I. Destpêk (Pêşgotin)
Keşfa Windabûyî ya Franklin, ku di sala 1845an de bi rêberiya Kapîtan Sir John Franklin û bi keştiyên HMS Erebus û HMS Terror ên Hêzên Deryayî yên Qraliyeta Brîtanyayê dest pê kiribû, yek ji bûyerên herî trajîk û nepenî di dîroka keşfên polar de ye. Armanca sereke ya vê ekspedîsyonê keşfkirina beşên dawî yên nenaskirî yên Rêya Bakur-Rojava (Northwest Passage) li Arktîka Kanadayê û tomarkirina daneyên magnetîkî yên ji bo pêşxistina navîgasyonê bû. Lêbelê, ekspedîsyon bi karesatekê bi dawî bû û tevahiya 129 efser û endamên ekîbê jiyana xwe ji dest dan, û çarenûsa wan ji bo demeke dirêj wekî sirekê ma.
Girîngiya vê keşfê ne tenê di armancên wê yên erdnîgarî û zanistî de bû, lê herwiha di nîşandana ambîsyonên emperyal ên Brîtanyaya sedsala 19an û xwesteka wê ya ji bo serweriya li ser deryayan û keşfên nû de jî diyar dibe. Windabûna Keşfa Franklin eleqeyek bêhempa kişand û heta roja îro jî balkêşiya xwe diparêze. Sedemên vê meraqa berdewam pirreng in: ruhê keşfê û wêrekiya mirovî ya li hemberî nenasê, têkoşîna dramatîk a ekîbê ji bo jiyanê li dijî şert û mercên herî dijwar ên Arktîkê, dawiya nepenî ya ku bi îdiayên jehrîbûna bi zirîçê û heta goştxwarina mirovan hatibû xemilandin, û herî dawî, dîtina keştiyên HMS Erebus (di sala 2014an de) û HMS Terror (di sala 2016an de) ku ji nû ve agirê meraqê geş kir û derfetên nû ji bo lêkolîn û têgihiştinê vekir.
Keştiyên ekspedîsyonê di Gulana 1845an de ji Îngilîstanê bi rê ketin û cara dawî di Tîrmeha heman salê de li Kendava Baffin, dema ku li benda zelalbûna cemedê ji bo derbasbûna Tengava Lancaster bûn, ji aliyê keştiyên nêçîra balînayan ve hatin dîtin. Piştî vê dîrokê, tu deng û agahî ji Franklin û zilamên wî nehat. Du salên bêdengiyê Admiralîteya Brîtanî xiste nava fikaran, û di sala 1848an de dest bi şandina ekspedîsyonên lêgerînê kirin. Van hewldanan, ku bi piştgiriya Lady Jane Franklin, hevjîna Sir John Franklin, û gelek kes û saziyên din hatin meşandin, veguherîn operasyona lêgerîn û rizgarkirinê ya herî mezin di dîroka keşfê de, ku zêdeyî sî ekspedîsyon di navbera salên 1848 û 1859an de beşdar bûn.
Windabûna Keşfa Franklin ne tenê trajediyek mirovî bû; ew di heman demê de ji bo Brîtanyaya serdema Viktoriyan, ku xwe wekî hêza deryayî ya herî mezin a cîhanê didît, şokek çandî û siyasî ya kûr bû. Ev bûyer, ku tê de 129 zilamên bijarte yên Hêzên Deryayî yên Qraliyetê bi teknolojiyên herî pêşketî yên wê demê winda bûn, pirsên cidî li ser sînorên hêza mirovî li hember xwezaya bêrehm û heta radeyekê, li ser rastbûn û exlaqê projeyên emperyal ên keşfê derxistin holê. Lêbelê, ev karesat bi awayekî neçaverêkirî bû sedema pêşketinên girîng. Lêgerînên berfireh ên ku ji bo dîtina Franklin û ekîba wî hatin kirin, beşek mezin ji erdnîgariya Arktîka Kanadayê, ku berê nenas bû, nexşe kirin û têgihiştineke kûrtir li ser şert û mercên herêmê peyda kirin. Ev yek mînakek balkêş e ku çawa têkçûn û trajedî jî dikarin, bi awayekî nerasterast, rê li ber zêdebûna zanîn û pêşketina zanistî vekin.
II. Amadekarî û Destpêka Keşfê
Amadekirina Keşfa Franklin bi hûrgilî û bi bikaranîna teknolojiyên herî pêşketî yên wê demê hatibû kirin, ku ev yek hêviyên mezin ji bo serkeftina wê çêdikir. Lêbelê, hin biryarên di dema amadekariyan de hatin girtin, paşê bûn mijara nîqaş û spekulasyonan.
A. Keştî: HMS Erebus û HMS Terror
Du keştiyên ku ji bo vê ekspedîsyona dijwar hatibûn hilbijartin, HMS Erebus û HMS Terror, xwedî dîrokek dirêj a xizmeta di Hêzên Deryayî yên Qraliyetê de bûn û ji bo rûbirûbûna şert û mercên giran ên Arktîkê bi taybetî hatibûn adaptekirin.
Taybetmendiyên Teknîkî û Alavên Taybet ji bo Arktîkê
HMS Erebus (378 ton) û HMS Terror (331-325 ton) di eslê xwe de wekî keştiyên bombebarandinê hatibûn çêkirin. Ev cure keştî ji ber avaniya xwe ya hundurîn a xurt û çêkirina zexm, ji bo lihemberketina bi cemedê û berfê re guncawtir dihatin dîtin. Berî sefera Franklin, her du keştî di ekspedîsyona James Clark Ross a Antarktîkayê de (1839–1843) hatibûn bikaranîn û li wir serkeftineke mezin bi dest xistibûn.
Ji bo sefera Rêya Bakur-Rojava, ev keştî ji nû ve hatin guhertin û xurtkirin. Serê (bow) her du keştiyan bi qatek zêde ji dar û lewheyên hesinî hatibû pêçan da ku bikaribin cemedê bişkînin an jî li ber zexta wê bisekinin. Hundurê keştiyan jî bi tîrêjên darîn û hesinî yên zêde hatibû zexmkirin. Yek ji guhertinên herî girîng lê zêdekirina motorên hilmê û perwaneyan bû.
Li jêr tabloyek heye ku taybetmendiyên sereke yên her du keştiyan dide ber hev:
Tablo 1: Taybetmendiyên Keştiyên Keşfa Franklin (1845)
| Taybetmendî | HMS Erebus (Çîna Hecla) | HMS Terror (Çîna Vesuvius) |
|---|---|---|
| Dîroka Çêkirinê/Avêtina Avê ya Yekem | 1826 (7 Hezîran) | 1813 (29 Hezîran) |
| Cihê Çêkirinê | Tersaneyên Pembroke, Wales | Tersaneya Davy, Topsham, Îngilîstan |
| Cureya Esil | Keştiya Bombebarandinê | Keştiya Bombebarandinê |
| Dirêjahî | 105 feet (32 m) (piştî guhertina ji bo perwaneyê hinekî dirêjtir bû) | 102 feet (31 m) |
| Firehî | 28.5 feet (8.7 m) | 27 feet (8.2 m) |
| Kûrahî (Draught) | 13.8 feet (4.2 m) | 12.5 feet (3.8 m) (hin çavkanî 22.5 feet / 6.86 m didin, lê ev dibe ku xelet be an ji bo şertên cuda be) |
| Deplasman (Tonaja BM) | 372 ton (long tons) | 325 ton (long tons) |
| Materyalê Avakirinê | Dar (bi xurtkirinên hesinî) | Dar (bi xurtkirinên hesinî) |
| Hêza Motorê (ji bo sefera 1845an) | 20 hp (motorê lokomotîfa rêhesinê ya veguhertî) | 20 hp (motorê lokomotîfa rêhesinê ya veguhertî) |
| Leza bi Hilmê | Nêzîkî 7.4 km/katjimêr (4.0 knot) | Nêzîkî 7.4 km/katjimêr (4.0 knot) |
| Çekên Esil | 2 hawan (mortar), 10 top | 2 hawan (mortar), 10 top |
| Guhertinên Taybet ji bo Arktîkê (1845) | Xurtkirina serî, sîstema germkirina navxweyî ya bi hilmê, perwaneya hilkişînbar, motorê hilmê, sîstema çêkirina ava şirîn | Xurtkirina serî, sîstema germkirina navxweyî ya bi hilmê, perwaneya hilkişînbar, motorê hilmê, sîstema çêkirina ava şirîn |
| Çalakiyên Berbiçav ên Berê | Beşdarbûna di Keşfa Antarktîkê ya James Clark Ross de (1839-1843) | Xizmet di Şerê 1812an de, Keşfa Arktîkê ya George Back (1836-37), Keşfa Antarktîkê ya James Clark Ross (1839-1843) |
Çavkaniyên Daneyê:
Ev tablo nîşan dide ku her du keştî ji bo dema xwe bi awayekî berfireh hatibûn amadekirin û xurtkirin. Lêbelê, girîng e ku meriv balê bikşîne ser wê yekê ku teknolojî, her çiqas pêşketî be jî, nikare her tim li hember hêza bêrehm a xwezayê, bi taybetî li Arktîka nenaskirî, bisekine.
Motorên Hilmê û Teknolojiyên Din ên Pêşketî
Wekî ku di tabloyê de jî tê dîtin, her du keştî bi motorên hilmê yên ku ji lokomotîfên rêhesinê yên London & Croydon Railway hatibûn veguhertin, hatibûn teçhîzkirin. Van motoran perwaneyek yekane diajot û dihat payîn ku di rewşên bê-ba an jî dema ku hewce be cemedê bişkînin, alîkariyê bikin. Lêbelê, fermanên Franklin ew bûn ku motor tenê “di rewşên dijwar de” werin bikaranîn, ji ber ku keştî bi sînorkirî komir hildigirtin.
Yek ji nûjeniyên herî balkêş sîstemek bû ku dihêşt perwane û rûmenên hesinî ji avê werin hilkişandin û di nav laşê keştiyê de werin veşartin da ku ji zirara cemedê bêne parastin. Ev yek ji bo keştiyên ku di nav cemedên Arktîkê de dixebitîn, avantajek mezin bû.
Ji bilî van, sîstemeke germkirina navxweyî ya bi hilmê ji bo rehetiya ekîbê di sermaya polar de hatibû saz kirin. Her weha, sobeyên taybet ên pijandinê hebûn ku li ser wan tankên ji bo helandina berf û cemedê ji bo bidestxistina ava şirîn hatibûn danîn. Tê gotin ku sîstema distîlekirina avê ya keştiyan, ku ji bo peydakirina ava şirîn a ji bo motorên hilmê pêwîst bû, dibe ku yek ji çavkaniyên jehrîbûna zirîçê bûbe, ji ber ku ji bo her saetek xebata motorê nêzîkî tonek ava şirîn hewce dikir û materyalên ku wê demê dihatin bikaranîn dibe ku zirîç berdabana nav avê. Pirtûkxaneyên bi zêdeyî 1,000 pirtûkan jî li ser her keştiyê hebûn, ku ji bo derbaskirina demê di zivistanên dirêj û tarî yên Arktîkê de dihatin armanc kirin.
B. Ekîb
Serkeftin an têkçûna her keşfê bi giranî girêdayî kalîte, tecrûbe û morala ekîba wê ye. Keşfa Franklin ji zilamên bijarte yên Hêzên Deryayî yên Qraliyetê pêk dihat, lê di warê tecrûbeya Arktîkê de hin kêmasiyên wê hebûn.
Pêkhatina Ekîbê: Hejmar, Efserên Payebilind
Keşf di destpêkê de bi 134 efser û zilaman dest pê kir. Lêbelê, piştî rawestgeha li Giravên Whalefish li rojavayê Gronlandê ji bo wergirtina pêdiviyên dawî, pênc endamên ekîbê wekî “ne guncaw” hatin dîtin û ji bo dermankirinê şandin malê. Bi vî awayî, hejmara dawî ya kesên ku bi Franklin re ketin nav cemedê 129 bû.
Rêbertiya keşfê di destê kesayetiyên navdar ên Hêzên Deryayî de bû:
- Sir John Franklin: Di temenê 59 saliyê de, Franklin fermandarê giştî yê keşfê û kapîtanê HMS Erebus bû. Ew keşfgerekî bi tecrûbe bû, ku berê du ekspedîsyonên bejahî yên mezin li Arktîka Kanadayê û yek ekspedîsyonek deryayî ber bi Pola Bakur ve birêve biribû. Lêbelê, hin kes wî ji bo rêberiya keşfeke ewqas dijwar pîr dihesibandin, û hilbijartina wî piştî ku çend berendamên din (wek James Clark Ross û Francis Crozier) pêşniyar red kirin, pêk hat. Ev pêvajoya hilbijartinê, ku Sir John Barrow tê de rolek navendî leyîst, nîşan dide ku carinan faktorên kesane û yên girêdayî prestîjê dikarin di biryarên Admiralîteyê de ji lîyakata teknîkî girîngtir bin.
- Francis Rawdon Moira Crozier: Kapîtanê HMS Terror û efserê cîbicîkar ê Franklin, Crozier (49 salî) Îrlandiyek bû ku xwedî tecrûbeyeke berfireh a keşfên Arktîk û Antarktîkê bû, tevî ku bi James Clark Ross re li ser Terror di sefera Antarktîkayê de xizmet kiribû. Ew wekî deryavanek pir jêhatî û rêberek baldar dihat nasîn.
- James Fitzjames: Fermandarê duyemîn ê Erebus, Fitzjames (31 salî) efserkî ciwan û ambisyoz bû ku ji hêla Admiralîteyê ve dihat ecibandin.
Li jêr lîsteyek kurtkirî ya efserên payebilind ên her du keştiyan tê pêşkêş kirin:
Tablo 2: Lîsteya Efserên Payebilind ên HMS Erebus û HMS Terror (1845)
| Keştî | Nav | Paye | Jêder (Origin) | Temen (1845) |
|---|---|---|---|---|
| HMS Erebus | Sir John Franklin | Kapîtan (Fermandarê Keşfê) | Lincolnshire, Îng. | 59 |
| James Fitzjames | Fermandar | London, Îng. | 31 | |
| Graham Gore | Lêytnantê Yekem (Fermandar) | Plymouth, Îng. | 35 | |
| Henry T. D. Le Vesconte | Lêytnantê Duyem | Devon, Îng. | 31 | |
| James Walter Fairholme | Lêytnantê Sêyem | Perth, Skotlanda | 24 | |
| Stephen Samuel Stanley | Cerrahê Sereke | |||
| Harry D. S. Goodsir | Asîstanê Cerrah | Anstruther, Fife, Sko. | 25 | |
| HMS Terror | Francis Rawdon Moira Crozier | Kapîtan | Banbridge, Co. Down, Îrl. | 49 |
| Edward Little | Lêytnantê Yekem (Fermandar) | Hornsey, Middx., Îng. | 33 | |
| George Henry Hodgson | Lêytnantê Duyem | ~28 | ||
| John Irving | Lêytnantê Sêyem | Edinburgh, Skotlanda | ~29 | |
| Alexander McDonald | Asîstanê Cerrah | Laurencekirk, Sko. | ~36 | |
| John Stuart Peddie | Cerrah | ~32 |
Çavkaniya Daneyê: (û çavkaniyên din ên piştrastkirî ji bo temamkirinê). Temenên ku bi “~” hatine nîşankirin texmînî ne.
Ev tablo pêkhateya rêbertiya keşfê nîşan dide. Hebûna kesên bi tecrûbe wek Franklin û Crozier diviyabû ku baweriyê bida, lê wekî ku dê paşê diyar bibe, tecrûbe bi serê xwe nikaribû li hember hemû dijwariyan bisekine.
Tecrûbeya Ekîbê ya li Arktîkê
Piraniya endamên ekîbê Îngilîz bûn, bi giranî ji bakurê Îngilîstanê, ligel hejmareke hindiktir ji Îrlandî, Welsh û Skotlandiyan. Tenê du keştîvan ne ji Giravên Brîtanî bûn: Charles Johnson ji Halifax, Nova Scotia (Kanada) û Henry Lloyd ji Kristiansand (Norwêc).
Ya girîng, ji bilî Franklin û Crozier, tenê hejmareke pir kêm ji efser û zilaman xwedî tecrûbeya rasterast a Arktîkê bûn. Di nav wan de Lêytnantê Yekem ê Erebus Graham Gore, Asîstanê Cerrah ê Terror Alexander McDonald, û du hostayên cemedê (ice-masters), James Reid (li ser Erebus) û Thomas Blanky (li ser Terror) hebûn. Kêmasiya tecrûbeya giştî ya ekîbê di adaptasyona bi şert û mercên ekstrem ên Arktîkê û birêvebirina rewşên krîtîk de dibe ku rolek neyînî leyîstibe. Ev yek bi taybetî girîng dibe dema ku meriv li ber çavan digire ku keşf bêyî piştgirî an zanîna Înûîtan a herêmî tevgeriya.
C. Pêdivî û Xwarin
Ji bo keşfeke ku dihat payîn sê salan bidome, peydakirina xwarin û pêdiviyên têr û guncaw ji girîngiyek jiyanî bû. Admiralîteya Brîtanî hewl dabû ku keştiyan bi her tiştê pêwîst û heta bi hin tiştên luks jî bar bike.
Cure û Mêjera Xwarinê
Keştiyên Erebus û Terror bi pêdiviyên xwarinê yên ku dihat texmînkirin ji bo 129 zilaman heta sê salan têr bike, hatibûn barkirin. Ev pêdivî ji cûrbecûr xwarinên hişk, şorkirî, û konservekirî pêk dihatin. Li gorî tomarên Hêzên Deryayî yên Qraliyetê, hin ji pêdiviyên sereke yên ku ji bo tevahiya keşfê hatibûn barkirin ev bûn:
Tablo 3: Pêdiviyên Xwarinê yên Sereke yên Keşfa Franklin (1845) – Mêjera Giştî ya Texmînî
| Cureyê Pêdiviyê | Mêjera Giştî (Texmînî) | Yekîne (Unit) | Çavkanî |
|---|---|---|---|
| Biskuwît | 36,487 | lbs | |
| Ard | 136,656 | lbs | |
| Goştê Sor (şorkirî) | 32,224 | lbs | |
| Goştê Beraz (şorkirî) | 32,000 | lbs | |
| Goştê Konservekirî | 33,289 | lbs | |
| Şekir | 23,576 | lbs | |
| Çîkolata | 9,450 | lbs | |
| Çay | 2,357 | lbs | |
| Ava Lîmonê (Lemonsaft) | 9,300 | lbs | |
| Spîrît (Alkola Konsantre) | 3,684 | galon | |
| Şerab (ji bo nexweşan) | 200 | galon | |
| Sebzeyên Konservekirî | 8,900 | lbs | |
| Şorbeya Konsantrekirî | 20,463 | pint | |
| Pemmikan | 1,203 | lbs | |
| Titûn | 7,088 | lbs | |
| Sabûn | 3,600 | lbs | |
| Mûm | 2,700 | lbs |
Nîşe: lbs = lîbre (nêzîkî 0.453 kg), galon (nêzîkî 4.546 lître), pint (nêzîkî 0.568 lître). Ev lîste ne temam e lê pêdiviyên sereke nîşan dide.
Ji bilî van, dewarên zindî jî ji bo goştê teze di qonaxên destpêkê yên seferê de hatibûn birin. Xwarina rojane, tevî van pêdiviyan, bi giranî li ser goştê şorkirî, goştê beraz, û pûngê (porridge) bû. Şorbe û sebzeyên konservekirî hinekî cûrbecûrî lê zêde dikirin. Zêdetirî 8,000 qutiyên konservekirî hatibûn barkirin, ku tê de kartol, gêzer, parsnip, û sebzeyên tevlihev hebûn. Hebûna mêjerên mezin ên ard û biskuwîtan li hember mêjerên kêmtir ên xwarinên bi proteîn ên wekî pemmikan, dibe ku stratejiya xwarinê ya wê demê ya Admiralîteyê nîşan bide, ku dibe ku ji bo parêzek hevseng a demdirêj di şert û mercên Arktîkê de ne îdeal bûya.
Pirsgirêka Xwarina Konservekirî û Zirîç
Yek ji aliyên herî nîqaşkirî yên pêdiviyên Keşfa Franklin kalîteya xwarina konservekirî bû. Ev xwarin ji peydakarek bi navê Stephen Goldner hatibû kirîn. Kontrata ji bo peydakirina 8,000 qutiyên konservekirî tenê heft hefte berî ku ekspedîsyon bi rê bikeve, di 1ê Nîsana 1845an de, hatibû îmzekirin. Ji ber vê dema teng û lezgîniya ji bo amadekirina vê ordereke mezin, tê gotin ku Goldner di kontrola kalîteyê de tawîz daye.
Lêkolînên paşê yên li ser qutiyên konservekirî yên ku li cihên kampên Franklin hatin dîtin, eşkere kirin ku gelek ji wan bi awayekî pir xirab û bi lez û bez bi zirîçê (lead) hatine lehimkirin. Di hin rewşan de, zirîça lehimê “wek mûma heliyayî di nav rûyê hundir ê qutiyê de diherikî” û rasterast bi xwarinê re di têkiliyê de bû. Ev yek bû sedema gumanên xurt ku jehrîbûna kronîk a bi zirîçê dibe ku yek ji faktorên sereke bûbe di lawazbûn û mirina endamên ekîbê de. Amûrên “pêşketî” yên wekî xwarina konservekirî, ku diviyabû avantajek bûna, bi vî rengî dibe ku bûbin çavkaniya xetereyek nediyar. Ev mijar dê di beşa li ser sedemên karesatê de bi hûrgilî were nîqaş kirin.
D. Rêwîtî û Dîtina Dawî
Piştî amadekariyên berfireh, keştiyên Erebus û Terror ji bo pêkanîna armanca xwe ya dîrokî bi rê ketin. Rêwîtiya wan a destpêkê li gorî planê bû, lê piştî demekê ew ketin nav bêdengiyek kujer.
Rêça Plankirî û Rêça Rastî
Armanca sereke ya Keşfa Franklin ew bû ku beşên mayî yên nenaskirî yên Rêya Bakur-Rojava, bi taybetî qadeke bi qasî 500 km di navbera Tengava Barrow û parzemîna Amerîkaya Bakur de, keşif bike û nexşe bike. Her weha, tomarkirina daneyên magnetîkî ji bo baştirkirina navîgasyonê jî beşek ji mîsyona wan bû.
Rêça rastî ya ku ekspedîsyonê şopand, heta radeyekê ji tomarên hindik ên ku mane û ji şahidiyên paşê tê zanîn:
- Keştî di 19ê Gulana 1845an de ji Greenhithe, Kent (Îngilîstan) bi rê ketin.
- Ew li Giravên Orkney (Skotlanda) û paşê li Giravên Whalefish li rojavayê Gronlandê rawestiyan da ku pêdiviyên dawî û ava teze werbigirin. Li vir pênc endamên ekîbê ji ber nexweşiyê hatin şandin malê.
- Ji Gronlandê, ew ber bi rojava ve derbasî Kendava Baffin bûn û bi rêya Tengava Lancaster, ku wekî deriyê rojhilat ê Rêya Bakur-Rojava tê zanîn, ketin nav Arşîpela Arktîk a Kanadayê.
- Li gorî nota ku paşê li Victory Point hat dîtin, ekspedîsyon zivistana 1845-1846an li Girava Beechey, li nêzîkî başûrê rojavayê Girava Devon, derbas kir. Li vir sê endamên ekîbê mirin û hatin veşartin.
- Di havîna 1846an de, keştî ber bi başûr ve bi rêya Tengava Peel (di navbera Girava Somerset û Girava Prince of Wales de) û piştre Tengava Franklin çûn.
- Di Îlona 1846an de, ew li Tengava Victoria, li bakurê rojavayê Girava King William, di nav cemedê de asê man û nema karîn jê derkevin.
Li jêr tabloyek bi koordînatên texmînî yên hin cihên sereke yên girêdayî Keşfa Franklin heye:
Tablo 4: Koordînatên Erdnîgarî yên Cihên Girîng ên Keşfa Franklin
| Cih | Koordînat (Firehî Bakur, Dirêjahî Rojava) (Texmînî) | Girîngî/Bûyer | Çavkanî (Mînak) |
|---|---|---|---|
| Girava Beechey | 74^\circ43’N, 91^\circ51’W | Zivistangeha 1845-46, gorên sê endamên ekîbê | |
| Cihê Asêbûna Keştiyan (li gorî Nota Victory Point) | 70^\circ05’N, 98^\circ23’W | Keştî di Îlona 1846an de li vir asê man | |
| Victory Point, Girava King William | Nêzîkî 69^\circ39’N, 98^\circ58’W (koordînatên giştî yên giravê 69^\circ10’N, 97^\circ25’W) | Cihê dîtina Nota Victory Point | |
| Cihê Keştiya HMS Erebus (hat dîtin 2014) | 68^\circ15’N, 98^\circ45’W (navenda qada parastî) | Cihê binavbûna HMS Erebus li Kendava Wilmot and Crampton | |
| Cihê Keştiya HMS Terror (hat dîtin 2016) | 68^\circ54’N, 98^\circ56’W (navenda qada parastî) | Cihê binavbûna HMS Terror li Kendava Terror | |
| Starvation Cove, Nîvgirava Adelaide | Nêzîkî 68^\circ30’N, 98^\circ20’W (koordînatên giştî yên nîvgiravê 68^\circ06’N, 97^\circ48’W) | Yek ji cihên ku tê bawer kirin hin ji endamên ekîbê yên saxmayî lê mirine |
Nîşe: Koordînat texmînî ne û dibe ku di çavkaniyên cuda de hinekî biguherin. Ji bo Victory Point û Starvation Cove, koordînatên pir rast ne berdest in an jî cihêreng in.
Ev tablo girîng e ji ber ku ew çarçoveyek erdnîgarî ji bo bûyerên keşfê peyda dike û rê dide xwendevan ku cihên sereke yên çîrokê li ser nexşeyê bişopîne.
Zivistana li Girava Beechey û Mirinên Pêşîn
Ekspedîsyon zivistana xwe ya yekem (1845-1846) li Girava Beechey, cihekî ku ji bo zivistanê baş dihat hesibandin, derbas kir. Lêbelê, di vê zivistanê de sê endamên ekîbê jiyana xwe ji dest dan: John Torrington (stokerê sereke yê Erebus), John Hartnell (deryavanek jêhatî li ser Erebus), û William Braine (leşkerê deryayî yê Royal Marine li ser Erebus). Gorên wan, ku di sala 1850an de ji hêla ekspedîsyonên lêgerînê ve hatin dîtin, yekem delîlên fîzîkî yên hebûna Franklin li herêmê bûn.
Sedemên van mirinên zû bûne mijara gelek lêkolîn û spekulasyonan. Analîzên otopsiyê yên ku di salên 1980an de li ser termên baş-parastî yên van sê kesan hatin kirin, nîşan dan ku ew bi îhtimaleke mezin ji ber pneumonia mirine, ku dibe ku ji ber tûberkulozê xirabtir bûbe. Her weha, di laşên wan de asta bilind a zirîçê hat dîtin, ku ev yek teoriya jehrîbûna bi zirîçê wekî faktorek beşdar xurt kir. Van mirinên zû wekî nîşanek xirab ji bo pêşeroja keşfê hatin şîrove kirin.
Dîtina Dawî ji aliyê Keştiyên Nêçîra Balînayan ve
Cara dawî ku kesek ji cîhana derve endamên Keşfa Franklin sax dît, di dawiya Tîrmeha 1845an de bû. Du keştiyên nêçîra balînayan ên Brîtanî, Prince of Wales û Enterprise, li Kendava Baffin, li nêzîkî devê Tengava Lancaster, rastî HMS Erebus û HMS Terror hatin. Li gorî raporan, ekîba Franklin di rewşek baş de bû û bi kelecan li benda zelalbûna cemedê bû da ku bikeve Rêya Bakur-Rojava. Piştî vê hevdîtina kurt, her du keştiyên Hêzên Deryayî yên Qraliyetê ber bi rojava ve çûn û di nav bêdengî û nepeniya Arktîkê de winda bûn.
Di vê qonaxa destpêkê de, xuya ye ku keşf bi xwebaweriyek mezin tevgeriyaye, dibe ku ji ber teknolojiyên pêşketî yên ku di destê wan de bûn. Lêbelê, ev xwebawerî dibe ku bûbe sedema kêm-nirxandina dijwariyên rastîn ên hawîrdora Arktîkê û girîngiya zanîna xwecihî. Tevî ku Franklin bi xwe di keşfên berê de bi gelên xwecihî re têkilî danîbû, ev keşfa taybetî xuya ye ku planek ji bo alîkariya Înûîtan an jî bikaranîna zanîna wan a ji bo jiyanê di şert û mercên dijwar de, bi têra xwe pêş nexistibû. Ev yek, wekî ku dê di beşên paşê de were dîtin, dibe ku yek ji faktorên krîtîk bûbe di encama trajîk a keşfê de.
III. Windabûn û Lêgerînên Destpêkê (Sedsala 19an)
Piştî dîtina dawî ya keştiyên Erebus û Terror di Tîrmeha 1845an de, bêdengiyek dirêj ket ser çarenûsa Keşfa Franklin. Ev bêdengî bû sedema destpêkirina yek ji hewldanên lêgerînê yên herî berfireh û dijwar di dîroka mirovahiyê de.
A. Girtîbûna di Cemedê de û Nota Victory Point
Agahiyên herî girîng ên derbarê bûyerên ku piştî windabûnê qewimîn, ji notek tenê ya ku bi şans hat dîtin, hatin bidestxistin.
Kronolojiya Bûyeran Heta Terikandina Keştiyan
Piştî zivistana serkeftî ya 1845-1846an li Girava Beechey, ku sê endamên ekîbê mirin, keştiyên Erebus û Terror di havîna 1846an de ber bi başûr ve bi rêya Tengava Peel û piştre Tengava Franklin ketin. Lêbelê, di 12ê Îlona 1846an de, ew li Tengava Victoria, li nêzîkî peravên bakurê rojavayê Girava King William, di nav cemedê de asê man û nema karîn ji vê rewşê xilas bibin. Ev asêbûn dê 19 mehan bidomiya.
Li gorî nota ku paşê li Victory Point hat dîtin, rewşa ekîbê gav bi gav xirab bû. Sir John Franklin, rêberê keşfê, di 11ê Hezîrana 1847an de jiyana xwe ji dest da. Heta Nîsana 1848an, bi giştî 9 efser û 15 mêr (tevahî 24 kes, tevî Franklin) miribûn. (Hin çavkanî hejmara giştî ya miriyan heta wê demê wekî 24 didin, ku Franklin jî di nav de ye ).
Di dawiyê de, di 22ê Nîsana 1848an de, 105 endamên ekîbê yên saxmayî, di bin fermandariya Kapîtan Francis Crozier (ku piştî mirina Franklin fermandariya giştî girtibû ser xwe) û Kapîtan James Fitzjames de, biryar dan ku keştiyan terk bikin. Armanca wan ew bû ku bi peyatî xwe bigihînin Çemê Back (ku ji hêla Sir George Back ve hatibû keşf kirin) li ser parzemîna Amerîkaya Bakur, û ji wir jî ber bi posteke Pargîdaniya Hudson’s Bay ve biçin, bi hêviya ku alîkariyê bibînin. Ev meşeke bêhêvî û trajîk bû ku dê bi mirina hemû kesên saxmayî bi dawî bibûya.
Naverok û Girîngiya Nota Victory Point
Nota Victory Point, ku di Gulana 1859an de ji hêla ekspedîsyona lêgerînê ya Kapîtan Francis Leopold McClintock ve di nav kevirrêjekê (cairn) de li Victory Point, li perava bakurê rojavayê Girava King William hat dîtin, yekane belgeya nivîskî ya rasterast e ku ji keşfê bi xwe maye û hûrgiliyên krîtîk li ser çarenûsa wê eşkere dike. Ev not li ser formeke standard a Admiralîteyê ya ji bo tomarkirina daneyên herikên deryayê hatibû nivîsandin û du beşên cuda yên agahiyê dihewand:
- Beşa Yekem (28 Gulan 1847): Ev beş ji hêla Lieutenant Graham Gore ve hatibû nivîsandin. Tê de dihat gotin ku keştî di zivistana 1846-47an de li 70^\circ05′ Bakur û 98^\circ23′ Rojava di cemedê de asê mane (ev koordînat li gorî nota orîjînal in, her çend di hin çavkaniyan de wek zivistana 1845-46 li Girava Beechey jî tê şîrove kirin, lê konteksta giştî ya notê û bûyerên paşê piştrast dikin ku ev behsa asêbûna li nêzî Girava King William dike). Notê her weha diyar dikir ku keşf berê li Girava Beechey zivistan derbas kiriye, piştî ku hilkişiyaye Kanala Wellington heta 77^\circ Bakur û ji aliyê rojavayê Girava Cornwallis ve vegeriyaye. Di vê qonaxê de, not bi awayekî xemnak lê hêvîdar bi hevoka “Sir John Franklin commanding the Expedition. All well” (Sir John Franklin fermandariya Keşfê dike. Hemû baş in) bi dawî dibû.
- Beşa Duyem (25 Nîsan 1848): Ev beş, ku li kêlek û marjînên formê hatibû zêdekirin, ji hêla Kapîtan James Fitzjames (fermandarê Erebus) û Kapîtan Francis Crozier (fermandarê Terror û niha fermandarê giştî yê keşfê) ve hatibû îmzekirin. Ev beşa nû û trajîk agahiyên jêrîn dida :
- HMS Terror û Erebus di 12ê Îlona 1846an de di cemedê de asê mane.
- Sir John Franklin di 11ê Hezîrana 1847an de miriye.
- Heta 25ê Nîsana 1848an, bi giştî 9 efser û 15 mêr mirine (tevahî 24 kes).
- Di 22ê Nîsana 1848an de, 105 kesên saxmayî di bin fermandariya Kapîtan F.R.M. Crozier de keştî terikandine.
- Wan li Victory Point (ku not lê hatibû hiştin) kamp danîbûn û mebesta wan ew bû ku roja din (26ê Nîsanê) ber bi Çemê Back (Back’s Fish River) ve bimeşin.
Girîngiya Nota Victory Point pir mezin e. Ew yekem û heta îro jî yekane delîla nivîskî ya rasterast e ku bûyerên sereke yên piştî asêbûna keştiyan û mirina Franklin tomar dike. Wê xalek destpêkê ya erdnîgarî û kronolojîk ji bo lêgerînên paşê peyda kir û çarçoveyek ji bo têgihiştina rêzika bûyerên trajîk danî.
B. Hewldanên Lêgerînê yên Sedsala 19an
Windabûna Keşfa Franklin bû sedema destpêkirina operasyoneke lêgerînê ya bêhempa di dîrokê de, ku bi dehan ekspedîsyon ji aliyên cuda yên cîhanê beşdar bûn.
Ekspedîsyonên Sereke (John Rae, Leopold McClintock, hwd.)
Di navbera salên 1848 û 1859an de, zêdeyî 30 ekspedîsyonên deryayî û bejahî ji bo dîtina Franklin û ekîba wî hatin şandin. Van ekspedîsyonan ji hêla Admiralîteya Brîtanî, Lady Jane Franklin (hevjîna dilsoz a Sir John), hikûmeta Dewletên Yekbûyî, û kes û komên taybet ve dihatin fînansekirin û organîzekirin. Di nav van de yên herî girîng ev bûn:
- Ekspedîsyonên Destpêkê yên Admiralîteyê (1848-1850): Sê ekspedîsyonên sereke hatin şandin: yek bi rêberiya Sir James Clark Ross ji rojhilat (bi rêya Tengava Lancaster), yek bi rêberiya Kapîtan Henry Kellett ji rojava (bi rêya Tengava Bering), û yek jî ekspedîsyoneke bejahî bi rêberiya Sir John Richardson û Dr. John Rae ji başûr (ji devê Çemê Mackenzie). Tevî hewldanên mezin, van ekspedîsyonên destpêkê tenê kampa zivistanê ya li Girava Beechey keşf kirin û ti agahiyek din li ser çarenûsa keşfê bi dest nexistin.
- Dr. John Rae (1854): Keşfgerê navdar ê Pargîdaniya Hudson’s Bay, Dr. John Rae, dema ku li peravên Arktîkê lêkolîn dikir, li Pelly Bay û Repulse Bay rastî komek Înûîtan hat. Ji wan, wî yekem agahiyên pêbawer derbarê aqûbeta Keşfa Franklin wergirt. Înûîtan jê re gotibûn ku çend sal berê (dora 1848-1850an) komek ji 35 heta 40 zilamên spî (“Kabloonans”) li perava rojavayê Girava King William ber bi başûr ve diçin hatine dîtin, û ku paşê termên wan li nêzîkî devê Çemê Back (ku Înûîtan jê re digotin Çemê Mezin ê Masî) hatine dîtin. Rae her weha hin tiştên ku eşkere ji Keşfa Franklin mabûn (wek kevçî û firaxên zîvîn ên bi nav û nîşanên efseran) ji Înûîtan kirî. Rapora Rae, ku tê de îdiayên goştxwarina mirovan jî hebûn, li Brîtanyayê bû sedema şok û hêrsek mezin, û gelek kesan, di nav de Charles Dickens, rastiya gotinên Înûîtan û heta Rae bi xwe jî xistin ber pirsê.
- Kapîtan Francis Leopold McClintock (1857-1859): Bi israr û piştgiriya darayî ya Lady Jane Franklin, Kapîtan McClintock bi keştiya biçûk a hilmê Fox ekspedîsyonek taybet organîze kir. Ev ekspedîsyon di dawiyê de bi ser ket ku sira sereke ya keşfê çareser bike. Di Gulana 1859an de, endamekî tîma McClintock, Lieutenant William Hobson, Nota Victory Point li Girava King William dît. McClintock û zilamên wî her weha gelek bermahiyên din, di nav de kelekek ku tê de du îskelet û gelek tiştên kesane hebûn, li peravên Girava King William dîtin. Vedîtinên McClintock bi awayekî berfireh wekî dawiya lêgerîna fermî ya ji bo Franklin hatin qebûlkirin.
- Charles Francis Hall (1860-1869): Keşfgerê Amerîkî Charles Francis Hall du ekspedîsyonên dirêj li Arktîkê pêk anîn û bi salan di nav Înûîtan de jiya. Wî gelek şahidiyên devkî yên girîng ji Înûîtan berhev kirin, bi taybetî bi alîkariya wergêrên xwe yên Înûît, Taqulittuq û Ipiivik. Hall agahiyên hûrgilî li ser cihê yek ji keştiyên binavbûyî (ku wî jê re digot keştiya “Ugjulik”, paşê wekî Erebus hat nasîn) li nêzîkî Nîvgirava Adelaide û her weha li ser çarenûsa hin endamên ekîbê bi dest xist.
- Lieutenant Frederick Schwatka (1878-1880): Ekspedîsyoneke din a Amerîkî, bi rêberiya Lieutenant Schwatka, bi berfirehî xwe hispart zanîna Înûîtan û li Girava King William û derdora wê li şopên Franklin geriya. Wan gelek gor û bermahiyên mirovan dîtin û şahidiyên din ên Înûîtan tomar kirin, ku îdiayên goştxwarina mirovan piştrast dikirin.
Metodên Lêgerînê û Zehmetî
Lêgerînên sedsala 19an bi metodên ku ji bo wê demê pêşketî dihatin hesibandin, lê li gorî standardên îroyîn pir dijwar û bi rîsk bûn, dihatin meşandin.
- Lêgerîna Deryayî: Keştiyên lêgerînê, ku hin ji wan bi motorên hilmê yên alîkar hatibûn teçhîzkirin, hewl didan ku di nav cemedên Arktîkê de rê bibînin û xwe bigihînin deverên ku dihat texmînkirin Franklin lê be. Lêbelê, ew bi xwe jî gelek caran di cemedê de asê diman û neçar diman zivistanên dijwar derbas bikin.
- Lêgerîna Bejahî (Bi Kaşok/Sledge): Dema ku keştî asê diman an jî ji bo lêgerîna deverên ku bi keştiyê nedihatin gihîştin, tîmên piçûk bi kaşokên ku ji hêla mirovan an kûçikan ve dihatin kişandin, bi rê diketin. McClintock bi taybetî di pêşxistin û bikaranîna sîstematîk a teknîkên rêwîtiya bi kaşokan de rolek pêşeng leyîst. Van rêwîtiyên bi kaşokan pir dijwar bûn û bi rojan an hefteyan di sermaya qeşayî de didomiyan.
- Avakirina Depoyên Pêdiviyan û Kevirrêjan: Ekspedîsyonên lêgerînê li cihên stratejîk depoyên xwarin û pêdiviyan ava dikirin û ji bo hiştina peyaman an nîşankirina rêyan kevirrêj (cairns) çêdikirin. Nota Victory Point di nav kevirrêjeke weha de hatibû dîtin.
- Zehmetî: Lêgerîner bi gelek zehmetiyan re rû bi rû diman: sermaya ekstrem, bahozên berfê yên kujer, tarîtiya zivistanê ya dirêj, eraziyê dijwar ê cemed û bejahiyê, kêmbûna xwarinê, û nexweşiyên wek skorbût, jehrîbûna zirîçê (ji xwarina konservekirî ya nebaş), û seqemgirtin (frostbite). Morala ekîban jî di bin zextek mezin de bû.
Dîtinên Girîng û Bermahiyên Hatin Dîtin
Tevî hemû zehmetiyan, ekspedîsyonên lêgerînê yên sedsala 19an gelek bermahî û delîlên girîng ên têkildarî Keşfa Franklin dîtin. Ev vedîtin hêdî hêdî perçeyên puzzleya trajîk li hev civandin.
Tablo 5: Vedîtinên Arkeolojîk ên Sedsala 19an ji Keşfa Franklin
| Cihê Vedîtinê | Dîroka Vedîtinê | Keşfger/Ekspedîsyon | Cureyê Bermahiyê | Girîngiya Bermahiyê |
|---|---|---|---|---|
| Girava Beechey | 1850-1851 | Gelek ekspedîsyonên lêgerînê (mînak, yên Austin, Penny, De Haven) | 3 gorên endamên ekîba Franklin (Torrington, Hartnell, Braine), bermahiyên kampa zivistanê ya 1845-46, qutiyên konservekirî, alavên cuda | Delîla yekem a cihê mayîna keşfê piştî windabûnê; nîşanên pirsgirêkên tenduristiyê yên zû |
| Pelly Bay / Repulse Bay (Agahiyên Înûîtan) | 1854 | Dr. John Rae | Tiştên zîvîn ên keşfê (kevçî, firax), agahiyên devkî yên Înûîtan li ser mirina ekîbê û goştxwarina mirovan | Yekem nîşana pêbawer a çarenûsa trajîk a keşfê; destpêka nîqaşên li ser goştxwarinê |
| Victory Point, Girava King William | Gulana 1859 | Lt. William Hobson (Ekspedîsyona McClintock) | Nota Victory Point (belgeya nivîskî) | Belgeya nivîskî ya herî girîng ku mirina Franklin û terikandina keştiyan piştrast dike |
| Perava Rojava ya Girava King William (nêzîkî Erebus Bay) | Gulana 1859 | Kapîtan Leopold McClintock | Kelekek (boat) bi du îskeletên mirovan û gelek alavên kesane û yên keştiyê tê de (pirtûk, saet, çek, cil û berg) | Delîlên hewldana revê ya bêhêvî û tiştên ku ekîbê bi xwe re biribûn |
| Cihên cuda li Girava King William û Nîvgirava Adelaide | Salên 1860î – 1870î | Charles Francis Hall, Frederick Schwatka | Hestiyên mirovan, gorên tekane an komî, tiştên kesane, bermahiyên kampan, şahidiyên Înûîtan ên berfirehtir | Berfirehkirina agahiyan li ser rêça revê, cihên mirinê, û piştrastkirina îdiayên goştxwarinê |
Çavkaniyên Daneyê: Wekî ku di rêzikan de hatine nîşankirin.
Van vedîtinên sedsala 19an, her çend perçe perçe bûn jî, çarçoveyek ji bo têgihiştina karesatê ava kirin. Wan piştrast kir ku keşf bi têkçûnek tam bi dawî bûye û piraniya ekîbê li Girava King William û derdora wê jiyana xwe ji dest daye. Lêbelê, cihê keştiyan û gelek hûrgiliyên din hîn jî wekî sir mabûn.
C. Şahidiya Înûîtan
Gelê Înûît, ku bi hezaran sal in li Arktîkê dijîn û xwedî zanîneke kûr a li ser herêmê ne, di çîroka Keşfa Franklin de rolek navendî lê gelek caran paşguhkirî leyîstine.
Agahiyên Înûîtan Derbarê Ekîb û Keştiyan de
Ji nîveka sedsala 19an ve, lêgerînerên Ewropî yên ku li şopên Franklin digeriyan, rastî komên Înûîtan hatin ku agahiyên girîng parve kirin. Înûîtan ji Dr. John Rae, Leopold McClintock, Charles Francis Hall, Frederick Schwatka û yên din re behsa hevdîtinên xwe yên bi zilamên spî yên westiyayî û birçî kiribûn ku ber bi başûr ve diçûn. Wan cil û bergên xerîb û alavên nedîtî yên van “Kabloonan” (bi zimanê Înuktitut ji bo kesên ne-Înûît, bi taybetî Ewropî) şirove kiribûn.
Her weha, Înûîtan bi hûrgilî behsa dîtina keştiyek (an jî her du keştiyan) kiribûn ku li peravên Girava King William asê mabû û paşê, piştî ku ji hêla ekîbê ve hatibû terikandin, binav bûbû. Hin komên Înûîtan serdana keştiya (an keştiyên) terikandî kiribûn û ji bo xwe dar, hesin û tiştên din ên kêrhatî jê derxistibûn. Wan heta behsa dîtina termê zilamekî mirî di hundurê yek ji keştiyan de jî kiribû.
Şahidiyên Înûîtan yekem car îdiayên goştxwarina mirovan di nav endamên ekîba Franklin de jî eşkere kirin. Wan ji lêgerîneran re gotibû ku wan hestiyên mirovan dîtine ku hatine birîn, şikandin û di beroşan de hatine kelandin, ku ev yek nîşanên eşkere yên goştxwarinê bûn. Wekî ku berê hate gotin, ev îdia di destpêkê de li Brîtanyayê bi hêrs û bêbaweriyek mezin hatibûn pêşwazî kirin, ji ber ku ew li dijî wêneyê “qehremanên medenî” yên Hêzên Deryayî yên Qraliyetê diçû. Charles Dickens yek ji wan kesên navdar bû ku bi tundî li dijî rastiya van raporan derket û hewl da ku Înûîtan wekî çavkaniyek nepêbawer nîşan bide.
Rol û Girîngiya Zanîna Înûîtan di Lêgerînan de
Zanîna kevneşopî ya Înûîtan, ku bi zimanê Înuktitut wekî Inuit Qaujimajatuqangit tê zanîn, di destnîşankirina qadên lêgerînê yên potansiyel û şopandina çarenûsa keşfê de xwedî roleke krîtîk bû. Agahiyên ku wan dane Rae, McClintock, Hall û Schwatka, her çend di sedsala 19an de gelek caran bi guman û pêşdarazî hatibin pêşwazî kirin jî, di dawiyê de ji bo têgihiştina bûyeran pir girîng derketin.
Lêbelê, divê were zanîn ku di sedsala 19an de, ji ber helwestên kolonyal û nijadperestî, şahidiya Înûîtan bi gelemperî di bin nirxê xwe de dihat dîtin û carinan jî bi tevahî dihat paşguh kirin. Ev yek ne tenê neheqiyek li hember gelê Înûît bû, lê di heman demê de bû sedema derengketina di çareserkirina sira Franklin de. Mînak, agahiyên ku Înûîtan dane Charles Francis Hall di salên 1860an de derbarê cihê muhtemel ê yek ji keştiyan (ku paşê wekî HMS Erebus hat nasîn) pir rast bûn, lê heta dîtina keştiyê di sala 2014an de bi tevahî nehatin nirxandin.
Di sedsala 20an û bi taybetî di sedsala 21an de, bi zêdebûna rêzgirtina ji zanîna xwecihî re, lêkolînerên wekî dîroknasê Înûît yê rehmetî Louie Kamookak û David C. Woodman ji nû ve li ser van çîrokên devkî xebitîn û girîngiya wan ji bo lêgerînên nûjen destnîşan kirin. Hevkariya di navbera arkeologên Parks Canada û civakên Înûît de, ku li ser bingeha vê zanîna kevneşopî bû, di dawiyê de bû sedema dîtina her du keştiyên windabûyî, HMS Erebus û HMS Terror. Ev yek bi awayekî dramatîk rastbûn û nirxa domdar a şahidiya Înûîtan îspat kir û dersên girîng da li ser pêwîstiya rêzgirtin û entegrekirina zanîna xwecihî di lêkolînên dîrokî û arkeolojîk de.
Pevçûna çandî ya di şirovekirina delîlan de, bi taybetî reaksiyona civaka Viktoriyan a li hember raporên goştxwarina mirovan, ne tenê redkirina rastiyek hovane bû. Ew di heman demê de nîşan dide ka çawa xwe-dîtina neteweyî û çandî (di vê rewşê de, Brîtanyaya “medenî”) dikare bandorê li ser qebûlkirina rastiyên dîrokî bike. Ev yek girîngiya analîzek rexneyî ya çavkaniyan û haydarbûna ji pêşdaraziyên çandî di lêkolînên dîrokî de radixe ber çavan.
IV. Sedemên Karesatê: Teorî û Delîl
Çareserkirina sira li pişt têkçûna tam a Keşfa Franklin bi dehan salan bû mijara lêkolîn û spekulasyonên dijwar. Îro, lihevkirinek giştî heye ku karesat ne ji ber yek sedemek tenê, lê ji ber tevliheviyek ji faktorên kujer pêk hatiye.
A. Têkoşîna ji bo Jiyanê
Piştî ku keştî di cemedê de asê man û bi taybetî piştî terikandina wan, endamên ekîbê ketin nav têkoşînek bêrehm ji bo jiyanê li hember şert û mercên herî dijwar ên Arktîkê.
Birçîbûn, Nexweşî (Skorbût, Tûberkuloz), û Sermaya Dijwar
- Birçîbûn: Delîlên ji analîzên îskeletan (wek nîşanên kêmbûna giraniya laş û rawestana mezinbûnê di hestiyan de) û şahidiyên Înûîtan (ku behsa zilamên pir lawaz û birçî dikirin) bi eşkere nîşan didin ku birçîbûn faktorek sereke bû di mirina ekîbê de. Piştî terikandina keştiyan, ekîb bi pêdiviyên sînorkirî re mabû û li herêmek ku nêçîr lê kêm û dijwar bû, diçû. Kêmbûna kalorî û proteînê laşê wan lawaz kir û berxwedana wan a li hember nexweşiyan kêm kir.
- Skorbût (Kêmasiya Vîtamîn C): Tevî ku keştiyên Franklin bi rezerveke mezin a ava lîmonê (ku ji bo pêşîgirtina li skorbûtê dihat bikaranîn) hatibûn barkirin, delîl hene ku skorbût di nav ekîbê de belav bûye. Hin îskeletên ku hatine lêkolîn kirin nîşanên guherînên hestî yên ku bi skorbûtê re têkildar in, nîşan didin. Her weha, şahidiyên Înûîtan behsa zilamên bi dev û goştê diranên werimî û xwînrij, û “devên hişk û reş” dikin, ku ev nîşanên klasîk ên skorbûtê ne. Nîqaş heye ka gelo kalîteya ava lîmonê bi demê re xira bûye (mînak, ji ber kelandinê ku Vîtamîn C tune dike) an jî mêjera ku dihat dayîn têrê nedikir. Lêkolînên nûtir ên osteoarkeolojîk (wek yên Mays et al., 2015) delîlên hestî yên rasterast ji bo skorbûtê kêm dîtine, lê ev nayê wê wateyê ku nexweşî tune bû, ji ber ku skorbûta kujer her gav şopên hestî yên eşkere nahêle. Dîsa jî, kêmasiya Vîtamîn C bi îhtimaleke mezin beşdarî lawazbûna giştî ya ekîbê bûye.
- Tûberkuloz: Analîzên li ser îskeletên ku li Girava Beechey hatin dîtin (John Torrington, John Hartnell, û William Braine) û her weha li ser hin bermahiyên din ên ji Girava King William, nîşanên eşkere yên enfeksiyona tûberkulozê (TB) eşkere kirine. Di sedsala 19an de tûberkuloz di nav deryavanên Brîtanî de nexweşiyek hevpar bû. Şert û mercên jiyanê yên teng û nehijyenîk ên li ser keştiyan û lawazbûna sîstema parastinê ya ji ber birçîbûn, stres û sermayê, dibe ku bûbe sedema ji nû ve aktîfbûna enfeksiyonên TB yên veşartî an jî belavbûna wê di nav ekîbê de. Her çend hin lêkolîn (wek Millar û Bowman, 2016, li ser bingeha daneyên ji keştiyên lêgerînê) pêşniyar dikin ku TB dibe ku ne sedema sereke ya windahiyên mezin bûbe , û lêkolînek ADN ya kevnar li ser îskeletê William Braine (2017) jî pêşniyar kir ku TB rasterast ne bûye sedema mirina wî , dîsa jî îhtîmal e ku TB wekî nexweşiyek kronîk û lawazker beşdarî têkçûna giştî ya tenduristiya ekîbê bûye.
- Sermaya Dijwar: Ekîba Franklin bi şert û mercên sermayê yên ekstrem ên Arktîkê re rû bi rû ma. Temperaturên li derve dikaribûn bi şev dakevin heta -48^\circ C û bi roj jî heta -35^\circ C. Tevî ku keştî bi sîstemên germkirinê yên navxweyî hatibûn teçhîzkirin, jiyana di van temperaturan de ji bo demek dirêj pir dijwar bû. Piştî terikandina keştiyan, parastina li hember sermayê û bayê qeşayî yê Arktîkê ji bo zilamên westiyayî û birçî bû pirsgirêkek jiyanî. Seqemgirtin (frostbite) û hîpotermî bêguman beşdarî mirina gelek kesan bûne.
Ji bo ku em wêneyek zelaltir a belavbûna mirinan û sedemên wan ên muhtemel bibînin, em dikarin tabloyek jêrîn bikar bînin:
Tablo 6: Analîza Mirinên di Keşfa Franklin de
| Dem (Zivistan/Sal) | Hejmara Miriyan (Texmînî) | Cih | Sedemên Muhtemel ên Mirinê (li gorî delîlan) | Çavkaniya Delîlê (Mînak) |
|---|---|---|---|---|
| Zivistana 1845-46 | 3 | Girava Beechey | Pneumonia, Tûberkuloz, dibe ku bandora destpêkê ya jehrîbûna zirîçê | Otopsiyên 1980an li ser termên parastî |
| Hezîran 1847 – Nîsan 1848 | 21 (tevî Sir John Franklin) (bi giştî 24 kes mirî heta terikandina keştiyan) | Li ser keştiyan / nêzîkî cihê asêbûnê li bakurê rojavayê Girava King William | Nexweşiyên cihêreng (TB, skorbût?), jehrîbûna zirîçê, sedemên nediyar (ji bo Franklin) | Nota Victory Point, analîzên nûjen ên li ser bermahiyan |
| Piştî Nîsana 1848 (meşa revê) | 105 | Rêça ji Victory Point li ser Girava King William ber bi başûr û parzemînê (mînak, Erebus Bay, Todd Islands, Starvation Cove) | Birçîbûna ekstrem, sermaya dijwar (hîpotermî, seqemgirtin), westandina zêde, skorbût, nexweşiyên din ên ku ji ber lawazbûnê giran bûne, goştxwarina mirovan (wekî çareya dawî) | Şahidiya Înûîtan, delîlên arkeolojîk (îskelet, birînên li ser hestiyan, tiştên terikandî) |
Çavkaniyên Daneyê: Wekî ku di rêzikan de hatine nîşankirin.
Ev tablo nîşan dide ku mirin di qonaxên cuda yên keşfê de ji ber sedemên cuda (an jî tevliheviyek ji sedeman) pêk hatine, û rewş bi taybetî piştî terikandina keştiyan bi awayekî dramatîk xirab bûye.
B. Teoriya Jehrîbûna bi Zirîçê
Yek ji teoriyên herî domdar û nîqaşkirî ya derbarê têkçûna Keşfa Franklin, jehrîbûna kronîk a bi zirîçê (lead poisoning) ye.
Çavkaniyên Zirîçê, Lêkolînên Zanistî, û Nîqaş
Wekî ku berê hate behs kirin, çavkaniya sereke ya gumankirî ya zirîçê, lehimên qutiyên xwarina konservekirî bûn ku ji hêla peydakar Stephen Goldner ve bi awayekî xirab û bi lez û bez hatibûn çêkirin. Tê texmînkirin ku zirîç ji van lehiman derbasî nav xwarinê bûye û ji hêla endamên ekîbê ve bi demê re hatiye vexwarin.
Lêkolînên pêşeng ên antropologê Kanadayî Dr. Owen Beattie û tîma wî di salên 1980an de li ser termên baş-parastî yên sê deryavanên ku di zivistana yekem de li Girava Beechey miribûn (Torrington, Hartnell, û Braine) û her weha li ser nimûneyên hestî yên ji Girava King William, asta bilind a zirîçê di hestî, por û neynûkên wan de eşkere kirin. Beattie arguman kir ku ev jehrîbûna kronîk a bi zirîçê bûye sedema gelek pirsgirêkên tenduristiyê yên fîzîkî (wek lawazî, êşa zik, anemî) û derûnî (wek depresyon, tevlihevî, kêmbûna kapasîteya biryargirtinê), ku ev yek jî beşdarî têkçûna giştî ya keşfê bûye.
Lêbelê, di salên dawî de, hin lêkolînên nûtir vê teoriyê xistine ber pirsê an jî girîngiya wê kêm kirine. K.T.H. Farrer arguman kir ku ne mimkûn e mirov ewqas zirîç ji xwarina konservekirî werbigire ku bigihîje asta jehrîbûnê. Lêkolînên îzotopî yên li ser hestiyan di sala 2013an de nîşan dan ku asta zirîçê di jiyana endamên ekîbê de bi awayekî domdar bilind bûye û di mehên dawî yên jiyana wan de “pîk”ek (lûtke) di konsantrasyonê de çênebûye, ku ev yek li dijî teoriya jehrîbûna ji xwarin an ava keştiyê di dema keşfê de ye. Lêkolînek din di sala 2016an de pêşniyar kir ku kêmasiya kronîk a çînko, dibe ku ji ber kêmbûna goşt di parêzê de, ji bo tenduristiya xirab a ekîbê faktorek girîngtir bûbe, ji ber ku ew sîstema parastinê lawaz dike û wan ji nexweşiyên wekî tûberkulozê re hesastir dike. Her weha, lêkolîna berfireh a mîkrostruktura hestî ya ji hêla Swanston et al. (2018) ve hat weşandin, encam da ku her çend hin delîlên ji bo rûbirûbûna bi zirîçê hebin jî, ew ne li astekê bû ku rola sereke di têkçûna keşfê de bilîze, û asta zirîçê di nav ekîba Franklin de ji ya personelên deryayî yên Brîtanî yên hemdem ên li deverên din (wek Antîgua) ne bilindtir bû.
Hin lêkolîneran her weha pêşniyar kirine ku sîstema distîlekirina ava şirîn a keştiyan, ku ji bo motorên hilmê pêwîst bû û dibe ku lûleyên zirîçê an lehimên zirîçê tê de hebûna, dibe ku çavkaniyek din a girîng a zirîçê bûbe.
Tevî van nîqaşan, piraniya lêkolîneran niha li ser wê yekê hemfikir in ku jehrîbûna bi zirîçê, her çend dibe ku ne sedema yekane an jî sereke ya karesatê be jî, bi îhtimaleke mezin wekî faktorek beşdar di lawazkirina tenduristiya giştî û kapasîteya biryargirtinê ya ekîbê de rolek leyîstiye.
C. Îdiayên Goştxwarina Mirovan
Yek ji aliyên herî hovane û trajîk ên çîroka Keşfa Franklin îdiayên goştxwarina mirovan (cannibalism) e.
Delîlên Arkeolojîk û Vebêjên Înûîtan
Wekî ku berê hate destnîşan kirin, yekem car Dr. John Rae di sala 1854an de li ser bingeha şahidiyên Înûîtan rapor kir ku endamên saxmayî yên Keşfa Franklin ji bo jiyanê xwe hispartine goştxwarina mirovan. Înûîtan ji Rae û lêgerînerên din re behsa dîtina hestiyên mirovan kiribûn ku nîşanên birîn, şikandin û kelandinê li xwe digirtin. Van raporan li Brîtanyaya Viktoriyan bûbûn sedema hêrsek mezin û bi tundî hatibûn redkirin, ji ber ku ew li dijî wêneyê “medenî” û “qehreman” ê deryavanên Brîtanî diçû.
Lêbelê, lêkolînên arkeolojîk û forensîk ên nûjen bi awayekî berbiçav van şahidiyên Înûîtan piştrast kirine. Di salên 1980an û 1990an de, lêkolînên li ser hestiyên mirovan ên ku li Girava King William (bi taybetî li cihên wekî Erebus Bay û NgLj-2) hatin dîtin, ji hêla Owen Beattie, Anne Keenleyside û lêkolînerên din ve, nîşanên eşkere yên birînên kêrê (cut marks), şikestinên ji bo derxistina mejiyê hestî (marrow extraction), û heta “polîşkirina beroşê” (pot polish) (ku nîşan dide ku hestî di nav beroşê de hatine kelandin) eşkere kirin. Keenleyside dît ku nêzîkî çaryeka hestiyên ku wê lêkolîn kiribûn nîşanên birînê li xwe digirtin.
Analîzên ADN yên vê dawiyê yên li ser bermahiyên mirovan ne tenê nasnameya hin kesan (wek Kapîtan James Fitzjames, fermandarê Erebus) piştrast kiriye, lê her weha nîşan daye ku hestiyên wan jî şopên goştxwarinê li xwe digirin. Mandibula (çeneya jêrîn) a Fitzjames gelek birînên kêrê nîşan dide, ku ev yek delîlek xurt e ku laşê wî piştî mirinê ji bo xwarinê hatiye bikaranîn.
Îro, bi giştî tê pejirandin ku goştxwarina mirovan di qonaxên dawî yên bêhêvî yên Keşfa Franklin de pêk hatiye, wekî çareya dawî ya ji bo jiyanê li hember birçîbûna ekstrem. Ev rastiyek hovane ye ku asta bêhêvîtiya ku ekîb pê re rû bi rû maye nîşan dide.
D. Teoriya Botulîzmê û Faktorên Din
Ji bilî zirîç, skorbût û birçîbûnê, hin teoriyên din jî ji bo şirovekirina karesatê hatine pêşniyar kirin.
- Botulîzm: K. O. Fagerstrom û hin lêkolînerên din pêşniyar kirine ku botulîzma Tîpa E, ku jehrîbûneke xwarinê ya giran e û ji hêla bakteriya Clostridium botulinum ve tê çêkirin, dibe ku rolek di mirinan de leyîstibe. Ev bakterî li Arktîkê endemîk e û dikare di xwarinên nebaş-parastî an nebaş-pijandî de (wek goştê nêçîrê an xwarina konservekirî ya xerabûyî) mezin bibe. Hebûna sporên Clostridium (cinsê ne diyarkirî) di rûviyên yek ji termên ku li Girava Beechey hatibû otopsî kirin (John Torrington) de, wekî piştgiriyek potansiyel ji bo vê teoriyê tê dîtin. Nîşanên botulîzmê (wek lawaziya masûlkeyan, felcbûn, zehmetiya daqurtandin û axaftinê) dikarin bi lez bigihîjin mirinê. Lêbelê, ev teorî bi qasî teoriyên din nehatiye pejirandin û delîlên rasterast ji bo wê kêm in.
- Kêmasiya Çînko: Wekî ku di beşa li ser zirîçê de hate behs kirin, hin lêkolînên nû (wek ya di sala 2016an de) pêşniyar dikin ku kêmasiya kronîk a çînko, dibe ku ji ber kêmbûna goşt di parêzê de, sîstema parastinê ya ekîbê lawaz kiribe û wan ji nexweşiyên infeksiyonî yên wekî tûberkulozê re hesastir kiribe. Ev dikare bibe faktorek din a beşdar di rewşa tenduristiyê ya giştî ya xirab a ekîbê de.
Diyar e ku yek sedemek tenê nikare bi tevahî têkçûna Keşfa Franklin şirove bike. Bi îhtimaleke mezin, ew encama têkiliyek tevlihev û zincîreyî ya gelek faktoran bû: şert û mercên hawîrdorê yên dijwar (cemeda domdar, sermaya ekstrem), pirsgirêkên bi pêdiviyan re (xwarina konservekirî ya bi zirîç, kêmbûna Vîtamîn C), nexweşiyên infeksiyonî (tûberkuloz) û yên girêdayî parêzê (birçîbûn, skorbût, dibe ku kêmasiya çînko), jehrîbûna kronîk (zirîç), û di dawiyê de, hilweşîna fîzîkî û derûnî ya ku rê li ber biryarên bêhêvî û kiryarên ekstrem (wek goştxwarina mirovan) vekir.
Biryarên ku ji hêla rêbertiya keşfê ve hatine girtin, hem ji hêla Franklin bi xwe ve (heta mirina wî) hem jî paşê ji hêla Crozier ve, di bin ronahiya van faktoran de divê werin nirxandin. Mînak, biryara terikandina keştiyan û destpêkirina meşeke dirêj û dijwar ber bi Çemê Back ve, tevî ku ekîb jixwe lawaz û nexweş bû, û hilgirtina gelek tiştên giran û nepêwîst di dema vê meşê de (wek ku ji hêla bermahiyên li “Cihê Kelekê” yê McClintock ve tê dîtin) , pirsan derdixe holê ka gelo alternatîfên çêtir hebûn an na, û gelo bandora jehrîbûna zirîçê û nexweşiyên din li ser kapasîteya biryargirtina mentiqî ya rêberan hebû an na.
Debata zanistî ya li ser giraniya nisbî ya her yek ji van faktoran hîn jî berdewam dike, û her vedîtinek nû (wek dîtina keştiyan) potansiyela ji nû ve şirovekirina bûyeran û kûrkirina têgihiştina me ji vê trajediya Arktîk re heye. Ev yek nîşan dide ku dîrok û zanist pêvajoyên dînamîk in û her gav ji bo lêkolîn û nîqaşên nû vekirî ne.
V. Dîtina Keştiyan û Lêkolînên Nûjen
Piştî zêdeyî sedsal û nîvekê ji windabûnê, dîtina keştiyên HMS Erebus û HMS Terror di salên 2014 û 2016an de qonaxeke nû di lêkolîna Keşfa Franklin de vekir. Van vedîtinan ne tenê bersiva pirsa “Keştî li ku ne?” dan, lê di heman demê de derfetên bêhempa ji bo têgihiştina hûrgiliyên dawî yên trajîk û jiyana li ser keştiyan peyda kirin.
A. Dîtina HMS Erebus (2014) û HMS Terror (2016)
Dîtina her du keştiyan encama hewldaneke hevpar a demdirêj bû ku tê de teknolojiyên herî pêşketî û zanîna kevneşopî ya Înûîtan bi hev re hatin bikaranîn.
Rêxistinên Beşdar, Teknolojî, û Rola Zanîna Înûîtan
Lêgerînên nûjen ên ji bo keştiyên Franklin ji hêla hevkariyek berfireh a sazî û rêxistinan ve hatin meşandin. Di nav wan de yên sereke Parks Canada (Saziya Parkên Neteweyî ya Kanadayê), hikûmeta herêma Nunavut, Weqfa Lêkolînên Arktîkê (Arctic Research Foundation), Civata Erdnîgarî ya Qraliyeta Kanadayê (Royal Canadian Geographical Society), û gelek hevkarên din ên ji sektora giştî û taybet hebûn.
Ji bo lêgerîna binê deryayê, teknolojiyên herî pêşketî hatin bikaranîn. Di nav van de sonarên kêlek-ger (side-scan sonar) ji bo nexşekirina binê deryayê, sonarên pir-tîrêj (multi-beam sonar) ji bo afirandina wêneyên sê-alî yên binê avê, magnetometre ji bo tespîtkirina tiştên hesinî, û wesayîtên binavî yên ji dûr ve têne kontrol kirin (ROV – Remotely Operated Vehicles) û wesayîtên binavî yên xweser (AUV – Autonomous Underwater Vehicles) ji bo lêkolîn û kişandina dîmenan hebûn. Prosesa lêgerînê wekî “giyaçinandina lawirê” (mowing the lawn) dihat binavkirin, ku tê de keştiyên lêgerînê bi awayekî sîstematîk û bi rêkûpêk qadên berfireh ên binê deryayê dişopandin.
Lêbelê, faktora herî krîtîk di serkeftina van lêgerînan de, bê guman, rola zanîna kevneşopî ya Înûîtan (Inuit Qaujimajatuqangit) bû. Çîrokên devkî yên ku bi nifşan di nav civakên Înûît de hatibûn parastin, agahiyên girîng li ser cihên muhtemel ên keştiyan û bûyerên ku bi ekîba Franklin re qewimîbûn, dihewandin. Bi taybetî, dîroknasê Înûît yê rehmetî Louie Kamookak ji Gjoa Haven û Sammy Kogvik, nêçîrvanekî Înûît û endamê Canadian Rangers, bi parvekirina van çîrokan û rêberiya tîmên lêgerînê, rolek bingehîn di tengkirina qadên lêgerînê û di dawiyê de dîtina keştiyan de leyîstin. Ev yek careke din girîngiya rêzgirtin û bikaranîna zanîna xwecihî di lêkolînên zanistî û dîrokî de piştrast kir.
- Dîtina HMS Erebus: Di 2ê Îlona 2014an de, HMS Erebus ji hêla ekspedîsyonek bi pêşengiya Parks Canada ve li Kendava Wilmot and Crampton, li başûrê Girava King William, di kûrahiya tenê 11 metreyan de hat dîtin. Ev vedîtin piştî ku rojek berê, di 1ê Îlonê de, tîmek arkeologên Hikûmeta Nunavutê li ser giravek piçûk a nêzîk perçeyek ji davit (mekanîzmaya ji bo hilkirin û daxistina kelekên piçûk) a ku bi eşkere ji keştiyek Hêzên Deryayî yên Brîtanî ya wê serdemê bû, dîtibûn, pêk hat. Ev bermahî rêberiya lêgerîneran kir ku qada lêgerîna xwe biguherînin û di demek kurt de Erebus hate dîtin.
- Dîtina HMS Terror: Di 3ê Îlona 2016an de, HMS Terror ji hêla keştiya lêkolînê Martin Bergmann a Weqfa Lêkolînên Arktîkê ve li Kendava Terror, li perava başûrê rojavayê Girava King William, di kûrahiya 21 heta 24 metreyan de hat dîtin. Cihê Terror ji cihê ku di Nota Victory Point de hatibû texmîn kirin ku keştî lê hatine terikandin (nêzîkî 92 km dûrtir li başûr) û her weha ji cihê Erebus (nêzîkî 50 km dûrtir) pir cuda bû. Dîtina Terror jî bi giranî li ser bingeha agahiyek ji Sammy Kogvik bû, ku şeş sal berê stûnek darîn a ku dişibiya direkê ji bin cemedê li Kendava Terror derketî dîtibû.
B. Vekolînên Arkeolojîk ên Binavî
Piştî dîtina keştiyan, tîmên arkeologên binavî yên Parks Canada dest bi projeyeke demdirêj a lêkolîn, belgekirin û derxistina bermahiyan kirin. Van vekolînan agahiyên bêhempa li ser rewşa keştiyan û jiyana li ser wan eşkere kirine.
Rewşa Parastinê ya Keştiyan
- HMS Erebus: Ji ber ku Erebus di ava nisbeten kêmkûr de (11 metre) ye, ew ji bandora cemedên zivistanê û pêlên bahozan re bêtir vekirî bûye. Ji ber vê yekê, beşên jorîn ên deqê wê (upper deck) bi giranî hilweşiyane an zirar dîtine. Lêbelê, beşên jêrîn ên keştiyê û gelek ji kabînên efseran û cihên depokirinê di rewşek baş de mane û bi sedimentê hatine pêçan, ku ev yek alîkariya parastina bermahiyên di hundurê wan de kiriye.
- HMS Terror: Berevajî Erebus, HMS Terror di ava kûrtir (21-24 metre) û cihekî ku ji hêla erdnîgarî ve bêtir parastî ye (Kendava Terror) de ye. Ji ber vê yekê, ew di rewşek parastinê ya awarte de ye. Piraniya beşên keştiyê, tevî direkên wê yên şikestî lê hîn li cihê xwe, deqên wê, û heta camên paceyên kabîna kapîtan jî, bi awayekî berbiçav saxlem mane. Hundurê keştiyê bi qatek stûr a sedimentê hatiye pêçan, ku tê payîn ku gelek bermahiyên organîk (wek kaxez, tekstîl, dar) di bin wê de baş hatibin parastin. Ev rewşa parastinê ya bêhempa hêviyên mezin ji bo dîtina belgeyên nivîskî yên girîng çêdike.
Bermahiyên Girîng ên ji Keştiyan Hatine Derxistin
Vekolînên arkeolojîk ên binavî yên li ser her du keştiyan, bi taybetî li ser HMS Erebus, hejmareke mezin ji bermahiyên girîng derxistine holê. Van bermahiyan pencereyekê li ser jiyana rojane ya li ser keştiyan, teknolojiyên bikaranî, û dibe ku hin hûrgiliyên li ser rojên dawî yên keşfê vedikin.
Tablo 7: Bermahiyên Sereke yên ji HMS Erebus û HMS Terror Hatine Derxistin (heta îro)
| Keştî | Cihê Dîtinê li ser Keştiyê (eger zanîn) | Cureyê Bermahiyê | Materyal | Girîngiya Zanistî/Dîrokî | Çavkanî (Mînak) |
|---|---|---|---|---|---|
| HMS Erebus | Deqa jorîn / Qada topan | Topa tûncîn a 6-pounder | Tûnc | Nîşana çekdariya keştiyê, teknolojiya leşkerî ya serdemê | |
| HMS Erebus | Deqa jorîn | Zengila keştiyê | Tûnc | Bi nivîsa “1845” û tîra fireh a Admiralîteyê; nasnameya keştiyê piştrast dike | |
| HMS Erebus | Kabîna efserê (tê texmînkirin ya Lt. Henry Dundas Le Vesconte) | Rênivîsa paralel, termometreya saxlem, bergê pirtûkê yê çermîn, qamîşa masîgiriyê bi makaraya tûncîn | Dar, cam, çerm, metal | Agahî li ser alavên navîgasyonê, xebatên zanistî, û jiyana vala ya efseran | |
| HMS Erebus | Pantry aşpêjê kapîtan | Pêlaveke çermîn, şûşeyên depokirinê, şûşeyeke dermanan a mohrkirî (bi tîpa “K” û tîra hikûmetê) | Çerm, cam, seramîk | Agahî li ser pêdiviyên rojane, tenduristî û dermanên bikaranî | |
| HMS Erebus | Qada Forecastle (cihê jiyana ekîba asayî) / Sindoqeke deryavan | Çekên destan (pistol), alavên leşkerî, pêlav, şûşeyên dermanan, pereyên hesinî | Metal, çerm, cam, tekstîl | Agahî li ser jiyana ekîba asayî û alavên wan ên kesane | |
| HMS Erebus | Kabîna efserê (tê texmînkirin ya Lt. James Fairholme) | Koleksiyoneke fosîlan (nenaskirî) | Kevir | Eleqeyên zanistî yên efseran, berhevkirina nimûneyan | |
| HMS Erebus | Kabîna efserê | Epauletên (nîşanên milan) lêytnantekî (di nav qutiya xwe de) | Metal, tekstîl | Nîşana paye û unîformayên serdemê | |
| HMS Erebus | Giştî | Firaxên seramîk (firaq, tepsî), şûşeyên şerabê, firçeyeke porê (bi têlên porê ve), mohreke mûmê (bi şopa tilî), pênûs û qutiya pênûsan | Seramîk, cam, dar, çerm, mûm, metal | Hûrgiliyên li ser jiyana rojane, xwarin, û tiştên kesane | |
| HMS Terror | Kabîna Kapîtan Crozier (ji dîmenên ROV) | Maseya nivîsandinê ya bi berkêşkên girtî, refikên bi tiştan, firaxên çînî | Dar, seramîk, cam | Potansiyela pir bilind a dîtina belgeyên nivîskî yên parastî; agahî li ser jiyana kapîtan | |
| HMS Terror | Qada messê ya efseran (ji dîmenên ROV) | Firaxên çînî yên şîn û spî yên saxlem li ser refikan, şûşeyên cam ên rastkirî | Seramîk, cam | Rewşa awarte ya parastinê, agahî li ser alavên xwarinê |
Çavkaniyên Daneyê: Wekî ku di rêzikan de hatine nîşankirin.
Ev tablo tenê beşek ji bermahiyên ku hatine dîtin an jî tê payîn ku werin dîtin nîşan dide. Her bermahiyek nû perçeyek din li puzzleya Keşfa Franklin zêde dike.
Danberheva Bermahiyên Sedsala 19an û yên Nûjen
Cûdahiyek girîng di navbera bermahiyên ku di sedsala 19an de li bejahiyê hatin dîtin û yên ku niha ji keştiyên binavbûyî têne derxistin de heye. Bermahiyên sedsala 19an bi piranî ji kampên terikandî, goran, an jî tiştên ku ji hêla Înûîtan ve hatibûn berhevkirin û ji bo armancên nû hatibûn adaptekirin, pêk dihatin. Van tiştan bi gelemperî ji ber bandora hawîrdorê (serma, berf, ba, heywan) pir xirabûyî û perçebûyî bûn.
Berevajî vê, bermahiyên ku ji keştiyên binavbûyî, bi taybetî ji HMS Terror a baş-parastî, têne derxistin, di rewşek pir çêtir de ne. Ava sar a Arktîkê û kêmbûna oksîjenê di kûrahiyên ku keştî lê ne, û her weha qata sedimentê ya ku ew pêçandine, ji bo parastina materyalên organîk û neorganîk şert û mercên îdeal peyda kirine. Ev yek dihêle ku arkeolog tiştên ku hema hema wekî roja ku hatine terikandin mane, bibînin û lêkolîn bikin. Ev “kapsulên demê” agahiyên rasterast û bêhempa li ser jiyana li ser keştiyan, amûrên bikaranî, û dibe ku bûyerên ku rê li ber karesatê vekirine, pêşkêş dikin.
C. Analîzên Nûjen û Ji Nû ve Şirovekirin
Dîtina keştiyan û bermahiyên nû derfetên bêhempa ji bo ji nû ve nirxandina teoriyên kevn û pêşxistina şiroveyên nû li ser Keşfa Franklin peyda kiriye.
- Çarenûsa Dawî ya Keştiyan: Cihê ku HMS Terror lê hatiye dîtin (Kendava Terror, dûrî cihê ku dihat texmînkirin) û rewşa wê ya baş-parastî (wek mînak, lenger avêtî, derî û pace girtî) pêşniyar dike ku dibe ku keştî piştî terikandina destpêkê ya di Nîsana 1848an de, ji hêla komek piçûk a ekîbê ve ji nû ve hatibe bikaranîn û bi awayekî kontrolkirî ber bi cihekî ewletir ve hatibe birin, berî ku di dawiyê de binav bibe. Ev yek dikare têgihiştina me ya li ser stratejiyên dawî yên ekîba saxmayî biguherîne. Hin teorî pêşniyar dikin ku dibe ku Erebus û Terror ji hev veqetiyane, û her komekê hewl daye ku bi awayê xwe xilas bibe.
- Analîzên ADN: Lêkolînên ADN yên li ser bermahiyên mirovan ên ku li cihên cuda hatine dîtin, ne tenê ji bo piştrastkirina nasnameya hin endamên ekîbê (wek Endezyar John Gregory ji Erebus û Kapîtan James Fitzjames) girîng in, lê her weha dikarin agahiyên zêdetir li ser tenduristiya giştî ya ekîbê, nexweşiyên ku pê re rû bi rû mane, û dibe ku têkiliyên genetîkî di navbera wan de peyda bikin. Ev dikare alîkariyê bide têgihiştina ka kîjan nexweşî (TB, skorbût, hwd.) çiqas berbelav bûn.
- Lêkolînên Materyalî: Analîza bermahiyên organîk ên wekî xwarinên mayî, tekstîl (cil û berg, çarşef), û dar dikare agahiyên hûrgilî li ser parêza rastîn a ekîbê di rojên dawî de, kalîteya cil û bergên wan ên ji bo sermayê, û rewşa giştî ya jiyanê li ser keştiyan bide. Mînak, analîza rasterast a xwarina di qutiyên konservekirî yên ji keştiyan hatine derxistin dikare nîqaşa li ser jehrîbûna zirîçê zelaltir bike.
Dîtina Erebus û Terror ne tenê çareserkirina sireke dîrokî ye; ew di heman demê de nîşana guherînek girîng di awayê nêzîkbûna li arkeolojiya Arktîkê ye. Hevkariya xurt a bi civakên Înûît re û rêzgirtina ji zanîna wan a kevneşopî re niha wekî beşek bingehîn û neqetandî ya her lêkolîneke serkeftî tê dîtin. Ev yek ji helwestên serdest û gelek caran biçûkxistinê yên sedsala 19an pir cuda ye û ji bo pratîkên arkeolojîk ên exlaqî û bi beşdariya civakê modelekê pêşkêş dike.
Wekî din, serkeftina di dîtina van keştiyên ku bi sedsal û nîvekê winda bûbûn de, hêza teknolojiyên nûjen ên lêgerîn û analîzê di ronîkirina bûyerên dîrokî yên kûr de nîşan dide. Danberheva metodên lêgerînê yên sedsala 19an (ku bi giranî xwe dispêrt kaşokên bi destan kişandî, çavdêriyên çavan, û agahiyên devkî yên carinan bi guman dihatin pêşwazî kirin) bi yên îro (sonarên pêşketî, wesayîtên binavî yên robotîk, analîzên ADN yên sofîstîke) pêşketinên mezin ên ku di warê arkeolojiya deryayî û lêkolînên dîrokî de çêbûne, radixe ber çavan.
Rewşa awarte ya parastinê ya HMS Terror, bi taybetî, potansiyela dîtina belgeyên nivîskî yên wekî rojnivîskên keştiyê, rojnivîskên kesane yên efseran, name, an nexşeyên fermî, pir zêde dike. Ger belgeyên weha werin dîtin û bi serkeftî werin xwendin, ew dikarin têgihiştina me ya li ser biryarên ku di rojên krîtîk de hatine girtin, rewşa moral û tenduristiya ekîbê, û sedemên rastîn ên têkçûna hewldana revê bi awayekî bingehîn biguherînin. Ev dikare gelek spekulasyon û teoriyên ku bi salan li ser keşfê hatine kirin, piştrast bike, red bike, an jî ji nû ve şîrove bike, û bi vî rengî, çîroka dawî ya Keşfa Franklin ji nû ve binivîse.
VI. Mîras û Bandora Keşfa Franklin
Keşfa Windabûyî ya Franklin, tevî encama xwe ya trajîk, mîrasek kûr û pir-alî li dû xwe hiştiye. Bandora wê li ser lêgerînên Arktîk, nexşekirin, zanista polar, û heta li ser çand û wêjeyê jî nayê înkar kirin.
A. Bandora li ser Lêgerînên Arktîk, Nexşekirinê, û Zanista Polar
Windabûna Sir John Franklin û ekîba wî di sala 1845an de bû sedema destpêkirina yek ji mezintirîn û berfirehtirîn operasyonên lêgerînê di dîroka keşfên deryayî de. Di navbera salên 1848 û 1859an de, bi dehan ekspedîsyon, hem ji hêla Admiralîteya Brîtanî ve hem jî ji hêla kes û komên taybet (bi taybetî Lady Jane Franklin) ve hatin fînansekirin û şandin Arktîkê.
Her çend armanca sereke ya van ekspedîsyonan dîtin û rizgarkirina Franklin û zilamên wî bû, û di vê armancê de bi ser neketin, lê wan bi awayekî neçaverêkirî beşdariyek mezin di zanîna erdnîgarî ya Arktîka Kanadayê de kir. Di dema lêgerîna li şopên Franklin de, keşfgeran peravên nû nexşe kirin, girav û tengavên nenas keşf kirin, û beşên mezin ên Arşîpela Arktîk a Kanadayê, ku berê li ser nexşeyan wekî “terra incognita” dihatin nîşandan, dagirtin. Ev xebatên nexşekirinê ji bo keşfên paşerojê û di dawiyê de ji bo serkeftina di derbaskirina Rêya Bakur-Rojava de (wek mînak ji hêla Roald Amundsen ve di 1903-1906an de) bingehek zexm danîn.
Ji bilî nexşekirinê, van ekspedîsyonên lêgerînê di pêşxistina teknîk û stratejiyên jiyanê li Arktîkê de jî rolek leyîstin. Ezmûnên dijwar ên ku lêgerîneran derbas kirin, bû sedema pêşketinên di warê sêwirana kaşokan (sledges), kincên taybet ji bo parastina li hember sermayê, teknîkên avakirina stargehên demkî (wek îglûyan), û stratejiyên nêçîr û peydakirina xwarinê. Her weha, girîngiya alîkariya xwecihên Înûît û zanîna wan a kevneşopî hêdî hêdî ji hêla hin keşfgeran ve hate fêm kirin, her çend ev pêvajo hêdî û bi astengiyan bû.
Di warê zanistî de, Keşfa Franklin û lêgerînên pê re daneyên girîng li ser magnetîzma erdî (ku yek ji armancên sereke yên Franklin bû), meteorolojî, okyanûsgrafî, û cemednasiya (glaciology) herêma Arktîkê peyda kirin. Van daneyan beşdarî têgihiştina zanistî ya giştî ya li ser Pola Bakur û ekosîstema wê ya yekta bûn. Bi vî rengî, her çend keşfa Franklin bi xwe karesatek bû, lê mîrasa wê ya neyekser ji bo zanist û keşfa Arktîkê girîng bû. Ev rewş wekî “serkeftina di têkçûnê de” tê binavkirin; trajediyek bû sedema pêleke nû ya keşf û zanînê.
B. Keşfa Franklin di Çand û Wêjeyê de
Trajediya Keşfa Franklin û sira ku bi salan li dora wê ma, bandorek kûr li ser xeyala giştî, bi taybetî li Brîtanyaya serdema Viktoriyan û paşê li seranserê cîhanê, hişt. Ev bûyer bû çavkaniya îlhamê ji bo gelek berhemên çandî, wêjeyî, hunerî û muzîkê.
Di sedsala 19an de, gelek pirtûkên rêwîtiyê û vegotinên kesane yên endamên ekspedîsyonên lêgerînê hatin weşandin, ku eleqeya giştî ya bi Arktîkê û çarenûsa Franklin re zêde kirin. Tabloyên navdar ên wekî “Man Proposes, God Disposes” (Mirov Pêşniyar Dike, Xweda Biryar Dide) ya Sir Edwin Landseer (1864), ku tê de du hirçên polar bermahiyên keştiyekê û îskeletekê parçe dikin, bi awayekî dramatîk û hovane çarenûsa muhtemel a keşfê xêz dikir û nîqaşên mezin li ser xweşikbûn û hovîtiya xwezayê derdixist. Ev tablo, her çend ji hêla hin kesan ve wekî bêhurmetî dihat dîtin jî, bû yek ji wêneyên herî ikonîk ên girêdayî Keşfa Franklin.
Her weha, gelek balad û stranên gelêrî li ser vê trajediyê hatin nivîsandin. “Lady Franklin’s Lament” (Şîna Lady Franklin) an jî wekî “Lord Franklin” tê zanîn, yek ji van baladên navdar e ku hestên xemgînî û bêhêvîtiyê yên li benda vegera keşfgeran vedibêje. Di serdema nûjen de, strana “Northwest Passage” ya hunermendê Kanadayî Stan Rogers jî bi awayekî hestyarî behsa Franklin û keşfgerên din ên Arktîkê dike û bûye wekî sirûdeke nefermî ji bo vê beşê ji dîroka Kanadayê.
Di wêjeya nûjen de, Keşfa Franklin hîn jî mijarek balkêş e. Romana “The Terror” (Tirs) ya Dan Simmons (2007), ku paşê bûye rêzefîlmek televîzyonê ya navdar, çîroka keşfê bi hêmanên fantastîk û tirsnak ji nû ve vedibêje û eleqeyek nû ji bo vê mijarê di nav nifşên nû de çêkiriye. Gelek pirtûkên dîrokî, lêkolînên akademîk, û belgefîlmên din jî berdewam dikin ku aliyên cuda yên vê sira dîrokî ronî bikin.
Wêneyê Franklin û ekîba wî di çanda populer de bi demê re guheriye. Di serdema Viktoriyan de, ew bi piranî wekî qehremanên fedakar û sembolên wêrekiya emperyal dihatin dîtin. Lêbelê, bi derketina holê ya delîlên li ser goştxwarina mirovan, jehrîbûna zirîçê, û têkçûna giştî ya keşfê, û her weha bi zêdebûna rexneyên li ser helwestên kolonyal û paşguhkirina zanîna xwecihî, şiroveyên nûjen ên çîrokê bêtir rexneyî û pir-alî bûne. Îro, Keşfa Franklin ne tenê wekî çîrokek qehremaniyê, lê her weha wekî çîrokek hişyariyê li ser hubris (quretî, pozbilindî), sînorên hêza mirovî, û girîngiya adaptasyon û rêzgirtina ji xwezayê û zanîna xwecihî re tê dîtin.
C. Danberheva bi Keşfên Din ên Arktîkê re
Ji bo ku em mîras û taybetmendiyên Keşfa Franklin baştir fêm bikin, danberhevkirina wê bi keşfên din ên Arktîkê yên hemdem re kêrhatî ye.
Mînak: John Ross, James Clark Ross, John Rae, Robert McClure
Li jêr tabloyek heye ku Keşfa Franklin bi hin keşfên din ên girîng ên Arktîkê yên sedsala 19an re dide ber hev:
Tablo 8: Danberheva Keşfên Arktîkê yên Sedsala 19an
| Taybetmendî | Keşfa Franklin (1845-48?) | Ekspedîsyona John Ross (Victory, 1829-33) | Ekspedîsyona James C. Ross (Lêgerîna Franklin, 1848-49) | Ekspedîsyonên John Rae (1846-54) | Ekspedîsyona Robert McClure (Investigator, 1850-54) |
|---|---|---|---|---|---|
| Armanca Sereke | Keşfkirina Rêya Bakur-Rojava, daneyên magnetîkî | Keşfkirina Rêya Bakur-Rojava, dîtina Pola Bakur a Magnetîkî | Lêgerîna Keşfa Franklin | Lêkolîna peravên Arktîkê, lêgerîna Franklin | Lêgerîna Franklin, keşfkirina Rêya Bakur-Rojava |
| Hejmara Keştiyan/Mirovan | 2 keştî (Erebus, Terror), 129 kes | 1 keştî (Victory, keştiya hilmê ya biçûk), ~22 kes | 2 keştî (Enterprise, Investigator), ~136 kes | Ekspedîsyonên bejahî/bi kelekên biçûk, tîmên piçûk | 1 keştî (Investigator), ~66 kes |
| Amadekarî û Teknolojî (Keştî, Xwarin, Alav) | Keştiyên xurtkirî, motorên hilmê, pêdiviyên 3-salî, xwarina konservekirî (bi pirsgirêk) | Keştiya hilmê ya nûjen (ji bo wê demê), pêdiviyên têr | Keştiyên Hêzên Deryayî, baş-teçhîzkirî | Kêmtirîn alav, xwehispartina nêçîrê û teknîkên Înûîtan | Keştiya xurtkirî, pêdiviyên baş |
| Rêbertî (Tecrûbe, Şêwaz) | Franklin: tecrûbe lê dibe ku pîr û kevneperest; Crozier: pir bi tecrûbe | John Ross: bi tecrûbe lê carinan bi israr; James Clark Ross (di ekîbê de): jêhatî | James Clark Ross: pir bi tecrûbe di keşfên polar de | Rae: pir jêhatî di jiyana li bejahiyê de, adaptasyon bi şêwazên Înûîtan | McClure: wêrek lê carinan bêperwa û bi israr |
| Têkiliyên bi Înûîtan re (Hebûna Wergêran, Bikaranîna Zanîna Xwecihî) | Kêm an tune, bê wergêr | Têkiliyên baş û demdirêj, fêrbûna ji Înûîtan | Kêm, lêgerîn li gorî planên Admiralîteyê | Têkiliyên pir baş, fêrbûn û bikaranîna zanîna Înûîtan, wergêr | Têkilî hebûn, wergêr hebû (Miertsching), lê ne her tim bi bandor |
| Zehmetiyên Sereke yên Rûbirûbûyî | Asêbûna demdirêj di cemedê de, birçîbûn, nexweşî (skorbût, TB, zirîç?), sermaya dijwar | Asêbûna demdirêj di cemedê de (4 sal), kêmbûna xwarinê | Asêbûna di cemedê de, skorbût, zehmetiyên lêgerînê | Şert û mercên dijwar ên rêwîtiya bejahî | Asêbûna demdirêj di cemedê de (3 sal), birçîbûn, skorbût |
| Encamên Sereke (Windahiyên Mirovî, Vedîtinên Erdnîgarî, Bidestxistina Armancê) | Hemû ekîb (129 kes) mirin, armanc bi cih nehat, lêgerînên paşê erdnîgariya Arktîkê berfireh kirin | Keştî hat terikandin, 3 kes mirin, lê piraniya ekîbê bi saya alîkariya Înûîtan û keştiyeke nêçîra balînayan sax filitî; Pola Bakur a Magnetîkî hat keşfkirin | Ti şopek ji Franklin nehat dîtin, ekîb bi skorbûtê ket, bi zehmetî vegeriya | Gelek peravên nû hatin nexşekirin, yekem agahî li ser çarenûsa Franklin hatin bidestxistin, windahiyên mirovî kêm | Rêya Bakur-Rojava hat keşfkirin (bi bejahî û cemedê), keştî hat terikandin, ekîb hat rizgarkirin, 5 kes mirin |
Çavkaniyên Daneyê:.
Ev tablo nîşan dide ku Keşfa Franklin, li gorî hin keşfên din ên hemdem, di warê amadekarî û teknolojiyê de pêşketî bû, lê di warê adaptasyonê bi şert û mercên Arktîkê û bikaranîna zanîna xwecihî de kêmasiyên wê yên mezin hebûn. Mînaka John Ross û John Rae bi taybetî balkêş e, ji ber ku her duyan jî bi rêbazên cuda karîn di şert û mercên pir dijwar de bijîn û agahiyên girîng bi dest bixin, bi giranî ji ber ku wan karîbû ji zanîn û alîkariya Înûîtan sûd werbigirin. Berevajî vê, Franklin û ekîba wî, ku bi hejmareke mezin û bi xwebaweriyeke teknolojîk tevgeriyan, di dawiyê de bi tevahî têk çûn. Ev yek girîngiya nermbûn, adaptasyon, û rêzgirtina ji zanîna herêmî re di keşfên polar de radixe ber çavan.
Analîza Keşfên Giştî û yên Taybet
Lêkolînek akademîk a girîng ji hêla Jonathan M. Karpoff ve (di sala 2001ê de di Journal of Political Economy de hat weşandin) performansa keşfên Arktîkê yên sedsala 19an (di navbera 1818 û 1909an de) analîz kiriye, û cûdahiyên di navbera keşfên ku ji hêla hikûmetan ve hatine fînansekirin (giştî) û yên ku ji hêla kes û komên taybet ve hatine fînansekirin (taybet) de destnîşan kiriye.
Karpoff dît ku keşfên giştî, tevî ku bi gelemperî xwedî budçeyên mezintir û alavên berfirehtir bûn, di warê windakirina keştiyan, tenduristiya ekîbê (mînak, rêjeyên bilindtir ên skorbûtê), û hejmara miriyan de xwedî performanseke xirabtir bûn. Berevajî vê, keşfên taybet, tevî ku bi çavkaniyên kêmtir dixebitîn, di bidestxistina armancên sereke yên erdnîgarî û keşfê de bi gelemperî serkeftîtir bûn.
Sedemên vê cûdahiya di performansê de, li gorî Karpoff, dibe ku di faktorên wekî motîvasyona rêberan, avahiya rêxistinî (di keşfên giştî de, kesên ku keşfê plan dikirin û yên ku wê bi cih dianîn gelek caran ji hev cuda bûn, ku ev yek dibe sedema kêmbûna berpirsiyarî û nermbûnê), û hêdîbûna di pejirandin û bikaranîna agahî û teknîkên nû de (wek zanîna xwecihî ya Înûîtan an teknîkên nû yên jiyanê) be.
Keşfa Franklin wekî mînakek klasîk a keşfeke giştî ya mezin, biha, û bi teknolojiyên herî dawî teçhîzkirî ye ku bi karesateke tam bi dawî bû. Ev yek bi dîtinên giştî yên lêkolîna Karpoff re hevaheng e û nîşan dide ku çavkaniyên mezin û teknolojiya pêşketî bi serê xwe ne garantîya serkeftinê ne, bi taybetî di hawîrdorek ewqas dijwar û nenaskirî ya wekî Arktîkê de. Faktora mirovî, adaptasyon, û şiyana fêrbûn û bikaranîna zanîna herêmî dibe ku ji alavên herî sofîstîke jî girîngtir bin.
Mîrasa Keşfa Franklin îro jî bi awayên cuda berdewam dike. Dîtina keştiyên Erebus û Terror ne tenê ji bo dîrok û arkeolojiyê girîng e, lê di heman demê de ji bo îdiayên serweriya Kanadayê li ser Rêya Bakur-Rojava û ji bo têkiliyên bi civakên Înûît re, ku niha di parastin û şirovekirina van cihên mîratê de xwedî roleke fermî ne, xwedî wateyên nûjen e. Keştî û bermahiyên wan wekî sembolên neteweyî yên girîng û wekî beşek ji Mîrata Cîhanî ya UNESCO têne dîtin, ku ev yek girîngiya wan a domdar di sedsala 21an de nîşan dide.
VII. Encambêjî
Keşfa Windabûyî ya Franklin, ku di sala 1845an de bi armanca keşfkirina Rêya Bakur-Rojava dest pê kir, di dîroka keşfên Arktîkê de wekî yek ji trajediyên herî mezin û sirên herî balkêş cihê xwe girtiye. Ev rapor hewl da ku bi awayekî berfireh û li ser bingeha delîlên herî dawî yên dîrokî, arkeolojîk û zanistî, aliyên cuda yên vê keşfê ronî bike.
Xalên Sereke yên ku ji Analîzê Derketine:
- Amadekarî û Teknolojî: Keşfa Franklin bi du keştiyên xurtkirî, HMS Erebus û HMS Terror, û bi teknolojiyên herî pêşketî yên wê demê (wek motorên hilmê û sîstemên germkirinê) û pêdiviyên xwarinê yên ji bo sê salan hatibû amadekirin. Lêbelê, pirsgirêkên potansiyel ên wekî kalîteya nebaş a xwarina konservekirî (bi taybetî lehimên zirîçê) û dibe ku kêmasiya tecrûbeya giştî ya ekîbê di şert û mercên Arktîkê de, ji destpêkê ve xetereyan dihewandin.
- Kronolojiya Karesatê: Piştî zivistana 1845-46an li Girava Beechey, keştî di Îlona 1846an de li nêzîkî Girava King William di cemedê de asê man. Sir John Franklin di Hezîrana 1847an de mir. Di Nîsana 1848an de, 105 endamên ekîbê yên saxmayî keştî terikandin û hewl dan ku bi peyatî xwe bigihînin parzemînê, lê hemû kes di vê hewldanê de jiyana xwe ji dest dan. Nota Victory Point yekane belgeya nivîskî ya rasterast e ku van bûyeran tomar dike.
- Sedemên Pir-Faktorî yên Karesatê: Têkçûna Keşfa Franklin ne ji ber yek sedemek tenê bû. Delîlên berdest nîşan didin ku tevliheviyek ji faktorên kujer rol leyîstine:
- Şert û Mercên Hawîrdorê: Sermaya ekstrem, cemedgirtina demdirêj, û eraziyê dijwar.
- Pirsgirêkên Tenduristiyê: Birçîbûna giran, skorbût (kêmasiya Vîtamîn C), tûberkuloz, û dibe ku nexweşiyên din ên ji ber lawazbûna sîstema parastinê.
- Jehrîbûn: Bi îhtimaleke mezin jehrîbûna kronîk a bi zirîçê (ji xwarina konservekirî û/an sîstema ava keştiyan) beşdarî lawazbûna fîzîkî û derûnî ya ekîbê bûye, her çend giraniya rola wê hîn jî mijara nîqaşê ye. Teoriyên din ên wekî botulîzm an kêmasiya çînko jî hatine pêşniyar kirin.
- Goştxwarina Mirovan: Delîlên arkeolojîk û şahidiyên Înûîtan bi awayekî xurt piştrast dikin ku di qonaxên dawî yên bêhêvîtiyê de goştxwarina mirovan pêk hatiye.
- Rola Şahidiya Înûîtan: Zanîna kevneşopî ya Înûîtan ji destpêkê ve agahiyên girîng li ser çarenûsa keşfê û cihê keştiyan peyda kir. Lêbelê, ev zanîn di sedsala 19an de gelek caran hate paşguh kirin. Dîtina keştiyên Erebus (2014) û Terror (2016) bi alîkariya rasterast a vê zanînê pêk hat û girîngiya wê careke din îspat kir.
- Dîtina Keştiyan û Lêkolînên Nûjen: Dîtina her du keştiyan, bi taybetî HMS Terror a ku di rewşek awarte baş de parastî maye, derfetên nû ji bo lêkolînên arkeolojîk ên binavî vekiriye. Bermahiyên ku ji keştiyan hatine derxistin û potansiyela dîtina belgeyên nivîskî yên parastî, hêviyê dide ku gelek aliyên nediyar ên çîroka Franklin werin ronî kirin û dibe ku hin teoriyên heyî ji nû ve werin şirove kirin.
- Mîras û Bandor: Tevî ku Keşfa Franklin bi xwe karesatek bû, lêgerînên berfireh ên ku ji bo dîtina wê hatin kirin, beşek mezin ji Arktîka Kanadayê nexşe kirin û zanîna li ser herêmê zêde kirin. Trajediya Franklin di çand û wêjeyê de şopek kûr hiştiye û heta roja îro jî eleqeyek mezin dikişîne. Danberhevkirina wê bi keşfên din ên Arktîkê re dersên girîng li ser amadekarî, rêbertî, adaptasyon, û girîngiya zanîna xwecihî dide.
Encamên Giştî:
Keşfa Windabûyî ya Franklin ne tenê çîrokek trajîk a têkçûnê ye; ew di heman demê de çîrokek li ser sînorên hêza mirovî, têkiliya di navbera teknolojî û xwezayê de, girîngiya rêzgirtina ji zanîna xwecihî re, û pêvajoya dînamîk a lêkolîna dîrokî û zanistî ye. Her çend gelek pirs hîn jî bêbersiv mane, lêkolînên berdewam, bi taybetî piştî dîtina keştiyan, hêvî didin ku em ê di pêşerojê de têgihiştineke kûrtir û berfirehtir li ser vê beşa girîng a dîroka keşfên Arktîkê bi dest bixin. Mîrasa Franklin ne tenê di nav rûpelên pirtûkên dîrokê de, lê di heman demê de di bin ava cemedî ya Arktîkê de û di bîra civakên Înûît de jî dijî, û berdewam dike ku nifşên nû yên lêkolîner û meraqdaran teşwîq bike. Pêşketinên di arkeolojiya binavî û analîzên zanistî de, ligel hevkariyeke xurt û bi rêz bi civakên Înûît re, dê kilîta vekirina sirên mayî yên Keşfa Franklin bin.
Çavkanî
1. Franklin’s lost expedition – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Franklin%27s_lost_expedition 2. Franklin expedition | Ships, History, Theories, Discoveries, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/event/Franklin-expedition 3. Odysseus of the Arctic: The Epic of John Franklin and the Search for his Lost Expedition – Portland State University, https://www.pdx.edu/challenge-program/sites/challengeprogram.web.wdt.pdx.edu/files/2023-05/Manne%2C%20Andy.pdf 4. Solving the Franklin Mystery – Canada’s History, https://www.canadashistory.ca/explore/exploration/solving-the-franklin-mystery 5. The Lost Franklin Expedition | Naval History Magazine – October 2020 Volume 34, Number 5, https://www.usni.org/magazines/naval-history-magazine/2020/october/lost-franklin-expedition 6. Scientists finally identify cannibalised remains from doomed 1845 …, https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/cannibalism-franklin-lost-arctic-expedition-dna-b2619837.html 7. Discoveries – Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror National Historic Site – Parks Canada, https://parks.canada.ca/lhn-nhs/nu/epaveswrecks/culture/archeologie-archeology/decouvertes-discoveries 8. Digs & Discoveries – Discovering Terror – Archaeology Magazine – January/February 2017, https://archaeology.org/issues/january-february-2017/digs-discoveries/trenches-canada-hms-terror/ 9. Franklin Search | The Canadian Encyclopedia, https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/franklin-search 10. Closing In On Franklin | Up Here Publishing, https://uphere.ca/articles/closing-franklin 11. The vessels – Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror National …, https://parks.canada.ca/lhn-nhs/nu/epaveswrecks/culture/histoire-history/navires-vessels 12. Erebus and Terror, Ships of the Antarctic explorers, James Clark Ross 1839 – 1843 – Cool Antarctica, https://www.coolantarctica.com/Antarctica%20fact%20file/History/antarctic_ships/erebus_terror_antarctica.php 13. Sir John Franklin | Biography, Death, Erebus, & Terror | Britannica, https://www.britannica.com/biography/John-Franklin 14. John Franklin – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/John_Franklin 15. Personnel of Franklin’s lost expedition – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Personnel_of_Franklin%27s_lost_expedition 16. NOVA | Arctic Passage | Franklin’s Provisions – PBS, https://www.pbs.org/wgbh/nova/arctic/provisions.html 17. Food on board an Arctic expedition – Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror National Historic Site – Parks Canada, https://parks.canada.ca/lhn-nhs/nu/epaveswrecks/culture/histoire-history/expedition/mange-eat 18. The Mystery of the Franklin Expedition In May 1845, when Sir John Franklin left Britain in command of the Royal Navy’s most a – Mystic Seaport Museum, http://mysticseaport.org/wp-content/uploads/Franklin-Expedition-Timeline.pdf 19. Franklin’s “Cemented Tomb”: The Jamme Report of 1928 Revisited …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11233116/ 20. What Happened To The Crew Of Erebus and Terror? – Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/stories/topics/what-happened-to-erebus-terror-crew-true-story 21. The Final Days of the Franklin Expedition: New Skeletal Evidence, https://journalhosting.ucalgary.ca/index.php/arctic/article/download/64145/48080/183173 22. Starvation Cove – Arctic Odyssey, https://arcticodyssey.ca/starvation-cove/ 23. Adelaide Peninsula – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Adelaide_Peninsula 24. Buried in Ice – The Franklin Expedition Cemetery – Secrets of the Ice, https://secretsoftheice.com/news/2019/10/28/franklin-expedition/ 25. Sir John Franklin’s last arctic expedition: a medical disaster – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1279489/ 26. Brickwrecks: The Lasting Legacy of HMS TERROR & HMS EREBUS – The Historic Dockyard Chatham, https://thedockyard.co.uk/news/brickwrecks-the-lasting-legacy-of-hms-terror-hms-erebus/ 27. Inuit traditional knowledge – Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror …, https://parks.canada.ca/lhn-nhs/nu/epaveswrecks/culture/inuit/qaujimajatuqangit 28. The Franklin Expedition | Nattilik Heritage Centre, https://nattilikheritage.ca/the-franklin-expedition/ 29. Sŭ-pung-er’s pillar: The recent significant discovery of a relic related to the Franklin Expedition – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/373788992_Su-pung-er’s_pillar_The_recent_significant_discovery_of_a_relic_related_to_the_Franklin_Expedition 30. The wrecks of Franklin’s ships Erebus and Terror; their likely location and the cause of failure of previous search expedition – The Hakluyt Society, https://www.hakluyt.com/downloadable_files/Journal/Rondeau_Franklin.pdf 31. http://www.researchgate.net, https://www.researchgate.net/figure/Map-of-Nunavut-and-King-William-Island-The-Franklins-Expedition-left-England-in-Spring_fig1_373788992#:~:text=70%2005%200%20N.%2C%20long,%22%20(Victory%20Point%20Note). 32. Sŭ-pung-er’s pillar: The recent significant discovery of a relic related to the Franklin Expedition | Polar Record – Cambridge University Press, https://www.cambridge.org/core/journals/polar-record/article/supungers-pillar-the-recent-significant-discovery-of-a-relic-related-to-the-franklin-expedition/740D70CFE900BE28D185C264C6857A55 33. John Rae’s Search for the Franklin Expedition | The Canadian Encyclopedia, https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/to-touch-the-hand-of-franklin-reaching-across-the-beaufort-sea-feature 34. TIL that John Rae, aided by the inuit, discovered that Franklin’s lost Arctic expedition had starved to death and committed cannibalism. When Rae reported this the British public refused to believe their sailors could resort to such acts, with Rae being condemn as a idiot for believing the inuit. : r/todayilearned – Reddit, https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/1jv88ib/til_that_john_rae_aided_by_the_inuit_discovered/ 35. McClintock, Sir Francis Leopold, Admiral, 1819-1907. | Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/collections/archive/rmgc-object-491835 36. Sir Francis Leopold McClintock collection – Archives Hub, https://archiveshub.jisc.ac.uk/data/gb15-sirfrancisleopoldmcclintock 37. McClintock reports finding the Cairn and Bodies (1860), https://www.canadianmysteries.ca/sites/franklin/archive/text/McClintockFox_en.htm 38. Frozen in Time: The Haunting Tale of Franklin’s Lost Arctic Expedition – Sick History, https://sickhistory.com/lost-franklin-expedition/ 39. Inuit Testimony of The Franklin Ships: HMS Erebus : r/TheTerror – Reddit, https://www.reddit.com/r/TheTerror/comments/1dpoqkz/inuit_testimony_of_the_franklin_ships_hms_erebus/ 40. Inuit Knowledge and the Franklin Expedition Exhibition – Canadian Museum of History, https://www.historymuseum.ca/blog/inuit-knowledge-and-the-franklin-expedition-exhibition 41. Finding HMS Erebus – Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror National Historic Site – Parks Canada, https://parks.canada.ca/lhn-nhs/nu/epaveswrecks/culture/archeologie-archeology/decouvertes-discoveries/erebus 42. http://www.rmg.co.uk, https://www.rmg.co.uk/stories/blog/how-inuit-oral-history-helped-locate-erebus-terror#:~:text=Inuit%20history%20guiding%20the%20way&text=Western%20science%20and%20exploration%20technologies,end%20of%20the%20Franklin%20expedition. 43. Death in the Arctic – the tragic fate of members of the Franklin expedition (1845) – PubMed, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32845447/ 44. Scurvy as a factor in the loss of the 1845 Franklin expedition to the …, https://www.researchgate.net/publication/264667589_Scurvy_as_a_factor_in_the_loss_of_the_1845_Franklin_expedition_to_the_Arctic_a_reconsideration 45. Franklin and Scurvy – VISIONS OF THE NORTH, https://visionsnorth.blogspot.com/2013/02/franklin-and-scurvy.html 46. University news – Archive of news – 2016 … – University of Glasgow, https://www.gla.ac.uk/news/archiveofnews/2016/september/headline_486504_en.html 47. (PDF) A Case Study: Was Private William Braine of the 1845 Franklin Expedition a Victim of Tuberculosis? + Supplementary Appendix 1 (See Article Tools) – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/321495520_A_Case_Study_Was_Private_William_Braine_of_the_1845_Franklin_Expedition_a_Victim_of_Tuberculosis_Supplementary_Appendix_1_See_Article_Tools 48. Polar poisons: did Botulism doom the Franklin expedition? – PubMed, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14677794/ 49. Researchers shed new insights into fate of Franklin Expedition …, https://mediarelations.uwo.ca/2018/08/23/researchers-shed-new-insights-fate-franklin-expedition/ 50. Interesting and Pathetic Relics: The Franklin Expedition and British Museums By Maia Council – JEWLScholar@MTSU, https://jewlscholar.mtsu.edu/bitstreams/1f4bec3f-c32f-484a-a4cd-f2d4ff37b7c6/download 51. (PDF) Discovery of human remains from Sir John Franklin’s last …, https://www.researchgate.net/publication/308719444_Discovery_of_human_remains_from_Sir_John_Franklin’s_last_expedition 52. Another Franklin expedition crew member has been identified – EurekAlert!, https://www.eurekalert.org/news-releases/1058973 53. Excerpt from Searching for Franklin: New Answers to the Great Arctic Mystery, https://canadiangeographic.ca/articles/excerpt-from-searching-for-franklin-new-answers-to-the-great-arctic-mystery/ 54. (PDF) Polar Poisons: Did Botulism Doom the Franklin Expedition? # – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/8957141_Polar_Poisons_Did_Botulism_Doom_the_Franklin_Expedition 55. Curious Why Botulism Type E is Not Talked About More : r/TheTerror – Reddit, https://www.reddit.com/r/TheTerror/comments/1ga2a26/curious_why_botulism_type_e_is_not_talked_about/ 56. CMV: Sir John Franklin ill-fated expedition to the Arctic DID NOT succumb due to lead poisoning : r/changemyview – Reddit, https://www.reddit.com/r/changemyview/comments/asyb5c/cmv_sir_john_franklin_illfated_expedition_to_the/ 57. History of HMS Terror & Erebus – Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/stories/topics/hms-terror-erebus-history-franklin-lost-expedition 58. HMS Terror may have been found – The History Blog, https://www.thehistoryblog.com/archives/44103 59. Parks Canada Details 2023 Research At Franklin Expedition Wrecks, https://www.nationalparkstraveler.org/2024/01/parks-canada-details-2023-research-franklin-expedition-wrecks 60. Stantec supports Franklin expedition shipwreck preservation, https://www.stantec.com/en/news/2024/stantec-supports-franklin-expedition-shipwreck-preservation 61. Artifacts from Franklin’s lost expedition found in shipwrecks off Nunavut | Globalnews.ca, https://globalnews.ca/news/10250098/franklin-expedition-shipwrecks-artifacts-inuit-nunavut-hms-erebus-terror-artifacts/ 62. Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror National Historic Site – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Wrecks_of_HMS_Erebus_and_HMS_Terror_National_Historic_Site 63. Wrecks of HMS Erebus and HMS Terror National Historic Site of Canada – Parcs Canada, https://www.pc.gc.ca/apps/dfhd/page_nhs_eng.aspx?id=334 64. HMS Terror (1813) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/HMS_Terror_(1813) 65. Archaeologists Recovered 275 Artifacts From the Wreck of a 19th-Century Ship That Sunk in the Search for the Northwest Passage | Artnet News, https://news.artnet.com/art-world/hms-erebus-parks-canada-recovered-artifacts-leather-folio-2236362 66. Underwater archaeologists recover HMS Erebus sailors’ belongings – Archaeology News, https://archaeologymag.com/2024/01/archaeologists-recover-hms-erebus-sailors-belongings/ 67. HMS Terror’s ‘incredible’ condition may offer new clues to Franklin Expedition mystery – CBC, https://www.cbc.ca/news/canada/terror-wreck-exploration-franklin-expedition-mystery-1.5252023 68. Divers Recover More Than 350 Artifacts From the HMS ‘Erebus’ Shipwreck, https://www.smithsonianmag.com/science-nature/divers-recover-more-than-350-artifacts-from-hms-erebus-shipwreck-180974251/ 69. Relics of the Franklin Expedition – Arctic Book Review, https://arcticbookreview.blogspot.com/2017/04/relics-of-franklin-expedition.html 70. Features – Franklin’s Last Voyage – Archaeology Magazine – July/August 2016, https://archaeology.org/issues/july-august-2016/features/canada-erebus-discovery/ 71. Artifacts Recovered from Historic Ships Erebus and Terror – Rare Book Hub, https://www.rarebookhub.com/articles/3570 72. Searching for Franklin’s Ships- Terror and Erebus – Awesome Stories, https://awesomestories.com/asset/view/Searching-for-Franklin-s-Ships-Terror-and-Erebus 73. Franklin’s lost expedition: A Conservator’s Top 3 recovered artifacts, https://www.icon.org.uk/resource/franklin-top-3.html 74. Artifacts recovered from the HMS ‘Erebus’ Shipwreck | X-Ray Mag, https://xray-mag.com/content/artifacts-recovered-hms-erebus-shipwreck 75. Hypothetical Routes of Franklin’s ships and men post-April 2848 : r/TheTerror – Reddit, https://www.reddit.com/r/TheTerror/comments/1ayvth2/hypothetical_routes_of_franklins_ships_and_men/ 76. First member of ill-fated 1845 Franklin expedition is identified by DNA analysis | Newswise, https://www.newswise.com/articles/first-member-of-ill-fated-1845-franklin-expedition-is-identified-by-dna-analysis 77. Scratching the Surface of the Doomed Franklin Expedition – The History Corner, https://www.thehistorycorner.org/articles-by-the-team/scratching-the-surface-of-the-doomed-franklin-expedition 78. 2.2: Archaeological Research Methods – Social Sci LibreTexts, https://socialsci.libretexts.org/Bookshelves/Anthropology/Introductory_Anthropology/Introduction_to_Anthropology_(OpenStax)/02%3A_Methods-_Cultural_and_Archaeological/2.02%3A_Archaeological_Research_Methods 79. The Shipwrecks From John Franklin’s Doomed Arctic Expedition Were Exactly Where the Inuit Said They Would Be – Smithsonian Magazine, https://www.smithsonianmag.com/history/the-shipwrecks-from-john-franklins-doomed-arctic-expedition-were-exactly-where-the-inuit-said-they-would-be-180986627/ 80. The Terror: Franklin Expedition’s Arctic Mystery Reimagined in New Series, https://www.factualamerica.com/behind-the-screenplay/the-terror-the-franklin-expeditions-arctic-mystery-reimagined 81. ‘Toward No Earthly Pole’ | Naval History Magazine – April 2004 Volume 18, Number 2, https://www.usni.org/magazines/naval-history-magazine/2004/april/toward-no-earthly-pole 82. Franklin Expedition – American Geographical Society Library, https://agslibraryblog.wordpress.com/tag/franklin-expedition/ 83. Sir John Franklin | The Canadian Encyclopedia, https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/sir-john-franklin 84. Blueprint MCAT Full-Length 1: CARS Passage 9 – Exploration | Medical School Headquarters, https://medicalschoolhq.net/mp-207-blueprint-mcat-full-length-1-cars-passage-9-exploration/ 85. Why Ross Survived When Franklin Died: Arctic Explorers and the Inuit, 1829–1848, https://journals.uclpress.co.uk/ljcs/article/id/1189/print/ 86. What We Learned In The Search For Sir John Franklin, https://resources.arctickingdom.com/what-we-learned-in-the-search-for-sir-john-franklin 87. Women in Polar Research: A Brief History | The Arctic Institute, https://www.thearcticinstitute.org/women-polar-research-brief-history/ 88. The tragic tale of Franklin’s lost expedition | Blog, https://oceanwide-expeditions.com/blog/the-tragic-tale-of-franklin-s-lost-expedition 89. ‘These Dread Shores’ (Chapter 3) – Visual Culture and Arctic Voyages, https://www.cambridge.org/core/books/visual-culture-and-arctic-voyages/these-dread-shores/06E2B47023BE0DE9B22F0F932567B397/core-reader 90. THE FRANKLIN RELICS IN THE ARCTIC ARCHIVE | Victorian Literature and Culture | Cambridge Core, https://www.cambridge.org/core/journals/victorian-literature-and-culture/article/franklin-relics-in-the-arctic-archive/4A49C26E723E04F88A44EF8A47BEEFD0 91. The visual culture of the Franklin search expeditions to the Arctic (1848-55), https://researchrepository.universityofgalway.ie/entities/publication/d33bf2d5-a672-46da-844a-9de94f98fd1d 92. Concerning Franklin And His Gallant Crew by Margaret Atwood – Books in Canada – Review, https://www.booksincanada.com/article_view.asp?id=2416 93. Trapped in Terror Bay: Solving the Mystery of the Lost Franklin Expedition | CM, https://www.cmreviews.ca/node/3304 94. Heroism and Imperialism in the Arctic: Edwin Landseer’s Man Proposes – God Disposes – Septentrio Academic Publishing, https://septentrio.uit.no/index.php/nordlit/article/download/1232/1171/4696 95. Heroism and Imperialism in the Arctic: Edwin Landseer’s Man Proposes – God Disposes, https://www.researchgate.net/publication/266876814_Heroism_and_Imperialism_in_the_Arctic_Edwin_Landseer’s_Man_Proposes_-_God_Disposes 96. Northwest Passage (song) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Northwest_Passage_(song) 97. Stan Rogers: Northwest Passage – The Real Canadian Songbook – ESLVideo.com, https://trcs.eslvideo.com/stan-rogers/northwest-passage 98. John Rae (explorer) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/John_Rae_(explorer) 99. Erebus and Terror – John Franklin and the Arctic Northwest Passage Expedition – Cool Antarctica, https://www.coolantarctica.com/Antarctica%20fact%20file/History/antarctic_ships/erebus_terror_Franklin.php 100. Sir James Clark Ross | Antarctic Expedition, Arctic Exploration, Polar Regions – Britannica, https://www.britannica.com/biography/James-Clark-Ross 101. The Arctic Expeditions – John Rae Society, https://www.johnraesociety.com/john-raes-arctic-journeys/ 102. Best books about what happened to Franklin | Ken McGoogan, https://kenmcgoogan.com/2024/04/12/best-books-about-what-happend-to-franklin/ 103. McClure Arctic expedition – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/McClure_Arctic_expedition 104. Robert McClure North-West Passage expedition 1850–54 | Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/stories/topics/robert-mcclure-north-west-passage-expedition-1850-54 105. The Far North, by Elisha Kent Kane, a Project Gutenberg eBook., https://www.gutenberg.org/files/52631/52631-h/52631-h.htm 106. To the rescue | The Legal Genealogist, https://www.legalgenealogist.com/2012/11/19/to-the-rescue/ 107. Public versus Private Initiative in Arctic Exploration: The Effects of …, https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/318602 108. Why Ross survived but Franklin died – Arctic explorers and the Inuit – University College London, https://www.ucl.ac.uk/americas/events/2018/jul/why-ross-survived-franklin-died-arctic-explorers-and-inuit 109. Going native in the north: reconsidering British attitudes during the Franklin search, 1848–1859 | Polar Record | Cambridge Core, https://www.cambridge.org/core/journals/polar-record/article/going-native-in-the-north-reconsidering-british-attitudes-during-the-franklin-search-18481859/91327DB818BCB819EAB73E1A7651A9F6 110. The men who sailed with Franklin – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/232024347_The_men_who_sailed_with_Franklin 111. James Clark Ross | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/james-clark-ross 112. The Type and Number of Expeditions in the Franklin Search 1847–1859 – University of Calgary Journal Hosting, https://journalhosting.ucalgary.ca/index.php/arctic/article/download/63747/47682/182436 113. Public Versus Private Initiative in Arctic Exploration: The Effects of Incentives and Organizational Structure | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/24104177_Public_Versus_Private_Initiative_in_Arctic_Exploration_The_Effects_of_Incentives_and_Organizational_Structure 114. Public versus Private Initiative in Arctic Exploration: The Effects of Incentives and Organizational Structure – IDEAS/RePEc, https://ideas.repec.org/a/ucp/jpolec/v109y2001i1p38-78.html 115. The Franklin Mystery | Literary Review of Canada, https://reviewcanada.ca/magazine/2012/05/the-franklin-mystery/
xwende 
Yorum bırakın