina çavkaniyên xwezayî yên di bin kontrola wê de. Kelûpelên sereke yên ku li ser van rêyan dihatin bazirganîkirin pir cihêreng bûn: ji bilî zêr, xwê û sifirê, kelûpelên wekî fîldişî, kole, tekstîlên hêja, hesp (ku ji bo artêşê pir girîng bûn), cam, çek, şekir, gûzên kola (wekî hişyarker dihatin bikaranîn), dexl, biharat, morîkên kevirî, û berhemên destan ên cihêreng jî di nav de bûn.

Texmînên li ser Dewlemendiya Wî û Berawirdkirina bi Kesayetiyên Din ên Dîrokî re

Dîroknas û çavkaniyên hevdem bi yekdengî dewlemendiya Mansa Mûsa wekî tiştekî ji xeyalê wêdetir û bêhempa wesif dikin, û bi gelemperî têgînên wekî “bêhesab” (incomprehensible) an “nayê texmînkirin” (inconceivably rich) bikar tînin. Hewldanên ji bo pîvandina vê dewlemendiyê bi pîvanên îroyîn re gelek texmînên cihêreng derxistine holê. Hin lêkolînerên nûjen dewlemendiya wî bi nirxekî ku îro digihîje dora 300 milyar £ an jî 400 milyar dolarên Amerîkî texmîn dikin. Heke ev texmîn rast bin, Mansa Mûsa ne tenê kesê herî dewlemend ê serdema xwe bûye, lê belê dibe ku kesê herî dewlemend ê ku di tevahiya dîroka mirovahiyê de jiyaye be. Ev wî di asta dewlemendiyê de li pêşiya navên naskirî yên wekî Qeyser Augustus, Cengîz Xan, Andrew Carnegie, John D. Rockefeller, û hetta milyarderên hevdem ên wekî Jeff Bezos û Elon Musk datîne.

Girîng e ku were zanîn ku ev texmîn, her çend balkêş bin jî, bi zehmetiyên mezin ên metodolojîk re rû bi rû ne û divê bi hişyarî werin şîrovekirin. Veguherandina dewlemendiyeke ku bi piranî li ser kontrola çavkaniyên xwezayî û bazirganiyê ya sedsala 14an ava bûye bo nirxekî dolarê îroyîn, karekî pir aloz e. Lêbelê, ev hejmar û berawirdkirin mezinahiya efsanewî ya dewlemendiya Mansa Mûsa û bandora ku wî li ser hevdemên xwe hiştiye, bi awayekî berbiçav nîşan didin.

Tablo 1: Berawirdkirina Texmînî ya Dewlemendiya Mansa Mûsa bi Kesayetiyên Din ên Dîrokî re

Navê Kesayetiyê	Serdem	Çavkaniya Dewlemendiyê ya Sereke	Texmîna Dewlemendiyê (bi Dolarên Îroyîn)	Çavkanî (Snippet ID)
Mansa Mûsa	nêz. 1280 – nêz. 1337	Zêr, Xwê, Bazirganiya Trans-Sahrayê	~$400 Milyar+ (Nayê Hesabkirin)
Qeyser Augustus	63 BZ – 14 PZ	Erd, Bacên Împaratoriya Romayê	~$4.6 Trîlyon (wekî beşek ji GDP)
Cengîz Xan	nêz. 1162 – 1227	Erdên Dagirkirî (Împaratoriya Mongolan)	~$120 Trîlyon (erd, ne dewlemendiya kesane)
Andrew Carnegie	1835 – 1919	Pola (Pîşesaziya Amerîkî)	~$372 Milyar
John D. Rockefeller	1839 – 1937	Petrol (Standard Oil)	~$340 Milyar
Jeff Bezos	Hevdem	Bazirganiya Elektronîkî, Teknolojiya Înternetê (Amazon)	~$100-200 Milyar (li gorî demê diguhere)
Elon Musk	Hevdem	Teknolojiya Fezayê, Otomobîlên Elektrîkî (SpaceX, Tesla)	~$200-300 Milyar (li gorî demê diguhere)

Nîşe: Texmînên ji bo kesayetiyên dîrokî pir cihêreng in û bi metodolojiyên cuda têne hesabkirin. Dewlemendiya Qeyser Augustus û Cengîz Xan bi piranî wekî kontrola li ser çavkaniyên împaratoriyê tê dîtin, ne wekî dewlemendiya kesane ya bi pîvanên îroyîn.

Dewlemendiya Mansa Mûsa ne tenê ji ber hebûna çavkaniyên xwezayî yên pir zêde bû, lê di heman demê de encama kontrola stratejîk û hema hema monopolîst a li ser hilberîn û bazirganiya van çavkaniyan, bi taybetî zêr û xwê, û herwiha bacgirtina bibandor a li ser rêyên bazirganiyê bû. Hebûna kanên zêr û xwê şertê bingehîn bû, lê ne bes bû ji bo afirandina dewlemendiyeke ewqas mezin. Kontrola li ser “sê kanên mezin ên zêr” û herêmên hilberîna xwê yên wek Taghaza împaratoriyê dikir lîstikvanek sereke di aboriya herêmî û navneteweyî de. Siyaseta ku tenê Mansa dikaribû xwediyê kulîçeyên zêr be û yên din tenê dikaribûn toza zêr bikar bînin , dewlemendiyê rasterast ber bi xezîneya împaratoriyê ve dikişand û spekulasyon an kombûna zêrê xav di destê kesên din de sînordar dikir. Ev yek polîtîkayeke darayî ya sofîstîke û bibandor bû ku hêza aborî ya navendî xurt dikir. Bacgirtina giran a li ser kelûpelên ku di nav împaratoriyê re derbas dibûn çavkaniyeke din a dahatê ya girîng bû, ku nîşan dide împaratorî ne tenê hilberîner bû lê di heman demê de navendeke bazirganiyê ya sereke û dergehekî girîng bû. Ev kontrola dualî – hem li ser hilberînê û hem jî li ser bazirganiyê – bingeha dewlemendiya bêhempa ya Mansa Mûsa û Împaratoriya Maliyê ava dikir. Ji ber vê yekê, dewlemendiya Mansa Mûsa ne tesadufî bû; ew encama polîtîkayên aborî yên bi zanebûn û kontrola stratejîk a li ser çavkanî û bazirganiyê bû.

4. Rêwîtiya Hecê ya Dîrokî ya Mansa Mûsa (1324-1325)

Rêwîtiya Hecê ya Mansa Mûsa di navbera salên 1324 û 1325an de yek ji bûyerên herî navdar û bibandor ên serdema navîn e. Ev rêwîtî ne tenê erkekî olî yê girîng bû ji bo serwerekî Misilman, lê di heman demê de bû xwepêşandaneke bêhempa ya dewlemendî, hêz û comerdiyê ku navûdengê Împaratoriya Maliyê li seranserê cîhana naskirî belav kir.

Amadekarî, Mezinahî û Pêkhateya Karwanê

Mansa Mûsa, wekî Misilmanekî dîndar, ji bo pêkanîna stûna pêncemîn a Îslamê, bi amadekariyên mezin dest bi rêwîtiya xwe ya Hecê kir. Mezinahî û pêkhateya karwana wî di çavkaniyên dîrokî de bi awayekî efsanewî tê wesfandin. Hejmara kesên ku bi wî re di karwanê de bûn, li gorî çavkaniyên cihêreng, digihîşt 60,000 kesan. Di nav van de hejmareke mezin a leşker, karbidestên dîwanê, xizmetkar, û li gorî hin vegotinan, 12,000 kole hebûn ku her yek ji wan bi kincên hêja yên brokada Îranî û hevrîşima Yemenî xemilandî bûn. Bi taybetî, 500 kole li pêşiya karwanê dimeşiyan û her yekî ji wan darekî (staf) ji zêrê safî hildigirt, ku giraniya her darekî nêzîkî 6 lîbre (nêzîkî 2.7-3 kîlogram) bû.

Ji bo veguhestina bar û pêdiviyan, hejmareke mezin a heywanan di karwanê de hebû. Tê ragihandin ku di navbera 80 û 100 deveyan de tenê ji bo barkirina zêr hatibûn veqetandin. Her yek ji van deveyan di navbera 23 û 136 kîlogram (50 heta 300 lîbre) toza zêr hildigirt. Heke em texmîna herî kêm jî bigirin (mînak, 80 deve her yek 100 kg zêr), ev bi xwe re 8 ton zêr dike. Hin çavkanî mîqdara giştî ya zêrê ku Mansa Mûsa bi xwe re biriye heta 18 tonan texmîn dikin. Mansa Mûsa bi xwe hemû pêdiviyên vê karwana mezin, ji xwarin û vexwarina mirovan û heywanan bigire heta lêçûnên din, ji xezîneya împaratoriyê dabîn dikir.

Tablo 2: Hûrgiliyên Karwana Hecê ya Mansa Mûsa (Texmînî)

Kategorî	Hejmar/Mîqdar (Texmînî)	Çavkanî (Snippet ID)
Hejmara Giştî ya Beşdaran	60,000 kes
Hejmara Koleyan (di nav beşdaran de)	12,000 kes (hin çavkanî)
Hejmara Peyayên bi Darên Zêrîn	500 kes
Giraniya Her Darekî Zêrîn	~2.7 – 3 kg (6 lîbre)
Hejmara Deveyên Bargiran ên Zêr	80 – 100 deve
Mîqdara Zêrê ser Her Deveyê	23 – 136 kg (50 – 300 lîbre)
Mîqdara Giştî ya Zêrê Texmînkirî	Bi tonan (heta 18 tonan)

Ev tablo nîşan dide ku rêwîtiya Hecê ya Mansa Mûsa ne tenê ji aliyê olî ve, lê ji aliyê lojîstîk û aborî ve jî bûyereke bêhempa bû. Rêxistinkirin û birêvebirina karwaneke bi deh hezaran kes û bi tonan zêr li ser rêyeke bi hezaran kîlometreyan di nav çolê re, asteke pir bilind a plansazî, lojîstîk û kapasîteya rêveberiyê ya Împaratoriya Maliyê nîşan dide. Dabînkirina av, xwarin, û ewlehiyê ji bo hejmareke wisa mezin li ser rêyeke dijwar, karekî pir mezin e. Veguhestina tonan zêr bi deveyan û parastina wê ji talankaran, pêdivî bi hêzeke leşkerî ya birêxistinkirî û dîsîplînkirî hebû ku bi karwanê re diçû. Rêwîtiya ku hema hema du salan dom kir û çûyîn û vegerê dihewand, nîşan dide ku ev ne operasyoneke demkurt bû, lê projeyeke demdirêj a bi plansaziyeke baldar bû. Serkeftina lojîstîkî ya Heca Mansa Mûsa bi qasî dewlemendiya ku hat nîşandan balkêş e û divê wekî delîlek ji bo kapasîteyên birêxistinkirinê yên pêşketî yên Împaratoriya Maliyê were dîtin, ku ev yek bi gelemperî di vegotinên li ser serdemên navîn de ji bo împaratoriyên Afrîkî kêm tê nirxandin.

Rêwîtî û Rawestgehên Girîng

Rêwîtiya karwana Mansa Mûsa mesafeyeke pir dirêj, ku bi qasî 4000 mîl (nêzîkî 6400 kîlometre) tê texmînkirin, qut kir û çûyîn û vegera wê hema hema du salan dom kir. Rêya sereke ji paytexta Maliyê, Nianiyê, dest pê dikir, bi ser herêmên Çola Sahrayê re derbas dibû, digihîşt Misrê, û ji wir jî ber bi bajarên pîroz ên Mekke û Medîneyê ve diçû.

Rawestgeha herî girîng û navdar a li ser vê rêyê bajarê Qahîreyê bû, ku wê demê di bin serweriya Sultanatiya Memlûkan de navendeke mezin a siyasî, aborî û çandî ya cîhana Îslamî bû. Mansa Mûsa û karwana wî di Tîrmeha 1324an de gihîştin Qahîreyê û li gorî piraniya çavkaniyan, sê mehan li wir man. Li Qahîreyê, Mansa Mûsa bi Sultanê Memlûkî yê wê demê, El-Malik El-Nasir Mihemed re hevdîtin pêk anî. Di destpêka hevdîtinê de, li gorî vegotina El-Umerî, dema ku ji Mansa Mûsa hat xwestin ku li ber Sultan secde bike, wî ev yek red kir û got ku ew tenê ji Xwedê re secde dike. Lêbelê, piştî hin gotûbêjan û bi navbeynkariya kesekî jîr ê ji karwana Mûsa, ew razî bû ku bi awayekî ku hurmeta herdu aliyan biparêze, secde bike û bi vî awayî hevdîtin bi awayekî erênî pêk hat.

Piştî mana xwe ya li Qahîreyê, karwana Mansa Mûsa rêwîtiya xwe ber bi Mekke û Medîneyê ve domand. Li van bajarên pîroz jî, Mansa Mûsa comerdiyeke mezin nîşan da û zêr û diyariyên giranbiha li ser niştecih û heciyên din belav kir. Tê gotin ku baweriya wî ya olî ewqas xurt bû ku wî li seranserê rêya xwe, her roja Înê, li cihê ku lê bû, mizgeftek nû ava dikir.

Belavkirina Zêr û Comerdiya Wî

Yek ji aliyên herî balkêş û bibandor ê Heca Mansa Mûsa, comerdiya wî ya bêhempa û belavkirina zêr bi awayekî pir zêde bû. Li her bajar û rawestgeha ku karwana wî jê derbas dibû, bi taybetî li Qahîreyê, Mansa Mûsa zêr bi awayekî pir comerdane li feqîran, karbidestên dewletê, bazirganan, û hetta li kesên asayî yên ku pêrgî wî dihatin, belav dikir. Dîroknasê Ereb El-Umerî, ku agahiyên xwe ji şahidên bûyerê yên li Qahîreyê girtine, dinivîse: “Vî zilamî Qahîre bi xêrxwaziyên xwe lewitand. Wî tu emîrê dîwanê û tu xwediyê meqamekî qralî bêyî diyariyek barê zêr nehişt”. Ev belavkirina zêr a bêhesab, her çend nîşana dewlemendî û comerdiyê bû jî, di heman demê de bû sedema encamên aborî yên neçaverêkirî, ku dê di beşa pêş de bi hûrgilî werin analîzkirin.

Rêwîtiya Hecê ya Mansa Mûsa, ji bilî armanca olî, bi awayekî eşkere wekî amûreke siyaseta derve û projeksiyona hêza nerm (soft power) ya Împaratoriya Maliyê li ser qada navneteweyî hat bikaranîn. Hec ji bo serwerên Misilman her dem derfetek bû ji bo xurtkirina têkiliyên dîplomatîk û nîşandana hêzê. Mansa Mûsa bi zanebûn karwaneke ewqas mezin û bi zêr barkirî amade kir ; ev ne tenê ji bo pêdiviyên rêwîtiyê bû. Belavkirina zêr li Qahîre û bajarên din ne tenê comerdiya kesane bû, lê peyamek bû ji cîhana Îslamî û Ewropayê re ku hêzeke nû û pir dewlemend li Afrîkaya Rojava heye. Hevdîtina bi Sultanê Memlûkî re û danûstandinên diyariyan beşek ji vê lîstika dîplomatîk bûn. Encama vê yekê ew bû ku Mali li ser nexşeyên Ewropî xuya bû û eleqeya bazirganî û siyasî ji bo herêmê zêde bû. Bi vî awayî, Heca Mansa Mûsa bûyerkeke stratejîk bû ku bi serkeftî Împaratoriya Maliyê wekî lîstikvanekî girîng di siyaseta cîhanî ya sedsala 14an de da nasîn.

Veqetandinên ji Çavkaniyên Serdema Navîn

Agahiyên me yên li ser Mansa Mûsa û Heca wî bi giranî ji çavkaniyên nivîskî yên Erebî yên serdema navîn tên. Sê navên herî girîng ev in:

• El-Umerî (Şihab ed-Dîn Ehmed ibn Fedl Allah el-Umerî): Dîroknasê Ereb ji Şamê (nêz. 1300-1349), ku her çend bi xwe rasterast şahidê Heca Mansa Mûsa nebûbe jî, nêzîkî deh sal piştî serdana Mûsa li Qahîreyê bûye û agahî ji kesên ku bûyer dîtine û pê re têkilî danîne, bi hûrgilî kom kirine û tomar kirine. Nivîsên wî çavkaniya sereke ne ji bo têgihiştina bandora aborî ya belavkirina zêr li Qahîreyê û herwiha ji bo hûrgiliyên li ser karwan û hevdîtinên Mûsa.
• Îbn Xeldûn (Ebdurehman ibn Mihemed Îbn Xeldûn El-Hedremî): Dîroknas, civaknas û fîlozofê mezin ê Tûnisî (1332-1406), ku di berhema xwe ya navdar “Muqeddîme” de û di beşên din ên dîroka xwe de li ser Împaratoriya Maliyê, serwerên wê (tevî Mansa Mûsa û pêşiyên wî), û Heca wî nivîsiye. Îbn Xeldûn, Mansa Mûsa wek “zilamekî rast û qralekî mezin” bi nav dike û behsa edaleta wî dike. Ew herwiha agahiyên girîng li ser awayê hatina Mûsa ser desthilatdariyê û li ser serwerên din ên Maliyê dide.
• Îbn Betûte (Ebû Ebdullah Mihemed Îbn Betûte): Rêwiyê navdar ê Fasî (1304-1368/69), ku di salên 1352-1353an de, ango piştî mirina Mansa Mûsa û di dema serweriya birayê wî Mansa Suleyman de, serdana Împaratoriya Maliyê kiriye. Îbn Betûte di seyahatnameya xwe de bi hûrgilî behsa jiyana civakî, aborî, edalet û ewlehiya li Maliyê, û herwiha hin adet û baweriyên gel dike. Her çend ew rasterast li ser Heca Mansa Mûsa nenivîsîbe jî, vegotinên wî ji bo têgihiştina giştî ya împaratoriyê di wê serdemê de pir girîng in.

5. Bandora Aborî ya Rêwîtiya Hecê

Comerdiya bêhempa ya Mansa Mûsa di dema Heca wî de, bi taybetî belavkirina zêr bi mîqdarên pir mezin, bandorên aborî yên kûr û demdirêj li ser herêmên ku jê derbas bû, nemaze li Qahîreyê, hişt. Ev bandor wekî yek ji mînakên herî balkêş ên dîrokî yên têkiliya di navbera arza pereyê û nirxê wî de tê dîtin.

Kêmbûna Nirxê Zêr li Qahîreyê û Herêmên Din

Belavkirina zêr a bi comerdî û bêhesab ji hêla Mansa Mûsa û karwana wî ve, bi taybetî di dema mana wan a sê mehan de li Qahîreyê, bû sedema zêdebûneke ji nişka ve û pir mezin di miqdara zêrê ku di sûkê de di gerê de bû. Ev yek, li gorî prensîbên aborî yên bingehîn, rasterast bandor li ser nirxê zêr kir û bû sedem ku nirxê wî bi awayekî berbiçav bikeve.

Li gorî tomarên El-Umerî, ku agahiyên xwe ji şahidên bûyerê yên li Qahîreyê girtine, berî hatina Mansa Mûsa, nirxê yek mîsqal (nêzîkî 4.25 gram) zêr li Misrê 25 dîrhemên zîv bû. Lêbelê, piştî ku Mûsa û karwana wî ewqas zêr xistin nav sûkê, nirxê mîsqalek zêr daket bin 22 dîrheman, û El-Umerî tekez dike ku ev rewşa kêmbûna nirxê zêr herî kêm 12 salan dom kir. Hin çavkaniyên din ên ku li ser bingeha vegotina El-Umerî û analîzên paşerojê hatine amadekirin, rêjeya kêmbûna nirxê zêr heta %20 an jî heta %25 radigihînin. Ev bûyer ji hêla gelek dîroknas û aborînasan ve wekî yek ji mînakên herî pêşîn û zelal ên “enflasyonê” ku ji ber zêdebûna ji nişka ve ya arza diravê (di vê rewşê de zêr) di gerê de çêbûye, tê dîtin. Zêdebûna zêr bû sedem ku hêza kirîna wî kêm bibe; ango, ji bo kirîna heman kelûpelî, mirov neçar diman ku bêtir zêr bidin. Tê texmînkirin ku ev kêmbûna ji nişka ve ya nirxê zêr li seranserê Rojhilata Navîn ziyaneke aborî ya ku bi pîvanên îroyîn digihîje nêzîkî 1.5 milyar dolarên Amerîkî, çêkiriye.

Tablo 3: Guhertina Nirxê Zêr li Qahîreyê Piştî Serdana Mansa Mûsa (Li gorî El-Umerî û Çavkaniyên Din)

Dem	Nirxê Mîsqalek Zêr (bi Dîrhemên Zîv)	Çavkaniya Agahiyê
Berî Serdana Mansa Mûsa (berî 1324)	25 Dîrhem
Piştî Serdana Mansa Mûsa (1324 û pê de)	Kêmtir ji 22 Dîrhem
Demdirêjiya Bandorê	Herî kêm 12 sal
Rêjeya Kêmbûnê (texmînî)	%12 – %25

Analîza Bandora Demdirêj li ser Aboriyên Herêmî

Bandora aborî ya Heca Mansa Mûsa ne tenê demkurt bû. Aboriya Misrê, ku yek ji navendên aborî yên herî girîng ên cîhanê di wê serdemê de bû, bi salan ji vê şoka arzê xelas nebû. Dîroknasên ku deh sal piştî serdana Mûsa çûne Qahîreyê, tomar kirine ku sûk û aboriya herêmî hîn jî bi tevahî ji bandora wê zêdebûna zêr xelas nebûye. Ev yek nîşan dide ku hejmara zêrê ku hatibû belavkirin ewqas mezin bû ku aboriyek bi hêz a wekî ya Misrê jî nikarîbû di demek kurt de wê bihebîne û vegere rewşa xwe ya berê.

Wekî din, bandora vê bûyerê ne tenê li Qahîre, Mekke û Medîneyê sînordar ma. Ji ber ku Qahîre navendeke girîng a bazirganiya navneteweyî bû, guherînên di nirxê zêr de li wir, bandor li seranserê Afrîkaya Bakur, Rojhilata Navîn, û heta Ewropayê jî kir. Rêyên bazirganiyê, nirxê diravên din, sûkên kelûpelan, û bihayên giştî li gelek herêman ji vê rewşê bi bandor bûn. Ev yek girêdana aboriyên cîhanê di serdema navîn de û girîngiya zêr wekî bingeha diravî ya navneteweyî nîşan dide.

Nîqaşên li ser Hewldanên Mansa Mûsa ji bo Sererastkirina Aboriyê

Di nav çavkaniyan de hin nîqaş û vegotinên cihêreng hene li ser ka Mansa Mûsa piştî ku hay ji encamên neyînî yên comerdiya xwe bû, çi kir. Hin çavkanî, bi taybetî yên ku ji hêla SmartAsset.com û hin analîzên nûjen ve têne pêşkêş kirin, îdîa dikin ku Mansa Mûsa, dema ku di rêya vegerê de dîsa ji Qahîreyê derbas bû û dît ku nirxê zêr çiqas ketiye, hewl da ku aboriyê stabîl bike. Li gorî van vegotinan, wî hewl da ku beşek ji zêrê ku belav kiribû ji sûkê derxîne bi deynkirina wî ji deyndêrên Qahîreyê bi rêjeyên faîzê yên pir bilind. Lêbelê, tê gotin ku ev hewldan jî bi ser neket û rewş xirabtir kir, ji ber ku zêrê deynkirî bi faîzê re careke din nirxê zêr li sûkê guherand û bû sedema bêîstiqrariyeke din. Di dawiyê de, tê îdîakirin ku Mansa Mûsa deynên xwe bi yekcarî û bi mîqdarek mezin daye, ku ev yek careke din sûkê bi zêr lewitand û nirxê zêr dîsa daxist.

Lêbelê, çavkaniyên din, tevî hin vegotinên ku ji El-Umerî û Îbn Xeldûn hatine girtin, behsa senaryoyek cuda dikin. Li gorî van çavkaniyan, di rêya vegerê de ji Mekkeyê, karwana Mansa Mûsa rastî zehmetiyên mezin hat, gelek hecî ji ber sermayê, birçîbûnê an êrîşên talankaran mirin, û piraniya pêdiviyên wan winda bûn. Tê gotin ku Mansa Mûsa ewqas zêr xerc kiribû û belav kiribû ku pereyê wî nema û ew û karwana wî neçar man ku ji bazirganên Misrî deyn bikin û hetta hin tiştên ku ji Qahîreyê kirîbûn bi zerar bifroşin da ku bikaribin vegerin welatê xwe. Ev nakokî di vegotinan de zehmetiya ku dîroknas di jinûveavakirin û piştrastkirina hûrgiliyên bûyerên dîrokî de ji çavkaniyên ku carinan bi mebestên cuda hatine nivîsandin an jî bi salan piştî bûyerê hatine tomar kirin, dikişînin, nîşan dide. Dibe ku hin vegotin ji bo mezin nîşandana comerdiya Mûsa an jî ji bo dramatîzekirina çîrokê hatibin guhertin. Ji ber vê yekê, divê ev nakokî werin qebûlkirin û nîqaşkirin, û divê were destnîşankirin ku dîrok zanistek e ku bi şîrovekirin û nirxandina rexneyî ya çavkaniyan ve girêdayî ye.

Tevî niyeta baş a Mansa Mûsa, bandora aborî ya wêranker a comerdiya wî li Qahîreyê, kêmbûna têgihiştina wî (û dibe ku ya hevdemên wî bi giştî) li ser prensîbên makroaborî yên wekî enflasyonê nîşan dide. Ev bûyer dikare wekî yek ji “dersên aborî” yên pêşîn ên dîrokê were dîtin ku tê de bandora arza zêde ya diravî li ser nirxê wê bi awayekî dramatîk xuya bû. Li gorî teoriya miqdarî ya pereyê, zêdebûna arza pereyê bêyî zêdebûneke hevber di hilberînê de dibe sedema enflasyonê (kêmbûna hêza kirînê ya pereyê). Nirxê zêr li Qahîreyê bi awayekî tund ket , ku ev tam ew tişt e ku teorî pêşbînî dike. Hewldanên Mûsa yên ji bo “sererastkirinê”, heke rast bin, bi deynkirina zêr bi faîzeke bilind rewş xirabtir kir, ku ev yek jî nîşana kêmbûna têgihiştina mekanîzmayên aborî yên tevlihev e. Çîroka Mansa Mûsa û Qahîre ne tenê li ser dewlemendiyê ye, lê di heman demê de dersên girîng li ser encamên nezanînî yên kiryarên aborî yên mezin û girîngiya têgihiştina prensîbên aborî yên bingehîn jî dide.

6. Mîrateya Çandî û Entelektuelî ya Mansa Mûsa

Ji bilî bandorên aborî û navûdengê dewlemendiya wî, Heca Mansa Mûsa û serweriya wî bi giştî mîrateyeke çandî û entelektuelî ya girîng li pey xwe hişt, ku bi taybetî di pêşxistina bajarê Tîmbûktûyê wek navendeke navdar a fêrbûn û çanda Îslamî de xwe nîşan da.

Pêşxistina Tîmbûktûyê weke Navendeke Çandî û Zanistî

Mansa Mûsa, piştî ku di sala 1325an de li ser rêya xwe ya vegerê ji Hecê bajarê Tîmbûktûyê xist bin kontrola împaratoriya xwe, dest bi veguherandina wî kir bo navendeke girîng a bazirganî, çand û Îslamê li Afrîkaya Rojava. Cihê stratejîk ê Tîmbûktûyê li ser Çemê Nîjerê û li qiraxa Çola Sahrayê ew kiribû xaleke girîng ji bo karwanên bazirganiyê. Di bin serweriya Mansa Mûsa de, sûkên Tîmbûktûyê hê bêtir geş bûn û bazirgan ji herêmên dûr ên wekî Hausaland (li Nîjeryaya îroyîn), Misrê, û keyaniyên din ên Afrîkî dikişandin. Navûdengê Tîmbûktûyê wekî bajarekî dewlemend û navendeke bazirganiya zêr gihîşt heta başûrê Ewropayê, û di encamê de bazirganên ji bajarên Îtalî yên wekî Venedîk, Granada (li Spanyayê) û Cenovayê navê Tîmbûktûyê xistin ser nexşeyên xwe yên bazirganiyê.

Avakirina Mizgeft û Medreseyan (Zanîngeha Sankoreyê)

Yek ji gavên herî girîng ên Mansa Mûsa ji bo pêşxistina Tîmbûktûyê, destpêkirina bernameyeke berfireh a avakirinê bû, ku di nav de avakirina mizgeft û medreseyên (dibistanên îslamî) mezin li Tîmbûktû û Gaoyê hebû. Mizgefta herî navdar a ku di vê serdemê de hate avakirin, Mizgefta Djinguereber a li Tîmbûktûyê ye. Ev mizgeft, ku hîn jî wekî yek ji sembolên mîmariya Sudano-Sahelî li ser piyan e, li gorî piraniya çavkaniyan di sala 1327an de bi fermana Mansa Mûsa û bi alîkariya mîmarê Endulusî Ebû Îshaq El-Sahilî hate çêkirin.

Ji bilî Djinguereber, navenda kevnar a fêrbûnê ya Tîmbûktûyê, Medreseya Sankoreyê (ku wekî Zanîngeha Sankoreyê jî tê nasîn), di dema serweriya Mansa Mûsa de hate nûvekirin, berfirehkirin û bi alim û mamosteyên nû hate tije kirin. Zanîngeha Tîmbûktûyê, ku bi awayekî nefermî ji sê mizgeftên sereke pêk dihat (Sankoré, Djinguereber, û Sidi Yahya), bû navendeke navdar a lêkolînên Îslamî, hiqûq, astronomî, matematîk û zanistên din. Müfredata Zanîngeha Tîmbûktûyê ji çar astên perwerdehiyê pêk dihat, ku ji hînkirina bingehîn a Quran û zimanê Erebî dest pê dikir û heta lêkolînên pisporî yên di astên bilind de didomiya. Xwendekarên ku perwerdehiya xwe bi serkeftî bi dawî dikirin, “îcaze” (dîploma) werdigirtin.

Vexwendina Alim û Mîmaran bo Maliyê

Mansa Mûsa piştî vegera xwe ji Hecê, ne tenê bi zêr û diyariyan, lê di heman demê de bi komek ji alim, mîmar, helbestvan û pisporên Misilman ji deverên cihêreng ên cîhana Îslamî, bi taybetî ji Endulus (Spanyaya Misilman) û Misrê, vegeriya Maliyê. Armanca wî ew bû ku ji zanîn û hunera van kesan sûd werbigire ji bo pêşxistina çand û zanistê li împaratoriya xwe.

Helbestvan û mîmarê navdar ê Endulusî, Ebû Îshaq Îbrahîm El-Sahilî, yek ji kesayetiyên herî girîng bû ku bi Mansa Mûsa re hat Maliyê. Tê gotin ku El-Sahilî di dîzaynkirina Mizgefta Djinguereber û qesra Mansa Mûsa ya li Tîmbûktûyê de roleke sereke lîstiye û şêwazeke nû ya mîmariyê, ku bi bikaranîna kerpîç û teknîkên avakirina herêmî re li hev dihat, li Sûdana Rojava (navê herêmî yê Afrîkaya Rojava) destnîşan kiriye. Vexwendina van rewşenbîran û piştgiriya Mansa Mûsa ji bo wan, Tîmbûktûyê û navendên din ên împaratoriyê kirin cihên balkêş ji bo alimên ji seranserê cîhana Misilman û Tîmbûktûyê wekî “Mekkeya Entelektuelî” ya Afrîkaya Rojava da nasîn.

Hewldanên Mansa Mûsa ji bo pêşxistina Tîmbûktûyê û vexwendina aliman ne tenê ji ber dindariya wî ya kesane bûn, lê di heman demê de veberhênaneke stratejîk di sermayeya çandî û entelektuelî de bûn. Dewlemendiya madî bi serê xwe ji bo domdariya demdirêj a prestîj û bandorê têrê nake. Mansa Mûsa, piştî ku di Heca xwe de navendên çandî yên mezin ên cîhana Îslamî yên wekî Qahîre û Mekkeyê dîtibû, îhtîmal e ku xwestiye împaratoriya xwe jî bigihîne asteke wisa ya pêşketina çandî û entelektuelî. Vexwendina mîmar û aliman û avakirina mizgeft û medreseyên mezin ne tenê ji bo îbadetê bû, lê ji bo afirandina navendên hilberîna zanistê û perwerdehiyê bû. Zanîngeha Sankoreyê bû sembola vê vîzyonê, ku alim ji her derê cîhana Misilman dikişandin. Ev yek ne tenê Îslamê li herêmê xurt kir, lê di heman demê de prestîja Maliyê wekî navendeke şaristaniyê zêde kir, ku ev yek dikaribû di têkiliyên dîplomatîk û bazirganî de jî sûdmend be. Mansa Mûsa fêm kiribû ku hêza rastîn ne tenê di zêr de ye, lê di heman demê de di zanist û çandê de ye jî, û wî bi zanebûn li van qadan veberhênan kir.

Bandora li ser Belavbûna Îslamê li Rojavayê Afrîkayê

Mansa Mûsa, wekî serwerekî Misilman ê dîndar, bi awayekî çalak ji bo belavkirin û xurtkirina ola Îslamê di nav împaratoriya xwe de xebitî. Ji bo wî, Îslam ne tenê baweriyek kesane bû, lê di heman demê de “deriyek bû ji bo ketina cîhana çandî ya Rojhilata Deryaya Navîn”. Avakirina mizgeftan li seranserê împaratoriyê, piştgirîkirina medreseyan, û vexwendina alimên Îslamî ji herêmên din, hemû beşek ji vê polîtîkayê bûn.

Lêbelê, girîng e ku were destnîşankirin ku polîtîkayên olî yên Mansa Mûsa bi tolerans û pragmatîzmeke siyasî re tevlihev bûn. Her çend wî Îslam wekî ola dewletê ragihand û girîngiya wê di dîwanên qralî de bilind kir, wî tu carî bi zorê Îslam li ser hemû gelên împaratoriyê ferz nekir û qanûnên Quranê wekî qanûnên welat bi tevahî bicîh neanî. Ew tu carî baweriyên din ên kevneşopî yên Afrîkî qedexe nekir, şerekî olî li dijî wan nekir, û gelek caran bi xwe jî beşdarî rêûresmên kevneşopî yên gelê Mandinke (koma etnîkî ya sereke ya împaratoriyê) dibû. Împaratoriya Maliyê ji gelek komên etnîkî û çandî yên cihêreng pêk dihat , û ferzkirina tund a oleke nû dikaribû bibe sedema berxwedan û bêîstiqrariyê. Nêzîkatiya Mansa Mûsa ya sentezker, ku hewl dida Îslamê bi kevneşopî û baweriyên herêmî re li hev bîne , dibe ku yek ji sedemên serkeftina Îslamê ya demdirêj li Rojavayê Afrîkayê be, ku li wir Îslam bi gelek awayan bi çandên herêmî re têkel bûye û şêwazekî taybet ê Afrîkî wergirtiye. Polîtîkayên olî yên Mansa Mûsa ne tenê li ser “Îslamîzekirinê” bûn, lê di heman demê de li ser avakirina împaratoriyeke yekbûyî û bi îstiqrar bûn ku cihêrengiya xwe ya çandî qebûl dikir û rêz jê re digirt.

7. Împaratoriya Maliyê di Konteksta Cîhanî ya Sedsala 14an de

Ji bo ku em girîngî û hêza Împaratoriya Maliyê û serwerê wê Mansa Mûsa bi awayekî rasttir binirxînin, pêwîst e ku em wê di çarçoveya cîhanî ya sedsala 14an de, li gel împaratorî û hêzên din ên hevdem, bidin ber hev.

Berawirdkirina Hêza Aborî û Siyasî ya Maliyê bi Împaratoriyên Hevdem re

Di sedsala 14an de, Împaratoriya Maliyê bêguman yek ji mezintirîn, dewlemendtirîn û bibandortirîn împaratoriyên cîhanê bû. Mezinahiya axa wê, ku ji peravên Atlantîkê heta navenda Nîjerê û ji Sahrayê heta daristanan dirêj dibû, ji ya gelek keyaniyên Ewropî yên wê demê mezintir bû.

• Sultanatiya Memlûkan (Misir): Sultanatiya Memlûkan li Misir û Sûriyê di sedsala 14an de hêzeke mezin a siyasî, leşkerî û çandî bû. Paytexta wê Qahîre, wekî ku di dema Heca Mansa Mûsa de jî xuya bû, navendeke girîng a bazirganî, zanist û hunerê bû. Bandora aborî ya ji nişka ve ya ku Mansa Mûsa bi belavkirina zêrê xwe li Qahîreyê kir , nîşan dide ku Împaratoriya Maliyê xwedî hêzeke aborî ya wisa bû ku dikaribû hevsengiya aborî ya navendeke ewqas mezin û girîng a cîhanî têk bide. Lêbelê, divê were zanîn ku Memlûk ji hêla teknolojî û organîzasyona leşkerî ve dibe ku ji Maliyê pêşketîtir bûna. Împaratoriya Maliyê ji bo hin kelûpelên stratejîk ên wekî hespan û çekên pêşketî, xwe dispart bazirganiya bi Bakurê Afrîkayê re, ku Memlûk li wir xwedî bandor bûn.
• Xanedana Yuan (Çîn): Di sedsala 14an de, Çîn di bin serweriya Xanedana Yuan a Mongolan de bû. Çîn di wê demê de yek ji hêzên aborî yên herî mezin ên cîhanê bû, bi nifûseke pir mezin, sîstemeke burokratîk a pêşketî, û teknolojiya ku di gelek waran de ji deverên din ên cîhanê pêşdetir bû (wekî hilberîna kaxezê, barût, çapkirin, û pereyê kaxezî). Rêyên bazirganiyê yên navdar ên wekî Rêya Îpekê Çînê bi Ewrasyayê û cîhana mayî ve girêdidan. Her çend Împaratoriya Maliyê di warê hilberîn û kontrola zêr de xwedî serdestiyeke bêhempa bû jî , pîvana giştî ya aboriya Çînê, asta pêşketina wê ya teknolojîk, û kapasîteya wê ya hilberînê îhtîmal e ku ji ya Maliyê mezintir bûya. Lêbelê, girîngiya zêrê Maliyê ji bo aboriya cîhanî, tevî ya Çînê jî (bi rêya bazirganiya navbeynkar), nayê înkarkirin.
• Keyaniyên Ewropî (mînak, Fransa, Îngilîstan, Dewletên Îtalî): Di sedsala 14an de, parzemîna Ewropayê bi gelemperî ji hêla siyasî ve perçebûyî bû û bi gelek pirsgirêkên navxweyî û derveyî re rû bi rû bû, wekî Şerê Sed Salî di navbera Fransa û Îngilîstanê de, û bandora wêranker a Mirina Reş (Belaya Webayê) ku di nîveka sedsalê de dest pê kir. Aboriyên Ewropî bi piranî li ser çandiniyê bûn û ji hêla dewlemendiya zêr û çavkaniyên madenî yên din ve ji Împaratoriya Maliyê pir kêmtir bûn. Dewletên bazirganî yên Îtalî, wekî Komarên Venedîk û Cenovayê, di bazirganiya Deryaya Navîn de roleke girîng dilîstin û yek ji sûdwergirên sereke yên zêrê ku ji Afrîkaya Rojava bi rêya Bakurê Afrîkayê dihat, bûn. Artêşa Împaratoriya Maliyê, ku tê texmînkirin ji 100,000 leşkeran pêk dihat , ji artêşên gelek keyaniyên Ewropî yên wê demê mezintir û dibe ku birêxistintir bû.

Berawirdkirina bi împaratoriyên din re nîşan dide ku Împaratoriya Maliyê ne tenê hêzeke herêmî bû, lê di sedsala 14an de lîstikvanek girîng di aboriya cîhanî de bû, bi taybetî ji ber kontrola wê ya li ser hilberîn û bazirganiya zêrê, ku bandorek rasterast li ser herêmên dûr ên wekî Misir û Ewropayê dikir. Maliyê nêzîkî nîvê zêrê cîhanê hildiberand , û ev zêr digihîşt Ewropa û ji bo çêkirina pereyên Ewropî dihat bikaranîn , ku ev yek nîşana entegrasyona aborî ya kûr e. Bandora Heca Mûsa li ser nirxê zêr li Qahîreyê nîşan dide ku biryarên aborî yên li Maliyê dikaribûn bandorên transkontînental hebin. Her çend di hin warên teknolojîk an avahiyên siyasî de ji împaratoriyên wekî Çînê cuda be jî, di warê kontrola çavkaniyên stratejîk (bi taybetî zêr) de, Maliyê xwedî avantajeke bêhempa bû. Ev yek têgihiştinên kevneşopî yên ku Afrîkayê wekî herêmeke îzolekirî an pasîf di dîroka cîhanî de dibînin, bi tevahî berevajî dike. Divê Împaratoriya Maliyê ne wekî pêvekek ji dîroka Ewropî an Rojhilata Navîn, lê wekî navendeke hêzê ya xweser û bibandor di sedsala 14an de were dîtin.

Têkiliyên Dîplomatîk

Mansa Mûsa bi zanebûn hewl da ku têkiliyên dîplomatîk ên Împaratoriya Maliyê bi hêzên din ên cîhana Misilman re xurt bike û berfireh bike. Bi taybetî, wî têkiliyên nêzîk bi Sultanatiya Memlûkan a li Misrê û Sultanatiya Marînîyan a li Fasê re danî. Rêwîtiya wî ya Hecê roleke navendî di xurtkirina van têkiliyan û di naskirina fermî ya Împaratoriya Maliyê wekî hêzeke girîng di cîhana Îslamî de lîst. Piştî Hecê, Mansa Mûsa balyoz şandin paytextên Misir û Fasê û di heman demê de konsul (nûnerên dîplomatîk) ên van dewletan li paytexta xwe, Nianiyê, pêşwazî kirin. Ev danûstandinên dîplomatîk ne tenê prestîja Maliyê bilind kirin, lê di heman demê de rê ji bo zêdekirina bazirganî û danûstandinên çandî jî vekirin.

Modela împaratorî ya Maliyê, ku di kevneşopiya herêmî de wekî “Manden Kurufa” (Konfederasyona Manden) û bi hebûna Gbara (Meclîsa Mezin) wekî saziyeke şêwirmendiyê ya navendî tê binavkirin , dibe ku ji modelên împaratorî yên bi tevahî navendîparêz ên wekî Xanedana Yuan li Çînê an jî hin keyaniyên Ewropî yên ku ber bi navendîbûnê ve diçûn, cuda bûbe. Ev modela konfederal, ku li gorî hin çavkaniyan xweseriyeke berçav dida keyaniyên endam û herêmên di bin serweriya Maliyê de , dibe ku hem hêz û hem jî qelsiyek bûbe. Ji aliyekî ve, ew dikaribû ji bo birêvebirina erdekî ewqas mezin û cihêreng ji hêla etnîkî û çandî ve guncawtir be û rê bide entegrasyona komên cihêreng. Ji aliyê din ve, ew dikaribû di demên krîzê de an jî di bin serwerên qelstir de bibe sedema zêdebûna hêzên herêmî û di dawiyê de perçebûna împaratoriyê, wekî ku di paşeroja Împaratoriya Maliyê de jî hate dîtin. Têgihiştina vê struktura siyasî ya taybet a Maliyê ji bo nirxandina rastîn a hêz û domdariya wê di çarçoveya cîhanî ya sedsala 14an de girîng e.

Tabloya 4: Berawirdkirina Taybetmendiyên Aborî û Siyasî yên Sereke: Împaratoriya Maliyê li hember Hêzên Mezin ên Sedsala 14an

Taybetmendî	Împaratoriya Maliyê	Sultanatiya Memlûkan (Misir)	Xanedana Yuan (Çîn)	Keyaniyeke Tîpîk a Ewropî (mînak, Fransa)
Çavkaniya Sereke ya Dewlemendiyê	Zêr, Xwê, Bazirganiya Trans-Sahrayê	Bazirganiya bi Rojhilat re, Çandinî (Nîl)	Çandinî, Bazirganiya Îpekê, Pîşesazî (porselen)	Çandinî, Bacên Feodal
Kontrola li ser Bazirganiyê	Rêyên Trans-Sahrayê	Rêyên Deryaya Sor û Deryaya Navîn	Rêya Îpekê, Rêyên Deryayî yên Asyaya Başûr-Rojhilat	Bazirganiya herêmî, hin bajarên Îtalî bazirganiya Deryaya Navîn
Asta Navendîbûna Dewletê	Konfederal (Manden Kurufa) bi Mansa yê bihêz	Navendî, bi burokrasiyeke leşkerî	Pir navendî, bi burokrasiyeke berfireh	Ber bi navendîbûnê ve diçû, lê hîn feodal
Hêza Leşkerî ya Texmînkirî	~100,000 (tevî 10,000 siwar)	Artêşeke profesyonel a bihêz (Memlûk)	Artêşeke pir mezin, bi kevneşopiya Mongolan	Artêşên feodal, li gorî keyaniyê diguherî
Nifûsa Texmînkirî/Mezinahiya Bajaran	Bajarên mezin (Tîmbûktû, Gao, Niani)	Qahîre yek ji bajarên herî mezin ê cîhanê bû	Bajarên pir mezin (Xanbaliq/Pekîn)	Bajarên piçûktir, Parîs mezin dibû
Pêşketina Teknolojîk a Sereke	Mîmarî (kerpîç), Metalurjî (zêr, hesin)	Mîmarî, Zanistên Îslamî, Pîşesaziyên destan	Kaxez, Çapkirin, Barût, Porselen, Keştiyên mezin	Destpêka pêşketinên teknolojîk (saet, berçavk)

8. Encamname (Dawî)

Lêkolîna li ser dewlemendiya bêhempa ya Împaratorê Maliyê Mansa Mûsa û rêwîtiya wî ya Hecê ya dîrokî, gelek rastiyên girîng derdixe holê û têgihiştina me ya li ser dîroka Afrîkaya Rojava û cihê wê di cîhana serdema navîn de kûrtir dike. Mansa Mûsa ne tenê wekî yek ji kesên herî dewlemend ê ku heta niha jiyaye derdikeve pêş, lê di heman demê de wekî serwerekî jîr, dîplomatekî hoste, û piştevanekî mezin ê çand û zanistê jî tê bibîranîn.

Dewlemendiya Împaratoriya Maliyê bi giranî ji kontrola wê ya li ser kanên zêr û xwê yên berfireh û herwiha ji serweriya wê ya li ser rêyên bazirganiya Trans-Sahrayê diherikî. Sîstema rêveberî û darayî ya birêkûpêk, tevî hebûna meclîseke şêwirmendiyê ya wekî Gbara, bingehek zexm ji bo îstismarkirin û rêvebirina vê dewlemendiyê û ji bo pêkanîna projeyên mezin peyda dikir. Rêwîtiya Hecê ya Mansa Mûsa di salên 1324-1325an de bû xwepêşandaneke bêhempa ya vê dewlemendî û hêzê. Karwana wî ya mezin, ku bi tonan zêr hildigirt û ji deh hezaran kesan pêk dihat, ne tenê erkekî olî pêk anî, lê di heman demê de Împaratoriya Maliyê li ser nexşeya cîhanî da nasîn û bala cîhana Îslamî û Ewropayê kişand ser dewlemendiyên Afrîkaya Rojava.

Bandora aborî ya belavkirina zêr ji hêla Mansa Mûsa ve, bi taybetî li Qahîreyê, ku bû sedema kêmbûna nirxê zêr û enflasyoneke demdirêj, yek ji bûyerên aborî yên herî balkêş ên serdema navîn e û dersên girîng li ser têkiliya di navbera arza pereyê û nirxê wî de dide. Ji aliyê din ve, mîrateya çandî û entelektuelî ya Mansa Mûsa, nemaze di pêşxistina Tîmbûktûyê wek navendeke navdar a fêrbûn, zanist û mîmariya Îslamî de, û vexwendina alim û mîmaran ji deverên din ên cîhana Misilman, bandorek demdirêj li ser pêşketina çandî ya herêmê hişt.

Di encamê de, girîngiya Mansa Mûsa û Împaratoriya Maliyê di dîroka cîhanê de ji dewlemendiya madî wêdetir e. Ew nîşan didin ku Afrîka di serdema navîn de ne tenê parzemîneke xwedî çavkaniyên xwezayî bû, lê di heman demê de xwedî şaristanî û împaratoriyên pêşketî, sîstemên rêveberî yên sofîstîke, û navendên çandî yên bibandor bû. Çîroka Mansa Mûsa têgihiştinên kevneşopî û Ewropa-navendî yên dîrokê, yên ku bi gelemperî rola Afrîkayê piçûk dixin an paşguh dikin, bi tundî berevajî dike û isbat dike ku Afrîkaya Rojava di sedsala 14an de beşek aktîf û girîng a tora cîhanî ya aborî, siyasî û çandî bû.

Lêbelê, mîrateya Mansa Mûsa xwedî aliyekî dualî û tevlihev e. Ji aliyekî ve, ew îro wekî sembola dewlemendî, hêz û serbilindiya Afrîkî tê dîtin û îlhama gelek kesan dide. Heca wî û çîrokên li ser dewlemendiya Maliyê, Afrîkaya Rojava xistin ser nexşeya cîhanê û bala navneteweyî kişandin ser şaristaniyên wê. Ji aliyê din ve, wekî ku hin dîroknas destnîşan dikin, ev navûdengê dewlemendiya bêhempa û efsaneyên li ser “bajarên zêrîn” ên Afrîkayê dibe ku di sedsalên paşîn de bala kolonîzator û keşifgerên Ewropî kişandibe ser parzemînê, bi hêviya bidestxistina van dewlemendiyan. Ev yek dikare wekî encameke nezanînî û trajîk a demdirêj a wê navûdengiya mezin were dîtin. Ji ber vê yekê, nirxandina mîrateya Mansa Mûsa divê vê tevliheviyê li ber çavan bigire û tenê li ser aliyên erênî yên pesindayînê nesekine, lê di heman demê de li ser encamên potansiyel ên demdirêj ên ku ji wê serdema zêrîn derketine jî bifikire. Bi her awayî, Mansa Mûsa û Împaratoriya Maliyê beşek bingehîn û girîng a dîroka cîhanê ne ku heq dikin bi kûrahî werin lêkolînkirin û fêmkirin.

Çavkanî

1. Mansa Musa – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mansa_Musa 2. The 10 Richest People Who Ever Lived: From Mansa Musa to John D. Rockefeller, https://munsifdaily.com/the-10-richest-people-who-ever-lived-from-mansa-musa-to-john-d-rockefeller/ 3. Mali and Mansa Musa – Precolonial Africa – KS3 History – homework help for year 7, 8 and 9. – BBC Bitesize, https://www.bbc.co.uk/bitesize/articles/zjch6g8 4. This 14th-Century African Emperor Remains the Richest Person in History, https://www.history.com/articles/who-was-the-richest-man-in-history-mansa-musa 5. The Pilgrimage Of Mansa Musa – Africa Defense Forum, https://adf-magazine.com/2023/03/the-pilgrimage-of-mansa-musa/ 6. The First African Voyage To The Americas, a story – African …, https://aaregistry.org/story/african-voyage-to-the-americas-a-story/ 7. Mansa Mūsā’s Pilgrimage to Mecca | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/mansa-musas-pilgrimage-mecca 8. Al-Umari’s Account of Mansa Musa’s Visit to Cairo | World History Commons, https://worldhistorycommons.org/al-umaris-account-mansa-musas-visit-cairo 9. Mansa Musa’s Mali Empire: Golden Era Analysis – Free Essay Example – EduBirdie, https://edubirdie.com/examples/golden-era-of-the-mali-empire-during-the-rule-of-mansa-musa-analytical-essay/ 10. Could the Mali Empire defeat any 14th Century European Army? : r/aoe4 – Reddit, https://www.reddit.com/r/aoe4/comments/symrmj/could_the_mali_empire_defeat_any_14th_century/ 11. Mali Empire – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/Mali_Empire/ 12. The Empire of Mali (1230-1600) | South African History Online, https://www.sahistory.org.za/article/empire-mali-1230-1600 13. Mali Empire Worksheets | Economy, Government, Military, Legacy – Kids Konnect, https://kidskonnect.com/people/mali-empire/ 14. Hidden Histories: West African Gold – Colchester Museums, https://colchester.cimuseums.org.uk/westafricangold/ 15. Geography | Virginia Department of Education, https://www.doe.virginia.gov/teaching-learning-assessment/k-12-standards-instruction/history-and-social-science/instructional-resources/mali-ancient-crossroads-of-africa/geography 16. Exploring Mansa Musa’s Balancing Act Between Religion and Riches – OER Commons, https://oercommons.org/courseware/lesson/116749/student/?section=8 17. Gbara – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Gbara 18. The Mali Empire | Saylor Academy, https://learn.saylor.org/mod/book/tool/print/index.php?id=71317 19. Mali Empire – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mali_Empire 20. The Mali Empire: An African Story of Gold and Greatness | Mises Institute, https://mises.org/mises-wire/mali-empire-african-story-gold-and-greatness 21. The Richest Man Ever Lived: Mansa Musa – Halal Incorp, https://www.halalincorp.co.uk/the-richest-man-ever-lived-mansa-musa/ 22. Mansa Musa: The Golden Ruler of the Mali Empire – TheCollector, https://www.thecollector.com/mansa-musa-mali-empire-ruler/ 23. Mecca Pilgrimage of Mansa Musa: When generosity caused inflation – HIMIESPA FEB UGM, https://himiespa.feb.ugm.ac.id/mecca-pilgrimage-of-mansa-musa-when-generosity-caused-inflation/ 24. # MANSA MUSA’S HAJJ TO MECCA | Caravans of Gold, Fragments …, https://caravans.library.northwestern.edu/tour/mansa-musas-hajj-to-mecca/ 25. The Story of Africa| BBC World Service, https://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/4chapter3.shtml 26. Mansa Musa I of Mali: Gold, Salt, and Storytelling in Medieval West Africa – The Global History of Capitalism, https://globalcapitalism.history.ox.ac.uk/files/ghocmansamusainmalipdf 27. The Mali Empire – Black History Month 2025, https://www.blackhistorymonth.org.uk/article/section/african-history/the-mali-empire/ 28. TIL the richest person in the world was Mansa Musa, the 14th Century West African ruler, perhaps equal to $400bn in today’s money. When he traveled to Cairo, he gave out so much gold that it depreciated the value of gold and caused over a billion dollars in economic losses in the Middle East. : r/ – Reddit, https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/1hyrxfp/til_the_richest_person_in_the_world_was_mansa/ 29. Africa’s forgotten £400bn ruler who experts think was the richest person ever – Daily Express, https://www.express.co.uk/news/world/2015453/africa-mansa-musa-worlds-richest-person 30. The Historic Hajj of Mansa Musa – Wardheer News, https://wardheernews.com/the-historic-hajj-of-mansa-musa-king-of-mali/ 31. King Musa’s story: Unmatched wealth and legacy. – Tradejini, https://www.tradejini.com/blogs/imagine-being-so-wealthy-that-the-economies-of-the-cities-and-empires-you-visit-collapse 32. mises.org, https://mises.org/mises-wire/mali-empire-african-story-gold-and-greatness#:~:text=Ibn%20Khaldun%2C%20a%20celebrated%20medieval,bit%20of%20a%20show%2Doff. 33. History of the Mali Empire – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Mali_Empire 34. Hajj of Mansa Musa – (Intro to African American Studies) – Vocab, Definition, Explanations, https://library.fiveable.me/key-terms/introduction-african-american-studies/hajj-of-mansa-musa 35. The University of Timbuktu: A Center of Islamic Learning | Algor Cards, https://cards.algoreducation.com/en/content/she2SVWZ/university-timbuktu-history 36. University of Sankoré (Timbuktu): Programs, Campus & Admissions Info – Confinity, https://www.confinity.com/universities/university-of-sankor%C3%A9 37. 14th century – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/14th_century 38. Sites of Encounter in the Medieval World Lesson #4: Mali, https://chssp.ucdavis.edu/sites/g/files/dgvnsk8426/files/inline-files/Mali.pdf 39. Tang Song Ghana Mali Review | PPT – SlideShare, https://www.slideshare.net/slideshow/tang-song-ghana-mali-review-presentation-944217/944217 40. A brief history of globalization – The World Economic Forum, https://www.weforum.org/stories/2019/01/how-globalization-4-0-fits-into-the-history-of-globalization/ 41. How did Western Europe compare to the rest of the world during the middle ages – Reddit, https://www.reddit.com/r/AskHistory/comments/1hraeaw/how_did_western_europe_compare_to_the_rest_of_the/ 42. The Trans-Saharan Gold Trade (7th–14th Century) – The Metropolitan Museum of Art, https://www.metmuseum.org/essays/the-trans-saharan-gold-trade-7th-14th-century 43. Ancient and Medieval Africa Museum: The Legendary Tale of Mansa Musa, https://coastalcarolina.libguides.com/fromafricatoamerica/mansamusa 44. Mali Kingdom – (AP World History: Modern) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-world/mali-kingdom